Қаржылық коэффициенттер əдісі
Р Е Ф Е Р А Т
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Негізгі құралдар есебін ұйымдастыру және оларды пайдалану тиімділігін талдау ерекшеліктері ("Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС мысалында)
Жалпы жұмыстың көлемі 65 беттен тұрады.
Оның ішінде:
а) кестелер саны - 15;
б) қосымшалар саны _____;
в) диаграммалар саны _____;
г) суреттер саны-;
д) схемалар саны - 3;
ж) әдебиеттер саны- 15.
Түйін сөздер: негізгі құралдар, есеп алу, жіктеу, бағалау, тозу, амортизация, синтетикалық есеп, аналитикалық есеп, талдау, тиімділігін арттыру, өсу, жаңару, жою, ғимарат, жер, көлік құралдары, жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: ЖШСтің негізгі қорларын есепке алу иен талдау және пайдалану мәселелерін зерттеу және оны жетілдіруге бағытталған шараларды әзірлеу болып табылады
Алынған нәтижелер мен олардың практикада қолданылуы
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС кәсіпорнында негізгі құралдардың жай-күйін зерттеу және талдау нәтижелері бойынша төмендегілер анықталды:
oo барлық негізгі құралдардың құны 2017 жылдың аяғында 444 мың теңге болды, 2018 жылдың аяғында - 783 мың теңге болды. Талданған кезеңде негізгі құралдардың құны 76,35% -ға өсті;
oo өндірістің негізгі қорларының негізгі қорларының жалпы құнына өндірістік базаның белсенді бөлігі үлесі 100% құрайды;
oo капиталдың өнімділігін 70.63 ұлғайту, капиталдың қарқындылығының 0,005 төмендеуі және негізгі құралдардың шартты шығарылуы негізгі құралдарды пайдалануды жақсартуды көрсетеді.
Белгілі болғандай, негізгі құралдарды пайдалануды жетілдіру жолдарын іздестіру бірінші кезекте келесі бағыттар бойынша жүруі керек:
oo орнатылмаған жабдықты іске қосу, ескі жөндеу және жаңғырту;
oo жаңа технологияларды енгізу.
Талдау нәтижелері бойынша кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалануды жетілдірудің мынадай бағыттары анықталды.
oo Жабдықтарға алдын-алу жоспарын қайта қарау;
oo қажетті қосалқы бөлшектер мен жөндеу материалдарын жасау үшін жиі жабдықтардың бұзылуының негізін сақтау;
oo Әрбір жабдықтың істен шығуын мұқият тергеу және кінәлі адамды анықтау кезінде толық жауапкершілік туралы шарт негізінде туындаған зиянды өтеу.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5
1.1
Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және құрамын бағалау әдісі
5
1.2
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
12
1.3
Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдаудың әдістемелік тәсілдері
14
2
" Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
23
2.1
" Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС технико- экономикалық сипаттамасы
23
2.2
Негізгі құралдардың синтетикалық және аналитикалық есебі
29
2.3
Негізгі құралдар амортизациясы және оның есебі
39
3
НЕІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ПАЙДАЛАНЫЛУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ӘДІСІН ЖЕТІЛДІРУ
46
3.1
Негізгі құралдардың құрамын, құрылымын және қозғалысын талдау әдісін жетілдіру
46
3.2
" Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС өндірістің негізгі құралдарымен қамтамасыз етудің талдау жолы
52
3.3
Негізгі құралдардыңқұрылымын жетілдірудің негізінде оларды пайдаланудың тиімділігін арттыру
55
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
КІРІСПЕ
Дипломдық тақырыптың өзектілігі. Негізгі құралдар (әдетте экономикалық әдебиетте және практикада тіркелген активтерде аталатын) кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалану кәсіпорынның экономикалық қызметінің түпкілікті нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру әртүрлі өндірушілер арасында бәсекелестікті болжайды, онда олардың барлығының қолда бар ресурстардың барлығын тиімді қолданатыны жеңеді.
Осыған орай, негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және кәсіпорындардың өндірістік қуаты Қазақстанның өркениетті нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде басты орын алады. Осылайша, өндірістік процесте негізгі құралдардың рөлін анықтап, негізгі құралдарды пайдалануға әсер ететін факторлар кәсіпорынның негізгі қорларын пайдаланудың өндірістік қуатын тиімді пайдалану, өндіріс шығындарын төмендету және еңбек өнімділігін арттыру сияқты әдістер мен бағыттарды анықтауға мүмкіндік береді.
Экономикалық реформа тұрғысында, барлық ресурстарды, оның ішінде негізгі құралдарды тиімді пайдалануды есепке алу және бақылау рөлі артып келеді.
Диплом тақырыбының өзектілігі мынада: өндіріс процесінде негізгі құралдардың әрбір элементі, олардың физикалық және моральдық нашарлауы, негізгі құралдарды пайдалануына әсер ететін факторлар туралы нақты түсінік, негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі өндіріс шығындарын азайтуды және еңбек өнімділігін арттыруды қамтамасыз ететін кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпорынның негізгі қорларын есепке алу иен талдау және пайдалану мәселелерін зерттеу және оны жетілдіруге бағытталған шараларды әзірлеу болып табылады
Осы мақсатқа жету үшін жұмыс мынадай міндеттерді орындайды:
oo негізгі құралдарды есепке алу мен талдауды ұйымдастырудың құқықтық және теориялық негіздерін қарастыру;
oo кәсіпорында негізгі құралдарды есепке алуды ұйымдастыруды талдау;
oo кәсіпорында негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдау;
oo кәсіпорындағы негізгі құралдарды есепке алуды жетілдіру және автоматтандыру бойынша ұсынымдар ұсыну;
oo кәсіпорында негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жөнінде шаралар қабылдау.
Дипломдық жұмыста негізгі құралдардың құрылымы мен тиімділігін талдауы келтірілген.
Негізгі өндірістік активтерді пайдалану тиімділігін талдау міндеттері:
oo кəсіпорынның жəне оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау
oo қорлардың мөлшеріне, құрамы мен техникалық деңгейіне олардың қажеттілігіне сәйкес келу;
oo өсу, жаңару және жою жоспарын іске асыруды анықтау;
oo негізгі құралдардың техникалық жағдайын, әсіресе олардың ең белсенді бөлігі техника мен жабдықты зерттеу;
oo негізгі құралдарды пайдалану дәрежесін және оған әсер ететін факторларды анықтау;
oo жабдықты уақыт пен қуатта пайдаланудың тиімділігін анықтау;
oo негізгі құралдардың өндіріс көлеміне әсерін анықтау;
oo негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту арқылы капиталдың өнімділігін арттыру, өндіріс көлемін ұлғайту және пайданы арттыру.
Зерттеу объектісі: Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШСнің негізгі құралдар есебін ұйымдастыру және оларды пайдалану тиімділігін талдау ерекшеліктері.
Теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін отандық ғалымдардың еңбектерінен және Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен бухгалтер бюллетендерінен, сонымен қатар баспасөз басылымдарын, Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС - нің жылдық қаржылық есептіліктері мен негізгі құралдар есебі пайдаландық.
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда негізгі құралдарды есепке алудың теориялық негіздері негіздері келтірілген.
Екінші тарауда "Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС" ЖШС негізгі құралдарының бухгалтерлік есебі қарастырылған.
Үшінші тарауда неізгі құралдардың пайдаланылу тиімділігін арттыру және талдау әдісін жетілдіру жолдары қарастырылған.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және құрамын бағалау әдісі
Негізгі құралдар - тауарларды өндіру, жұмыстарды орындау немесе қызметтерді көрсетуде немесе 12 айдан асатын мерзімге ұйымды басқаруға жұмсалған еңбек құралдары ретінде пайдаланылатын мүліктің бір бөлігі немесе 12 айдан асқан жағдайда қалыпты операциялық цикл.
Ұйымдарда негізгі құралдардың типі, иелігі, пайдалануы бойынша топтастырылған негізгі құралдардың бірыңғай стандартты жіктелуі пайдаланылады.
Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс цилында пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор.
Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады. Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:
салалар бойынша;
мақсатына қарай;
түрі бойынша;
кімге қарайтындығына қарай;
пайдалану сипатына қарай,
салық салу мақсатына қарай.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
ғимараттар;
құрылыстар;
өткізгіш жабдықтар;
машиналар мен жабдықтар;
көлік құралдары;
аспаптар;
өндірістік инвентар және керек жарақтар;
шаруашылық инвентары;
биологиялық активтер;
библиотека қоры;
жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
басқа да негізгі құралдар.
Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, олар амортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген:
Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуішприборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістің және шарауашылық инвентарь және басқа еңбек құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни тұтынуға арналған негізгі құралдар - тұрғын - үй коммуналдық шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады.
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік - кеңсе жөне шаруашылық мекемелерінің заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал -- ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар;
көп жылдық өсімдіктер -- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) -- ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар -- кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны - тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Шаруашылық субъектілеріне негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа субъектілер мен ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғары үкімет орындарының беруі, тағы басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға шаруашылық субъектісі үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса оларға жоғарғыда аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталмаған құрылыстар үшін объектілерді қабылдап алуга тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады. Сонымен қатар, бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
oo объектінің аты;
oo объектіні алушы мен тапсырушы субъектілер;
oo салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
oo құрылыстың салынып біткен уақыты;
oo амортизациялық аударым мөлшері;
oo бастапқы құны;
oo басқа да шартты белгілері.
Актіні шаруашылық субъектісінің басшысы бекітеді. Бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға және олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша кіріске алынады. Негізгі құралдарды кіріске алғанда шаруашылық субъектісінің бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазу жазылады:
Негізгі құралдар деп аталатын 2400 шоттың тиісті бөлімше шоттар 2411-жер; 2412-үйлер мен ғимараттар; 2413- машиналар мен жабдықтар; 2414- көлік қүралдары; 2415- басқалары және 2930 -аяқталмаған қүрылыс дебиттелініп, оған сәйкес: 2930, 1030, 1010, 5020, 3320, 3330, 3310, 3390, 6280, 6210және тағы басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Егер шаруашылық субъектісіне келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар бұрын пайдаланып және оларға тозу сомасы есептелген болса, онда олардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебит 2412, 2413, 2414, 2415- шоттардың тиістісі
Кредит 2422, 2423, 2424, 2425- шоттардың тиістісі
Негізгі құралдардың аналитикалық талдамалық есебі әрбір инвентарлық объектісі бойынша бөлек жүргізіледі.
Инвентарлық объекті -- деп өзінің құрамына кіретін, өзіне тиісті жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды салынып біткен жеке құрылыстарды, өздерінің құрылымы бойынша жекеленген немесе бірімен бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып белгілі бір атқаратын бұйымдарды айтады.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға инвентарлық нөмір беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның инвентарлық нөмері шаруашырық субъектінің жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Инвентарлық нөмір негізгі құралға бекітілген жетонға немесе құралдардың өзіне бояумен жазылады.
Шаруашылық субъектілерінің бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объектісіне типтік ведомостволық инвентарлық карточка ашылады.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің негізгі құралдарын есептеу үшін инвентарлық карточкалардың орнына үлгілі НҚ - 11 санды инвентарлық кітапшасын пайдалана алады.
Инвентарлық карточкалар мен кітапшалар талдамалы аналитикалық есептің негізгі түрі болып саналады. Оларда негізгі құралдардың атауы, инвентарлық нөмірі, баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері, зауыттың нөмірі, кіріске алынуына және істен есептен шығарылуына байланысты толтырылған актілердің уақыты айы, күні, жылы тағыі да басқа шартты белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған инвентарлық карточкалардың үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомоствалық негізгі құралдарды есептейтін инвентарлық карточка тізіміне тіркеледі.
Кесте 1 Негізгі құралдар келіп түскен кездегі бухгалтерлік жазулары
№
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1
Негізгі құралдарды кәсіпорын ішінде ауыстыру
2410
2410
2
Негізгі құралдар басқа заңды немесе жеке тұлғадан алынды:
- келісім шарттық құнына
- ҚҚС сомасына
2410
1420
3310
3310
3
Құрылтайшылардың кәсіпорын жарғылық қорына салған салымдарына салған негізгі құралдары кіріске алынды
2410
5020
4
Негізгі құралдар серіктестік, тәуелді және бірлесіп бақыланатын кәсіпорындардан алынды:
- баланстық құнына
- ҚҚС сомасына (14%)
- беруші жақтың есептеген тозу сомасы
2410
1420
2410
4120, 3330
4120, 3330
2420
5
Тегін алынған негізгі құралдар кірістелді:
- баланстық құнына
- берілген күніне дейін есептелген тозу сомасы
2410
2410
6280
2420
6
Түгендеу барысында есепке алынбаған негізгі құралдар анықталды:
- негізгі құралдардың эксперттік жалмен анық-талған қалдық құнына
- негізгі құралдардың эксперттік жолмен анықталған, бірақ есепке алынбаған тозу сомасына
2410
2410
6280
2420
7
Кәсіпорынның өзі дайындаған негізгі құралдары:
- негізгі өндіріс цехында
- көмекші өндіріс цехында
2410
2410
8030
8040
Ескерту. Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС" ЖШС-нің қаржылық мәліметтері негізінде автормен құралған
Уақытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардыц есебі. Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да заңды тұлғалар өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін Қазақстан Республикасының территориясына өндіріс кұрал-жабдықтарын мен басқа да негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі құралдар өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек табиғи тозуынан басқасы. Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге кедендік органдар рұқсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі келесі: 2411-2415 Уақытша өкетілген негізгі қүралдар қосалқы шоттарында жүргізілуі мүмкін. Уақытша әкетілген негізгі құралдарды есепке алған кезде 2411-2415 шоттары дебеттеліп, 3390 шоты кредигтеледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы ісептелінеді. Бұл жағдайда 2930, 7110, 7210, 8040 шоттары дебеттеледі соған сәйкес 2420 Негізгі құралдардың тозуы бөлімшесінің .І, 3-ші Уақытша өкетілген негізгі құралдардың тозуы қосалқы шоты кредиттеледі.
Уақытша әкетілген негізгі құралдар қайтарылған кезде мынадай шоттар корреспонденциясы жасалынады: - уақытша әкетілген негізгі құралдардың бастапқы құнына:
3390 Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты дебеттеліп, 2400 Негізгі құралдар шоттарының 2411-2415 бөлімше шоттары кредиттелінеді; - есептелген тозу сомасына: 2420 Негізгі құралдардың тозуы бөлімше дебеттелініп, 2400 Негізгі құралдар кредиттеледі. Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар шоты дебеттелініп, 2421-2425 Негізгі құралдардың тозуы шотының 4-ші Уақытша әкетілген негізгі құралдардың тозуы деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды әкелгеннен кейін 2421-2425 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттелініп және 2421-2425 шотының, 1-ші Меншікті құралдардың тозуы қосалқы шоты кредитгелінеді.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық бөлімшесі болып табылса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта есепке алынады.
Келісім-шарттың жағдайы бойынша жал ақысы резиденттің алатын табысынан табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.
Енді біз келтірілген мысалға 2-ші кестеде бухгалтерлік жазуларын жасаймыз.
Кесте 2 Жал ақысы бойынша бухгалтерлік жазу
№
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Сомасы,
Теңге
Шоттар корреспонленциясы
дебет
кредит
1
Жалға алынған құрал-сайман келіп түсті
278900000
001 жалға алынған негізгі құралдар
-
2
Жалға төлемі өндіріс шығынына жатқызылды5000х24х145,65
17478000
7210
3360
3
Резидент емес тұлганың табысынан табыс салығы ұсталынды 17478000+678000х20%
363120
3360
3120
табыс салығы
4
Бағамдық айырмасы бойынша шығысы жатқызылды 120000х15і,3-145,65
678000
7430
3360
5
Шетел компаниясына жалға берілген қарызы өтелді
14524000
3360
1050
6
Резвдент емес тұлғадан ұсталған табыс салығы бюджетке аударылды
3631200
3120
1030
7
Жалға мерзімі аяқталған соң шетел компаниясының құрал-сайманы өзіне қайтарылды
278900000
001
Ескерту. Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС" ЖШС-нің қаржылық мәліметтері негізінде автормен құралған
11.2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің есеп саясаты, бухгалтерлік есеп жүйесінің реттеу жағдайын ҚР-ның Президентінің "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы " 2007 жылғы заңына сәйкес, Бухгалтерлік есеп халықаралық стандартына сәйкес қаулысымен бекітілген.
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарымен жүргізіледі.
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің есеп саясаты негізгі құралдардың есебі № 16 Негізгі құралдарды есепке алу -- деп аталатын халықаралық бухгалтерлік стандартына сәйкес жүргізіледі.
Есеп саясаты келесі жағдайларға сәйкес өзгеруі мүмкін:
oo мемлекеттік уәкілеттік органның талабы бойынша;
oo осыңдай өзгеріс болса есеп берудің қаржылық ақпараттық сенімділікті ұсыну (бухгалтерлік есеп стандарт №3).
Бөлінбеген табыстың бастапқы қалдықты есеп беруде өзгерту сома пайда болған жағдайда есеп саясатында өзгеріс болуы мүмкін.
Негізгі құралдар деп - кәсіпорынның шаруашылық қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдарды айтады. Егер қаңдай да бір құндылықтар қайта сатып-өткізуге арналған болса, оларды тауарлы-материалдық босалқыларға, яғни айналым құралдарына жатқызу қажет.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, тағы да басқалар жатады[1].
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті:
oo расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да құжаттар мен түгендеу жорналдарының негізінде еңбек құралдарының барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру;
oo негізгі құралдардың келіп түсуін, шығарылуын, қозғалысын есепте уақыттылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету;
oo негізгі құралдардың тлзуының дұрыс есептелуіне және тиімді пайдалануынабақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру жөніндегі шараларды жүзеге асыру;
oo негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді, қайта құруды және жаңартуды жүргізумен байланысты шығындарды есепте дұрыс және уақыттылы көрсетуді жүзеге асыру;
oo моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел айқындау;
oo негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерлік есептің деректері банкін уақыттылы және дұрыс қалыптастыру.
Негізгі құралдардың ғылыми негізделген жіктемесі алға қойған мақсаттарға жеті үшін, маңызды шарт болып табылады. Жіктемелік топтарға өндірістік - техникалық мақсаты бойынша, тозу қарқыны, қызмет мерзімі, жөндеудің ерекшелігі, икемділігі мен техникалық жаңалығының дәрежесі бойынша өте жақын негізгі қорлар енгізіледі.
Өндірістік процесіне қатысу сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Өндірістік - бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістік негізін құрайтын негізгі құралдар.
Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар.
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайынша бөлінеді:
oo меншікті - бұл субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар;
oo жалданған - жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге басқа субъектілерден алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай :
oo қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар қолданылмаған (тоқтатылғын) - консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
oo қорда тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін қор құрайтын негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша:
oo инвентарлық - бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар жабдықтар);
oo инвентарлық емес - бұл жер, орман және су дақылдарына арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар.
Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған экономика саласы мен қызмет түріне жатады.
Мақсаттық бағыты мен орындайтын функцияларына байланысты негізгі қордар бірнеше түрге бөлінеді.
Негізгі құралдар функционалдық (міндетті қызметің атқарудағы) пайдалылығы бар және кәсіпорынның өндірістік қызметіне бірнеше жылдар бойы пайдаланылады.
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің есеп саясатында төмендегідей қағидалары бекітілген [16]:
oo есептеу, түсініктілік, үздіксіздік, маңыздылық, мәнділік;
oo толықтылық, шыншылдық, бейтараптылық, абайсыздық (сақтық);
oo сенімділік, салыстырмалық, дәйектілік.
11.3 Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдау әдістері
Нарықтық қатынастар жағдайында кəсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кəсіпорындардың тəуелсіздікке ие болуымен, сондай ақ олардың меншік иелері, жұмыскерлер, коммерциялық серіктестер жəне басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік - кəсіпкерлік қызметінің нəтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Кəсіпорынның қаржылық жағдайы осы кəсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын жəне оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. "Қаржылық жағдай" ұғымы əдебиеттерде əртүрлі түсіндіріледі. Кəсіпорынның қаржылық жағдайы оның қаржы құралдарының құрылуы мен қолданылуының үрдісін көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Кəсіпорынның нарықтық экономикадағы қаржылық жағдайы оның қызметінің қорытынды нəтижелерін көрсетеді. Кəсіпорын қызметінің қорытынды нəтижелері тек қана оның жұмыскерлерін ғана емес, сонымен қатар оның экономикалық қызмет бойынша серіктестерін де қызықтырады, оларға мемлекеттік, қаржылық, салық органдары жəне т.б. жатады. Осының барлығы кəсіпорынның қаржылық талдауын өткізудің маңыздылығын анықтайды жəне экономикалық үрдісте осы талдаулардың ролін арттырады, қаржылық талдау элементі болып табылады
Нарық экономикасы жағдайында кəсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады[9]
- қаржылық жағдайға баға беру жəне оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сəйкестікті, оларды таратудағы рационалды жəне пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) жəне ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы - есептік жəне несие шарттарын сақтау;
- кəсіпорын активтері мен оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш жəне қорлар есебі; - баланстың өтімділігін, кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жəне төлеу қабілеттілігінің абсолюттік жəне салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау, кəсіпорын табыстылығын бағалау;
- кəсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай ақ олардың деңгейінің өзгеруіне əсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кəсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ жəне қысқа мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кəсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды: ішкі (басқарушылық талдау) талдау; сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді қажет етеді. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нəтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Кəсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар мен нəтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді жəне еңбекке ақы төлеуде қандай да бір негізсіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі негізінде жүргізіледі. Басқарушылық талдау - бұл кəсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына байланысты мəліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі, мұндағы бəсекелестік нəтижесінде өзгеріп отыратын нарықтық конъюнктура жағдайында өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылатын кəсіпорынның шаруашылық əрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кəсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға айналады. Қаржылық талдауды іске асыру мақсатына байланысты ол бірқатар белгілеріне тəуелді əртүрлі формаларға бөлінеді:
а) қаржылық талдауды жүргізу ұйымы бойынша:
- ішкі қаржылық талдау - кəсіпорынның қаржылық менеджері мен кəсіпорын иелерінің барлық ақпараттық көрсеткіштердің жиынтығын қолдауымен жүргізіледі (мұндай талдау коммерциялық құпия болуы мүмкін);
- сыртқы қаржылық талдау - кəсіпорынның шаруашылық қаржылық қызметінің нəтижесінің дұрыстығын тексеру мақсатындағы сақтандыру компанияларының, коммерциялық банктер, аудиторлық фирмалардың, салық органдарының қызметкерлері іске асырады;
ə) аналитикалық зерттеу көлемі бойынша:
- толық қаржылық талдау - кəсіпорынның бүкіл кешеніндегі қаржылық жағдайын жəне қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық аспектілерін зерттеу мақсатында жүзеге асырылады;
- тематикалық қаржылық талдау - кəсіпорынның қаржылық жағдайының жеке мінездемесі жəне қаржылық-шаруашылық қызметінің жеке жақтарын зерттеумен шектеледі;
б) қаржылық талдаудың объектісі бойынша:
- кəсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін, жеке жауапкершілік орталығын талдау;
- кəсіпорынның жеке қаржылық операцияларын талдау;
в) жүргізу мерзімі бойынша: - алдын ала қаржылық талдау;
- ағымдағы қаржылық талдау;
- кейінгі (ретроспективті) қаржылық талдау.
Қаржылық талдау əдісі - талдау жүргізуге қолданылатын қабылдаулар мен тəсілдер.
Қаржылық талдаудың тəжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен 6 негізгі əдісті бөліп қарастыруға болады[11]:
1) Көлденең (уақыт көлемінде) талдау - есеп берудің əрбір позициясын өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік жəне салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
2) Тікелей (құрылымдық) талдау - əрбір есеп позициясының жалпы нəтижеге тигізетін əсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
3) Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Трендтік талдау əрбір есеп позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды жəне трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ əсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
4) Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың, бөлімшелердің жəне цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық жəне орташа жалпы экономикалық мəліметтері бар бəсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
5) Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке тигізетін əсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген тəсілдері көмегімен талдау.
6) Қаржылық коэффициенттер əдісі. Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетіледі. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кəсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады жəне олар талдау нəтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кəсіпорынның қызметі жəне оның дамуы көбінде өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге асырылады. Тек меншікті капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл кезде кəсіпорынның сырттан тартылған капиталдан қаржылық тəуелсіздігі аса маңызды орын алады. Активтердің қорландырылу көздерін талдау кезінде меншікті жəне қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі.
Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді. Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш арнайы əдебиеттерде əр түрлі атпен берілген (тəуелсіздік коэффициенті, автономдық коэффициенті), бірақ оның мəні бір ғана - бұл коэффициентке қарап кəсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тəуелсіз екендігін жəне өз қаражатын қаншалықты ерікті түрде пайдалана алатынын көруге болады. Тəуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлу арқылы анықтайды (Формула
1): Ктс = Мк Ак, (1)
мұндағы Ктс - тəуелсіздік коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициенттің өсуі кəсіпорынның қаржылық тəуелсіздігі жоғары екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын көрсетеді. Жоғарыдакелтірілген меншіктік коэффициентін 0,5 - 0,6 деңгейінде шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кəсіпорынның өзіне де маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет. Тəуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш - бұл тəуелділік коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады (Формула
2): Кт = Кк Ак , (2)
мұндағы Кт - тəуелділік коэффициенті;
Қк - сырттан тартылған (қарыз) капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын, кəсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тəуелділігі жоғарылайды.
Келесі, кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффициенті болып табылады. Ол формула (3) арқылы анықталады.
Кқ = Мк Кк, (3)
мұндағы Кқ - қаржыландыру коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Қк - сырттан тартылған (қарыз) капитал.
Бұл коэффициент жоғары болған сайын, банктер мен инвесторлар қаржыландыруға сенімді түрде кіріседі. Бұл коэффициент кəсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді.
Қаржыландыру коэффициенті 1-ден кіші болатын жағдай (кəсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің өте қауіпті жағдайға жеткендігін жəне несие алуды қиындатқанын көрсетеді. Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен қолданылады - бұл қарыз жəне меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті (Формула 4):
Кқм=ТкМк (4)
мұндағы КҚМ - қарыз жəне меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті;
Тк - сырттан тартылған капитал;
Мк - меншікті капитал.
Бұл коэффициент кəсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың əрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Кəсіпорынның тəуелсіздік (дербестік) дəрежесін сипаттайтын ең бір маңызды көрсеткіштердің бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша инвестицияларды өтеу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті жəне ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін сипаттайды жəне мына формуламен анықталады (Формула 5):
Ккт= (Мк+Ұм) (5)
Ак
Ак мұндағы КҚТ - қаржылық тұрақтылық коэффициенті;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер;
Мк - меншікті капитал.
Кəсіпорын капиталының құрылымын сипаттай отырып, бөлек топтар мен көздердің құрылымының өзгерісіндегі əртүрлі тенденцияларды көрсететін жеке көрсеткіштерді де пайдалану керек. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ мерзімді міндеттемелердің меншікті капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады. Көрсеткішті есептеу формуласы келесідей (Формула 6):
Кұм=Ұм(Мк+Ұм) (6)
мұндағы КҰМ - қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффициенті немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Бұл коэффициент қаржылық есеп берудің активтерін қаржыландыру үшін меншікті капиталмен қатар сырттан тартылған ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздардың үлесін көрсетеді, кəсіпорын өндірісті жаңарту мен кеңейту үшін қарыз қаражаттарын қаншалықты интенсивті пайдаланып жатқанына баға береді. Капиталдың құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар инвестициялау коэффициентін де қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қолданылады жəне меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анықталады. Активтерді құрудың ең дұрыс жолы болып меншікті капитал барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) жəне айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Меншікті капиталды зерттегенде меншікті айналым қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін жəне осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражаттарының көлемін анықтау үшін (Формула 7) қолданылады:
МАК = МК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Негізгі құралдар есебін ұйымдастыру және оларды пайдалану тиімділігін талдау ерекшеліктері ("Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС мысалында)
Жалпы жұмыстың көлемі 65 беттен тұрады.
Оның ішінде:
а) кестелер саны - 15;
б) қосымшалар саны _____;
в) диаграммалар саны _____;
г) суреттер саны-;
д) схемалар саны - 3;
ж) әдебиеттер саны- 15.
Түйін сөздер: негізгі құралдар, есеп алу, жіктеу, бағалау, тозу, амортизация, синтетикалық есеп, аналитикалық есеп, талдау, тиімділігін арттыру, өсу, жаңару, жою, ғимарат, жер, көлік құралдары, жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: ЖШСтің негізгі қорларын есепке алу иен талдау және пайдалану мәселелерін зерттеу және оны жетілдіруге бағытталған шараларды әзірлеу болып табылады
Алынған нәтижелер мен олардың практикада қолданылуы
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС кәсіпорнында негізгі құралдардың жай-күйін зерттеу және талдау нәтижелері бойынша төмендегілер анықталды:
oo барлық негізгі құралдардың құны 2017 жылдың аяғында 444 мың теңге болды, 2018 жылдың аяғында - 783 мың теңге болды. Талданған кезеңде негізгі құралдардың құны 76,35% -ға өсті;
oo өндірістің негізгі қорларының негізгі қорларының жалпы құнына өндірістік базаның белсенді бөлігі үлесі 100% құрайды;
oo капиталдың өнімділігін 70.63 ұлғайту, капиталдың қарқындылығының 0,005 төмендеуі және негізгі құралдардың шартты шығарылуы негізгі құралдарды пайдалануды жақсартуды көрсетеді.
Белгілі болғандай, негізгі құралдарды пайдалануды жетілдіру жолдарын іздестіру бірінші кезекте келесі бағыттар бойынша жүруі керек:
oo орнатылмаған жабдықты іске қосу, ескі жөндеу және жаңғырту;
oo жаңа технологияларды енгізу.
Талдау нәтижелері бойынша кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалануды жетілдірудің мынадай бағыттары анықталды.
oo Жабдықтарға алдын-алу жоспарын қайта қарау;
oo қажетті қосалқы бөлшектер мен жөндеу материалдарын жасау үшін жиі жабдықтардың бұзылуының негізін сақтау;
oo Әрбір жабдықтың істен шығуын мұқият тергеу және кінәлі адамды анықтау кезінде толық жауапкершілік туралы шарт негізінде туындаған зиянды өтеу.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5
1.1
Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және құрамын бағалау әдісі
5
1.2
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
12
1.3
Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдаудың әдістемелік тәсілдері
14
2
" Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
23
2.1
" Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС технико- экономикалық сипаттамасы
23
2.2
Негізгі құралдардың синтетикалық және аналитикалық есебі
29
2.3
Негізгі құралдар амортизациясы және оның есебі
39
3
НЕІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ПАЙДАЛАНЫЛУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ӘДІСІН ЖЕТІЛДІРУ
46
3.1
Негізгі құралдардың құрамын, құрылымын және қозғалысын талдау әдісін жетілдіру
46
3.2
" Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС " ЖШС өндірістің негізгі құралдарымен қамтамасыз етудің талдау жолы
52
3.3
Негізгі құралдардыңқұрылымын жетілдірудің негізінде оларды пайдаланудың тиімділігін арттыру
55
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
КІРІСПЕ
Дипломдық тақырыптың өзектілігі. Негізгі құралдар (әдетте экономикалық әдебиетте және практикада тіркелген активтерде аталатын) кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалану кәсіпорынның экономикалық қызметінің түпкілікті нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру әртүрлі өндірушілер арасында бәсекелестікті болжайды, онда олардың барлығының қолда бар ресурстардың барлығын тиімді қолданатыны жеңеді.
Осыған орай, негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және кәсіпорындардың өндірістік қуаты Қазақстанның өркениетті нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде басты орын алады. Осылайша, өндірістік процесте негізгі құралдардың рөлін анықтап, негізгі құралдарды пайдалануға әсер ететін факторлар кәсіпорынның негізгі қорларын пайдаланудың өндірістік қуатын тиімді пайдалану, өндіріс шығындарын төмендету және еңбек өнімділігін арттыру сияқты әдістер мен бағыттарды анықтауға мүмкіндік береді.
Экономикалық реформа тұрғысында, барлық ресурстарды, оның ішінде негізгі құралдарды тиімді пайдалануды есепке алу және бақылау рөлі артып келеді.
Диплом тақырыбының өзектілігі мынада: өндіріс процесінде негізгі құралдардың әрбір элементі, олардың физикалық және моральдық нашарлауы, негізгі құралдарды пайдалануына әсер ететін факторлар туралы нақты түсінік, негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі өндіріс шығындарын азайтуды және еңбек өнімділігін арттыруды қамтамасыз ететін кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпорынның негізгі қорларын есепке алу иен талдау және пайдалану мәселелерін зерттеу және оны жетілдіруге бағытталған шараларды әзірлеу болып табылады
Осы мақсатқа жету үшін жұмыс мынадай міндеттерді орындайды:
oo негізгі құралдарды есепке алу мен талдауды ұйымдастырудың құқықтық және теориялық негіздерін қарастыру;
oo кәсіпорында негізгі құралдарды есепке алуды ұйымдастыруды талдау;
oo кәсіпорында негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдау;
oo кәсіпорындағы негізгі құралдарды есепке алуды жетілдіру және автоматтандыру бойынша ұсынымдар ұсыну;
oo кәсіпорында негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жөнінде шаралар қабылдау.
Дипломдық жұмыста негізгі құралдардың құрылымы мен тиімділігін талдауы келтірілген.
Негізгі өндірістік активтерді пайдалану тиімділігін талдау міндеттері:
oo кəсіпорынның жəне оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау
oo қорлардың мөлшеріне, құрамы мен техникалық деңгейіне олардың қажеттілігіне сәйкес келу;
oo өсу, жаңару және жою жоспарын іске асыруды анықтау;
oo негізгі құралдардың техникалық жағдайын, әсіресе олардың ең белсенді бөлігі техника мен жабдықты зерттеу;
oo негізгі құралдарды пайдалану дәрежесін және оған әсер ететін факторларды анықтау;
oo жабдықты уақыт пен қуатта пайдаланудың тиімділігін анықтау;
oo негізгі құралдардың өндіріс көлеміне әсерін анықтау;
oo негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту арқылы капиталдың өнімділігін арттыру, өндіріс көлемін ұлғайту және пайданы арттыру.
Зерттеу объектісі: Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШСнің негізгі құралдар есебін ұйымдастыру және оларды пайдалану тиімділігін талдау ерекшеліктері.
Теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін отандық ғалымдардың еңбектерінен және Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен бухгалтер бюллетендерінен, сонымен қатар баспасөз басылымдарын, Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС - нің жылдық қаржылық есептіліктері мен негізгі құралдар есебі пайдаландық.
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда негізгі құралдарды есепке алудың теориялық негіздері негіздері келтірілген.
Екінші тарауда "Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС" ЖШС негізгі құралдарының бухгалтерлік есебі қарастырылған.
Үшінші тарауда неізгі құралдардың пайдаланылу тиімділігін арттыру және талдау әдісін жетілдіру жолдары қарастырылған.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және құрамын бағалау әдісі
Негізгі құралдар - тауарларды өндіру, жұмыстарды орындау немесе қызметтерді көрсетуде немесе 12 айдан асатын мерзімге ұйымды басқаруға жұмсалған еңбек құралдары ретінде пайдаланылатын мүліктің бір бөлігі немесе 12 айдан асқан жағдайда қалыпты операциялық цикл.
Ұйымдарда негізгі құралдардың типі, иелігі, пайдалануы бойынша топтастырылған негізгі құралдардың бірыңғай стандартты жіктелуі пайдаланылады.
Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс цилында пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор.
Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады. Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:
салалар бойынша;
мақсатына қарай;
түрі бойынша;
кімге қарайтындығына қарай;
пайдалану сипатына қарай,
салық салу мақсатына қарай.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
ғимараттар;
құрылыстар;
өткізгіш жабдықтар;
машиналар мен жабдықтар;
көлік құралдары;
аспаптар;
өндірістік инвентар және керек жарақтар;
шаруашылық инвентары;
биологиялық активтер;
библиотека қоры;
жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
басқа да негізгі құралдар.
Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, олар амортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген:
Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуішприборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістің және шарауашылық инвентарь және басқа еңбек құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни тұтынуға арналған негізгі құралдар - тұрғын - үй коммуналдық шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады.
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік - кеңсе жөне шаруашылық мекемелерінің заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал -- ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар;
көп жылдық өсімдіктер -- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) -- ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар -- кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны - тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Шаруашылық субъектілеріне негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа субъектілер мен ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғары үкімет орындарының беруі, тағы басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға шаруашылық субъектісі үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса оларға жоғарғыда аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталмаған құрылыстар үшін объектілерді қабылдап алуга тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады. Сонымен қатар, бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
oo объектінің аты;
oo объектіні алушы мен тапсырушы субъектілер;
oo салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
oo құрылыстың салынып біткен уақыты;
oo амортизациялық аударым мөлшері;
oo бастапқы құны;
oo басқа да шартты белгілері.
Актіні шаруашылық субъектісінің басшысы бекітеді. Бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға және олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша кіріске алынады. Негізгі құралдарды кіріске алғанда шаруашылық субъектісінің бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазу жазылады:
Негізгі құралдар деп аталатын 2400 шоттың тиісті бөлімше шоттар 2411-жер; 2412-үйлер мен ғимараттар; 2413- машиналар мен жабдықтар; 2414- көлік қүралдары; 2415- басқалары және 2930 -аяқталмаған қүрылыс дебиттелініп, оған сәйкес: 2930, 1030, 1010, 5020, 3320, 3330, 3310, 3390, 6280, 6210және тағы басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Егер шаруашылық субъектісіне келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар бұрын пайдаланып және оларға тозу сомасы есептелген болса, онда олардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебит 2412, 2413, 2414, 2415- шоттардың тиістісі
Кредит 2422, 2423, 2424, 2425- шоттардың тиістісі
Негізгі құралдардың аналитикалық талдамалық есебі әрбір инвентарлық объектісі бойынша бөлек жүргізіледі.
Инвентарлық объекті -- деп өзінің құрамына кіретін, өзіне тиісті жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды салынып біткен жеке құрылыстарды, өздерінің құрылымы бойынша жекеленген немесе бірімен бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып белгілі бір атқаратын бұйымдарды айтады.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға инвентарлық нөмір беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның инвентарлық нөмері шаруашырық субъектінің жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Инвентарлық нөмір негізгі құралға бекітілген жетонға немесе құралдардың өзіне бояумен жазылады.
Шаруашылық субъектілерінің бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объектісіне типтік ведомостволық инвентарлық карточка ашылады.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің негізгі құралдарын есептеу үшін инвентарлық карточкалардың орнына үлгілі НҚ - 11 санды инвентарлық кітапшасын пайдалана алады.
Инвентарлық карточкалар мен кітапшалар талдамалы аналитикалық есептің негізгі түрі болып саналады. Оларда негізгі құралдардың атауы, инвентарлық нөмірі, баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері, зауыттың нөмірі, кіріске алынуына және істен есептен шығарылуына байланысты толтырылған актілердің уақыты айы, күні, жылы тағыі да басқа шартты белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған инвентарлық карточкалардың үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомоствалық негізгі құралдарды есептейтін инвентарлық карточка тізіміне тіркеледі.
Кесте 1 Негізгі құралдар келіп түскен кездегі бухгалтерлік жазулары
№
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1
Негізгі құралдарды кәсіпорын ішінде ауыстыру
2410
2410
2
Негізгі құралдар басқа заңды немесе жеке тұлғадан алынды:
- келісім шарттық құнына
- ҚҚС сомасына
2410
1420
3310
3310
3
Құрылтайшылардың кәсіпорын жарғылық қорына салған салымдарына салған негізгі құралдары кіріске алынды
2410
5020
4
Негізгі құралдар серіктестік, тәуелді және бірлесіп бақыланатын кәсіпорындардан алынды:
- баланстық құнына
- ҚҚС сомасына (14%)
- беруші жақтың есептеген тозу сомасы
2410
1420
2410
4120, 3330
4120, 3330
2420
5
Тегін алынған негізгі құралдар кірістелді:
- баланстық құнына
- берілген күніне дейін есептелген тозу сомасы
2410
2410
6280
2420
6
Түгендеу барысында есепке алынбаған негізгі құралдар анықталды:
- негізгі құралдардың эксперттік жалмен анық-талған қалдық құнына
- негізгі құралдардың эксперттік жолмен анықталған, бірақ есепке алынбаған тозу сомасына
2410
2410
6280
2420
7
Кәсіпорынның өзі дайындаған негізгі құралдары:
- негізгі өндіріс цехында
- көмекші өндіріс цехында
2410
2410
8030
8040
Ескерту. Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС" ЖШС-нің қаржылық мәліметтері негізінде автормен құралған
Уақытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардыц есебі. Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да заңды тұлғалар өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін Қазақстан Республикасының территориясына өндіріс кұрал-жабдықтарын мен басқа да негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі құралдар өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек табиғи тозуынан басқасы. Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге кедендік органдар рұқсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі келесі: 2411-2415 Уақытша өкетілген негізгі қүралдар қосалқы шоттарында жүргізілуі мүмкін. Уақытша әкетілген негізгі құралдарды есепке алған кезде 2411-2415 шоттары дебеттеліп, 3390 шоты кредигтеледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы ісептелінеді. Бұл жағдайда 2930, 7110, 7210, 8040 шоттары дебеттеледі соған сәйкес 2420 Негізгі құралдардың тозуы бөлімшесінің .І, 3-ші Уақытша өкетілген негізгі құралдардың тозуы қосалқы шоты кредиттеледі.
Уақытша әкетілген негізгі құралдар қайтарылған кезде мынадай шоттар корреспонденциясы жасалынады: - уақытша әкетілген негізгі құралдардың бастапқы құнына:
3390 Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты дебеттеліп, 2400 Негізгі құралдар шоттарының 2411-2415 бөлімше шоттары кредиттелінеді; - есептелген тозу сомасына: 2420 Негізгі құралдардың тозуы бөлімше дебеттелініп, 2400 Негізгі құралдар кредиттеледі. Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар шоты дебеттелініп, 2421-2425 Негізгі құралдардың тозуы шотының 4-ші Уақытша әкетілген негізгі құралдардың тозуы деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды әкелгеннен кейін 2421-2425 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттелініп және 2421-2425 шотының, 1-ші Меншікті құралдардың тозуы қосалқы шоты кредитгелінеді.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық бөлімшесі болып табылса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта есепке алынады.
Келісім-шарттың жағдайы бойынша жал ақысы резиденттің алатын табысынан табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.
Енді біз келтірілген мысалға 2-ші кестеде бухгалтерлік жазуларын жасаймыз.
Кесте 2 Жал ақысы бойынша бухгалтерлік жазу
№
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Сомасы,
Теңге
Шоттар корреспонленциясы
дебет
кредит
1
Жалға алынған құрал-сайман келіп түсті
278900000
001 жалға алынған негізгі құралдар
-
2
Жалға төлемі өндіріс шығынына жатқызылды5000х24х145,65
17478000
7210
3360
3
Резидент емес тұлганың табысынан табыс салығы ұсталынды 17478000+678000х20%
363120
3360
3120
табыс салығы
4
Бағамдық айырмасы бойынша шығысы жатқызылды 120000х15і,3-145,65
678000
7430
3360
5
Шетел компаниясына жалға берілген қарызы өтелді
14524000
3360
1050
6
Резвдент емес тұлғадан ұсталған табыс салығы бюджетке аударылды
3631200
3120
1030
7
Жалға мерзімі аяқталған соң шетел компаниясының құрал-сайманы өзіне қайтарылды
278900000
001
Ескерту. Темір ТАУ- ҚҰРЫЛЫС" ЖШС-нің қаржылық мәліметтері негізінде автормен құралған
11.2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің есеп саясаты, бухгалтерлік есеп жүйесінің реттеу жағдайын ҚР-ның Президентінің "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы " 2007 жылғы заңына сәйкес, Бухгалтерлік есеп халықаралық стандартына сәйкес қаулысымен бекітілген.
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарымен жүргізіледі.
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің есеп саясаты негізгі құралдардың есебі № 16 Негізгі құралдарды есепке алу -- деп аталатын халықаралық бухгалтерлік стандартына сәйкес жүргізіледі.
Есеп саясаты келесі жағдайларға сәйкес өзгеруі мүмкін:
oo мемлекеттік уәкілеттік органның талабы бойынша;
oo осыңдай өзгеріс болса есеп берудің қаржылық ақпараттық сенімділікті ұсыну (бухгалтерлік есеп стандарт №3).
Бөлінбеген табыстың бастапқы қалдықты есеп беруде өзгерту сома пайда болған жағдайда есеп саясатында өзгеріс болуы мүмкін.
Негізгі құралдар деп - кәсіпорынның шаруашылық қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдарды айтады. Егер қаңдай да бір құндылықтар қайта сатып-өткізуге арналған болса, оларды тауарлы-материалдық босалқыларға, яғни айналым құралдарына жатқызу қажет.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, тағы да басқалар жатады[1].
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті:
oo расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да құжаттар мен түгендеу жорналдарының негізінде еңбек құралдарының барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру;
oo негізгі құралдардың келіп түсуін, шығарылуын, қозғалысын есепте уақыттылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету;
oo негізгі құралдардың тлзуының дұрыс есептелуіне және тиімді пайдалануынабақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру жөніндегі шараларды жүзеге асыру;
oo негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді, қайта құруды және жаңартуды жүргізумен байланысты шығындарды есепте дұрыс және уақыттылы көрсетуді жүзеге асыру;
oo моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел айқындау;
oo негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерлік есептің деректері банкін уақыттылы және дұрыс қалыптастыру.
Негізгі құралдардың ғылыми негізделген жіктемесі алға қойған мақсаттарға жеті үшін, маңызды шарт болып табылады. Жіктемелік топтарға өндірістік - техникалық мақсаты бойынша, тозу қарқыны, қызмет мерзімі, жөндеудің ерекшелігі, икемділігі мен техникалық жаңалығының дәрежесі бойынша өте жақын негізгі қорлар енгізіледі.
Өндірістік процесіне қатысу сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Өндірістік - бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістік негізін құрайтын негізгі құралдар.
Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар.
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайынша бөлінеді:
oo меншікті - бұл субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар;
oo жалданған - жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге басқа субъектілерден алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай :
oo қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар қолданылмаған (тоқтатылғын) - консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
oo қорда тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін қор құрайтын негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша:
oo инвентарлық - бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар жабдықтар);
oo инвентарлық емес - бұл жер, орман және су дақылдарына арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар.
Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған экономика саласы мен қызмет түріне жатады.
Мақсаттық бағыты мен орындайтын функцияларына байланысты негізгі қордар бірнеше түрге бөлінеді.
Негізгі құралдар функционалдық (міндетті қызметің атқарудағы) пайдалылығы бар және кәсіпорынның өндірістік қызметіне бірнеше жылдар бойы пайдаланылады.
Темір ТАУ-ҚҰРЫЛЫС ЖШС-нің есеп саясатында төмендегідей қағидалары бекітілген [16]:
oo есептеу, түсініктілік, үздіксіздік, маңыздылық, мәнділік;
oo толықтылық, шыншылдық, бейтараптылық, абайсыздық (сақтық);
oo сенімділік, салыстырмалық, дәйектілік.
11.3 Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдау әдістері
Нарықтық қатынастар жағдайында кəсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кəсіпорындардың тəуелсіздікке ие болуымен, сондай ақ олардың меншік иелері, жұмыскерлер, коммерциялық серіктестер жəне басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік - кəсіпкерлік қызметінің нəтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Кəсіпорынның қаржылық жағдайы осы кəсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын жəне оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. "Қаржылық жағдай" ұғымы əдебиеттерде əртүрлі түсіндіріледі. Кəсіпорынның қаржылық жағдайы оның қаржы құралдарының құрылуы мен қолданылуының үрдісін көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Кəсіпорынның нарықтық экономикадағы қаржылық жағдайы оның қызметінің қорытынды нəтижелерін көрсетеді. Кəсіпорын қызметінің қорытынды нəтижелері тек қана оның жұмыскерлерін ғана емес, сонымен қатар оның экономикалық қызмет бойынша серіктестерін де қызықтырады, оларға мемлекеттік, қаржылық, салық органдары жəне т.б. жатады. Осының барлығы кəсіпорынның қаржылық талдауын өткізудің маңыздылығын анықтайды жəне экономикалық үрдісте осы талдаулардың ролін арттырады, қаржылық талдау элементі болып табылады
Нарық экономикасы жағдайында кəсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады[9]
- қаржылық жағдайға баға беру жəне оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сəйкестікті, оларды таратудағы рационалды жəне пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) жəне ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы - есептік жəне несие шарттарын сақтау;
- кəсіпорын активтері мен оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш жəне қорлар есебі; - баланстың өтімділігін, кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жəне төлеу қабілеттілігінің абсолюттік жəне салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау, кəсіпорын табыстылығын бағалау;
- кəсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай ақ олардың деңгейінің өзгеруіне əсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кəсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ жəне қысқа мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кəсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды: ішкі (басқарушылық талдау) талдау; сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді қажет етеді. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нəтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Кəсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар мен нəтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді жəне еңбекке ақы төлеуде қандай да бір негізсіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі негізінде жүргізіледі. Басқарушылық талдау - бұл кəсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына байланысты мəліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі, мұндағы бəсекелестік нəтижесінде өзгеріп отыратын нарықтық конъюнктура жағдайында өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылатын кəсіпорынның шаруашылық əрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кəсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға айналады. Қаржылық талдауды іске асыру мақсатына байланысты ол бірқатар белгілеріне тəуелді əртүрлі формаларға бөлінеді:
а) қаржылық талдауды жүргізу ұйымы бойынша:
- ішкі қаржылық талдау - кəсіпорынның қаржылық менеджері мен кəсіпорын иелерінің барлық ақпараттық көрсеткіштердің жиынтығын қолдауымен жүргізіледі (мұндай талдау коммерциялық құпия болуы мүмкін);
- сыртқы қаржылық талдау - кəсіпорынның шаруашылық қаржылық қызметінің нəтижесінің дұрыстығын тексеру мақсатындағы сақтандыру компанияларының, коммерциялық банктер, аудиторлық фирмалардың, салық органдарының қызметкерлері іске асырады;
ə) аналитикалық зерттеу көлемі бойынша:
- толық қаржылық талдау - кəсіпорынның бүкіл кешеніндегі қаржылық жағдайын жəне қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық аспектілерін зерттеу мақсатында жүзеге асырылады;
- тематикалық қаржылық талдау - кəсіпорынның қаржылық жағдайының жеке мінездемесі жəне қаржылық-шаруашылық қызметінің жеке жақтарын зерттеумен шектеледі;
б) қаржылық талдаудың объектісі бойынша:
- кəсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін, жеке жауапкершілік орталығын талдау;
- кəсіпорынның жеке қаржылық операцияларын талдау;
в) жүргізу мерзімі бойынша: - алдын ала қаржылық талдау;
- ағымдағы қаржылық талдау;
- кейінгі (ретроспективті) қаржылық талдау.
Қаржылық талдау əдісі - талдау жүргізуге қолданылатын қабылдаулар мен тəсілдер.
Қаржылық талдаудың тəжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен 6 негізгі əдісті бөліп қарастыруға болады[11]:
1) Көлденең (уақыт көлемінде) талдау - есеп берудің əрбір позициясын өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік жəне салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
2) Тікелей (құрылымдық) талдау - əрбір есеп позициясының жалпы нəтижеге тигізетін əсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
3) Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Трендтік талдау əрбір есеп позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды жəне трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ əсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
4) Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың, бөлімшелердің жəне цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық жəне орташа жалпы экономикалық мəліметтері бар бəсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
5) Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке тигізетін əсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген тəсілдері көмегімен талдау.
6) Қаржылық коэффициенттер əдісі. Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетіледі. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кəсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады жəне олар талдау нəтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кəсіпорынның қызметі жəне оның дамуы көбінде өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге асырылады. Тек меншікті капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл кезде кəсіпорынның сырттан тартылған капиталдан қаржылық тəуелсіздігі аса маңызды орын алады. Активтердің қорландырылу көздерін талдау кезінде меншікті жəне қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі.
Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді. Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш арнайы əдебиеттерде əр түрлі атпен берілген (тəуелсіздік коэффициенті, автономдық коэффициенті), бірақ оның мəні бір ғана - бұл коэффициентке қарап кəсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тəуелсіз екендігін жəне өз қаражатын қаншалықты ерікті түрде пайдалана алатынын көруге болады. Тəуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлу арқылы анықтайды (Формула
1): Ктс = Мк Ак, (1)
мұндағы Ктс - тəуелсіздік коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициенттің өсуі кəсіпорынның қаржылық тəуелсіздігі жоғары екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын көрсетеді. Жоғарыдакелтірілген меншіктік коэффициентін 0,5 - 0,6 деңгейінде шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кəсіпорынның өзіне де маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет. Тəуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш - бұл тəуелділік коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады (Формула
2): Кт = Кк Ак , (2)
мұндағы Кт - тəуелділік коэффициенті;
Қк - сырттан тартылған (қарыз) капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын, кəсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тəуелділігі жоғарылайды.
Келесі, кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффициенті болып табылады. Ол формула (3) арқылы анықталады.
Кқ = Мк Кк, (3)
мұндағы Кқ - қаржыландыру коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Қк - сырттан тартылған (қарыз) капитал.
Бұл коэффициент жоғары болған сайын, банктер мен инвесторлар қаржыландыруға сенімді түрде кіріседі. Бұл коэффициент кəсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді.
Қаржыландыру коэффициенті 1-ден кіші болатын жағдай (кəсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің өте қауіпті жағдайға жеткендігін жəне несие алуды қиындатқанын көрсетеді. Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен қолданылады - бұл қарыз жəне меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті (Формула 4):
Кқм=ТкМк (4)
мұндағы КҚМ - қарыз жəне меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті;
Тк - сырттан тартылған капитал;
Мк - меншікті капитал.
Бұл коэффициент кəсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың əрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Кəсіпорынның тəуелсіздік (дербестік) дəрежесін сипаттайтын ең бір маңызды көрсеткіштердің бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша инвестицияларды өтеу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті жəне ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін сипаттайды жəне мына формуламен анықталады (Формула 5):
Ккт= (Мк+Ұм) (5)
Ак
Ак мұндағы КҚТ - қаржылық тұрақтылық коэффициенті;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер;
Мк - меншікті капитал.
Кəсіпорын капиталының құрылымын сипаттай отырып, бөлек топтар мен көздердің құрылымының өзгерісіндегі əртүрлі тенденцияларды көрсететін жеке көрсеткіштерді де пайдалану керек. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ мерзімді міндеттемелердің меншікті капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады. Көрсеткішті есептеу формуласы келесідей (Формула 6):
Кұм=Ұм(Мк+Ұм) (6)
мұндағы КҰМ - қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффициенті немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Бұл коэффициент қаржылық есеп берудің активтерін қаржыландыру үшін меншікті капиталмен қатар сырттан тартылған ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздардың үлесін көрсетеді, кəсіпорын өндірісті жаңарту мен кеңейту үшін қарыз қаражаттарын қаншалықты интенсивті пайдаланып жатқанына баға береді. Капиталдың құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар инвестициялау коэффициентін де қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қолданылады жəне меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анықталады. Активтерді құрудың ең дұрыс жолы болып меншікті капитал барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) жəне айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Меншікті капиталды зерттегенде меншікті айналым қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін жəне осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражаттарының көлемін анықтау үшін (Формула 7) қолданылады:
МАК = МК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz