Материалды емес активтерге меншіктік құқық
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Материалдық емес активтер туралы түсінік, бағалау әдістері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2
Материалды емес активтердің түгенделуі және амортизациялық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Материалды емес активтердің пайда болуы және есептен шығарылуы ... ... ...
2
ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
28
2.1
АҚ-ның шаруашылық қызметін басқарудағы ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2
АҚ-ның экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.3
Материалды емес активтердің кәсіпорын есеп саясатында қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
3
МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АУДИТІ ... ... ... ... ...
41
3.1
Аудиттың мақсаты мен ұйымдастырылу жолдары ... ... ... ... ...
41
3.2
Материалдық емес активтерді есептеу аудиті ... ... ... ... ... ... ...
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .
61
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі материалды емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен жұтылып кетуі, технологиялық өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығымен, ақпараттық технологияның таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі болып отыр деп батыл айтуға болады. Берілген дипломдық жобада материалдық емес активтердің нақты классификациясы мен құрылымы, оның бағалануы берілген, материалдық емес активтер объектілерінің аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері қаралған. Материалды емес активтерді иемдену сұрақтары, тозуы, есептен шығуы ағымдағы заң жобаларымен тығыз байланысты. Сонымен қатар, материалды емес активтердің бухгалтерлік есебі мен аудитіне де көңіл бөлінген. Жобада шаруашылық жұмыстарының жиынтығы болып көрінетін бухгалтерлік есептер берілген. Қосымша беттерде материалды емес активтердің есебін жүргізуді қажет ететін құжаттар ұсынылғын. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Материалды емес активтер отандық бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр айында пайда болды. Бірақ, тек шетелдік кәсіпорындармен біріккен кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде айында материалды емес активтерді бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл енгізілген жаңалық СССР-дің жаңа заңында материалды емес меншіктердің заңды тұлғалардың жарғылық капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды. Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-электронды есептеуіш машиналар құрамында болды. Материалды емес активтердің кез-келген классикалық анықтама секілді көзге көрінетін айырмашылықтарын жинақтайтын, объект немесе құбылысты анықтайтын, нормативті құжатты анықтамасы жоқ. №28 Материалды емес активтердік есебі деген бапта материалды емес активтердің объектілерін санап қана қояды:
Ұзақ мерзімге қолданылатын (1 жылдан жоғары), шаруашылық саласында және пайда әкелетіндерге;
-ғылым, әдебиет, өнер және ЭЕМ бағдарламаларына, мәліметтер базасына авторлық және басқа да келісім шарттар;
- ойлап табуға, өндірістік үлгілер, өнімдік жетістіктерге патенттер, пайдалы модельдерге тауарлық белгілер мен қызмет көрсету белгілерінің куәлігі немесе оларды қолдану үшін лицензионды келісім-шарттар;
- ноу-хау құқықтары қарастырылады.
Сонымен қатар, материалды емес активтерге жер учаскелерін, табиғи ресурстарды пайдалану мен ұйымдастыру шығын құқықтары жатады. Материалды емес активтер объектілері-патенттердің өзі, ЭЕМ-ға бағдарламалар немесе тауарлық белгілер емес, оларды қолдану құқықтары екенін ерекше атау керек. Материалды емес актив болып интелектуалды қызметтің жетістігі емес, осы нәтижені қолдану құқығы есептеледі. Интеллектуалды меншіктің сұрақтары келесі заң актілерімен реттеледі:
-1996 жылдың 10 маусымында қабылданған авторлық және аралас құқықтар туралы Қазақстан Республикасының заңы №6,
- ҚР 1999 жылы 26 шілдеде қабылданған Тауарлық белгілер, қызмет көрсету белгілері және тауар өндірілген жер атауы туралы Заңы. (өзгерістер 09.07.04).
Осы заң тіркеу, құқықтық қорғау және тауар белгілерін қолдану қатынастарын реттейді. Коммерциялық ұйымдарда материалды емес активтерді интеллектуалды жұмыс нәтижесін қолдану келесі нәтижеде ғана жүзеге асады:
-материалды емес активті тіркеу (өз қолымен жасалған, сәйкес құжатты керекті органнан алуы керек)
- материалды емес активті лицензионды келісім шарт бойынша, міндетті мемлекеттік тіркеумен басқа ұйымнан алу.
Материалды емес активтерді тәжірибеде қолдану келесі кезеңдерге әкеп соғады.
Бірінші кезең - интеллектуалды меншіктің сауатты жіктелуі. Бірақ, бүгінгі күні кәсіпорындар бұл кезеңді орындамайды немесе дилетантты түрде ғана жасайды.
Екінші кезең-материалды емес активтерді коммерцияландыру:
-ғылыми-техникалық өнім нарығына белсенді шығуы;
-өз сатып алушысын табу, кәсіпкерлік өнерін шыңдау, яғни, өз идеясына тапсырыс берушіні өзі табу;
- жарнамалау;
- журналдарға жазу, теледидарға ұмтылу.
Материалды емес активтерді экономикалық айналыста қолдану, оларды интеллектуалды еңбектің бағасы ретінде белгілі-бір механизмге айналдыру кәсіпорынға: өзінің өндірістік капиталының құрылымын материалдық емес активтердің кеңеюі есебінен өзгертуге, қолданыссыз және жатып қалған өлі жүктерге айналған материалды емес активтерді тиімді және өнімді қолдануға мүмкіндік береді. Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасау бөлігінде ақпараттық жүйелерді автоматтандыру процесі маңызды мәселе болып табылады. ХҚЕС-ты толыққанды енгізу компаниялардың бизнес-жобаларын жан жақты автоматтандырусыз мүмкін емес, ол бастапқы құжаттарды өңдеуді, автоматтандырылған режимдегі негізгі көп еңбекті қажет ететін функцияларды барынша оңтайландыруға және адам факторының қатысуымен байланысты тәуекелдердің пайда болу мүмкіндігіне жол бермеуге жағдай жасайды. Бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру ұйымдарда есепке алу жұмысын жолға қоюға елеулі септігін тигізеді, ақпаратты өңдеу принциптері бейнелі түрде өзгереді, бұл ретте, есепші қызметкерлер деректерді өңдеуге тікелей қатысады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру мәселесі ең маңызды болып табылады, себебі олардың қызметтерін тұтынушы Қазақстан Республикасының халқы болып табылады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру процесін іске асыру мақсатында ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінде енгізілген көмекші бухгалтерлік есепке алу және Бас бухгалтерлік кітабын жүргізуге қойылатын талаптарды жетілдіру жоспарланып отыр.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - материалдық емес активтердің есебі мен аудиті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорындағы материалдық емес активтердің құрылымы мен өндірістегі маңызы, есебінің және аудиттеу тәртібі, жетілдіру жолдарын зерттеу, сонымен қатар оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Материалдық емес активтер туралы түсінік, бағалау әдістері және жіктелуі
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты кәсіпорындар мүлкінің құрамында материалдық емес активтер деп аталатын активтердің жаңа түрі пайда болды. Олар кәсіпорынның бухгалтерлік балансында ұзақ мерзімді активтер баптарының екінші тобында көрсетіледі.
Материалдық емес активтер деп-белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеледі деп күтілітін активтерді айтамыз.
Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына мыналар жатады:
лицензиялық келісімдер;
патенттер;
бағдарламалық жабдықтар;
Ұйымдастыру шығындары;
сауда маркалары;
авторлық құқық;
гудвилл (фирма бағасы);
Ноу-хау;
франчайзинг және т.б.
Кәсіпорындарда материалдық емес активтер басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатылып алыну, басқалардың субъсидия ретінде немесе сыйға беруі барысында, сондай-ақ кәсіпорынның өз ішінде ойлап табуы негізінде пайда болады.
Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу) тәртібі және олардың құрамы белгіленген заңдарға сәйкес тиісті нормативтік актілерде қарастырылған.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Осы активтердің бастапқы құны төмендегіше анықталады:
құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады;
заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады;
басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады.
Материалдық емес активтерді тиесілігіне, пайдалану мақсатына және атқаратын міндетті қызметіне байланысты топтастыруға болады.
Тиесілігі бойынша материалдық емес активтер мынадай топтарға бөлінеді:
өндіріспен байланысты материалдық емес активтер (ұйымдастыру шығындары, ноу-хоу, бағдарламалық жабдықтау, табиғат ресурстарын пайдалану құқығы);
коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер (тауар белгілері, сауда маркілері);
пайдалану құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер (патенттер, лицензиялық келісімдер, өндірістік үлгілер);
басқалары (гудвилл, интеллектуалдық меншік).
Пайдалану мақсаты және атқаратын міндетті қызметі бойынша:
интеллектуалдық меншік (патенттер, лицензиялық келісімдер, өндірістік үлгілер, тауар белгілері, ноу-хоу, бағдарламалық жабдықтау, гудвилл)
табиғат ресурстарын пайдалану құқығы (жер учаскесін, қазба байлықтарын пайдалану құқығы, қазба байлықтар жөніндегі геологиялық және басқа ақпараттарға құқық);
кейінге қалдырылған шығындар (ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу және конструкторлық-тәжірибе жұмыстары бойынша шығындар).
Материалдық емес активтердің нақты бары мен олардың қозғалысының есебі типтік шоттар жоспарындағы 2700 - Материалдық емес активтер бөлімшесінің активті шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде материалдық емес активтер құнының өскендігін, ал кредитінен олардың есептен шығарылғандығын,яғни азайғандығын көреміз.
Материалды емес активтер деген түсінік әлемдегі алдыңғы қатарлы фирмалардың шаруашылық қызметінде 19 ғасырдың аяғынан бері кеңінен қолданылып келеді.
Материалды емес активтер дегеніміз авторлардың, патент иелерінің және интеллектуалды меншік нысандарының басқа да заңды иелерінің құқықтары.
Интеллектуалды меншік саласындағы субъектілер құқығы арасындағы пайда болатын қарым-қатынастар реттеледі:
oo өнертапқышқа оның өнертабысын өзі жеке-дара қолдану құқығын растайтын патенттік заңмен;
oo ҚР 1999 жылы 26 шілде айындағы № 456-1 Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауардың шыққан жерінің атаулары туралы заңмен;
oo шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет, өнер туындыларына құқықты реттейтін ҚР 1996 жылы 10 маусымдағы № 6 Авторлық құқық және шектес құқықтар туралы заңымен;
Қазақстан Республикасы қатысатын мынадай халықаралық келісімшарттармен:
oo өнертабысты, өндірістік жалпыға пайдалы үлгілерді және тауар белгілерін экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық жағдайында құқықтық қорғау келісімі (КСРО 12.04.73. Мәскеуде қол қойылды);
oo 19.07.70 жылғы патенттік кооперация туралы келісімшарт (КСРО атынан 23.12.70 жылы қол қойылды және 23.12.77 КСРО-ның ЖК Президиумымен ратификацияланды);
oo Өндірістік меншікті қорғау туралы конвенция (Париж, 20.03.1883) (19.09.68 жылы КСРО-ның ЖК Президиумы Қаулысымен Конвенцияның 28 бабының 1 пункті бойынша келісім ратификацияланды).
Материалды емес активтерді бағалау.
Материалды емес активтер есепке алуда бастапқы және қалдық құны бойынша есептеледі, материалды емес активтерді пайдалану жеке есептеледі.
Бастапқы құн дегеніміз материалды емес активтерді сатып алудағы шығындар немесе материалды емес активтерді жасау және оларды пайдалануға жарамды жағдайға келтіру кезіндегі шығындар.
Материалды емес активтерді сатып алу шығындарына нысанды сатушыға, ақпараттық және кеңес беру қызметі үшін делдалдарға берген сома, тіркеу жиындары және баж салықтары, кедендік және нысанды сатып алуға кеткен басқа да шығындар.
Материалды емес активтерді жасауға кеткен шығындарға қызметкерлерге есептелген еңбек ақысын төлеу, әлеуметтік қажеттіліктерге есептеулер, материалдық шығындар мен жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық шығындар кіреді.
Бастапқы құн нысанды жұмысқа енгізу сәтінде анықталады және материалды активтердің өнеркәсіпте болған барлық уақыты бойында өзгеріссіз қалады.
Бастапқы құн келесі нысандар үшін белгіленеді:
келісілген құн бойынша жарғылық капитал шотына салынған салымдар;
басқа ұйымдар мен тұлғалардан ақшаға алынғандар - нысанды сатып алу мен оны пайдалануға жарамды жағдайға жеткізу үшін нақты жұмсалған шығындар бойынша;
басқа ұйымдар мен тұлғалардан ақысыз алынғандар - сараптау жолымен.
Материалды емес активтерді бухгалтерлік есепке алудағы басты мәселелер:
Сатып алу сәтінен бастап есептен шығаруға дейін олардың бар болуы мен сақталуын қадағалау;
Тозуды дұрыс әрі дер кезінде есептеу;
Бюджетке жіберілетін салықты дұрыс есептеу үшін мәліметтер алу;
Материалды емес активтердің бар екендігі және қозғалысы туралы есеп беру үшін мәліметтер алу.
Кейбір қазақстандық нормативті құжаттарда материалды емес активтерге анықтама беріледі, олардың түрлері қарастырылады. Бұл құжаттардағы материалдарды жалпылай келе материалды емес активтерге мынандай активтер жататынын көрсетуге болады:
oo не материалды-заттық формасы жоқ, не шаруашылық қызметте қолдануға материалды-заттық формасы аса маңызды емес;
oo табыс әкелуге қабілетті;
oo ұзақ мерзімді уақыт ішінде (бір жылдан аса) пайдаланылатын.
Материалды емес активтерді бағалау стандарт жобасын басшылыққа алсақ онда материалды емес активтер өзі арқылы өзінің экономикалық қасиетін айқындайды. Оларда материалды негіз жоқ. Олар иелеріне кейбір құқықтар мен артықшылықтар, сонымен қатар оларға кейбір табыс әкеледі. Материалды емес активтер өзінің шығу тегі бойынша кейбір құқықтардың, қарым-қатынастардың, материалды емес элементтер топтарының, интеллектуалды меншіктің базасында пайда болатын топтарға бөлуге болады.
Құқықтардың орын алуын келісуші жақтардың бір қатар экономикалық пайда алу үшін жасалған жазбаша немесе ауызша келісім шарттары айқындайды. Мысалы: жеткізу үшін келісімшарттар, дистрибьютерлер мен дайындаушылар арасындағы келісімшарттар.
Сөз болып отырған қарым-қатынастар әдетте келісімшарттық негізге ие емес. Олар қысқа мерзімді және екі жақ үшін маңыздырақ болуы мүмкін. Бұл еңбек ұжымындағы қарым-қатынастар, клиенттермен, жеткізушілермен, дистрибьюторлармен орнаған спецификалық қарым-қатынастар, сондай-ақ жақтар арасындағы құрылымдық қарым-қатынастар.
Материалды емес активтер тобы дегеніміз материалды емес активтердің жалпы құнының одан барлық сәйкестендірілген материалдық емес активтердің құнын алып тастағандағы қалдығы. Топтық материалды емес компонент клиенттердің таңдау-ұстанымдары, артық табыс пен қалдық құн түсініктеріне негізделеді. Топтық материалды емес компонентті көбіне гудвилл деп атайды. Әр кезеңдерде гудвилл дегеніміз клиенттердің сол өнеркәсіптің қызметін қайта пайдалану тенденциясы ретінде, өнеркәсіптің сәйкестендірілген активтерге әділ табыс үстіне өндіретін артық табысы немесе сәйкестендірілген активтерді құраушылардың біріккен құны үстіндегі өнеркәсіптің тұтастай артық табысы ретінде анықталады.
Негізінен, бухгалтерлік есеп принципі материалды емес актив түсінігін тек жалпы қабылданған, қалдықты қызмет көрсету мерзімі заңмен тағайындалған немесе келісімшартпен анықталған және немесе жеке жылжытылатын және өнеркәсіптің өзінен бөліне алатын активтермен шектейді.
Материалды емес активтерді төрт негізгі топқа бөлуге болады:
интеллектуалды меншік;
мүліктік құқықтар;
кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар;
фирма бағасы.
Мүліктік құқықтар - бұл заңды және жеке тұлғалардың жер төлімдерін, табиғи ресурстарды иелену құқықтары.
Кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар - бұл:
ұйымдастыру шығындары (заңгерлердің құрылтайлық құжаттарды жасау үшін төлемақысы, фирманы тіркеудегі қызметі үшін, лицензия алу үшін қызметтерге төлем); бірақ бұл шығындардың барлығы өнеркәсіп құрылған кезде жүргізіледі;
НИОКОР жүргізуге байланысты шығындар.
Фирма бағасы (гудвилл)
Фирма бағасы оның іскерлік беделінің бағасымен анықталады. Іскерлік бедел - материалды емес активтердің жаңа түрі, белгілі бір беделі бар тұтас мүліктік-қаржылық кешен ретіндегі фирманың бағасы мен осы фирма мүліктерінің баланстық құнының айырмашылығы.
Кейбір экономистер гудвиллді іс жүзіндегі материалды емес активтердің бағасы деп түсіндірсе, енді біреулері оның бухгалтерлік есептегі берілген материалды емес активтер бөлігіндегі материалды емес активтер құнының нарықтық бағасынан асып кететін бизнес бағасын көрсететін шама деп анықтайды. Бағалау процесінде гудвилл түсінігін екінші мағынасында қолданған дұрыс. Бірінші мен екінші көзқарасты ұстанушылар гудвилл:
Артық табыс бар кезде ғана болады, өнеркәсіп табысы активке шаққанда (немесе меншікті капиталға шаққанда) орташадан жоғары;
Жұмыс істеп тұрған өнеркәсіптен бөлінбейді, яғни одан бөлек сатыла алмайды. Одан ары гудвилл экономикалық шама ретінде балансқа өнеркәсіп иесі ауысқан жағдайда ғана алынады.
Интеллектуалдық меншік - бұл азаматтың немесе заңды тұлғаның интеллектуалды қызмет нәтижесіне және оған теңдестірілген заңды тұлғаның жекелендірілген құралдары, өнімді, жасап жатқан жұмысты және немесе қызмет көрсетуді (фирмалық атау, тауарлық белгі, қызмет көрсету белгісі және т.б.) жекелендіруге ерекше құқығы.
Интеллектуалды меншік нысандарын екі түрге бөледі: патенттік құқықпен реттелетін (өндірістік меншік нысандары) және авторлық құқықпен реттелетін.
Патенттік құқық шығарманың мазмұнын қорғайды. Өндірістік меншік нысандарын қорғау үшін оларды белгіленген тәртіп бойынша сәйкес органдарда тіркеу қажет. Патенттік құқық бойынша қорғалатын нысандар саны аз. Патенттік құқықпен реттелетін нысандарға мыналарды жатқызады:
oo өнертабыс, егер ол жаңа әрі өндірістік қолдануға жарамды немесе белгілі құрылғы, әдіс бола тұра жаңа қолданыс аясы табылса;
oo өндірістік үлгі - бұйымның сыртқы түрін айқындайтын көркем-конструкциялық шешім;
oo пайдалы модель - құрамдас бөлшектерді конструктивті жасау;
oo тауарлық белгі мен қызмет көрсету белгісі - әртүрлі заңды немесе жеке тұлғалардың біртекті тауарлары мен қызмет көрсету түрлерін ажыратуға арналған белгілер;
oo тауардың жасалған жерін атау - тауарды белгілеуге арналған географиялық нысанның атауы, оның қасиеттері ерекше немесе басты түрде оған тән немесе адами факторлармен анықталады;
oo фирмалық атауы - заңды тұлғаның жеке аты;
oo ноу-хау - үшінші жаққа белгісіз болу себебінен коммерциялық құндылығы бар техникалық, ұйымдастырушылық, қызметтік немесе коммерциялық сипаттағы ақпарат.
Нысандарды авторлық құқықпен реттеу құқығы ҚР Авторлық құқық туралы заңымен жүзеге асырылады.
Патенттік құқықпен реттелетін нысандарға жатады:
oo ЭВМ-ге арналған программа, сондай-ақ программа дайындаған кезде алынған дайындық материалдар;
oo Деректер (мәліметтер) базасы;
oo Интегралды микросызбалардың топологиясы;
oo Басқа да ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
oo Белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беретін лицензия, егер ол 1 жылдан артық мерзімге берілетін болса.
Интеллектуалды меншік мынадай маңызды жағдайларда ескеріліп бағаланады:
1. Шығарылатын тауарларға баға тағайындауды есептеу немесе талдау мақсатында және интеллектуалды меншік нысанын сақтандыру; интеллектуалды меншік нысанын жасаған авторлардың сыйақысын есептеу; интеллектуалды меншікті жасаушы немесе пайдаланушы өнеркәсіптің жұмысының тиімділігін талдау; өз өнеркәсібінде интеллектуалды меншік нысанын қолданғаннан түскен пайданы анықтау; өнеркәсіп балансындағы интеллектуалды меншік нысанын есептеу; өнімнің өзіндік құнындағы интеллектуалды меншік құнын анықтау; инвестициялық жобаларды бағалау.
2. Интеллектуалды меншікті қолданғаннан түсетін табысты арттыру мақсатында:
Салық салу базасын анықтау; интеллектуалды меншікті пайдаланудың ең тиімді нұсқасын таңдау; қаржылық қамтамасыз ету; өнеркәсіп қорын жаңарту; интеллектуалды меншікті заңсыз пайдалану және елден тысқары шығаруға байланысты шығындарды азайту.
3. Интеллектуалды меншіктің құнын жарғылық капиталда айқындау мақсатында: несие алу мүмкіндігін арттыру үшін жарғылық капитал құнын арттыру; құрылтайшылар салымын дұрыс есептеу; шетел қатысушыларының жарғылық капиталға қосатын үлесін дұрыс анықтау; жарғылық капиталдың құрылымы мен көлемін қайта бағалау; жұмыс істеп тұрған кәсіпорын акцияларын шығару.
4. Меншік субъектісі мен формасын өзгерту мақсатында:
Қайта ұйымдастыру (соның ішінде жекешелендіру); жою; өнеркәсіптің банкроттығы; өнеркәсіпті аукционнан немесе байқау тәртібімен сату (соның ішінде арбитражды және сот органдарының шешімін орындау кезінде); ғылыми-техникалық саладағы нысандарды жекешелендіру; интеллектуалды меншік нысандарын иелену құқығын сатып алу мен сату; франшизаны беру немесе лизинг жүргізу (интеллектуалды меншікті пайдалануды қарастыратын); кепіл ретінде берілетін интеллектуалды меншіктің құнын анықтау.
5. Интеллектуалды меншікпен байланысты ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелерді шешу мақсатында: интеллектуалды меншік нысандарын заңсыз пайдаланумен байланысты сот-арбитражды таластар кезінде интеллектуалды меншіктің құнын негіздеу; авторлық сыйақыны дұрыс төлемеумен байланысты сот-арбитражды таластар кезінде интеллектуалды меншіктің құнын негіздеу.
Материалды емес және интеллектуалды меншікті бағалау кезінде табыс, шығын және шығыны көп әдістер қолданылады. Бағалау әдісін таңдау бағалаудың мақсатынан, анықталып отырған құн түрінен, бастапқы ақпараттың бар және толықтығына байланысты.
Интеллектуалды меншікті бағалаудағы табысты әдіс бағаланушы нысанды пайдаланудағы күтілетін экономикалық тиімділікке негізделген. Табысты әдіс келесі жолдармен жүзеге асырылады:
oo артық табыстар;
oo дисконтталған ақша ағындары;
oo роялтиден босату;
oo табыстағы артықшылық.
Артық пайда әдісі
Артық пайда әдісі артық табысты кәсіпорынға активтер мен меншікті капиталға орташадан жоғары деңгейдегі табысты қамтамасыз ететін баланста көрсетілмеген материалды емес активтер әкеледі деуге негізделген. Бұл әдіс келесі кезеңдерден тұрады.
1. Баланста көрсетілген барлық активтердің нарықтық құнын анықтайды.
2. Бағаланушы кәсіпорынның қалыпты табысын есептейді.
3. Активке немесе меншікті капиталға ортасалалық табысты анықтайды.
4. Ортасалалық табысты активке немесе меншікті капиталға көбейту негізінде күтілетін табысты есептейді.
5. Артық пайданы анықтайды. Бұл үшін қалыпқа келтірілген табыстан күтілетін табысты алып тастайды.
6. Материалды емес активтер құнын (гудвилл) артық пайданы капитализация коэффициентіне бөлгеннен шығарады.
Бағалаушы операциялық емес активтерді активтердің нарықтық құнынан шегеріп, сондай-ақ операциялық емес табысты кәсіпорынның таза табысынан шегеріп тастауы керегін ескеруі керек. Кейбір бағалаушылар артық пайданы есептеу үшін белгілі бір уақыттағы, әдетте бес жылдық активтердің орташа шамасы мен орташа пайдасын қолданады. Бұл әдістеме егер таңдап алынған уақыттағы мәліметтер негізделген болашақ күтулерді көрсететін болса, оған қоса пайда деңгейі орташадан біршама жоғары не төмен аномальді жылдар қарастырылмағанда ғана қолдануға болады. Бірнеше жылдық орташа немесе орташа есеппен пайда шамасын ретроспективті ақпарат мүмкінді болашақ күтулерді қаншалықты көрсететінін ескермей бұл қарапайым тәсілді пайдалана салу кәсіпорын пайдасын асыра бағалау немесе төмен бағалауға әкеліп соғады. Артық пайда әдісін пайдаланудың ең бір қиын жері гудвилді есептеудегі капитализацияның мөлшерлемесін дұрыс таңдау болып табылады. Гудвиллдің құны экономикалық пайданың көзі болу қабілетінен анықталады.
Әдетте инвесторлар бес жылдан аспайтын уақыт аралығындағы гудвиллден күтілетін болашақ пайданы төлейді. Бұндайда капитализация мөлшерлемесі инвестор төлеуге дайын артық пайда әкелетін жылдар санына қарама-қарсы шама ретінде есептеледі.
Алынған нәтиженің шынайылығы ортасалалық табыстылығы анықталуға іріктелген сала кәсіпорынымен материалды емес активі бағаланушы кәсіпорынмен салығастырымдылық дәрежесіне тәуелді болады.
Егер артық пайда әдісі арқылы бағалаушы барлық материалды емес активтерге келетін құнды анықтағысы келсе, онда ол келесі операцияларды жасауы керек.
1. Материалды активтердің нарықтық құнын анықтау керек (баланста көрсетілген материалды емес активтерді есепке алмай).
2. Материалды активтерге келетін пайда шамасын анықтау.
3. Материалды активтердің салаға әкелетін орташа пайдасын есептеу.
4. Артық пайданы 2 және 3 кезең аралығындағы айырмашылық түрі ретінде анықтау.
5. Материалды емес активтердің құнын артық пайда шамасын капитализация коэффициентіне бөлу арқылы есептеу. Бұл жерде бухгалтерлік есепте көрсетілген және көрсетілмеген материалды емес активтердің құны анықталады.
Дисконтталған ақша ағындары әдісі
Материалды емес активтердің құнын күтілетін ақша ағыны (немесе күтілетін пайда) арқылы бағалау бағалаудың ең бір күрделі жолы. Бағалаудың күрделілігі бастапқыда активтер жиынтығымен пайда болатын ақша ағыны тұрғызылады, содан соң ақша ағынындағы пайданың материалды емес активтердің түсетін үлесін анықтау мәселесі тұрады.
Дисконтталған ақша ағындары әдістемесін пайдаланғанда келесі жұмыстыр жүргізіледі.
1. Пайдалану мерзімі, яғни болжалынып отырған табысты дисконттаудың кезеңі анықталады.
2. Материалды емес активтер мәліметтерінен түсетін пайда болжалынады.
3. Дисконт мөлшерлемесі анықталады. Егер баға меншікті капитал үшін ДП-ға негізделетін болса, онда дисконт мөлшерлемесі капиталды активтерді бағалау моделіне сәйкес немесе кумулятивті құрылым әдісімен анықталады, ал егер борышсыз ақша ағыны болса - онда орташа есеппен алынған капитал құны әдісі арқылы анықталады.
4. Болашақ ақша ағынының (пайда) жиынтық ағымдық құны есептеледі.
5. Материалды емес активтердің болжаудан кейінгі кезеңдегі (егер оған қажеттілік болса) ағымдық құны анықталады.
6. Болжалған және болжалғаннан кейінгі кезеңдегі барлық табыстардың сомасы анықталады.
Роялтиден босату әдісі.
Бұл әдіс әдетте патенттер мен лицензиялық келісімдердің құнын бағалауда қолданылады. Патент иесі басқа бір тұлғаға материалды емес активті пайдалану құқығын пайдалануды қандай да бір сыйақыға (роялти) береді. Роялти патенттелген өнімді сатқаннан алынатын болашақ түсімнің алынатын пайызбен белгіленеді. Бұл әдіске сәйкес интеллектуалды меншік құны патент немесе лицензияның экономикалық қызметінің мерзімі ішінде роялти бойынша болашақ төлемдер ағынының қазіргі құнын көрсетеді. Роялти көлемі нарықты талдау негізінде анықталады. Бұл әдісте табыстық және нарықтық тәсілдер сипаты кездеседі.
Роялтиден босату әдісінің келесі кезеңдерін анықтаған дұрыс.
1. Сол бойынша роялтиді төлеу күтілетін сатылым көлемінің болжамы жасалады (ақшалай түрде).
2. Роялти мөшерлемесі анықталады.
3. Патент немесе лицензияның экономикалық қызметінің мерзімі анықталады. Заңды және экономикалық қызметінің мерзімі сәйкес келмеуі мүмкін. Сондықтан төлемнің ұзақтығына қатысты шындыққа жақын болжам жасалу керек.
4. Сатылым көлемінің болжамынан пайыздық аударымдарды есептеу арқылы роялти бойынша күтілетін төлемдер есептелінеді.
5. Роялти бойынша күтілетін төлемдерден патент пен лицензияны қамтамасыз ету бойынша барлық шығындар (заңды, ұйымдастырушылық, әкімшілік шығындар) төленеді.
6. Роялти бойынша төлемдерден дисконтталған ақша ағымы есептеледі.
7. Роялти бойынша төлемдерден пайда ағындарының ағымдағы құнының сомасы анықталады.
Лицензиялық өнімді өндірудің анықталу көлемін есептеу
Бұл көрсеткіш келесі дереккөздер арқылы анықталады:
бекітілген территориядағы лицензиаттың лицензиясы бойынша жасалған өнім өндірудің мүмкінді көлемі туралы лицензиар маманның сараптық бағасы;
сол территориядағы лицензия бойынша өнім өндірісінің көлемі туралы лицензиаттың алған ақпараты;
лицензиондық келісімшартта көрсетілген тіркелінген өндірістің көлемі;
өндірістік қуаттылыққа лицензиат берген бағалар.
Лицензия бойынша өндірістік өнімнің көлемін алғашқы жылдары өнімді игеру болмаса да, бірақ кейін көлемнің қарқын алуы болатынын, содан кейін жаңа өзгертулердің моральді тозуына байланысты қарқынның бәсеңдейтінін ескере отырып әр жыл бойынша анықтау керек.
Лицензиялық өнімнің сатылымдық есептік бағасы
Бұл - жасаушы франко-зауыттың қаптау, сақтандыру, сақтауға кеткен шығындар бағасын шегеру шарттары бойынша өнімнің лицензиялық бағасы.
Сатылымдық есептік баға мына негіз бойынша анықталады:
Қазақстандық және шетелдік коммерциялық мекемелердің келісім-шарттық бағасы туралы;
Саны сондай-ақ өнімнің сипаттамасындағы өзгешеліктерге қарай түзетулерді ескере отырып осыған ұқсас отандық және шетелдік өнім өндірушілердің бағанамасы немесе ұсыныстары туралы.
Есептеу үшін мәміле жасасқан күннің бағасы алынады. Бірақ лицензиондық келісімшарттың жұмыс істеу мерзімінде олардың өзгеруін ескере отырып олар өндірістің осыған сәйкес салаларындағы баға индексі негізінде түзетіледі.
Роялтидің есептік көлемі
Роялтидің сызбадағы стандартты мөлшерлемесі алынады да, сосын мөлшерлемеге әсер ететін факторларды ескере отырып тиянақталынады. Роялти мөлшерлемесі факторлардың тұтас серияларына бағынышты:
Құқықтық қорғау көлемінен - бұл патенттік лицензия немесе патенттік емес лицензия; патенттелмеген өнімді сату лицензия бағасын 30 % кемітеді;
Лицензиондық келісімшарттың түрі: біршама қымбаты - толық лицензия, біршама арзаны - қарапайым лицензия;
өндіріс көлемі (айналымы) және лицензиялық өнімді шығаруды қадағалау мүмкіндігі; бұл үшін лицензиар келісімшартта есепті берудің мерзімі мен көлемін алдын ала келісіп алуы керек. Егер қадағалау қиынға түсетін болса бұл мөлшерлеменің жоғарлауына әкеледі; мерзімі неғұрлым ұзақ болса мөлшерлеме соғұрлым төмен болады;
лицензиялық келісімнің тақырыбынан: егер бұл алдыңғы қатарлы өнім болса, онда ол әрине қымбат тұрады;
ғылыми-техникалық маңыздылығы мен жаңалықты пайдаланғанда пайда болатын коммерциялық мүмкіндіктер;
лицензиялық өнім өндірісін ұйымдастыру үшін қажет капиталдың көлемі;
өнертабыстардың құқықтық қорғалуынан;
берілетін пайдалану құқығының көлемі;
берілетін техникалық құжаттар көлемінен: толық көлемде (конструкторлық, технологиялық, эксплуатациялық) немесе жартылай (тек конструкторлық) беріледі не, соңғысы болған жағдайда роялти көлемі 30% кемиді;
лицензиялық өнім өндірісін ұйымдастыру үшін материалдарды, құрал-жабдықтарды, құраушы бұйымдар, бөлшектерді жеткізу лицензиардың үлгісіне тәуелді, сондай-ақ лицензиар тарапынан нысанды игеруде беретін техникалық көмегі;
нарықтағық жағдай: экономикалық тиімділігі жағынан ұқсас технологияларға деген бәсекелік сұраныстардың болуы.
Роялти формасы лицензиатқа анағұрлым тиімді, себебі:
Ол лицензиялық өнім өндіру алдында лицензиялық сыйақыны төлемейді;
Егер лицензиат лицензиялық өнімнің жоспарланған көлемін ала алмаса, ондай жағдайда лицензиар жоспарланған пайданы ала алмайды. Өзін қорғау үшін лицензиар көп жағдайда келісімшартқа лицензиаттың роялти бойынша есептік төлемнің 50%-дейінгі жыл сайынғы минималды кепілдендірілген төлемін осы жылға енгізуді талап етеді.
Пайдадағы артықшылық әдісі.
Пайдадағы артықшылық дегеніміз бағаланушы материалды емес активпен байланысты қосымша пайданы айтады (мысалы, өнертабыс немесе тауар белгісі). Пайдадағы артықшылық бағаланушы материалды емес активті қолданғанға дейінгі және қолданғаннан кейінгі қарастырылып отырған кәсіпорындағы өнімге ұқсас өнімді шығарушы салыстырылып отырған кәсіпорын; немесе қарастырылып отырған кәсіпорынға қатысты, бірақ бағаланушы материалды емес активті қолданғанға дейінгі және қолданғаннан кейінгі жағдайда пайдадағы артықшылық туындайды - бұл пайдадағы артықшылық әдісінің концепциясының негізі болып табылады. Ақша түрінде алынған пайдадағы артықшылық ағымдағы құнға кіреді. Алынған нәтиже бағаланушы материалды емес актив құнын көрсетеді. Артықшылық пайданың ретроспективті сондай-ақ күтілетін көрсеткіштеріне негізделеді.
Шығынды тәсіл.
Материалды емес активтерді бағалау үшін шығынды әдіс мынадай жағдайларда қолданылады:
Бағаланушы материалды емес активтер қайтадан жасалынбайтын болғандықтан оған ұқсас аналогті іздеу жұмысы туғанда; бұл дерек нарықтық тәсілдемені қолдану мүмкіндігін жоққа шығарады;
Материалды емес активтер болжанған тұрақты табыс әкелмейді, нәтижесінде табысты тәсілді қолдану мүмкін болмайды.
Шығынды тәсілдің материалды емес активтерді бағалаудағы қолданылатын негізгі әдістері:
Жасау құны әдісі
Пайда жеңісі әдісі
Жасау құны әдісі
Бұл әдістің негізінде материалды емес активтердің құнын, пайданың ақылға қонымды өсуін ескере отырып, оларды қайтадан жасап шығаруға кеткен шығынға теңестіру жатыр.
Жасау құны әдісін қолдану бағдарламасында келесі кезеңдерді атап өткен дұрыс болады.
1. Материалды емес активтің орнын толтырудың толық құны немесе қайта құру құны анықталады. Жасауға, алуға, және оны іске енгізуге байланысты барлық шығындар анықталады. Материалды емес активтерді алу мен оларды пайдалану кезінде келесі шығындар түрін ескерген жөн:
Мүліктік құқықты алуға;
өндірісте материалды емес активтерді игергенде;
материалды емес активтерді құқықтық және басқа да нәрселерден қорғағанда;
маркетингке: болжамды өндірістік меншік нысанының аналогін анықтау үшін ақпараттарды зерттеу, талдау және іріктеу;
интеллектуалды меншік нысанын пайдаланған жобаларды тәуекелден сақтандыру.
Салыстырмалы тәсіл.
Салыстырмалы тәсіл тиімді жұмыс істейтін нарық принципіне негізделген, онда инвесторлар осыған ұқсас активтерді сатып және сатып алуда тәуелсіз жеке шешімдер қабылдайды. Осыған ұқсас мәмілелер деректері бағаланып отырған материалды емес активтермен салыстырылады.
Бағаланып отырған материалды емес активтердің салыстырылып отырған аналогтерден артықшылықтары мен кемшіліктері сәйкес түзетулерді енгізіле отырып ескеріледі.
Материалды емес активтерді бағалау үшін салыстырмалы тәсілді қолданғанда келесі жұмыстар жүргізіледі.
1. Осыған ұқсас материалды емес активтер бойынша жасалған мәмілелер туралы ақпараттар жиналынады.
2. Салыстыру жүргізілетін көрсеткіштер тізімі анықталады.
3. Бағаланушы материалды емес активтердің салыстырылған көрсеткіштердің мәнін ескере отырып олардың деректі мәміле құны түзетіледі.
4. Салыстырылған мәміле бойынша түзетілген деректі мәліметтер негізінде бағаланушы материалды емес активтердің құны анықталады.
Материалды емес активтерді сатып алу мәмілесін таңдау мен талдауда негізгі салыстыру элементтерін ескерген жөн:
Материалды емес активтерге меншіктік құқық;
Сатушы мен сатып алушы арасындағы ерекше қаржылық келісімдер;
Материалды емес активтердің қолданылатын немесе қолданылған саласы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің физикалық сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің функционалды сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің технологиялық сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің экономикалық сипаттамасы.
Бағаланушы нысанның спецификасын ескере отырып материалды емес активтерді бағалағанда нарықтық тәсілді қолдануда біршама шектеулер бар екенін ескерген жөн.
Ұйымның өзі жасаған материалдық емес активтердің бастапқы құны болып материалдық емес активдерді анықтау сәтінен бастап жұмсалған тікелей және үстеме шығындардың сомасы есептеледі. Ішкі жасалған материалдық емес активтердің құны енбейтін және кезең шығындары болып саналатын шығындар болып мыналар саналады: активтерді пайдалануға дайындау үшін тікелей жұмсалған саудалық, әкімшілік және басқа да шығындар; активтерді пайдалану үшін қызметкерлерді дайындау шығындары; активтердің жоспарлы көрсеткіштер деңгейіне дейін жету үшін жұмсалған шығындар. Субъектінің ішінде жасалған гудвилл материалдық емес актив болып саналмайды, өйткені ақшасыз (неденежный) материалдық емес баптар бойынша жұмсалған шығындар болашақ экономикалық пайданың жоғарылауына ықпал етсе де, материалдық емес активтерді мойындаудың анықтамасы мен талаптарына сәйкес олардың қалыптасуын тудырмайды. Мысалы, ұйымның шығындары нәтижесінде жабдықтаушылармен тұрақты байланыстары орнату мақсатында қол жеткізген жоғары беделі, жұмысшылардың біліктілік деңгейінің жоғарылауы, жарнама компаниялардың жоғары беделі және т.б.Мұндай шығындар гудвиллдің құрамында тек ұйымдарды біріктіру кезінде бағалануы мүмкін.
1.2. Материалды емес активтердің түгенделуі және амортизациялық есебі
2700 Материалды емес активтер бөлім шоттарының талдамалы есебі төменде келтірілген Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасында (№НОК-2 ныс) жүргізіледі.(Қосымша 1)
Бухгалтерияда түгендеу карточкасы материалды емес активтердің әрбір объектісі үшін бір экземплярда ашылады. Оның ішіндегі жазулар Материалды емес активтерді қабылдау-өткізу актісі, техникалық және басқа да құжаттама негізінде жасалады.
Түгендеу карточкасында материалды емес актив түрінің толық атауы, қысқаша сипаттамасы, есепке қабылдау мерзімі және құжат нөмірі, бастапқы құны, амортизация нормасы мен соммасы, пайдалы қызмет ету мерзімі келтіріледі. Болашақта материалды емес активтердің бөлек объектілерін есептен шығарылуына қарай Материалды емес активтерді қабылдау-өткізу актісінің негізінде олардың шығысталуы және шығысталу себебі, құжат нөмірі мен мерзімі туралы белгі жасалады.
Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасын материалды емес активтердің атауы, қысқаша сипаттамасы, ай басындағы қалдығы, бір айдағы бастапқы құны бойынша олардың қозғалысы және ай соңындағы қалдығы көрсетілетін Материалды емес активтер есебінің ведомосінде жинақтайды. (Қосымша 1)
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік мәліметтерінің нақтылығын (шыңайлығын) қамтамасыз ету мақсатында және Қаржылық есептілікті дайындау және тану 1 ҚЕХС сәйкес материалды емес активтер, ұйымның басқда да активтер сияқты түгендеуге жатады. Материалды емес активтердің мақсаты болып табылады:
* материалды емес активтердің нақты бар болуын, олардың дұрыс құрылуы мен бағалауын, пайдалы қызмет ету мерзімін анықтаудың нақтылығын тексеру;
* материалды емес ативтер объектісінің барын және оларды пайдалану құқығын растайтын бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуін тексеру;
* ұйым балансында материалды емес активтерді көрсету нақтылығын және шыңайлығын тексеру;
* материалды емес объектілердің есептелген амортизация соммасы мен нормасын анықтаудың дұрыстығын тексеру.
Материалды емес активтерді түгендеу кезінде материалды емес активтердің әрбір объектісінің нақты болуы Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасы, Материалды емес активтер есебінің Ведомосі және бастапқы құжат негізінде анықталады.
Материалды емес активтердің келіп түсуі мен нақты бар болуын және оларды пайдалану құқығын растайтын бастапқы құжаттың рәсімделуін және объектілердің қалыптасу дұрыстығына көңіл бөлу қажет. Бастапқы құжатта материалды емес активтердің келіп түскен немесе шығысталған әрбір объектісінің атауы, олардың қысқаша сипаттамасы, алатын және өткізетін және қабылдайтын жақтар, бастапқы құны, пайдалы қызмет ету мерзімі, тозу нормасы мен сомасы,материалды емес активті қабылдаған комиссия мүшелерінің қолы көрсетілуі керек.
Түгендеу комиссиясы пайдалы қызмет ету мерзімінің және пайдаланылған амортизация нормасының, жалпы баланстық құнының және кезең басындағы және кезең соңындағы жинақталған амортизация соммасының дұрыстығын тексеруге міндетті.
Тексерілген материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасы, Ведомосі және олардың қозғалысы бойынша бастапқы құжат негізінде ұйым балансында материалды емес активтердің нақты және шынайы көрсетілуін тексеру қажет. Материалды емес активтер және олардың амортизациялары туралы бухгалтерлік есеп пен есептілік мәліметтерінің нақтылығы мен шыңайлығы сауда ұйымының салық салынатын табыс пен соңғы қаржылық нәтижесіне әсер етеді.
Материалдық емес активтер актив ретінде алғашқы таналғаннан кейін баланста жиналған амортизация сомасын шегергендегі бастапқы құны бойынша көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы олардың өте жақсы бағаланған қызмет ету ұзақтығының негізінде жие анықталып отырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес, егер басқа да жағдайлар Қазақстан Республикасының заңдылықтарына немесе келісімшартта қарастырылмаса, материалдық емес активтің қызмет ету ұзақтығы активтің пайдалануға дайын болған уақытынан бастап ұйымның қызмет ету ұзақтығынан аспауы қажет. Қызмет ету ұзақтығы болып - ұйымның активтерді пайдаланатын уақыт аралығы немесе осы ұйымның активтерді пайдалану арқылы алатын жоспарлы өнім көлемі табылады.Материалдық емес активтерге амортизация объектіні бухгалтерлік есепке алған айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап осы объектінің құнын толықтай жапқанға дейін немесе оның істен шығу уақытына дейін есептеледі. Амортизациялық аударымдар осы объектінің құнын толықтай жапқан немесе оның істен шыққан айынан кейінгі айдың 1-күнінен бастап тоқтатылады.Материалдық емес активтердің тозуының есебін жүргізу үшін 2740 Материалдық емес активтердің тозуы бөлімінің 111 Материалдық емес активтердің тозуы - лицензиялық келісімдер; Материалдық емес активтердің тозуы - бағдарламалық қамсыздандырулар; Материалдық емес активтердің тозуы - патенттер; Материалдық емес активтердің тозуы - ұйымдастыру шығындары; Материалдық емес активтердің тозуы - гудвилл; Материалдық емес активтердің тозуы - басқалары шоттары арналған. Бұл бөлімнің шоттары материалдық емес активтердің түрлеріне байланысты жинақталған амортизация сомасы жөнінде ақпараттарды (мәліметтерді) жинақтауға арналған. 2740 Материалдық емес активтердің тозуы бөлімінің сәйкесті шоттарының кредиті бойынша материалдық емес активтерге есептелген тозу сомасы Өнімдерді (жұмыстар мен қызметтерді) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Материалдық емес активтер туралы түсінік, бағалау әдістері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2
Материалды емес активтердің түгенделуі және амортизациялық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Материалды емес активтердің пайда болуы және есептен шығарылуы ... ... ...
2
ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
28
2.1
АҚ-ның шаруашылық қызметін басқарудағы ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2
АҚ-ның экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.3
Материалды емес активтердің кәсіпорын есеп саясатында қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
3
МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АУДИТІ ... ... ... ... ...
41
3.1
Аудиттың мақсаты мен ұйымдастырылу жолдары ... ... ... ... ...
41
3.2
Материалдық емес активтерді есептеу аудиті ... ... ... ... ... ... ...
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .
61
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі материалды емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен жұтылып кетуі, технологиялық өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығымен, ақпараттық технологияның таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі болып отыр деп батыл айтуға болады. Берілген дипломдық жобада материалдық емес активтердің нақты классификациясы мен құрылымы, оның бағалануы берілген, материалдық емес активтер объектілерінің аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері қаралған. Материалды емес активтерді иемдену сұрақтары, тозуы, есептен шығуы ағымдағы заң жобаларымен тығыз байланысты. Сонымен қатар, материалды емес активтердің бухгалтерлік есебі мен аудитіне де көңіл бөлінген. Жобада шаруашылық жұмыстарының жиынтығы болып көрінетін бухгалтерлік есептер берілген. Қосымша беттерде материалды емес активтердің есебін жүргізуді қажет ететін құжаттар ұсынылғын. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Материалды емес активтер отандық бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр айында пайда болды. Бірақ, тек шетелдік кәсіпорындармен біріккен кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде айында материалды емес активтерді бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл енгізілген жаңалық СССР-дің жаңа заңында материалды емес меншіктердің заңды тұлғалардың жарғылық капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды. Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-электронды есептеуіш машиналар құрамында болды. Материалды емес активтердің кез-келген классикалық анықтама секілді көзге көрінетін айырмашылықтарын жинақтайтын, объект немесе құбылысты анықтайтын, нормативті құжатты анықтамасы жоқ. №28 Материалды емес активтердік есебі деген бапта материалды емес активтердің объектілерін санап қана қояды:
Ұзақ мерзімге қолданылатын (1 жылдан жоғары), шаруашылық саласында және пайда әкелетіндерге;
-ғылым, әдебиет, өнер және ЭЕМ бағдарламаларына, мәліметтер базасына авторлық және басқа да келісім шарттар;
- ойлап табуға, өндірістік үлгілер, өнімдік жетістіктерге патенттер, пайдалы модельдерге тауарлық белгілер мен қызмет көрсету белгілерінің куәлігі немесе оларды қолдану үшін лицензионды келісім-шарттар;
- ноу-хау құқықтары қарастырылады.
Сонымен қатар, материалды емес активтерге жер учаскелерін, табиғи ресурстарды пайдалану мен ұйымдастыру шығын құқықтары жатады. Материалды емес активтер объектілері-патенттердің өзі, ЭЕМ-ға бағдарламалар немесе тауарлық белгілер емес, оларды қолдану құқықтары екенін ерекше атау керек. Материалды емес актив болып интелектуалды қызметтің жетістігі емес, осы нәтижені қолдану құқығы есептеледі. Интеллектуалды меншіктің сұрақтары келесі заң актілерімен реттеледі:
-1996 жылдың 10 маусымында қабылданған авторлық және аралас құқықтар туралы Қазақстан Республикасының заңы №6,
- ҚР 1999 жылы 26 шілдеде қабылданған Тауарлық белгілер, қызмет көрсету белгілері және тауар өндірілген жер атауы туралы Заңы. (өзгерістер 09.07.04).
Осы заң тіркеу, құқықтық қорғау және тауар белгілерін қолдану қатынастарын реттейді. Коммерциялық ұйымдарда материалды емес активтерді интеллектуалды жұмыс нәтижесін қолдану келесі нәтижеде ғана жүзеге асады:
-материалды емес активті тіркеу (өз қолымен жасалған, сәйкес құжатты керекті органнан алуы керек)
- материалды емес активті лицензионды келісім шарт бойынша, міндетті мемлекеттік тіркеумен басқа ұйымнан алу.
Материалды емес активтерді тәжірибеде қолдану келесі кезеңдерге әкеп соғады.
Бірінші кезең - интеллектуалды меншіктің сауатты жіктелуі. Бірақ, бүгінгі күні кәсіпорындар бұл кезеңді орындамайды немесе дилетантты түрде ғана жасайды.
Екінші кезең-материалды емес активтерді коммерцияландыру:
-ғылыми-техникалық өнім нарығына белсенді шығуы;
-өз сатып алушысын табу, кәсіпкерлік өнерін шыңдау, яғни, өз идеясына тапсырыс берушіні өзі табу;
- жарнамалау;
- журналдарға жазу, теледидарға ұмтылу.
Материалды емес активтерді экономикалық айналыста қолдану, оларды интеллектуалды еңбектің бағасы ретінде белгілі-бір механизмге айналдыру кәсіпорынға: өзінің өндірістік капиталының құрылымын материалдық емес активтердің кеңеюі есебінен өзгертуге, қолданыссыз және жатып қалған өлі жүктерге айналған материалды емес активтерді тиімді және өнімді қолдануға мүмкіндік береді. Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасау бөлігінде ақпараттық жүйелерді автоматтандыру процесі маңызды мәселе болып табылады. ХҚЕС-ты толыққанды енгізу компаниялардың бизнес-жобаларын жан жақты автоматтандырусыз мүмкін емес, ол бастапқы құжаттарды өңдеуді, автоматтандырылған режимдегі негізгі көп еңбекті қажет ететін функцияларды барынша оңтайландыруға және адам факторының қатысуымен байланысты тәуекелдердің пайда болу мүмкіндігіне жол бермеуге жағдай жасайды. Бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру ұйымдарда есепке алу жұмысын жолға қоюға елеулі септігін тигізеді, ақпаратты өңдеу принциптері бейнелі түрде өзгереді, бұл ретте, есепші қызметкерлер деректерді өңдеуге тікелей қатысады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру мәселесі ең маңызды болып табылады, себебі олардың қызметтерін тұтынушы Қазақстан Республикасының халқы болып табылады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру процесін іске асыру мақсатында ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінде енгізілген көмекші бухгалтерлік есепке алу және Бас бухгалтерлік кітабын жүргізуге қойылатын талаптарды жетілдіру жоспарланып отыр.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - материалдық емес активтердің есебі мен аудиті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорындағы материалдық емес активтердің құрылымы мен өндірістегі маңызы, есебінің және аудиттеу тәртібі, жетілдіру жолдарын зерттеу, сонымен қатар оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Материалдық емес активтер туралы түсінік, бағалау әдістері және жіктелуі
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты кәсіпорындар мүлкінің құрамында материалдық емес активтер деп аталатын активтердің жаңа түрі пайда болды. Олар кәсіпорынның бухгалтерлік балансында ұзақ мерзімді активтер баптарының екінші тобында көрсетіледі.
Материалдық емес активтер деп-белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеледі деп күтілітін активтерді айтамыз.
Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына мыналар жатады:
лицензиялық келісімдер;
патенттер;
бағдарламалық жабдықтар;
Ұйымдастыру шығындары;
сауда маркалары;
авторлық құқық;
гудвилл (фирма бағасы);
Ноу-хау;
франчайзинг және т.б.
Кәсіпорындарда материалдық емес активтер басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатылып алыну, басқалардың субъсидия ретінде немесе сыйға беруі барысында, сондай-ақ кәсіпорынның өз ішінде ойлап табуы негізінде пайда болады.
Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу) тәртібі және олардың құрамы белгіленген заңдарға сәйкес тиісті нормативтік актілерде қарастырылған.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Осы активтердің бастапқы құны төмендегіше анықталады:
құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады;
заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады;
басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады.
Материалдық емес активтерді тиесілігіне, пайдалану мақсатына және атқаратын міндетті қызметіне байланысты топтастыруға болады.
Тиесілігі бойынша материалдық емес активтер мынадай топтарға бөлінеді:
өндіріспен байланысты материалдық емес активтер (ұйымдастыру шығындары, ноу-хоу, бағдарламалық жабдықтау, табиғат ресурстарын пайдалану құқығы);
коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер (тауар белгілері, сауда маркілері);
пайдалану құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер (патенттер, лицензиялық келісімдер, өндірістік үлгілер);
басқалары (гудвилл, интеллектуалдық меншік).
Пайдалану мақсаты және атқаратын міндетті қызметі бойынша:
интеллектуалдық меншік (патенттер, лицензиялық келісімдер, өндірістік үлгілер, тауар белгілері, ноу-хоу, бағдарламалық жабдықтау, гудвилл)
табиғат ресурстарын пайдалану құқығы (жер учаскесін, қазба байлықтарын пайдалану құқығы, қазба байлықтар жөніндегі геологиялық және басқа ақпараттарға құқық);
кейінге қалдырылған шығындар (ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу және конструкторлық-тәжірибе жұмыстары бойынша шығындар).
Материалдық емес активтердің нақты бары мен олардың қозғалысының есебі типтік шоттар жоспарындағы 2700 - Материалдық емес активтер бөлімшесінің активті шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде материалдық емес активтер құнының өскендігін, ал кредитінен олардың есептен шығарылғандығын,яғни азайғандығын көреміз.
Материалды емес активтер деген түсінік әлемдегі алдыңғы қатарлы фирмалардың шаруашылық қызметінде 19 ғасырдың аяғынан бері кеңінен қолданылып келеді.
Материалды емес активтер дегеніміз авторлардың, патент иелерінің және интеллектуалды меншік нысандарының басқа да заңды иелерінің құқықтары.
Интеллектуалды меншік саласындағы субъектілер құқығы арасындағы пайда болатын қарым-қатынастар реттеледі:
oo өнертапқышқа оның өнертабысын өзі жеке-дара қолдану құқығын растайтын патенттік заңмен;
oo ҚР 1999 жылы 26 шілде айындағы № 456-1 Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауардың шыққан жерінің атаулары туралы заңмен;
oo шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет, өнер туындыларына құқықты реттейтін ҚР 1996 жылы 10 маусымдағы № 6 Авторлық құқық және шектес құқықтар туралы заңымен;
Қазақстан Республикасы қатысатын мынадай халықаралық келісімшарттармен:
oo өнертабысты, өндірістік жалпыға пайдалы үлгілерді және тауар белгілерін экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық жағдайында құқықтық қорғау келісімі (КСРО 12.04.73. Мәскеуде қол қойылды);
oo 19.07.70 жылғы патенттік кооперация туралы келісімшарт (КСРО атынан 23.12.70 жылы қол қойылды және 23.12.77 КСРО-ның ЖК Президиумымен ратификацияланды);
oo Өндірістік меншікті қорғау туралы конвенция (Париж, 20.03.1883) (19.09.68 жылы КСРО-ның ЖК Президиумы Қаулысымен Конвенцияның 28 бабының 1 пункті бойынша келісім ратификацияланды).
Материалды емес активтерді бағалау.
Материалды емес активтер есепке алуда бастапқы және қалдық құны бойынша есептеледі, материалды емес активтерді пайдалану жеке есептеледі.
Бастапқы құн дегеніміз материалды емес активтерді сатып алудағы шығындар немесе материалды емес активтерді жасау және оларды пайдалануға жарамды жағдайға келтіру кезіндегі шығындар.
Материалды емес активтерді сатып алу шығындарына нысанды сатушыға, ақпараттық және кеңес беру қызметі үшін делдалдарға берген сома, тіркеу жиындары және баж салықтары, кедендік және нысанды сатып алуға кеткен басқа да шығындар.
Материалды емес активтерді жасауға кеткен шығындарға қызметкерлерге есептелген еңбек ақысын төлеу, әлеуметтік қажеттіліктерге есептеулер, материалдық шығындар мен жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық шығындар кіреді.
Бастапқы құн нысанды жұмысқа енгізу сәтінде анықталады және материалды активтердің өнеркәсіпте болған барлық уақыты бойында өзгеріссіз қалады.
Бастапқы құн келесі нысандар үшін белгіленеді:
келісілген құн бойынша жарғылық капитал шотына салынған салымдар;
басқа ұйымдар мен тұлғалардан ақшаға алынғандар - нысанды сатып алу мен оны пайдалануға жарамды жағдайға жеткізу үшін нақты жұмсалған шығындар бойынша;
басқа ұйымдар мен тұлғалардан ақысыз алынғандар - сараптау жолымен.
Материалды емес активтерді бухгалтерлік есепке алудағы басты мәселелер:
Сатып алу сәтінен бастап есептен шығаруға дейін олардың бар болуы мен сақталуын қадағалау;
Тозуды дұрыс әрі дер кезінде есептеу;
Бюджетке жіберілетін салықты дұрыс есептеу үшін мәліметтер алу;
Материалды емес активтердің бар екендігі және қозғалысы туралы есеп беру үшін мәліметтер алу.
Кейбір қазақстандық нормативті құжаттарда материалды емес активтерге анықтама беріледі, олардың түрлері қарастырылады. Бұл құжаттардағы материалдарды жалпылай келе материалды емес активтерге мынандай активтер жататынын көрсетуге болады:
oo не материалды-заттық формасы жоқ, не шаруашылық қызметте қолдануға материалды-заттық формасы аса маңызды емес;
oo табыс әкелуге қабілетті;
oo ұзақ мерзімді уақыт ішінде (бір жылдан аса) пайдаланылатын.
Материалды емес активтерді бағалау стандарт жобасын басшылыққа алсақ онда материалды емес активтер өзі арқылы өзінің экономикалық қасиетін айқындайды. Оларда материалды негіз жоқ. Олар иелеріне кейбір құқықтар мен артықшылықтар, сонымен қатар оларға кейбір табыс әкеледі. Материалды емес активтер өзінің шығу тегі бойынша кейбір құқықтардың, қарым-қатынастардың, материалды емес элементтер топтарының, интеллектуалды меншіктің базасында пайда болатын топтарға бөлуге болады.
Құқықтардың орын алуын келісуші жақтардың бір қатар экономикалық пайда алу үшін жасалған жазбаша немесе ауызша келісім шарттары айқындайды. Мысалы: жеткізу үшін келісімшарттар, дистрибьютерлер мен дайындаушылар арасындағы келісімшарттар.
Сөз болып отырған қарым-қатынастар әдетте келісімшарттық негізге ие емес. Олар қысқа мерзімді және екі жақ үшін маңыздырақ болуы мүмкін. Бұл еңбек ұжымындағы қарым-қатынастар, клиенттермен, жеткізушілермен, дистрибьюторлармен орнаған спецификалық қарым-қатынастар, сондай-ақ жақтар арасындағы құрылымдық қарым-қатынастар.
Материалды емес активтер тобы дегеніміз материалды емес активтердің жалпы құнының одан барлық сәйкестендірілген материалдық емес активтердің құнын алып тастағандағы қалдығы. Топтық материалды емес компонент клиенттердің таңдау-ұстанымдары, артық табыс пен қалдық құн түсініктеріне негізделеді. Топтық материалды емес компонентті көбіне гудвилл деп атайды. Әр кезеңдерде гудвилл дегеніміз клиенттердің сол өнеркәсіптің қызметін қайта пайдалану тенденциясы ретінде, өнеркәсіптің сәйкестендірілген активтерге әділ табыс үстіне өндіретін артық табысы немесе сәйкестендірілген активтерді құраушылардың біріккен құны үстіндегі өнеркәсіптің тұтастай артық табысы ретінде анықталады.
Негізінен, бухгалтерлік есеп принципі материалды емес актив түсінігін тек жалпы қабылданған, қалдықты қызмет көрсету мерзімі заңмен тағайындалған немесе келісімшартпен анықталған және немесе жеке жылжытылатын және өнеркәсіптің өзінен бөліне алатын активтермен шектейді.
Материалды емес активтерді төрт негізгі топқа бөлуге болады:
интеллектуалды меншік;
мүліктік құқықтар;
кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар;
фирма бағасы.
Мүліктік құқықтар - бұл заңды және жеке тұлғалардың жер төлімдерін, табиғи ресурстарды иелену құқықтары.
Кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар - бұл:
ұйымдастыру шығындары (заңгерлердің құрылтайлық құжаттарды жасау үшін төлемақысы, фирманы тіркеудегі қызметі үшін, лицензия алу үшін қызметтерге төлем); бірақ бұл шығындардың барлығы өнеркәсіп құрылған кезде жүргізіледі;
НИОКОР жүргізуге байланысты шығындар.
Фирма бағасы (гудвилл)
Фирма бағасы оның іскерлік беделінің бағасымен анықталады. Іскерлік бедел - материалды емес активтердің жаңа түрі, белгілі бір беделі бар тұтас мүліктік-қаржылық кешен ретіндегі фирманың бағасы мен осы фирма мүліктерінің баланстық құнының айырмашылығы.
Кейбір экономистер гудвиллді іс жүзіндегі материалды емес активтердің бағасы деп түсіндірсе, енді біреулері оның бухгалтерлік есептегі берілген материалды емес активтер бөлігіндегі материалды емес активтер құнының нарықтық бағасынан асып кететін бизнес бағасын көрсететін шама деп анықтайды. Бағалау процесінде гудвилл түсінігін екінші мағынасында қолданған дұрыс. Бірінші мен екінші көзқарасты ұстанушылар гудвилл:
Артық табыс бар кезде ғана болады, өнеркәсіп табысы активке шаққанда (немесе меншікті капиталға шаққанда) орташадан жоғары;
Жұмыс істеп тұрған өнеркәсіптен бөлінбейді, яғни одан бөлек сатыла алмайды. Одан ары гудвилл экономикалық шама ретінде балансқа өнеркәсіп иесі ауысқан жағдайда ғана алынады.
Интеллектуалдық меншік - бұл азаматтың немесе заңды тұлғаның интеллектуалды қызмет нәтижесіне және оған теңдестірілген заңды тұлғаның жекелендірілген құралдары, өнімді, жасап жатқан жұмысты және немесе қызмет көрсетуді (фирмалық атау, тауарлық белгі, қызмет көрсету белгісі және т.б.) жекелендіруге ерекше құқығы.
Интеллектуалды меншік нысандарын екі түрге бөледі: патенттік құқықпен реттелетін (өндірістік меншік нысандары) және авторлық құқықпен реттелетін.
Патенттік құқық шығарманың мазмұнын қорғайды. Өндірістік меншік нысандарын қорғау үшін оларды белгіленген тәртіп бойынша сәйкес органдарда тіркеу қажет. Патенттік құқық бойынша қорғалатын нысандар саны аз. Патенттік құқықпен реттелетін нысандарға мыналарды жатқызады:
oo өнертабыс, егер ол жаңа әрі өндірістік қолдануға жарамды немесе белгілі құрылғы, әдіс бола тұра жаңа қолданыс аясы табылса;
oo өндірістік үлгі - бұйымның сыртқы түрін айқындайтын көркем-конструкциялық шешім;
oo пайдалы модель - құрамдас бөлшектерді конструктивті жасау;
oo тауарлық белгі мен қызмет көрсету белгісі - әртүрлі заңды немесе жеке тұлғалардың біртекті тауарлары мен қызмет көрсету түрлерін ажыратуға арналған белгілер;
oo тауардың жасалған жерін атау - тауарды белгілеуге арналған географиялық нысанның атауы, оның қасиеттері ерекше немесе басты түрде оған тән немесе адами факторлармен анықталады;
oo фирмалық атауы - заңды тұлғаның жеке аты;
oo ноу-хау - үшінші жаққа белгісіз болу себебінен коммерциялық құндылығы бар техникалық, ұйымдастырушылық, қызметтік немесе коммерциялық сипаттағы ақпарат.
Нысандарды авторлық құқықпен реттеу құқығы ҚР Авторлық құқық туралы заңымен жүзеге асырылады.
Патенттік құқықпен реттелетін нысандарға жатады:
oo ЭВМ-ге арналған программа, сондай-ақ программа дайындаған кезде алынған дайындық материалдар;
oo Деректер (мәліметтер) базасы;
oo Интегралды микросызбалардың топологиясы;
oo Басқа да ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
oo Белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беретін лицензия, егер ол 1 жылдан артық мерзімге берілетін болса.
Интеллектуалды меншік мынадай маңызды жағдайларда ескеріліп бағаланады:
1. Шығарылатын тауарларға баға тағайындауды есептеу немесе талдау мақсатында және интеллектуалды меншік нысанын сақтандыру; интеллектуалды меншік нысанын жасаған авторлардың сыйақысын есептеу; интеллектуалды меншікті жасаушы немесе пайдаланушы өнеркәсіптің жұмысының тиімділігін талдау; өз өнеркәсібінде интеллектуалды меншік нысанын қолданғаннан түскен пайданы анықтау; өнеркәсіп балансындағы интеллектуалды меншік нысанын есептеу; өнімнің өзіндік құнындағы интеллектуалды меншік құнын анықтау; инвестициялық жобаларды бағалау.
2. Интеллектуалды меншікті қолданғаннан түсетін табысты арттыру мақсатында:
Салық салу базасын анықтау; интеллектуалды меншікті пайдаланудың ең тиімді нұсқасын таңдау; қаржылық қамтамасыз ету; өнеркәсіп қорын жаңарту; интеллектуалды меншікті заңсыз пайдалану және елден тысқары шығаруға байланысты шығындарды азайту.
3. Интеллектуалды меншіктің құнын жарғылық капиталда айқындау мақсатында: несие алу мүмкіндігін арттыру үшін жарғылық капитал құнын арттыру; құрылтайшылар салымын дұрыс есептеу; шетел қатысушыларының жарғылық капиталға қосатын үлесін дұрыс анықтау; жарғылық капиталдың құрылымы мен көлемін қайта бағалау; жұмыс істеп тұрған кәсіпорын акцияларын шығару.
4. Меншік субъектісі мен формасын өзгерту мақсатында:
Қайта ұйымдастыру (соның ішінде жекешелендіру); жою; өнеркәсіптің банкроттығы; өнеркәсіпті аукционнан немесе байқау тәртібімен сату (соның ішінде арбитражды және сот органдарының шешімін орындау кезінде); ғылыми-техникалық саладағы нысандарды жекешелендіру; интеллектуалды меншік нысандарын иелену құқығын сатып алу мен сату; франшизаны беру немесе лизинг жүргізу (интеллектуалды меншікті пайдалануды қарастыратын); кепіл ретінде берілетін интеллектуалды меншіктің құнын анықтау.
5. Интеллектуалды меншікпен байланысты ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелерді шешу мақсатында: интеллектуалды меншік нысандарын заңсыз пайдаланумен байланысты сот-арбитражды таластар кезінде интеллектуалды меншіктің құнын негіздеу; авторлық сыйақыны дұрыс төлемеумен байланысты сот-арбитражды таластар кезінде интеллектуалды меншіктің құнын негіздеу.
Материалды емес және интеллектуалды меншікті бағалау кезінде табыс, шығын және шығыны көп әдістер қолданылады. Бағалау әдісін таңдау бағалаудың мақсатынан, анықталып отырған құн түрінен, бастапқы ақпараттың бар және толықтығына байланысты.
Интеллектуалды меншікті бағалаудағы табысты әдіс бағаланушы нысанды пайдаланудағы күтілетін экономикалық тиімділікке негізделген. Табысты әдіс келесі жолдармен жүзеге асырылады:
oo артық табыстар;
oo дисконтталған ақша ағындары;
oo роялтиден босату;
oo табыстағы артықшылық.
Артық пайда әдісі
Артық пайда әдісі артық табысты кәсіпорынға активтер мен меншікті капиталға орташадан жоғары деңгейдегі табысты қамтамасыз ететін баланста көрсетілмеген материалды емес активтер әкеледі деуге негізделген. Бұл әдіс келесі кезеңдерден тұрады.
1. Баланста көрсетілген барлық активтердің нарықтық құнын анықтайды.
2. Бағаланушы кәсіпорынның қалыпты табысын есептейді.
3. Активке немесе меншікті капиталға ортасалалық табысты анықтайды.
4. Ортасалалық табысты активке немесе меншікті капиталға көбейту негізінде күтілетін табысты есептейді.
5. Артық пайданы анықтайды. Бұл үшін қалыпқа келтірілген табыстан күтілетін табысты алып тастайды.
6. Материалды емес активтер құнын (гудвилл) артық пайданы капитализация коэффициентіне бөлгеннен шығарады.
Бағалаушы операциялық емес активтерді активтердің нарықтық құнынан шегеріп, сондай-ақ операциялық емес табысты кәсіпорынның таза табысынан шегеріп тастауы керегін ескеруі керек. Кейбір бағалаушылар артық пайданы есептеу үшін белгілі бір уақыттағы, әдетте бес жылдық активтердің орташа шамасы мен орташа пайдасын қолданады. Бұл әдістеме егер таңдап алынған уақыттағы мәліметтер негізделген болашақ күтулерді көрсететін болса, оған қоса пайда деңгейі орташадан біршама жоғары не төмен аномальді жылдар қарастырылмағанда ғана қолдануға болады. Бірнеше жылдық орташа немесе орташа есеппен пайда шамасын ретроспективті ақпарат мүмкінді болашақ күтулерді қаншалықты көрсететінін ескермей бұл қарапайым тәсілді пайдалана салу кәсіпорын пайдасын асыра бағалау немесе төмен бағалауға әкеліп соғады. Артық пайда әдісін пайдаланудың ең бір қиын жері гудвилді есептеудегі капитализацияның мөлшерлемесін дұрыс таңдау болып табылады. Гудвиллдің құны экономикалық пайданың көзі болу қабілетінен анықталады.
Әдетте инвесторлар бес жылдан аспайтын уақыт аралығындағы гудвиллден күтілетін болашақ пайданы төлейді. Бұндайда капитализация мөлшерлемесі инвестор төлеуге дайын артық пайда әкелетін жылдар санына қарама-қарсы шама ретінде есептеледі.
Алынған нәтиженің шынайылығы ортасалалық табыстылығы анықталуға іріктелген сала кәсіпорынымен материалды емес активі бағаланушы кәсіпорынмен салығастырымдылық дәрежесіне тәуелді болады.
Егер артық пайда әдісі арқылы бағалаушы барлық материалды емес активтерге келетін құнды анықтағысы келсе, онда ол келесі операцияларды жасауы керек.
1. Материалды активтердің нарықтық құнын анықтау керек (баланста көрсетілген материалды емес активтерді есепке алмай).
2. Материалды активтерге келетін пайда шамасын анықтау.
3. Материалды активтердің салаға әкелетін орташа пайдасын есептеу.
4. Артық пайданы 2 және 3 кезең аралығындағы айырмашылық түрі ретінде анықтау.
5. Материалды емес активтердің құнын артық пайда шамасын капитализация коэффициентіне бөлу арқылы есептеу. Бұл жерде бухгалтерлік есепте көрсетілген және көрсетілмеген материалды емес активтердің құны анықталады.
Дисконтталған ақша ағындары әдісі
Материалды емес активтердің құнын күтілетін ақша ағыны (немесе күтілетін пайда) арқылы бағалау бағалаудың ең бір күрделі жолы. Бағалаудың күрделілігі бастапқыда активтер жиынтығымен пайда болатын ақша ағыны тұрғызылады, содан соң ақша ағынындағы пайданың материалды емес активтердің түсетін үлесін анықтау мәселесі тұрады.
Дисконтталған ақша ағындары әдістемесін пайдаланғанда келесі жұмыстыр жүргізіледі.
1. Пайдалану мерзімі, яғни болжалынып отырған табысты дисконттаудың кезеңі анықталады.
2. Материалды емес активтер мәліметтерінен түсетін пайда болжалынады.
3. Дисконт мөлшерлемесі анықталады. Егер баға меншікті капитал үшін ДП-ға негізделетін болса, онда дисконт мөлшерлемесі капиталды активтерді бағалау моделіне сәйкес немесе кумулятивті құрылым әдісімен анықталады, ал егер борышсыз ақша ағыны болса - онда орташа есеппен алынған капитал құны әдісі арқылы анықталады.
4. Болашақ ақша ағынының (пайда) жиынтық ағымдық құны есептеледі.
5. Материалды емес активтердің болжаудан кейінгі кезеңдегі (егер оған қажеттілік болса) ағымдық құны анықталады.
6. Болжалған және болжалғаннан кейінгі кезеңдегі барлық табыстардың сомасы анықталады.
Роялтиден босату әдісі.
Бұл әдіс әдетте патенттер мен лицензиялық келісімдердің құнын бағалауда қолданылады. Патент иесі басқа бір тұлғаға материалды емес активті пайдалану құқығын пайдалануды қандай да бір сыйақыға (роялти) береді. Роялти патенттелген өнімді сатқаннан алынатын болашақ түсімнің алынатын пайызбен белгіленеді. Бұл әдіске сәйкес интеллектуалды меншік құны патент немесе лицензияның экономикалық қызметінің мерзімі ішінде роялти бойынша болашақ төлемдер ағынының қазіргі құнын көрсетеді. Роялти көлемі нарықты талдау негізінде анықталады. Бұл әдісте табыстық және нарықтық тәсілдер сипаты кездеседі.
Роялтиден босату әдісінің келесі кезеңдерін анықтаған дұрыс.
1. Сол бойынша роялтиді төлеу күтілетін сатылым көлемінің болжамы жасалады (ақшалай түрде).
2. Роялти мөшерлемесі анықталады.
3. Патент немесе лицензияның экономикалық қызметінің мерзімі анықталады. Заңды және экономикалық қызметінің мерзімі сәйкес келмеуі мүмкін. Сондықтан төлемнің ұзақтығына қатысты шындыққа жақын болжам жасалу керек.
4. Сатылым көлемінің болжамынан пайыздық аударымдарды есептеу арқылы роялти бойынша күтілетін төлемдер есептелінеді.
5. Роялти бойынша күтілетін төлемдерден патент пен лицензияны қамтамасыз ету бойынша барлық шығындар (заңды, ұйымдастырушылық, әкімшілік шығындар) төленеді.
6. Роялти бойынша төлемдерден дисконтталған ақша ағымы есептеледі.
7. Роялти бойынша төлемдерден пайда ағындарының ағымдағы құнының сомасы анықталады.
Лицензиялық өнімді өндірудің анықталу көлемін есептеу
Бұл көрсеткіш келесі дереккөздер арқылы анықталады:
бекітілген территориядағы лицензиаттың лицензиясы бойынша жасалған өнім өндірудің мүмкінді көлемі туралы лицензиар маманның сараптық бағасы;
сол территориядағы лицензия бойынша өнім өндірісінің көлемі туралы лицензиаттың алған ақпараты;
лицензиондық келісімшартта көрсетілген тіркелінген өндірістің көлемі;
өндірістік қуаттылыққа лицензиат берген бағалар.
Лицензия бойынша өндірістік өнімнің көлемін алғашқы жылдары өнімді игеру болмаса да, бірақ кейін көлемнің қарқын алуы болатынын, содан кейін жаңа өзгертулердің моральді тозуына байланысты қарқынның бәсеңдейтінін ескере отырып әр жыл бойынша анықтау керек.
Лицензиялық өнімнің сатылымдық есептік бағасы
Бұл - жасаушы франко-зауыттың қаптау, сақтандыру, сақтауға кеткен шығындар бағасын шегеру шарттары бойынша өнімнің лицензиялық бағасы.
Сатылымдық есептік баға мына негіз бойынша анықталады:
Қазақстандық және шетелдік коммерциялық мекемелердің келісім-шарттық бағасы туралы;
Саны сондай-ақ өнімнің сипаттамасындағы өзгешеліктерге қарай түзетулерді ескере отырып осыған ұқсас отандық және шетелдік өнім өндірушілердің бағанамасы немесе ұсыныстары туралы.
Есептеу үшін мәміле жасасқан күннің бағасы алынады. Бірақ лицензиондық келісімшарттың жұмыс істеу мерзімінде олардың өзгеруін ескере отырып олар өндірістің осыған сәйкес салаларындағы баға индексі негізінде түзетіледі.
Роялтидің есептік көлемі
Роялтидің сызбадағы стандартты мөлшерлемесі алынады да, сосын мөлшерлемеге әсер ететін факторларды ескере отырып тиянақталынады. Роялти мөлшерлемесі факторлардың тұтас серияларына бағынышты:
Құқықтық қорғау көлемінен - бұл патенттік лицензия немесе патенттік емес лицензия; патенттелмеген өнімді сату лицензия бағасын 30 % кемітеді;
Лицензиондық келісімшарттың түрі: біршама қымбаты - толық лицензия, біршама арзаны - қарапайым лицензия;
өндіріс көлемі (айналымы) және лицензиялық өнімді шығаруды қадағалау мүмкіндігі; бұл үшін лицензиар келісімшартта есепті берудің мерзімі мен көлемін алдын ала келісіп алуы керек. Егер қадағалау қиынға түсетін болса бұл мөлшерлеменің жоғарлауына әкеледі; мерзімі неғұрлым ұзақ болса мөлшерлеме соғұрлым төмен болады;
лицензиялық келісімнің тақырыбынан: егер бұл алдыңғы қатарлы өнім болса, онда ол әрине қымбат тұрады;
ғылыми-техникалық маңыздылығы мен жаңалықты пайдаланғанда пайда болатын коммерциялық мүмкіндіктер;
лицензиялық өнім өндірісін ұйымдастыру үшін қажет капиталдың көлемі;
өнертабыстардың құқықтық қорғалуынан;
берілетін пайдалану құқығының көлемі;
берілетін техникалық құжаттар көлемінен: толық көлемде (конструкторлық, технологиялық, эксплуатациялық) немесе жартылай (тек конструкторлық) беріледі не, соңғысы болған жағдайда роялти көлемі 30% кемиді;
лицензиялық өнім өндірісін ұйымдастыру үшін материалдарды, құрал-жабдықтарды, құраушы бұйымдар, бөлшектерді жеткізу лицензиардың үлгісіне тәуелді, сондай-ақ лицензиар тарапынан нысанды игеруде беретін техникалық көмегі;
нарықтағық жағдай: экономикалық тиімділігі жағынан ұқсас технологияларға деген бәсекелік сұраныстардың болуы.
Роялти формасы лицензиатқа анағұрлым тиімді, себебі:
Ол лицензиялық өнім өндіру алдында лицензиялық сыйақыны төлемейді;
Егер лицензиат лицензиялық өнімнің жоспарланған көлемін ала алмаса, ондай жағдайда лицензиар жоспарланған пайданы ала алмайды. Өзін қорғау үшін лицензиар көп жағдайда келісімшартқа лицензиаттың роялти бойынша есептік төлемнің 50%-дейінгі жыл сайынғы минималды кепілдендірілген төлемін осы жылға енгізуді талап етеді.
Пайдадағы артықшылық әдісі.
Пайдадағы артықшылық дегеніміз бағаланушы материалды емес активпен байланысты қосымша пайданы айтады (мысалы, өнертабыс немесе тауар белгісі). Пайдадағы артықшылық бағаланушы материалды емес активті қолданғанға дейінгі және қолданғаннан кейінгі қарастырылып отырған кәсіпорындағы өнімге ұқсас өнімді шығарушы салыстырылып отырған кәсіпорын; немесе қарастырылып отырған кәсіпорынға қатысты, бірақ бағаланушы материалды емес активті қолданғанға дейінгі және қолданғаннан кейінгі жағдайда пайдадағы артықшылық туындайды - бұл пайдадағы артықшылық әдісінің концепциясының негізі болып табылады. Ақша түрінде алынған пайдадағы артықшылық ағымдағы құнға кіреді. Алынған нәтиже бағаланушы материалды емес актив құнын көрсетеді. Артықшылық пайданың ретроспективті сондай-ақ күтілетін көрсеткіштеріне негізделеді.
Шығынды тәсіл.
Материалды емес активтерді бағалау үшін шығынды әдіс мынадай жағдайларда қолданылады:
Бағаланушы материалды емес активтер қайтадан жасалынбайтын болғандықтан оған ұқсас аналогті іздеу жұмысы туғанда; бұл дерек нарықтық тәсілдемені қолдану мүмкіндігін жоққа шығарады;
Материалды емес активтер болжанған тұрақты табыс әкелмейді, нәтижесінде табысты тәсілді қолдану мүмкін болмайды.
Шығынды тәсілдің материалды емес активтерді бағалаудағы қолданылатын негізгі әдістері:
Жасау құны әдісі
Пайда жеңісі әдісі
Жасау құны әдісі
Бұл әдістің негізінде материалды емес активтердің құнын, пайданың ақылға қонымды өсуін ескере отырып, оларды қайтадан жасап шығаруға кеткен шығынға теңестіру жатыр.
Жасау құны әдісін қолдану бағдарламасында келесі кезеңдерді атап өткен дұрыс болады.
1. Материалды емес активтің орнын толтырудың толық құны немесе қайта құру құны анықталады. Жасауға, алуға, және оны іске енгізуге байланысты барлық шығындар анықталады. Материалды емес активтерді алу мен оларды пайдалану кезінде келесі шығындар түрін ескерген жөн:
Мүліктік құқықты алуға;
өндірісте материалды емес активтерді игергенде;
материалды емес активтерді құқықтық және басқа да нәрселерден қорғағанда;
маркетингке: болжамды өндірістік меншік нысанының аналогін анықтау үшін ақпараттарды зерттеу, талдау және іріктеу;
интеллектуалды меншік нысанын пайдаланған жобаларды тәуекелден сақтандыру.
Салыстырмалы тәсіл.
Салыстырмалы тәсіл тиімді жұмыс істейтін нарық принципіне негізделген, онда инвесторлар осыған ұқсас активтерді сатып және сатып алуда тәуелсіз жеке шешімдер қабылдайды. Осыған ұқсас мәмілелер деректері бағаланып отырған материалды емес активтермен салыстырылады.
Бағаланып отырған материалды емес активтердің салыстырылып отырған аналогтерден артықшылықтары мен кемшіліктері сәйкес түзетулерді енгізіле отырып ескеріледі.
Материалды емес активтерді бағалау үшін салыстырмалы тәсілді қолданғанда келесі жұмыстар жүргізіледі.
1. Осыған ұқсас материалды емес активтер бойынша жасалған мәмілелер туралы ақпараттар жиналынады.
2. Салыстыру жүргізілетін көрсеткіштер тізімі анықталады.
3. Бағаланушы материалды емес активтердің салыстырылған көрсеткіштердің мәнін ескере отырып олардың деректі мәміле құны түзетіледі.
4. Салыстырылған мәміле бойынша түзетілген деректі мәліметтер негізінде бағаланушы материалды емес активтердің құны анықталады.
Материалды емес активтерді сатып алу мәмілесін таңдау мен талдауда негізгі салыстыру элементтерін ескерген жөн:
Материалды емес активтерге меншіктік құқық;
Сатушы мен сатып алушы арасындағы ерекше қаржылық келісімдер;
Материалды емес активтердің қолданылатын немесе қолданылған саласы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің физикалық сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің функционалды сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің технологиялық сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің экономикалық сипаттамасы.
Бағаланушы нысанның спецификасын ескере отырып материалды емес активтерді бағалағанда нарықтық тәсілді қолдануда біршама шектеулер бар екенін ескерген жөн.
Ұйымның өзі жасаған материалдық емес активтердің бастапқы құны болып материалдық емес активдерді анықтау сәтінен бастап жұмсалған тікелей және үстеме шығындардың сомасы есептеледі. Ішкі жасалған материалдық емес активтердің құны енбейтін және кезең шығындары болып саналатын шығындар болып мыналар саналады: активтерді пайдалануға дайындау үшін тікелей жұмсалған саудалық, әкімшілік және басқа да шығындар; активтерді пайдалану үшін қызметкерлерді дайындау шығындары; активтердің жоспарлы көрсеткіштер деңгейіне дейін жету үшін жұмсалған шығындар. Субъектінің ішінде жасалған гудвилл материалдық емес актив болып саналмайды, өйткені ақшасыз (неденежный) материалдық емес баптар бойынша жұмсалған шығындар болашақ экономикалық пайданың жоғарылауына ықпал етсе де, материалдық емес активтерді мойындаудың анықтамасы мен талаптарына сәйкес олардың қалыптасуын тудырмайды. Мысалы, ұйымның шығындары нәтижесінде жабдықтаушылармен тұрақты байланыстары орнату мақсатында қол жеткізген жоғары беделі, жұмысшылардың біліктілік деңгейінің жоғарылауы, жарнама компаниялардың жоғары беделі және т.б.Мұндай шығындар гудвиллдің құрамында тек ұйымдарды біріктіру кезінде бағалануы мүмкін.
1.2. Материалды емес активтердің түгенделуі және амортизациялық есебі
2700 Материалды емес активтер бөлім шоттарының талдамалы есебі төменде келтірілген Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасында (№НОК-2 ныс) жүргізіледі.(Қосымша 1)
Бухгалтерияда түгендеу карточкасы материалды емес активтердің әрбір объектісі үшін бір экземплярда ашылады. Оның ішіндегі жазулар Материалды емес активтерді қабылдау-өткізу актісі, техникалық және басқа да құжаттама негізінде жасалады.
Түгендеу карточкасында материалды емес актив түрінің толық атауы, қысқаша сипаттамасы, есепке қабылдау мерзімі және құжат нөмірі, бастапқы құны, амортизация нормасы мен соммасы, пайдалы қызмет ету мерзімі келтіріледі. Болашақта материалды емес активтердің бөлек объектілерін есептен шығарылуына қарай Материалды емес активтерді қабылдау-өткізу актісінің негізінде олардың шығысталуы және шығысталу себебі, құжат нөмірі мен мерзімі туралы белгі жасалады.
Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасын материалды емес активтердің атауы, қысқаша сипаттамасы, ай басындағы қалдығы, бір айдағы бастапқы құны бойынша олардың қозғалысы және ай соңындағы қалдығы көрсетілетін Материалды емес активтер есебінің ведомосінде жинақтайды. (Қосымша 1)
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік мәліметтерінің нақтылығын (шыңайлығын) қамтамасыз ету мақсатында және Қаржылық есептілікті дайындау және тану 1 ҚЕХС сәйкес материалды емес активтер, ұйымның басқда да активтер сияқты түгендеуге жатады. Материалды емес активтердің мақсаты болып табылады:
* материалды емес активтердің нақты бар болуын, олардың дұрыс құрылуы мен бағалауын, пайдалы қызмет ету мерзімін анықтаудың нақтылығын тексеру;
* материалды емес ативтер объектісінің барын және оларды пайдалану құқығын растайтын бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуін тексеру;
* ұйым балансында материалды емес активтерді көрсету нақтылығын және шыңайлығын тексеру;
* материалды емес объектілердің есептелген амортизация соммасы мен нормасын анықтаудың дұрыстығын тексеру.
Материалды емес активтерді түгендеу кезінде материалды емес активтердің әрбір объектісінің нақты болуы Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасы, Материалды емес активтер есебінің Ведомосі және бастапқы құжат негізінде анықталады.
Материалды емес активтердің келіп түсуі мен нақты бар болуын және оларды пайдалану құқығын растайтын бастапқы құжаттың рәсімделуін және объектілердің қалыптасу дұрыстығына көңіл бөлу қажет. Бастапқы құжатта материалды емес активтердің келіп түскен немесе шығысталған әрбір объектісінің атауы, олардың қысқаша сипаттамасы, алатын және өткізетін және қабылдайтын жақтар, бастапқы құны, пайдалы қызмет ету мерзімі, тозу нормасы мен сомасы,материалды емес активті қабылдаған комиссия мүшелерінің қолы көрсетілуі керек.
Түгендеу комиссиясы пайдалы қызмет ету мерзімінің және пайдаланылған амортизация нормасының, жалпы баланстық құнының және кезең басындағы және кезең соңындағы жинақталған амортизация соммасының дұрыстығын тексеруге міндетті.
Тексерілген материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасы, Ведомосі және олардың қозғалысы бойынша бастапқы құжат негізінде ұйым балансында материалды емес активтердің нақты және шынайы көрсетілуін тексеру қажет. Материалды емес активтер және олардың амортизациялары туралы бухгалтерлік есеп пен есептілік мәліметтерінің нақтылығы мен шыңайлығы сауда ұйымының салық салынатын табыс пен соңғы қаржылық нәтижесіне әсер етеді.
Материалдық емес активтер актив ретінде алғашқы таналғаннан кейін баланста жиналған амортизация сомасын шегергендегі бастапқы құны бойынша көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы олардың өте жақсы бағаланған қызмет ету ұзақтығының негізінде жие анықталып отырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес, егер басқа да жағдайлар Қазақстан Республикасының заңдылықтарына немесе келісімшартта қарастырылмаса, материалдық емес активтің қызмет ету ұзақтығы активтің пайдалануға дайын болған уақытынан бастап ұйымның қызмет ету ұзақтығынан аспауы қажет. Қызмет ету ұзақтығы болып - ұйымның активтерді пайдаланатын уақыт аралығы немесе осы ұйымның активтерді пайдалану арқылы алатын жоспарлы өнім көлемі табылады.Материалдық емес активтерге амортизация объектіні бухгалтерлік есепке алған айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап осы объектінің құнын толықтай жапқанға дейін немесе оның істен шығу уақытына дейін есептеледі. Амортизациялық аударымдар осы объектінің құнын толықтай жапқан немесе оның істен шыққан айынан кейінгі айдың 1-күнінен бастап тоқтатылады.Материалдық емес активтердің тозуының есебін жүргізу үшін 2740 Материалдық емес активтердің тозуы бөлімінің 111 Материалдық емес активтердің тозуы - лицензиялық келісімдер; Материалдық емес активтердің тозуы - бағдарламалық қамсыздандырулар; Материалдық емес активтердің тозуы - патенттер; Материалдық емес активтердің тозуы - ұйымдастыру шығындары; Материалдық емес активтердің тозуы - гудвилл; Материалдық емес активтердің тозуы - басқалары шоттары арналған. Бұл бөлімнің шоттары материалдық емес активтердің түрлеріне байланысты жинақталған амортизация сомасы жөнінде ақпараттарды (мәліметтерді) жинақтауға арналған. 2740 Материалдық емес активтердің тозуы бөлімінің сәйкесті шоттарының кредиті бойынша материалдық емес активтерге есептелген тозу сомасы Өнімдерді (жұмыстар мен қызметтерді) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz