Қарыздар операциялардың құрылымын талдау
Р Е Ф Е Р А Т
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Банк қарыздары есебін ұйымдастыру ерекшеліктері және ұйымның несие қабілеттілігін талдау ("АТФБанк " АҚ мысалында).
Жалпы жұмыстың көлемі 64 беттен тұрады.
Оның ішінде:
а) кестелер саны - 13;
б) қосымшалар саны _____;
в) диаграммалар саны _____;
г) суреттер саны- ;
д) схемалар саны -;
ж) әдебиеттер саны- 18.
Түйін сөздер: коммерциялық банк, қарыз, несие, қарыз алушының несиелік қабілеті, банкаралық несие, банктің өкілдігі, банк өтімдігі, кассалық операция, коммерциялық қарыз, кредиттік карточка.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында тұтынушылық қарыз берудің есебін зерттеу және талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
тұтыну кредитінің мәнін, принциптерін және нысандарын зерттеу;
Қазақстанның коммерциялық банктерінде тұтынушылық қарыз берудің негізгі мәселелерін қарастыру;
шетел банктерінің тәжірибесінде халыққа қарық беру ерекшеліктерін сипаттау;
Қазақстанның коммерциялық банктеріндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалаудың негізгі әдістемесін келтіру;
Қазақстанның банктерінде тұтынушылық қарыз беру шарттарын талдау;
Ұсыныстар беру.
Алынған нәтижелер мен олардың практикада қолданылуы
"АТФБанк" АҚ банктік қарыздар есебі мен талдау деректері бойынша 01.12.2017 ж.бастап 01.12.2018 ж. дейінгі кезеңде осы банктің жеке тұлғаларына берілетін қарыздар көлемінің төмендеуі байқалды, сонымен бірге мерзімі өткен берешек пен пайыздардың көлемі өсті деген қорытынды жасауға болады. Қарыз беру объектілері, сондай-ақ қамтамасыз ету нысаны бойынша берілетін кредиттердің құрылымы қарастырылып отырған кезеңде айтарлықтай өзгерген жоқ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
БАНК ҚАРЫЗДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Қарыздардың мәні мен түрлері, несиенің негізгі қағидалары мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2
Банктік қарыз есебінің аналитикалық және синтетикалық есебі ... ...
10
1.3
Қысқа және ұзақ мерзімді банк қарыздарын есепке алу ... ... ... ... ...
22
2
КЛИЕНТТІҢ ҚАРЫЗ АЛУ ҚАБІЛЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.1
Клиенттің қаржылық жағдайын сапалы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
25
2.2
Клинеттерге берілген қарыз түрлері және несиелеуге қажетті құжаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.3
Қарыз алу қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі...
38
3
АТФ БАНК АҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАРЫЗ АЛУ ҚАБІЛЕТІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
3.1
АТФ банк туралы және оның қарыз қаражатының есебі ... ... ... ... ... .
46
3.2
Қарыздар операциялардың құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
48
3.3
Рахат АҚның несиелік қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
ПАЙДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
64
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасын дамытудың негізгі шарттарының бірі халықтың қаржы-несие ресурстарына кең қол жеткізуі үшін мүмкіндіктер жасау болып табылады. Халыққа қарызберу нарығы экономикалық тұрақтылықтың ажырамас құрамдас бөлігі, Қазақстан экономикасының өсуін жеделдетудің, халықтың сапалы банк қызметтеріне өсіп келе жатқан сұранысын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Халыққа қарыз беру ішкі сұранысты дамытудың жаңа деңгейіне көшу процесін жеделдетуге мүмкіндік береді, қолда бар табыстардың тиісті өсуі жылжымайтын мүлікке, автомобильдерге және басқа да тауарларға сұраныстың жандануына алып келеді.
Тұрғын үй құрылысының проблемалары мен Қазақстан Республикасының халқын тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселелері ипотекалық кредиттерге сұраныстың артуына алып келеді. Ипотекалық кредит берудің ұлғайып келе жатқан көлеміне қарамастан, оның ауқымы "Қолжетімді тұрғын үй"ұлттық жобасын шешу үшін әлі де жеткіліксіз. Көптеген банктер осындай күрделі несиелендіруге дайын емес болып табылады және кредиттік тәуекелдің өсуі есебінен оның көлемін ұлғайтуға мәжбүр болады, бұл өз кезегінде банктердің өздерінің тұрақтылығының нашарлауына әкеп соғады. Халыққарыз беру нарығының бастапқы контурлары тек қана қалыптасады, оның жүйесін құру, қалыптастыру және ретке келтіру жүріп жатыр. Бұл нарық қалыпты жұмыс істей бастады, бірақ көптеген сұрақтар зерттеу мен оңтайлы теориялық-әдістемелік және практикалық шешімдерді іздестіруді талап етеді. Атап айтқанда, бұл несие ұйымдарын халыққа кредит беру нарығына белсенді бағдарлау үшін жағдай жасауға, банк өнімдері мен осы қаржы-несие саласының қызметтерін дамытуға, осы нарықта жұмыс істейтін ақпараттық делдалдық институттарын (кредиттік брокерлер мен кредиттік тарих бюроларын) одан әрі дамытуға, халыққа қарыз беруге байланысты ұйымдардың ресурстық базасын дамытуға қатысты. Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін және оның халыққа қарыз берудің отандық нарығын жандандыру үшін маңыздылығын білдіреді. Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында тұтынушылық қарыз берудің есебін зерттеу және талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
тұтыну кредитінің мәнін, принциптерін және нысандарын зерттеу;
Қазақстанның коммерциялық банктерінде тұтынушылық қарыз берудің негізгі мәселелерін қарастыру;
шетел банктерінің тәжірибесінде халыққа қарық беру ерекшеліктерін сипаттау;
Қазақстанның коммерциялық банктеріндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалаудың негізгі әдістемесін келтіру;
Қазақстанның банктерінде тұтынушылық қарыз беру шарттарын талдау;
тұтынушылық кредитке тән негізгі тәуекелдерді қарастыру;
Қазақстанның коммерциялық банктері жүзеге асыратын тұтынушылық қарыз берудің жай-күйіне талдау жүргізу.
Зерттеу объектісі-"АТФБанк" АҚ коммерциялық банкі.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасы ретінде Ұлттық банк Заңдары, нұсқаулықтары, ережелері және нұсқаулары, сондай-ақ "АТФБанк"АҚ ішкі құжаттары болып табылады.
Зерттеудің аналитикалық базасы- Ұлттық банк және ҚР Статистика агент сайттарының материалдары, "АТФБанк" АҚ коммерциялық банкінің бухгалтерлік есебі және отандық ғалымдардың еңбектері.
1 БАНК ҚАРЫЗДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қарыздардың мәні мен түрлері, несиенің негізгі қағидалары мен функциялары
Қарыз - бұл банк немесе кез келген несие ұйымы (қарыз беруші) келісімде көзделген мөлшерде және шарттарда қарыз алушыға қаражат беруге міндеттенетін қарыз туралы келісіммен ресімделген мәміле және қарыз алушы алынған соманы қайтаруға және оған пайыздар төлеуге міндеттенеді[1].
Банктің компаниямен кредиттік қарым-қатынасы келісім жасалды. Кредиттік қатынас субъектілері, екінші жағынан, бір жағынан заңды тұлғалар және коммерциялық банктер болып табылатын кәсіпорындар (меншік нысанына қарамастан) болуы мүмкін.
Осындай шарт жасасудың маңызды шарты - банкке осы банктен несие алу ниеті туралы кәсіпорынның мәлімдемесі бар салық органының құжатын ұсыну. Сонымен қатар, ол басқа банкте несие алу құқығына ие: шарттық несие қатынастарына көшу экономикалық байланыстарды демократияландыруда маңызды фактор болды, өз құқықтары мен мүдделерін ескере отырып, банк пен кәсіпорын арасындағы қарым-қатынаста экономикалық әдістерді барынша толық пайдалануға мүмкіндік берді
Алайда, несиелік келісімнің көлемі шектеулі. Азаматтық кодекстің 819-бабының 1-тармағына сәйкес бірінші кезекте банктер мен басқа да кредиттік ұйымдар мұндай келісімдер бойынша несие беруші ретінде әрекет ете алады, екіншіден, кредиттік келісім тек қана ақшалай міндеттемені белгілей алады.
Ақшадан басқа заттарды қарызға алу міндеттемесі бар келісімшарттар үшін, тауарлық несие бойынша арнайы ережелер қолданылады, оның өз ерекшеліктері бар, оның ішінде арнайы қолдану саласы қолданылады.
Қарыз берушінің ақшалай қарыз беруді міндеттейтін келісімшарт ретінде несиеден айырмашылығы, несиелік келісім, кез-келген несиелік міндеттеме үшін тән шарттарды қамтиды.
Қарыздың сипатын қарастыру үшін қарыз мен несие арасындағы айырмашылықты белгілеу керек
Қарыз алушы қарызға алынған ақшаны алғаннан кейін алынған соманы қайтаруға және оған пайыздар төлеуге міндетті. Мұндай міндеттерді орындаудың тәртібі, шарттары және басқа талаптары несие ережелерімен реттеледі
Осыны негізге ала отырып, егер несие шарты туралы Ережеде өзгеше көзделмесе немесе оның мәнінен туындамаса, несие шарты жөніндегі қатынастарға Қарыз туралы ережелер қолданылады (819-баптың 2-тармағы). Несие шарты бойынша қарыз алушының міндеттеріне, атап айтқанда, қарыз туралы мынадай ережелер қолданылады:
туралы пайызбен қарыз шарты бойынша (пп. 809-Б. 1 және 2-Б.);
қарыз алушының қарыз сомасын қайтару міндеттері туралы (810-Б.));
қарыз алушының Қарыз шартын бұзу салдары туралы (811-бап));
Заем сомасын қайтаруды қамтамасыз етуді жоғалту салдары туралы (813-бап));
нысаналы заемдар туралы (814-бап).
820-бап кредиттік шарт нысанына қойылатын талаптарға ерекше мән береді. Ол жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанын сақтамау осы шарттың жарамсыздығына әкеп соғады.
Несие шартын сипаттау үшін бір жағынан, несие беруші несие беру міндеттемесімен, ал екінші жағынан, несие алушы несие беруші берген қабылдау міндеттемесімен қаншалықты заңды байланысты екендігі туралы мәселе маңызды болып табылады. Несие беру міндеті кредитордың шартта көзделген талаптарда орындалуға жатады және бұл міндет бұзылған жағдайда ол борышқор алдында Заңда және шартта белгіленген жауаптылықта болады. Несие берушінің бұл міндетті орындаудан бас тартуына жол беріледі, алайда қарыз алушыға берілген сома мерзімінде қайтарылмайтынын айқын куәландыратын мән-жайлар болған кезде.
Мұндай жағдайларға, мысалы, қарыз алушыда төлем балансының қанағаттанғысыз құрылымының (төлем қабілетсіздігі) болуын жатқызуға болады. Қарыз алушыға одан әрі кредит беруден бас тарту үшін Шартта көзделген несиені мақсатты пайдалану міндетін бұзу да негіз болып табылады.
Кредитордың кредит беруден бас тартуы не мұндай ұсынғанға дейін шартты бұзу міндеттемелер туралы АК жалпы ережелерінде көзделген тиісті жағдайлар болған кезде де мүмкін екені анық.
Кредитордан айырмашылығы қарыз алушы қарыз сомасын алғанға дейін кредиттік Шарттан туындайтын өзінің міндеттерімен неғұрлым қатаң байланысты. Жалпы ереже бойынша қарыз алушы кредит берудің шартта белгіленген мерзіміне дейін бұл туралы кредиторды алдын ала хабардар ете отырып, кредит алудан бас тартуға құқылы. Бұл ережеден заңмен, өзге де құқықтық актілермен немесе шартпен ерекшелік жасалуы мүмкін.
Мұнда сондай-ақ қарыз алушының кредиторды алдын ала хабардар ете отырып, кредит алудан бас тарту құқығы қарастырылған. Бірақ қарыз алушы заңды тұлға болып табылған жағдайда, ол несие алудан бас тартумен келтірілген шығындарды кредиторға өтеуге міндетті.
Несие шартының ерекшеліктерін анықтайық:
Мұндай шарттың бір тарапы -- тиісті лицензиясы бар банк немесе басқа кредиттік мекеме кредитор болып табылады.
Егер қарыз шарты бойынша қарыз алушыға (борышкерге) ақша немесе заттар берілуі мүмкін болса, несие шарты тек белгілі бір ақша қаражатын меншікке (толық шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару) беруге жол береді.
Несиені уақтылы қайтаруды қамтамасыз ету ретінде банктер мен несие шарты бойынша басқа да кредиторлар банк практикасымен қабылданған басқа да нысандарда кепіл, кепілгерлік (кепілдік) және міндеттемелер қабылдайды.
Борышкер осы Шарт бойынша Банкке кредиттің қамтамасыз етілуін бақылау мүмкіндігін беруге міндетті, бұл ретте кредитті қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді орындамау оны мерзімінен бұрын өндіріп алуға негіз болып табылады.
Айырмашылығы қарыз шарты, несие шарты нұсқауы мақсаттары үшін қарыз қаражатын пайдалану.
Банктік несие шарты жазбаша түрде жасалуы тиіс.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес ақшалай қаражатты шарт бойынша банктік несие берілуі мүмкін кәсіпорын-қарыз алушыға тек қолма-қолсыз аудару арқылы.
Кредит шарты бойынша банк міндеттенеді кәсіпорынға белгілі бір сомаға ақша қаражатын мерзімде, мөлшерде және қамтамасыз ету, келісілген тараптар. Кәсіпорын алынған қаражатты шартта көзделген мақсаттарға пайдалануға, алынған несиені пайыздармен бірге уақтылы өтеуге және Банкке оның мақсатты пайдаланылуын және қамтамасыз етілуін бақылау мүмкіндігін беруге міндеттенеді. Кредиттік шартта көзделген жағдайларда банкке қарыз алушы кәсіпорынның есеп айырысу шотынан қарыз бойынша берешекті даусыз есептен шығару құқығы берілуі мүмкін. Несиені пайдаланғаны үшін төлем мөлшері шартта тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Осылайша, кредиттік шартта берілетін кредиттің сипатын және кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайын ескере отырып, банктің және нақты несие алушының құқықтары мен міндеттері, қабылданған міндеттемелерді бұзғаны үшін тараптардың экономикалық жауапкершілігі айқындалады.
Нарықтық қатынастарды дамыту кредит беру объектілерін анықтаудағы банктер мен кәсіпорындардың құқықтарын айтарлықтай өзгертті: қазіргі уақытта олар кәсіпорынның кез келген қажеттіліктері болуы мүмкін. Кредиттік қатынастарда мемлекеттік банк жүйесі кезінде болған шектеулер жойылды. Сонымен қатар, несие тиімділігі, сондай-ақ кәсіпорынның да, банктің да материалдық қызығушылығы басты назарда.
Осыған қарамастан, кәсіпорындардың шығындардан туындаған қаржылық қажеттіліктерін банк несиесімен жабылмауға тиіс: өткізімі жоқ өндірілген өнім, тауарлық - материалдық құндылықтардың пайдаланылмайтын қалдықтары.
Өкінішке орай, экономикада қалыптасқан жағдайда көптеген коммерциялық банктер өз қызметін негізінен делдалдық іс-шараларға қысқа мерзімді несиелермен шектейді. Бұл несие ресурстарын өндіріс мүддесінде тиімді пайдалануға және ақша айналымын нығайтуға ықпал етпейді.
Кредиттік шарттың мазмұнында төмендегі жағдайлар айқындалады:
кредит беру мақсаты;
несие мөлшері;
несие беру мен өтеудің мерзімдері мен басқа да шарттары;
кредиттік міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері;
несие үшін пайыздық мөлшерлемелер;
тараптардың жауапкершілігі;
кредит беру үшін қажетті есеп айырысулар мен мәліметтердің тізбесі;
оларды ұсыну мерзімі.
Кредит түрлері.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге болатын кредиттердің алуан түрлерін ұсынады:
Осылайша, банктік кредиттеу жүйесі деп кредит беру принциптеріне сәйкес кредит процесін ұйымдастыруды және оны реттеуді айқындайтын элементтер жиынтығы түсініледі. Құрамдас элементтер ретінде ол қамтиды:
кредит берілетін операцияға қарыз алушылардың өз қаражатының қатысу тәртібі мен дәрежесі;
кредиттің нысаналы мақсаты;
кредит беру әдістері;
несие шоттарының нысандары;
несие берешегін реттеу тәсілдері;
несие қаражатының мақсатты және тиімді пайдаланылуын және олардың уақтылы қайтарылуын бақылау нысандары мен тәртібі.
Кредиттің негізгі принциптері мен функциялары.
Экономикадағы кредиттік қатынастар белгілі бір әдіснамалық негізде негізделеді, оның элементтерінің бірі несие капиталы нарығындағы кез келген операцияларды практикалық ұйымдастыру кезінде қатаң сақталатын қағидаттар болып табылады. Бұл қағидаттар кредитті дамытудың бірінші кезеңінде стихиялық қалыптасқан, ал одан әрі жалпы мемлекеттік және халықаралық несие заңнамаларында тікелей көрініс тапты:
Кредиттің негізгі принциптері өтемділік, жеделдік және қайтарымдылық болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында кредит мынадай функцияларды орындайды:
а) уақытша бос ақша қаражатын жинақтау;
б) ақша қаражатын кейіннен қайтару шартымен қайта бөлу;
в) айналыс кредиттік құралдарын (банкноттар мен қазынашылық билеттер) және кредиттік операцияларды жасау;
г) жиынтық ақша айналымының көлемін реттеу.
Сонымен, несие уақытша пайдалануға берілетін құн бойынша несие беруші мен қарыз алушы арасында туындайтын экономикалық қатынастар.
.
1.2 Банктік қарыз есебінің аналитикалық және синтетикалық есебі
Қарыздар деп қарыз алушыға ақша және басқа да мүліктік қаражатты қайтару шартымен меншікке беру процестері түсініледі. Кредитпен мәміле мәні болған жағдайда тек ақша ғана, ал кредит беруші - банк ұйымдары бола алады. Кредиттер қысқа және ұзақ мерзімді негізде беріледі[8]
Қарыздар бойынша есепке алуды ұйымдастыру кезінде борыштың негізгі сомасымен, ол бойынша пайыздарымен және ілеспе шығастарымен операцияларды оқшаулау қажет. Қосымша шығындар санатына:
мәмілені консультациялық-ақпараттық сүйемелдеуге жіберілетін қаражат;
кредиттік келісімге сараптамалық бағалау жүргізуге жұмсалған сомалар;
қарыз ресурстарын алуға тікелей байланысты өзге де шығындар.
Кредит қаражатын алушыдан қарыздарды синтетикалық есепке алу 3010, 4010 - шот бойынша, кредиторда 1110 шотта қаржылық инвестициялар құрамында жүргізіледі. Егер іс-әрекет кредиттік шарттың шектелген кезеңі 12 айдан кем болса,
Қарыздар ауызша немесе жазбаша уағдаластықтармен расталуы мүмкін. Олар кәсіпорын мен құрылтайшы, қызметкер, басқа жеке немесе заңды тұлға арасында ресімделуі мүмкін. Несие мен қарыздар пайыздық және пайызсыз болады.
Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарастырылады. Яғни, әрбір жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр жолы қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив позициясында) өзгерістері шоттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Баланстық позицияда мүліктің немесе капиталдың нақтылығы туралы айтылып отырғандықтан, сәйкес шоттардың барлығы инвентарлық шотта (активті шотта) есептеледі, ал пассивтік және капиталдық құндылықтар (меншікті капитал және қарыз корлары) пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.
Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:
- активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни, баланстағыдай, сол жағына);
- пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады (яғни, баланстағыдай, оң жағына);
Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы қорларды негізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады.
Сондықтан бухгалтерлік кітапта жазудың ережесі бар:
- түсімдер немесе көбеюлер бастапқы қалдық бар жағында жүргізіледі;
- шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде жүргізіледі;
Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарастырылады. Яғни, әрбір жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр жолы қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив позициясында) өзгерістері шоттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Баланстық позицияда мүліктің немесе капиталдың нақтылығы туралы айтылып отырғандықтан, сәйкес шоттардың барлығы инвентарлық шотта (активті шотта) есептеледі, ал пассивтік және капиталдық құндылықтар (меншікті капитал және қарыз корлары) пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.
Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:
- активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни, баланстағыдай, сол жағына);
- пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады (яғни, баланстағыдай, оң жағына);
Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы қорларды негізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады.
Сондықтан бухгалтерлік кітапта жазудың ережесі бар:
- түсімдер немесе көбеюлер бастапқы қалдық бар жағында жүргізіледі;
- шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде жүргізіледі;
Активті шоттарда қалдық дебет жағында болады, сондықтан:
- түсімдер кредитінде жүргізіледі;
- шығындар дебетінде жүргізіледі.
Кредиттік мекемелер де басқа да кәсіпорындар сияқты ең аз дегенде туындайтын шығындарды жабу үшін табысқа жетуге ұмтылу керек. Сондықтан дебиторлар несиелеуді пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Және керісінше, салымшылар өздерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық шығындар және табыстар капиталдың азаюы немесе көбеюі болып табылады. Меншікті капиталдың өзгеруінің осындай жиі рәсімдерін тікелей меншікті капитал шоттарында жүргізу тиімдірек болар еді. Сондықтан табыстар мен шығындар капиталдағы осыған ұқсас өзгерістер тіркелетін Бас кітаптың ерекше шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда, нәтижелік шоттың көмегімен кәсіпорынның жақсы қызметінің себебін зерттеуге және баға беруге болады.
Осылайша қорытынды шот меншікті капитал шотының аралық шоты болып табылады. Қорытынды шот тек капиталдағы өзгерістерді ғана есептейтіндіктен, олардың бастапқы қоры жоқ.
Қорытынды шоттағы өзгерістер осы меншікті капитал шоты жағында жасалады:
- табыстар шотының кредитінде капиталдың өсуі сияқты жүзеге асырылады;
- шығындар капиталдың азаюы сияқты шығындар шотының дебетінде жүзеге асырылады.
Қорытынды шот жылдық қорытынды жасағанда меншікті капитал шоты арқылы тікелей емес, қорытынды шоттың жиынтық шоты ретінде шығын және табыс шоты арқылы жүзеге асырылады. Табыс және шығыс шотын қалдықтаудан несиелік мекеменің жетістікке жеткендігі (табыс шығыннан артық) немесе залал шеккені (табыс шығыннан аз) анықталады. Қалдық қорытындыны көрсетеді және меншікті капитал шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда меншікті капитал шоты демалыстағы шот болып табылады.
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің негізі - синтетикалық есепшоттардың бірыңғай жүйесі, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарын Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық қызметінің бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі банктер үшін бірыңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.
Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді:
I класс - Активтер
II класс - Міндеттемелер
III класс - Меншікті капитал
IVкласс - Табыстар
V класс - Шығындар
VI класс - Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер.
VII класс - Банк балансына меморандум шоттары.
Бухгалтерлік шоттар баланстық және баланстан тыс шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттарға бірінші кластан бесінші класқа дейінгілер кіреді - активтер , міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар, шығындар, ал алтыншы және жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарға жатады. Баланстық шоттар өз кезегінде екіге бөлінеді - актив және пассив. Актив щоттарға бірінші және бесінші шоттары жатады, ал пассивке - екінші, үшінші және төртінші класс шоттары жатады.
Актив шотта дебет бойынша түсімдер (көбеюлер), кредит бойынша - шығындар (азаюлар) ескеріледі. Пассив шотта керісінше.
Барлық балансында алғашқы үш кластың шоттары бейнеленеді. Төртінші, бесінші класс шоттары қаржылық нәтиже туралы есеп беруде бейнеленеді, сондықтан қаржылық нәтиженің өзі үшінші класс меншікті капитал шоты бойынша есепті мерзімнің аяқталуымен анықталады. Алтыншы кластық шоттар банктің шартты және мүмкін міндеттемелеріне есеп беруді жасауда пайдаланылады, жетінші класс шотын пайдалана отырып банктің операциялары жайлы қосымша қпарат алуға болады.
Шоттың сандық кодының бірінші цифры класын, екінші, үшінші цифрлер - шот тобын, төртінші - шот топтарын одан әрі бөлшектеуге және кеңейтуге болжанатындығын көрсетеді.
Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі - шартты және мүмкін жүзеге асыру кезінде 500 саны арқылы анықталатынркредиттік шот бойынша корреспонденция жүзеге асады.
Банктегі бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық субъектілеріндегі сияқты аналитикалық және синтетикалық болып бөлінеді. Аналитикалық есеп - есептің алғашқы түрі, синтетикалық есептің базасы болып табылады. Банкте орындалатын барлық қызметтер бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол экономикаға салынған несие көлемін, жүргізілген қолма-қол ақша айналымын, банкте сақталған ақша айналысындағы сандық өзгерістерді және ақшалай қаражат сомасын анықтауға мүмкіндік береді.
Банктің көпжақты қызметін сипаттайтын қортынды көрсеткіштер банктік операциялардың аналитикалық есебінде болады.
Несиелік есеп айырысу, кассалық және басқа операциялардың күнделікті бөлшек есебі дербес шоттарда жүргізіледі. Әрбір кәсіпорынға немесе ұйымға дербес ашылған шоттардың саны олардың банкпен байланысы банкпен байланысы. Синтетикалық есептің әрбір баланстық және баланстан тыс шотында аналитикалық есепте ескерілетін құралдардың түріне, олардың белгілері мен иесіне байланысты бөлінетін дербес шоттар ашылады. Берілген несиелер, несиелердің мақсатты пайдалануы және несие алушы бойынша ашылған дербес шоттарда көрсетіледі.
Дербес шоттар ашылған дербес классификаторы болып табылатын арнайы кітаптарда тіркеледі. Онда кәсіпорындар мен мекемелер ашатын есеп айырысу және басқа шоттар тіркеледі.
Аналитикалық есептің дербес шоттары есеп айырысу ақша құжаттарының сәйкестендірілген жүйесіне кіретін белгіленген стандартты нысанда басылады.
Банктегі дербес шоттар бірыңғай ереже бойынша нөмірленеді. Дербес шоттың нөмір саны есепке алынатын құралдар мен құндылықтар сипатына байланысты 3 пен 9 аралығында болуы мүмкін. Баланстық шотқа сәйкес келетін екінші ретте нақты аналитикалық есептің қажеттігі жоқ болғанда үш санды нөмірлер қолданылады.
Аналитикалық есепте жазбалар есеп айырысу ақша құжаттарының мәліметтері бойынша жүзеге асырылады.
Дербес шоттарда келесідей дерктемелер басылып шығарылады:
- соңғы операциялардың жүзеге асқан күні;
- операцияның нақты жүзеге асырылған күні;
- құжат нөмірі;
- корреспонденттік шот нөмірі;
- операциялар түрінің шартты цифрлы белгілері;
- дебет және кредит бойынша айналыс сомасы;
- кіріс және шығыс қалдық;
Баланстан тыс щоттардағы аналитикалық есептің дербес шотында корреспонденттік шоттың нөмірі және шартты цифрлы белгілер деректемелері, сондай-ақ операциялардың түрлері толтырылмайды. Операция жүзеге асырылған күннен келесі күні клиентке сенімхат бойынша дербес шоттың көшірмесі, онымен бірге операциялардың сипаты жайлы қажетті мәліметтері бар құжаттар ұсынылады. Бұл құжаттар болмаған жағдайда шот менеджері сома түскен банкке хабарлама жібереді.
Әрбір жылдың 1 қаңтарында банктің клиенттері барлық дербес шоттар бойынша жазбаша нысанда қалдықты растауын көрсетуі керек.
Кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер дербес шот көшірмесінің мәліметтері бойынша банктің сеп айырысу, кассалық операцияларды орындағандығын бақылайды және бұл операцияларды өздерінің бухгалтерлік есебінде көрсетеді.
Клиенттердің жазбаша өініші бойынша банк мекемесі бастығының рұқсатымен қажет жағдайда дербес шот көшірмесінің дубликаы беріледі. Көшірме алу өтінішіне банк шотын басқаратын тұлғалар қол қояды. Операциялық күн жабылғаннан кейін (банк нұсқаулар қабылдауды және клиенттерден өнімдерді жүзеге асыратын уақыт кезеңі) дербес шоттар мен баланста түзетулер енгізулер рұқсат етілмейді. Дұрыс жүргізілмеген сомалар бойынша барлық түзетулер ағымдағы күнгі түзетулер жазбалардың негізінде жүзеге асырылуы керек. (кері жазу әдісі).
Бухгалтерлік және кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеру тізімдемелер, күнделікті, ай сайынғы және жылдық баланстар банкте синтетикалық бухгалтерлік есеп материалдар болып табылады. (келесі тарауларда тереңірек қарастырылған). Бухгалтерлік бас кітап бөлшектелген шоттардың типтік щоттары негізінде құрылған. Көмекші бухгалтерлік кітаптарды жүргізу, басшыларғ а бизнесті басқару үшін талап етілетін талдамалық ақпараттарды ұсынуды қарастырады.
Бухгалтерлік журналда дебет және кредит бойынша әрбір операциялардың айналысы тіркеледі, баланстық шот бойынша қорытындылар шығарылады және журнал бойынша толық жалпы қорытынды шығарылады. Дебет бойынша журналдардың жалпы қорытындысы кредиттің қорытындысымен тең болуы керек. Бухгалтерлік журнал бойынша бухгалтерлік есепте банктік операциялардың толық көрсетілуі бақыланады.
Кассалық журналда кассаның кіріс және шығыс құжаттары, клиенттердің дербес шотының нөмірі, касса жоспарының белгісі және сомалар көрсетіледі. Операциялар уақыты аяқталысымен кассалық журнал қорытындысы банк кассасының кіріс және шығыс айналысының мәліметтерімен салыстырылады. Кассалық журнал мәліметтері бухгалтерлік журналға көшіріледі.
Жиынтық карточкалар баланстық шот бойынша жүргізіледі. Онда күнделікті кредит және дебет бойынша айналыстар және баланстық шотқа сәйкес ашылған, аналитикалық есептің дербес шоты бойынша саналған келесі күнге қалдықтары жазылады. Жиынтық карточкалардың дебеті және кредиті бухгалтерлік журналдың мәліметтерімен салыстырылады, ал қалдық сомасы ағымдық күннің айналысы мен күн басындағы қалдықты сальдолау жолымен тексеріледі.
Жиынтық карточка мәліметтерімен күнделікті баланс жасалады. Балансты дұрыс құрған кезде активтің және пассивтің қорытындылары сәйкес келеді. Жиынтық катрточкаларда ай бойғы айналыстардың қорытындысы жүргізіледі. Жыл бойындағы айналыстар жылдық айналыс тізімдемесін жасауға негіз болады.
Тексеріс тізімдемесіне жеке шот бойынша бір күн ішінде әрекет еткен әрбір айналыс карточкаларының және әрекет ететін және әрекет етпейтін дербес шоттар бойынша айналыстардың қорытындысы, сондай ақ баланстық шот және тізімдеме бойынша жалпы қорытынды қалдықтар мен айналыс қорытындылары енгізіледі. Тексеріс тізімдемесінің мәліметтері бойынша жиынтық карточкалар толтырылады.
Сөйтіп бухгалтерлік, кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеріс тізімдемесі аналитикалық есептің дербес шотына да операциялардың дұрыс көрсетілгенін тексеруші материал ретінде қызмет етеді және бухгалтерлік баланс құруға пайдаланады.
Баланстан тыс шот бойынша бухгалтерлік журнал және жиынтық карточкалар баланстық шот сияқты жасалады, онда да дербес шоттар, баланстан тыс кіріс шығыс ордерлрінің мәліметтері немесе баланстан тыс шоттардың карточкада ескерілетін төлем құжаттар мәліметтермен жасалатын жазулар да сондай әдіспен жасалады.
Баланс, жиынтық карточкалар, бухгалтерлік журналдар мұқият салыстырғаннан кейін синтетикалық есеп материалдарын тексеретін және балансқа қол қоятын банктің бас бухгалтеріне беріледі.
Жүргізілген дипломдық зерттеу нәтижесінде қойылған мақсатқа сәйкес коммерциялық ұйымдарға арналған кредиттік операцияларды бухгалтерлік есепке алу және бақылау жөніндегі әдістемелік ережелер әзірленіп, нақтыланды.
Қолданылатын теориялық және практикалық тәсілдерді талдау негізінде бухгалтерлік есеп пен кредиттік операцияларды бақылауды ұйымдастыру бірқатар теориялық және әдістемелік кемшіліктер анықталды. Негізгі оның ішінде болып табылады;
- қазақстандық жағдайларда кредиттік операцияларды жүзеге асыруға байланысты бірыңғай жүйелік түсінік аппаратының болмауы;
- бухгалтерлік есеп пен бақылауды ұйымдастыру үшін кредиттердің ғылыми негізделген жіктемесінің болмауы;
- жеке кредиттік операцияларды есепке алу бойынша бухгалтерлік жазбалардың жетілдірілмеуі, олар туралы сенімді ақпарат алуға мүмкіндік бермейді . мүлік және кәсіпорынның міндеттемелері;
- қарыздар мен кредиттерге қызмет көрсетумен байланысты шығындарды есепке алу әдістемесінің жетілдірілмеуі, соның нәтижесінде бухгалтерлік есептің деректерінен кредиттік операциялардың тиімділігін бағалау үшін қажетті ақпаратты тікелей алу қиын;
- Қазақстан заңнамасы мен экономикалық дәстүрлердің ерекшеліктерін ескермей, кредиттік операциялардың тиімділігін талдаудың жаңа әдістерін қолдану, сондай-ақ несие алудың сенімділігін бағалауға мүмкіндік беретін сапалы көрсеткіштерді елемеу;
- кредиттік операцияларды ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру бойынша арнайы ұсынымдардың болмауы.
Осыған байланысты диссертацияда бухгалтерлік есеп пен кредиттік операцияларды бақылауды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірленді.
Заемның, кредиттің және қарыздың мағыналық мазмұнын қарастыра отырып, біз Бухгалтерлік оқу және ғылыми әдебиетте заемдық қатынастардың мәні кредиттің экономикалық мәнін елемей, ҚР Азаматтық кодексінің негізінде заңды тұрғыдан басым түрде ашылатыны туралы қорытындыға келдік. Мұндай тәсіл Қазақстандағы бухгалтерлік есептің негізгі принциптеріне салынған нысан алдындағы мазмұнның басымдығының талаптарына қайшы келеді.
Біздің ойымызша, несие - бұл, ең алдымен, инвестордың қарыз алушыға қайтарымды негізде уақытша бос ресурстарды ұсынуына түсетін экономикалық қатынастар жүйесі. Несие ақша және тауар түрінде болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда ақша және тауар кредитінің симбиозы орын алады, нәтижесінде кәсіпорындар арасындағы коммерциялық кредит деп аталатын қатынастар қалыптасады. Коммерциялық кредит деп кейінге қалдыру, бөліп төлеу, алдын ала төлеу және төлеу мерзімдерін өзгертудің басқа тәсілі түсініледі. Кең мағынада, коммерциялық несие-бұл кредиторлық берешектің кез келген түрі.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, ҚР Азаматтық кодексінде көзделген пайызсыз қарыз беру мүмкіндігі қолда бар ресурстарды ұтымсыз пайдалануға немесе мәмілелердің өтелуін жоғары бағалауына алып келеді. Дегенмен, нарық жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметтерінің құны туралы дербес шешім қабылдай алады, өйткені, әдетте өтеусіз жауап қызметтерін неғұрлым тиімді шарттарда болжайды. Сондықтан ақылылық, заң тұрғысынан алғанда міндетті емес болғанына қарамастан, несиелендірудің міндетті шарты болып табылады.
Несиеге және жалға, деп санауға болмайды бір түрі тауарлық несие. Жалгерлерден кредиттік қатынастардың айырмашылығы меншік құқығының шарт нысанасына ауысуы болып табылады. Жалға алынған объектіге меншік құқығының ауысуымен лизинг мәмілелері ғана сипатталады. Сондықтан лизинг деп санауға болады бір түрі-коммерциялық несие, өйткені, шын мәнінде, орын алады сатып алу және " негізгі құралдардың объектісін бөліп-бөліп. Бұл несиелік қатынастардың экономикалық мәнін білдіретін кредит беру принциптерін орындау да расталады. Қоғамның экономикалық жүйесіндегі кредиттің орны мен рөлі ең алдымен ол орындайтын функциялармен анықталады: қайта бөлу, айналым шығындарын үнемдеу, ғылыми - техникалық прогресті жеделдету, өнім сапасын басқару құралы және т.б. нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кредиттік-банк саясаты экономиканы реттеу жөніндегі мемлекет қызметінің неғұрлым маңызды салаларының бірі ретінде әрекет етеді: инвестициялар мен кәсіпкерлік қызметті ынталандырады, жағымсыз процестер мен құбылыстарды тежейді. Қазіргі жағдайда экономиканың тиімділігіне әсер ете алатын мемлекеттік несие саясаты жоқ. Коммерциялық банктер, әдетте, тез табыс алуға мүдделі және экономиканың нақты секторын кредиттеуге мүдделі емес. Автордың пікірінше, ҚР Үлттық Банкі тарапынан коммерциялық банктерге несие берудің жеңілдетілген шарттары мен өнеркәсіптік кәсіпорындарға ұзақ мерзімді несие беретін коммерциялық банктерге салық салудың жеңілдетілген шарттары қарастырылуы мүмкін, бұл елдегі инвестициялық ахуалды жақсартуға тиіс.
Шығыстарды операциялық шығыстарға жатқызу кезінде шешілмеген бірқатар жағдайлар кездеседі . тиісті кірістер мен шығыстарды байланыстыруға байланысты проблемаларды шешу үшін: мүлікті өтеусіз алудан түскен кірістер қайта бағалаудан тыс, ал шығыстар - әдеттегі қызмет түрлерімен байланысты ретінде көрсетіледі; дебиторлық берешекті есептен шығару - қайта бағалаудан тыс шығыстар, ал күмәнді борыштар бойынша резервтер құру - операциялық және т. б. ретінде көрсетіледі.; екіншіден, пайдаланушылар үшін пайданышығыстарды бухгалтерлік есептіліктен тыс және операциялық есептеулерге бөлуден пайдалылық жеткілікті түрде шартты (Елеулі көрсеткіштер пайда мен шығындар туралы есепке түсіндірмелерде (анықтамаларда) ажыратылуы мүмкін), - біз осындай жіктемелердің ұтымсыздығы туралы қорытындыға келдік. Кредиттік операциялар бойынша шығындар бөлігінде шетел валютасында алынған кредиттер бойынша бағамдық айырмаларды көрсету неғұрлым көрнекі болып табылады. Бағамдық айырмаларды операциядан тыс кірістершығыстар құрамына жатқызудың жалпы белгіленген тәртібіне қарағанда, оларды операциялық кірістергешығыстарға қосу көзделген. Біздің ойымызша, мұндай ерекшелік өзін ақтамайды, тек тәжірибелі бухгалтерлерді адастырады.
Жұмыстың осы бөлігінде қарыз қаражатын тарту бойынша бір жолғы және мерзімді шығыстардың бухгалтерлік есебінің әдістемесін негіздеуге мүмкіндік беретін бірқатар белгілер бойынша шығындарды жіктеу жүргізілді.
Қарыз қаражаты бойынша шығындарды есепке алудың қолданыстағы әдістемесіне сәйкес оларды олар жүргізілген есепті кезеңнің шығыстарына енгізу көзделген. Қосымша шығындар кредитті өтеу мерзімі ішінде кейіннен операциялық шығыстарға жатқыза отырып, дебиторлық берешек ретінде алдын ала ескерілуі мүмкін. Біздің пікірімізше, кредиттерді тартуға байланысты бір жолғы шығыстар дебиторлық берешек құрамында да, жүргізілген шығыстардың сипатына байланысты болашақ кезеңдер шығыстарының құрамында да көрсетілуі мүмкін. Мысалы, аудиторлық тексеру жүргізу, кепіл объектілерін бағалау және сақтандыру бойынша қызмет көрсету, облигациялар және т.б. шығару бойынша эмиссиялық шығыстар аяқталу (жүзеге асыру) кезеңінде орындалған жұмыстардың актілерімен расталады. Өйткені барлық міндеттемелер ұйым алдында орындалды контрагенттермен шарт бойынша толық көлемде, демек, жоқ деп есептеуге негіз болса, олардың дебиторлар. Мұндай жағдайларда, біздің ойымызша, методологиялық ақталған қолдану шот 97 "алдағы кезеңдердің Шығыстары".
Кредиттер мен заемдарға қызмет көрсету жөніндегі шығыстардың негізгі түрі заем қаражатын пайдаланғаны үшін пайыздар болып табылады. Белгілеген ережелерге сәйкес қарыз міндеттемелері бойынша пайыздарды ішінара капиталдандыру көзделген. Басқаша айтқанда, материалдық құндылықтар мен инвестициялық активтер есепке қабылданғанға дейін есептелген пайыздардың бір бөлігі оларды сатып алу құнын ұлғайтуы тиіс. Заң шығарушының мақсаты мүліктің құны мен шығыстардың көлемі туралы шынайы ақпаратты қалыптастыруға мүмкіндік беретін әдістеме әзірлеу болды. Алайда мақсатқа қол жеткізілмеді: материалдық-өндірістік қорларды дайындау процесіне тікелей байланысты шығыстардың бір бөлігі сатып алынған материалдардан дайындалған өнімнің өзіндік құнында емес, операциялық шығыстардың құрамында сөзсіз көрсетіледі.
Біздің пікірімізше, қалыптасқан жағдайдан екі жол бар:
1) Егер бухгалтерлік есептілік көрсеткіштерінің дұрыстығына қол жеткізілсе, онда сатып алынған материалдардың нақты өзіндік құнын қалыптастыру үшін 7010 "Өткізілген өнім, көрсетілген қызметтердің өзіндік құны" және 16 7420"Активтердің құнсыздануы бойынша шығыстар"шотын пайдалану қисынды. Шықпай-ақ, кредиттер мен қарыздар бойынша көрсетілген шоттарына кейіннен есептен шығару өнімнің өзіндік құнына мүмкін тіпті жағдайда материалдар жұмсалды, ал тартумен байланысты шығыстар кредит жүзеге асыруды жалғастыруда;
2) егер пайыздардың шамасы шығыстардың жалпы сомасында Елеулі емес болса, онда бухгалтерді қосымша жұмыспен бөгелту орынсыз. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепті жүргізудің ұтымдылық талаптарына сәйкес операциялық құрамда кредиттер мен заемдарға қызмет көрсетумен байланысты барлық шығыстарды көрсетуге болады.
Кредиттер мен заемдарға қызмет көрсетуге байланысты шығыстар туралы ақпаратты қалыптастыруға екінші тәсілдің пайдасына дәлелдерді ХҚЕС-ке сәйкес кредиттер бойынша шығындарды капиталдандыру ұсынымдық сипатта болатынымен де толықтыруға болады. Бұдан басқа, капиталдандыруға тек көзделген пайыздар ғана емес, сондай-ақ кредиттерді тарту мен оларға қызмет көрсетуге байланысты барлық шығыстар да жатады. Сондықтан кредиттер мен қарыздарды есепке алу жөніндегі отандық стандартты қайта қарап, тиісті өзгерістер енгізу қажет.
Осыған ұқсас мәселе коммерциялық және тауарлық кредиттер бойынша пайыздарды есептеу кезінде де туындайды, сондықтан оны шешу тәсілдерін де ақшалай түрдегі кредиттерді есепке алу үшін де ұсынуға болады.
ҚР Салық кодексінің "пайдаға салынатын салық" күшіне енуіне байланысты салық салу мақсаттары үшін ескерілетін шығыстарға, борыштық міндеттемелер бойынша пайыздарға қабылдау тәртібінде елеулі өзгерістер болды. Жұмыста кредиттер мен заемдарға қызмет көрсетумен байланысты шығыстардың бухгалтерлік және салықтық есебінің салыстырмалы сипаттамасы келтірілген, сондай-ақ оларды оңтайландыру бойынша ұсынымдар берілген. Атап айтқанда, барлық кредиттер бойынша пайыздық ставканың орташа деңгейі мөлшерінде салық салынатын пайданы азайту үшін пайыздар бойынша шығыстар нормаларын белгілеу кезінде автор көлемдердің салыстыру өлшемі ретінде абсолюттік емес, салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалануды ұсынды. Кредитті ірі, ұсақ немесе орта санатқа жатқызған кезде несие сомасының баланс валютасына пайыздық қатынасын енгізуді ұсынамыз. Мысалы, мүлік құнының 20% - ға дейінгі мөлшерде кредиттер шағын, 20 - дан 50% - ға дейін-орташа және 50% - дан астам-ірі болып саналуы мүмкін. Сонымен қатар, қамтамасыз етудің салыстырмалылығын анықтау кезінде, біздің ойымызша, мынадай шарттар орындалуы тиіс:
- қамтамасыз етудің бір түрі (кепіл, кепіл болушылық, кепілдік, қайтарылмау тәуекелін сақтандыру);
- кепілдің бір мүліктік топқа жататындығы (жылжымайтын, жылжымалы мүлік, бағалы қағаздар және т.б.).
Осылайша, бухгалтерлік есеп және салық салу әдістемесінің көрсетілген кемшіліктері нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жолымен ғана емес, сондай-ақ Есеп және салық саясатын қалыптастыруға неғұрлым егжей-тегжейлі тәсілдеумен де еңсерілуі мүмкін.
Экономикалық ақпаратты өңдеудің соңғы кезеңі теріс үрдістерді анықтау және оларды уақтылы жою мақсатында оны талдау болып табылады. Осыған байланысты жұмыста кредиттік операциялардың тиімділігін бағалаудың отандық әдістемелері қаралды, олар командалық-әкімшілік экономика жағдайында әзірленді. Алынған-көрсеткіштердің негізгі кемшілігі несие алу мен беру шарттарының өзгеруін елемеу, қарыз қаражатын тартудың көп нұсқалылығы болып табылады, бұл нарықтық экономикаға тән. Бұдан басқа, қазіргі жағдайда талдау қабылданған басқарушылық шешімдердің тиімділігін арттыру үшін перспективаға бағдарлануы тиіс. Сондықтан, біздің ойымызша, кредиттердің тиімділігін бағалау кезінде есепке алу қажет:
- бәсекелестік шарттары және фирманың нарық жағдайында өмір сүру қажеттілігі, банкроттық мүмкіндігі;
- уақыт факторы (тек өткен ғана емес, болашақ оқиғалар да талданады);
- қарыз қаражатын тарту көздерінің баламалығы;
- несие беру тәсілдерінің алуан түрлілігі мен шарттарының сәйкессіздігі;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғаларға қарыз алу ғана емес, сонымен қатар беру де мүмкіндігі, бұл дебиторлық берешекпен өзара байланысты міндеттемелерді талдау қажеттілігіне әкеледі.
Кредиттік операциялардың тиімділігін талдауды жетілдіру Экономикалық талдаудың қазіргі заманғы әдістерін пайдаланумен, Батыс әдістемелерін отандық заңнаманың ерекшеліктеріне :: бейімдеумен және бухгалтерлік есептің ұлттық жүйесіне байланысты. Жұмыста келесі талдау әдістемелеріне ерекше көңіл бөлінген:
- уақыт факторын есепке ала отырып, кредиттерді беру және пайдалану тиімділігін талдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Банк қарыздары есебін ұйымдастыру ерекшеліктері және ұйымның несие қабілеттілігін талдау ("АТФБанк " АҚ мысалында).
Жалпы жұмыстың көлемі 64 беттен тұрады.
Оның ішінде:
а) кестелер саны - 13;
б) қосымшалар саны _____;
в) диаграммалар саны _____;
г) суреттер саны- ;
д) схемалар саны -;
ж) әдебиеттер саны- 18.
Түйін сөздер: коммерциялық банк, қарыз, несие, қарыз алушының несиелік қабілеті, банкаралық несие, банктің өкілдігі, банк өтімдігі, кассалық операция, коммерциялық қарыз, кредиттік карточка.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында тұтынушылық қарыз берудің есебін зерттеу және талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
тұтыну кредитінің мәнін, принциптерін және нысандарын зерттеу;
Қазақстанның коммерциялық банктерінде тұтынушылық қарыз берудің негізгі мәселелерін қарастыру;
шетел банктерінің тәжірибесінде халыққа қарық беру ерекшеліктерін сипаттау;
Қазақстанның коммерциялық банктеріндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалаудың негізгі әдістемесін келтіру;
Қазақстанның банктерінде тұтынушылық қарыз беру шарттарын талдау;
Ұсыныстар беру.
Алынған нәтижелер мен олардың практикада қолданылуы
"АТФБанк" АҚ банктік қарыздар есебі мен талдау деректері бойынша 01.12.2017 ж.бастап 01.12.2018 ж. дейінгі кезеңде осы банктің жеке тұлғаларына берілетін қарыздар көлемінің төмендеуі байқалды, сонымен бірге мерзімі өткен берешек пен пайыздардың көлемі өсті деген қорытынды жасауға болады. Қарыз беру объектілері, сондай-ақ қамтамасыз ету нысаны бойынша берілетін кредиттердің құрылымы қарастырылып отырған кезеңде айтарлықтай өзгерген жоқ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
БАНК ҚАРЫЗДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Қарыздардың мәні мен түрлері, несиенің негізгі қағидалары мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2
Банктік қарыз есебінің аналитикалық және синтетикалық есебі ... ...
10
1.3
Қысқа және ұзақ мерзімді банк қарыздарын есепке алу ... ... ... ... ...
22
2
КЛИЕНТТІҢ ҚАРЫЗ АЛУ ҚАБІЛЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.1
Клиенттің қаржылық жағдайын сапалы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
25
2.2
Клинеттерге берілген қарыз түрлері және несиелеуге қажетті құжаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.3
Қарыз алу қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі...
38
3
АТФ БАНК АҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАРЫЗ АЛУ ҚАБІЛЕТІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
3.1
АТФ банк туралы және оның қарыз қаражатының есебі ... ... ... ... ... .
46
3.2
Қарыздар операциялардың құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
48
3.3
Рахат АҚның несиелік қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
ПАЙДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
64
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасын дамытудың негізгі шарттарының бірі халықтың қаржы-несие ресурстарына кең қол жеткізуі үшін мүмкіндіктер жасау болып табылады. Халыққа қарызберу нарығы экономикалық тұрақтылықтың ажырамас құрамдас бөлігі, Қазақстан экономикасының өсуін жеделдетудің, халықтың сапалы банк қызметтеріне өсіп келе жатқан сұранысын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Халыққа қарыз беру ішкі сұранысты дамытудың жаңа деңгейіне көшу процесін жеделдетуге мүмкіндік береді, қолда бар табыстардың тиісті өсуі жылжымайтын мүлікке, автомобильдерге және басқа да тауарларға сұраныстың жандануына алып келеді.
Тұрғын үй құрылысының проблемалары мен Қазақстан Республикасының халқын тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселелері ипотекалық кредиттерге сұраныстың артуына алып келеді. Ипотекалық кредит берудің ұлғайып келе жатқан көлеміне қарамастан, оның ауқымы "Қолжетімді тұрғын үй"ұлттық жобасын шешу үшін әлі де жеткіліксіз. Көптеген банктер осындай күрделі несиелендіруге дайын емес болып табылады және кредиттік тәуекелдің өсуі есебінен оның көлемін ұлғайтуға мәжбүр болады, бұл өз кезегінде банктердің өздерінің тұрақтылығының нашарлауына әкеп соғады. Халыққарыз беру нарығының бастапқы контурлары тек қана қалыптасады, оның жүйесін құру, қалыптастыру және ретке келтіру жүріп жатыр. Бұл нарық қалыпты жұмыс істей бастады, бірақ көптеген сұрақтар зерттеу мен оңтайлы теориялық-әдістемелік және практикалық шешімдерді іздестіруді талап етеді. Атап айтқанда, бұл несие ұйымдарын халыққа кредит беру нарығына белсенді бағдарлау үшін жағдай жасауға, банк өнімдері мен осы қаржы-несие саласының қызметтерін дамытуға, осы нарықта жұмыс істейтін ақпараттық делдалдық институттарын (кредиттік брокерлер мен кредиттік тарих бюроларын) одан әрі дамытуға, халыққа қарыз беруге байланысты ұйымдардың ресурстық базасын дамытуға қатысты. Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін және оның халыққа қарыз берудің отандық нарығын жандандыру үшін маңыздылығын білдіреді. Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында тұтынушылық қарыз берудің есебін зерттеу және талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
тұтыну кредитінің мәнін, принциптерін және нысандарын зерттеу;
Қазақстанның коммерциялық банктерінде тұтынушылық қарыз берудің негізгі мәселелерін қарастыру;
шетел банктерінің тәжірибесінде халыққа қарық беру ерекшеліктерін сипаттау;
Қазақстанның коммерциялық банктеріндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалаудың негізгі әдістемесін келтіру;
Қазақстанның банктерінде тұтынушылық қарыз беру шарттарын талдау;
тұтынушылық кредитке тән негізгі тәуекелдерді қарастыру;
Қазақстанның коммерциялық банктері жүзеге асыратын тұтынушылық қарыз берудің жай-күйіне талдау жүргізу.
Зерттеу объектісі-"АТФБанк" АҚ коммерциялық банкі.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасы ретінде Ұлттық банк Заңдары, нұсқаулықтары, ережелері және нұсқаулары, сондай-ақ "АТФБанк"АҚ ішкі құжаттары болып табылады.
Зерттеудің аналитикалық базасы- Ұлттық банк және ҚР Статистика агент сайттарының материалдары, "АТФБанк" АҚ коммерциялық банкінің бухгалтерлік есебі және отандық ғалымдардың еңбектері.
1 БАНК ҚАРЫЗДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қарыздардың мәні мен түрлері, несиенің негізгі қағидалары мен функциялары
Қарыз - бұл банк немесе кез келген несие ұйымы (қарыз беруші) келісімде көзделген мөлшерде және шарттарда қарыз алушыға қаражат беруге міндеттенетін қарыз туралы келісіммен ресімделген мәміле және қарыз алушы алынған соманы қайтаруға және оған пайыздар төлеуге міндеттенеді[1].
Банктің компаниямен кредиттік қарым-қатынасы келісім жасалды. Кредиттік қатынас субъектілері, екінші жағынан, бір жағынан заңды тұлғалар және коммерциялық банктер болып табылатын кәсіпорындар (меншік нысанына қарамастан) болуы мүмкін.
Осындай шарт жасасудың маңызды шарты - банкке осы банктен несие алу ниеті туралы кәсіпорынның мәлімдемесі бар салық органының құжатын ұсыну. Сонымен қатар, ол басқа банкте несие алу құқығына ие: шарттық несие қатынастарына көшу экономикалық байланыстарды демократияландыруда маңызды фактор болды, өз құқықтары мен мүдделерін ескере отырып, банк пен кәсіпорын арасындағы қарым-қатынаста экономикалық әдістерді барынша толық пайдалануға мүмкіндік берді
Алайда, несиелік келісімнің көлемі шектеулі. Азаматтық кодекстің 819-бабының 1-тармағына сәйкес бірінші кезекте банктер мен басқа да кредиттік ұйымдар мұндай келісімдер бойынша несие беруші ретінде әрекет ете алады, екіншіден, кредиттік келісім тек қана ақшалай міндеттемені белгілей алады.
Ақшадан басқа заттарды қарызға алу міндеттемесі бар келісімшарттар үшін, тауарлық несие бойынша арнайы ережелер қолданылады, оның өз ерекшеліктері бар, оның ішінде арнайы қолдану саласы қолданылады.
Қарыз берушінің ақшалай қарыз беруді міндеттейтін келісімшарт ретінде несиеден айырмашылығы, несиелік келісім, кез-келген несиелік міндеттеме үшін тән шарттарды қамтиды.
Қарыздың сипатын қарастыру үшін қарыз мен несие арасындағы айырмашылықты белгілеу керек
Қарыз алушы қарызға алынған ақшаны алғаннан кейін алынған соманы қайтаруға және оған пайыздар төлеуге міндетті. Мұндай міндеттерді орындаудың тәртібі, шарттары және басқа талаптары несие ережелерімен реттеледі
Осыны негізге ала отырып, егер несие шарты туралы Ережеде өзгеше көзделмесе немесе оның мәнінен туындамаса, несие шарты жөніндегі қатынастарға Қарыз туралы ережелер қолданылады (819-баптың 2-тармағы). Несие шарты бойынша қарыз алушының міндеттеріне, атап айтқанда, қарыз туралы мынадай ережелер қолданылады:
туралы пайызбен қарыз шарты бойынша (пп. 809-Б. 1 және 2-Б.);
қарыз алушының қарыз сомасын қайтару міндеттері туралы (810-Б.));
қарыз алушының Қарыз шартын бұзу салдары туралы (811-бап));
Заем сомасын қайтаруды қамтамасыз етуді жоғалту салдары туралы (813-бап));
нысаналы заемдар туралы (814-бап).
820-бап кредиттік шарт нысанына қойылатын талаптарға ерекше мән береді. Ол жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанын сақтамау осы шарттың жарамсыздығына әкеп соғады.
Несие шартын сипаттау үшін бір жағынан, несие беруші несие беру міндеттемесімен, ал екінші жағынан, несие алушы несие беруші берген қабылдау міндеттемесімен қаншалықты заңды байланысты екендігі туралы мәселе маңызды болып табылады. Несие беру міндеті кредитордың шартта көзделген талаптарда орындалуға жатады және бұл міндет бұзылған жағдайда ол борышқор алдында Заңда және шартта белгіленген жауаптылықта болады. Несие берушінің бұл міндетті орындаудан бас тартуына жол беріледі, алайда қарыз алушыға берілген сома мерзімінде қайтарылмайтынын айқын куәландыратын мән-жайлар болған кезде.
Мұндай жағдайларға, мысалы, қарыз алушыда төлем балансының қанағаттанғысыз құрылымының (төлем қабілетсіздігі) болуын жатқызуға болады. Қарыз алушыға одан әрі кредит беруден бас тарту үшін Шартта көзделген несиені мақсатты пайдалану міндетін бұзу да негіз болып табылады.
Кредитордың кредит беруден бас тартуы не мұндай ұсынғанға дейін шартты бұзу міндеттемелер туралы АК жалпы ережелерінде көзделген тиісті жағдайлар болған кезде де мүмкін екені анық.
Кредитордан айырмашылығы қарыз алушы қарыз сомасын алғанға дейін кредиттік Шарттан туындайтын өзінің міндеттерімен неғұрлым қатаң байланысты. Жалпы ереже бойынша қарыз алушы кредит берудің шартта белгіленген мерзіміне дейін бұл туралы кредиторды алдын ала хабардар ете отырып, кредит алудан бас тартуға құқылы. Бұл ережеден заңмен, өзге де құқықтық актілермен немесе шартпен ерекшелік жасалуы мүмкін.
Мұнда сондай-ақ қарыз алушының кредиторды алдын ала хабардар ете отырып, кредит алудан бас тарту құқығы қарастырылған. Бірақ қарыз алушы заңды тұлға болып табылған жағдайда, ол несие алудан бас тартумен келтірілген шығындарды кредиторға өтеуге міндетті.
Несие шартының ерекшеліктерін анықтайық:
Мұндай шарттың бір тарапы -- тиісті лицензиясы бар банк немесе басқа кредиттік мекеме кредитор болып табылады.
Егер қарыз шарты бойынша қарыз алушыға (борышкерге) ақша немесе заттар берілуі мүмкін болса, несие шарты тек белгілі бір ақша қаражатын меншікке (толық шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару) беруге жол береді.
Несиені уақтылы қайтаруды қамтамасыз ету ретінде банктер мен несие шарты бойынша басқа да кредиторлар банк практикасымен қабылданған басқа да нысандарда кепіл, кепілгерлік (кепілдік) және міндеттемелер қабылдайды.
Борышкер осы Шарт бойынша Банкке кредиттің қамтамасыз етілуін бақылау мүмкіндігін беруге міндетті, бұл ретте кредитті қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді орындамау оны мерзімінен бұрын өндіріп алуға негіз болып табылады.
Айырмашылығы қарыз шарты, несие шарты нұсқауы мақсаттары үшін қарыз қаражатын пайдалану.
Банктік несие шарты жазбаша түрде жасалуы тиіс.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес ақшалай қаражатты шарт бойынша банктік несие берілуі мүмкін кәсіпорын-қарыз алушыға тек қолма-қолсыз аудару арқылы.
Кредит шарты бойынша банк міндеттенеді кәсіпорынға белгілі бір сомаға ақша қаражатын мерзімде, мөлшерде және қамтамасыз ету, келісілген тараптар. Кәсіпорын алынған қаражатты шартта көзделген мақсаттарға пайдалануға, алынған несиені пайыздармен бірге уақтылы өтеуге және Банкке оның мақсатты пайдаланылуын және қамтамасыз етілуін бақылау мүмкіндігін беруге міндеттенеді. Кредиттік шартта көзделген жағдайларда банкке қарыз алушы кәсіпорынның есеп айырысу шотынан қарыз бойынша берешекті даусыз есептен шығару құқығы берілуі мүмкін. Несиені пайдаланғаны үшін төлем мөлшері шартта тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Осылайша, кредиттік шартта берілетін кредиттің сипатын және кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайын ескере отырып, банктің және нақты несие алушының құқықтары мен міндеттері, қабылданған міндеттемелерді бұзғаны үшін тараптардың экономикалық жауапкершілігі айқындалады.
Нарықтық қатынастарды дамыту кредит беру объектілерін анықтаудағы банктер мен кәсіпорындардың құқықтарын айтарлықтай өзгертті: қазіргі уақытта олар кәсіпорынның кез келген қажеттіліктері болуы мүмкін. Кредиттік қатынастарда мемлекеттік банк жүйесі кезінде болған шектеулер жойылды. Сонымен қатар, несие тиімділігі, сондай-ақ кәсіпорынның да, банктің да материалдық қызығушылығы басты назарда.
Осыған қарамастан, кәсіпорындардың шығындардан туындаған қаржылық қажеттіліктерін банк несиесімен жабылмауға тиіс: өткізімі жоқ өндірілген өнім, тауарлық - материалдық құндылықтардың пайдаланылмайтын қалдықтары.
Өкінішке орай, экономикада қалыптасқан жағдайда көптеген коммерциялық банктер өз қызметін негізінен делдалдық іс-шараларға қысқа мерзімді несиелермен шектейді. Бұл несие ресурстарын өндіріс мүддесінде тиімді пайдалануға және ақша айналымын нығайтуға ықпал етпейді.
Кредиттік шарттың мазмұнында төмендегі жағдайлар айқындалады:
кредит беру мақсаты;
несие мөлшері;
несие беру мен өтеудің мерзімдері мен басқа да шарттары;
кредиттік міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері;
несие үшін пайыздық мөлшерлемелер;
тараптардың жауапкершілігі;
кредит беру үшін қажетті есеп айырысулар мен мәліметтердің тізбесі;
оларды ұсыну мерзімі.
Кредит түрлері.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге болатын кредиттердің алуан түрлерін ұсынады:
Осылайша, банктік кредиттеу жүйесі деп кредит беру принциптеріне сәйкес кредит процесін ұйымдастыруды және оны реттеуді айқындайтын элементтер жиынтығы түсініледі. Құрамдас элементтер ретінде ол қамтиды:
кредит берілетін операцияға қарыз алушылардың өз қаражатының қатысу тәртібі мен дәрежесі;
кредиттің нысаналы мақсаты;
кредит беру әдістері;
несие шоттарының нысандары;
несие берешегін реттеу тәсілдері;
несие қаражатының мақсатты және тиімді пайдаланылуын және олардың уақтылы қайтарылуын бақылау нысандары мен тәртібі.
Кредиттің негізгі принциптері мен функциялары.
Экономикадағы кредиттік қатынастар белгілі бір әдіснамалық негізде негізделеді, оның элементтерінің бірі несие капиталы нарығындағы кез келген операцияларды практикалық ұйымдастыру кезінде қатаң сақталатын қағидаттар болып табылады. Бұл қағидаттар кредитті дамытудың бірінші кезеңінде стихиялық қалыптасқан, ал одан әрі жалпы мемлекеттік және халықаралық несие заңнамаларында тікелей көрініс тапты:
Кредиттің негізгі принциптері өтемділік, жеделдік және қайтарымдылық болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында кредит мынадай функцияларды орындайды:
а) уақытша бос ақша қаражатын жинақтау;
б) ақша қаражатын кейіннен қайтару шартымен қайта бөлу;
в) айналыс кредиттік құралдарын (банкноттар мен қазынашылық билеттер) және кредиттік операцияларды жасау;
г) жиынтық ақша айналымының көлемін реттеу.
Сонымен, несие уақытша пайдалануға берілетін құн бойынша несие беруші мен қарыз алушы арасында туындайтын экономикалық қатынастар.
.
1.2 Банктік қарыз есебінің аналитикалық және синтетикалық есебі
Қарыздар деп қарыз алушыға ақша және басқа да мүліктік қаражатты қайтару шартымен меншікке беру процестері түсініледі. Кредитпен мәміле мәні болған жағдайда тек ақша ғана, ал кредит беруші - банк ұйымдары бола алады. Кредиттер қысқа және ұзақ мерзімді негізде беріледі[8]
Қарыздар бойынша есепке алуды ұйымдастыру кезінде борыштың негізгі сомасымен, ол бойынша пайыздарымен және ілеспе шығастарымен операцияларды оқшаулау қажет. Қосымша шығындар санатына:
мәмілені консультациялық-ақпараттық сүйемелдеуге жіберілетін қаражат;
кредиттік келісімге сараптамалық бағалау жүргізуге жұмсалған сомалар;
қарыз ресурстарын алуға тікелей байланысты өзге де шығындар.
Кредит қаражатын алушыдан қарыздарды синтетикалық есепке алу 3010, 4010 - шот бойынша, кредиторда 1110 шотта қаржылық инвестициялар құрамында жүргізіледі. Егер іс-әрекет кредиттік шарттың шектелген кезеңі 12 айдан кем болса,
Қарыздар ауызша немесе жазбаша уағдаластықтармен расталуы мүмкін. Олар кәсіпорын мен құрылтайшы, қызметкер, басқа жеке немесе заңды тұлға арасында ресімделуі мүмкін. Несие мен қарыздар пайыздық және пайызсыз болады.
Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарастырылады. Яғни, әрбір жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр жолы қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив позициясында) өзгерістері шоттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Баланстық позицияда мүліктің немесе капиталдың нақтылығы туралы айтылып отырғандықтан, сәйкес шоттардың барлығы инвентарлық шотта (активті шотта) есептеледі, ал пассивтік және капиталдық құндылықтар (меншікті капитал және қарыз корлары) пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.
Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:
- активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни, баланстағыдай, сол жағына);
- пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады (яғни, баланстағыдай, оң жағына);
Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы қорларды негізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады.
Сондықтан бухгалтерлік кітапта жазудың ережесі бар:
- түсімдер немесе көбеюлер бастапқы қалдық бар жағында жүргізіледі;
- шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде жүргізіледі;
Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарастырылады. Яғни, әрбір жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр жолы қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив позициясында) өзгерістері шоттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Баланстық позицияда мүліктің немесе капиталдың нақтылығы туралы айтылып отырғандықтан, сәйкес шоттардың барлығы инвентарлық шотта (активті шотта) есептеледі, ал пассивтік және капиталдық құндылықтар (меншікті капитал және қарыз корлары) пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.
Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:
- активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни, баланстағыдай, сол жағына);
- пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады (яғни, баланстағыдай, оң жағына);
Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы қорларды негізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады.
Сондықтан бухгалтерлік кітапта жазудың ережесі бар:
- түсімдер немесе көбеюлер бастапқы қалдық бар жағында жүргізіледі;
- шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде жүргізіледі;
Активті шоттарда қалдық дебет жағында болады, сондықтан:
- түсімдер кредитінде жүргізіледі;
- шығындар дебетінде жүргізіледі.
Кредиттік мекемелер де басқа да кәсіпорындар сияқты ең аз дегенде туындайтын шығындарды жабу үшін табысқа жетуге ұмтылу керек. Сондықтан дебиторлар несиелеуді пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Және керісінше, салымшылар өздерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық шығындар және табыстар капиталдың азаюы немесе көбеюі болып табылады. Меншікті капиталдың өзгеруінің осындай жиі рәсімдерін тікелей меншікті капитал шоттарында жүргізу тиімдірек болар еді. Сондықтан табыстар мен шығындар капиталдағы осыған ұқсас өзгерістер тіркелетін Бас кітаптың ерекше шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда, нәтижелік шоттың көмегімен кәсіпорынның жақсы қызметінің себебін зерттеуге және баға беруге болады.
Осылайша қорытынды шот меншікті капитал шотының аралық шоты болып табылады. Қорытынды шот тек капиталдағы өзгерістерді ғана есептейтіндіктен, олардың бастапқы қоры жоқ.
Қорытынды шоттағы өзгерістер осы меншікті капитал шоты жағында жасалады:
- табыстар шотының кредитінде капиталдың өсуі сияқты жүзеге асырылады;
- шығындар капиталдың азаюы сияқты шығындар шотының дебетінде жүзеге асырылады.
Қорытынды шот жылдық қорытынды жасағанда меншікті капитал шоты арқылы тікелей емес, қорытынды шоттың жиынтық шоты ретінде шығын және табыс шоты арқылы жүзеге асырылады. Табыс және шығыс шотын қалдықтаудан несиелік мекеменің жетістікке жеткендігі (табыс шығыннан артық) немесе залал шеккені (табыс шығыннан аз) анықталады. Қалдық қорытындыны көрсетеді және меншікті капитал шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда меншікті капитал шоты демалыстағы шот болып табылады.
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің негізі - синтетикалық есепшоттардың бірыңғай жүйесі, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарын Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық қызметінің бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі банктер үшін бірыңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.
Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді:
I класс - Активтер
II класс - Міндеттемелер
III класс - Меншікті капитал
IVкласс - Табыстар
V класс - Шығындар
VI класс - Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер.
VII класс - Банк балансына меморандум шоттары.
Бухгалтерлік шоттар баланстық және баланстан тыс шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттарға бірінші кластан бесінші класқа дейінгілер кіреді - активтер , міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар, шығындар, ал алтыншы және жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарға жатады. Баланстық шоттар өз кезегінде екіге бөлінеді - актив және пассив. Актив щоттарға бірінші және бесінші шоттары жатады, ал пассивке - екінші, үшінші және төртінші класс шоттары жатады.
Актив шотта дебет бойынша түсімдер (көбеюлер), кредит бойынша - шығындар (азаюлар) ескеріледі. Пассив шотта керісінше.
Барлық балансында алғашқы үш кластың шоттары бейнеленеді. Төртінші, бесінші класс шоттары қаржылық нәтиже туралы есеп беруде бейнеленеді, сондықтан қаржылық нәтиженің өзі үшінші класс меншікті капитал шоты бойынша есепті мерзімнің аяқталуымен анықталады. Алтыншы кластық шоттар банктің шартты және мүмкін міндеттемелеріне есеп беруді жасауда пайдаланылады, жетінші класс шотын пайдалана отырып банктің операциялары жайлы қосымша қпарат алуға болады.
Шоттың сандық кодының бірінші цифры класын, екінші, үшінші цифрлер - шот тобын, төртінші - шот топтарын одан әрі бөлшектеуге және кеңейтуге болжанатындығын көрсетеді.
Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі - шартты және мүмкін жүзеге асыру кезінде 500 саны арқылы анықталатынркредиттік шот бойынша корреспонденция жүзеге асады.
Банктегі бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық субъектілеріндегі сияқты аналитикалық және синтетикалық болып бөлінеді. Аналитикалық есеп - есептің алғашқы түрі, синтетикалық есептің базасы болып табылады. Банкте орындалатын барлық қызметтер бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол экономикаға салынған несие көлемін, жүргізілген қолма-қол ақша айналымын, банкте сақталған ақша айналысындағы сандық өзгерістерді және ақшалай қаражат сомасын анықтауға мүмкіндік береді.
Банктің көпжақты қызметін сипаттайтын қортынды көрсеткіштер банктік операциялардың аналитикалық есебінде болады.
Несиелік есеп айырысу, кассалық және басқа операциялардың күнделікті бөлшек есебі дербес шоттарда жүргізіледі. Әрбір кәсіпорынға немесе ұйымға дербес ашылған шоттардың саны олардың банкпен байланысы банкпен байланысы. Синтетикалық есептің әрбір баланстық және баланстан тыс шотында аналитикалық есепте ескерілетін құралдардың түріне, олардың белгілері мен иесіне байланысты бөлінетін дербес шоттар ашылады. Берілген несиелер, несиелердің мақсатты пайдалануы және несие алушы бойынша ашылған дербес шоттарда көрсетіледі.
Дербес шоттар ашылған дербес классификаторы болып табылатын арнайы кітаптарда тіркеледі. Онда кәсіпорындар мен мекемелер ашатын есеп айырысу және басқа шоттар тіркеледі.
Аналитикалық есептің дербес шоттары есеп айырысу ақша құжаттарының сәйкестендірілген жүйесіне кіретін белгіленген стандартты нысанда басылады.
Банктегі дербес шоттар бірыңғай ереже бойынша нөмірленеді. Дербес шоттың нөмір саны есепке алынатын құралдар мен құндылықтар сипатына байланысты 3 пен 9 аралығында болуы мүмкін. Баланстық шотқа сәйкес келетін екінші ретте нақты аналитикалық есептің қажеттігі жоқ болғанда үш санды нөмірлер қолданылады.
Аналитикалық есепте жазбалар есеп айырысу ақша құжаттарының мәліметтері бойынша жүзеге асырылады.
Дербес шоттарда келесідей дерктемелер басылып шығарылады:
- соңғы операциялардың жүзеге асқан күні;
- операцияның нақты жүзеге асырылған күні;
- құжат нөмірі;
- корреспонденттік шот нөмірі;
- операциялар түрінің шартты цифрлы белгілері;
- дебет және кредит бойынша айналыс сомасы;
- кіріс және шығыс қалдық;
Баланстан тыс щоттардағы аналитикалық есептің дербес шотында корреспонденттік шоттың нөмірі және шартты цифрлы белгілер деректемелері, сондай-ақ операциялардың түрлері толтырылмайды. Операция жүзеге асырылған күннен келесі күні клиентке сенімхат бойынша дербес шоттың көшірмесі, онымен бірге операциялардың сипаты жайлы қажетті мәліметтері бар құжаттар ұсынылады. Бұл құжаттар болмаған жағдайда шот менеджері сома түскен банкке хабарлама жібереді.
Әрбір жылдың 1 қаңтарында банктің клиенттері барлық дербес шоттар бойынша жазбаша нысанда қалдықты растауын көрсетуі керек.
Кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер дербес шот көшірмесінің мәліметтері бойынша банктің сеп айырысу, кассалық операцияларды орындағандығын бақылайды және бұл операцияларды өздерінің бухгалтерлік есебінде көрсетеді.
Клиенттердің жазбаша өініші бойынша банк мекемесі бастығының рұқсатымен қажет жағдайда дербес шот көшірмесінің дубликаы беріледі. Көшірме алу өтінішіне банк шотын басқаратын тұлғалар қол қояды. Операциялық күн жабылғаннан кейін (банк нұсқаулар қабылдауды және клиенттерден өнімдерді жүзеге асыратын уақыт кезеңі) дербес шоттар мен баланста түзетулер енгізулер рұқсат етілмейді. Дұрыс жүргізілмеген сомалар бойынша барлық түзетулер ағымдағы күнгі түзетулер жазбалардың негізінде жүзеге асырылуы керек. (кері жазу әдісі).
Бухгалтерлік және кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеру тізімдемелер, күнделікті, ай сайынғы және жылдық баланстар банкте синтетикалық бухгалтерлік есеп материалдар болып табылады. (келесі тарауларда тереңірек қарастырылған). Бухгалтерлік бас кітап бөлшектелген шоттардың типтік щоттары негізінде құрылған. Көмекші бухгалтерлік кітаптарды жүргізу, басшыларғ а бизнесті басқару үшін талап етілетін талдамалық ақпараттарды ұсынуды қарастырады.
Бухгалтерлік журналда дебет және кредит бойынша әрбір операциялардың айналысы тіркеледі, баланстық шот бойынша қорытындылар шығарылады және журнал бойынша толық жалпы қорытынды шығарылады. Дебет бойынша журналдардың жалпы қорытындысы кредиттің қорытындысымен тең болуы керек. Бухгалтерлік журнал бойынша бухгалтерлік есепте банктік операциялардың толық көрсетілуі бақыланады.
Кассалық журналда кассаның кіріс және шығыс құжаттары, клиенттердің дербес шотының нөмірі, касса жоспарының белгісі және сомалар көрсетіледі. Операциялар уақыты аяқталысымен кассалық журнал қорытындысы банк кассасының кіріс және шығыс айналысының мәліметтерімен салыстырылады. Кассалық журнал мәліметтері бухгалтерлік журналға көшіріледі.
Жиынтық карточкалар баланстық шот бойынша жүргізіледі. Онда күнделікті кредит және дебет бойынша айналыстар және баланстық шотқа сәйкес ашылған, аналитикалық есептің дербес шоты бойынша саналған келесі күнге қалдықтары жазылады. Жиынтық карточкалардың дебеті және кредиті бухгалтерлік журналдың мәліметтерімен салыстырылады, ал қалдық сомасы ағымдық күннің айналысы мен күн басындағы қалдықты сальдолау жолымен тексеріледі.
Жиынтық карточка мәліметтерімен күнделікті баланс жасалады. Балансты дұрыс құрған кезде активтің және пассивтің қорытындылары сәйкес келеді. Жиынтық катрточкаларда ай бойғы айналыстардың қорытындысы жүргізіледі. Жыл бойындағы айналыстар жылдық айналыс тізімдемесін жасауға негіз болады.
Тексеріс тізімдемесіне жеке шот бойынша бір күн ішінде әрекет еткен әрбір айналыс карточкаларының және әрекет ететін және әрекет етпейтін дербес шоттар бойынша айналыстардың қорытындысы, сондай ақ баланстық шот және тізімдеме бойынша жалпы қорытынды қалдықтар мен айналыс қорытындылары енгізіледі. Тексеріс тізімдемесінің мәліметтері бойынша жиынтық карточкалар толтырылады.
Сөйтіп бухгалтерлік, кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеріс тізімдемесі аналитикалық есептің дербес шотына да операциялардың дұрыс көрсетілгенін тексеруші материал ретінде қызмет етеді және бухгалтерлік баланс құруға пайдаланады.
Баланстан тыс шот бойынша бухгалтерлік журнал және жиынтық карточкалар баланстық шот сияқты жасалады, онда да дербес шоттар, баланстан тыс кіріс шығыс ордерлрінің мәліметтері немесе баланстан тыс шоттардың карточкада ескерілетін төлем құжаттар мәліметтермен жасалатын жазулар да сондай әдіспен жасалады.
Баланс, жиынтық карточкалар, бухгалтерлік журналдар мұқият салыстырғаннан кейін синтетикалық есеп материалдарын тексеретін және балансқа қол қоятын банктің бас бухгалтеріне беріледі.
Жүргізілген дипломдық зерттеу нәтижесінде қойылған мақсатқа сәйкес коммерциялық ұйымдарға арналған кредиттік операцияларды бухгалтерлік есепке алу және бақылау жөніндегі әдістемелік ережелер әзірленіп, нақтыланды.
Қолданылатын теориялық және практикалық тәсілдерді талдау негізінде бухгалтерлік есеп пен кредиттік операцияларды бақылауды ұйымдастыру бірқатар теориялық және әдістемелік кемшіліктер анықталды. Негізгі оның ішінде болып табылады;
- қазақстандық жағдайларда кредиттік операцияларды жүзеге асыруға байланысты бірыңғай жүйелік түсінік аппаратының болмауы;
- бухгалтерлік есеп пен бақылауды ұйымдастыру үшін кредиттердің ғылыми негізделген жіктемесінің болмауы;
- жеке кредиттік операцияларды есепке алу бойынша бухгалтерлік жазбалардың жетілдірілмеуі, олар туралы сенімді ақпарат алуға мүмкіндік бермейді . мүлік және кәсіпорынның міндеттемелері;
- қарыздар мен кредиттерге қызмет көрсетумен байланысты шығындарды есепке алу әдістемесінің жетілдірілмеуі, соның нәтижесінде бухгалтерлік есептің деректерінен кредиттік операциялардың тиімділігін бағалау үшін қажетті ақпаратты тікелей алу қиын;
- Қазақстан заңнамасы мен экономикалық дәстүрлердің ерекшеліктерін ескермей, кредиттік операциялардың тиімділігін талдаудың жаңа әдістерін қолдану, сондай-ақ несие алудың сенімділігін бағалауға мүмкіндік беретін сапалы көрсеткіштерді елемеу;
- кредиттік операцияларды ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру бойынша арнайы ұсынымдардың болмауы.
Осыған байланысты диссертацияда бухгалтерлік есеп пен кредиттік операцияларды бақылауды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірленді.
Заемның, кредиттің және қарыздың мағыналық мазмұнын қарастыра отырып, біз Бухгалтерлік оқу және ғылыми әдебиетте заемдық қатынастардың мәні кредиттің экономикалық мәнін елемей, ҚР Азаматтық кодексінің негізінде заңды тұрғыдан басым түрде ашылатыны туралы қорытындыға келдік. Мұндай тәсіл Қазақстандағы бухгалтерлік есептің негізгі принциптеріне салынған нысан алдындағы мазмұнның басымдығының талаптарына қайшы келеді.
Біздің ойымызша, несие - бұл, ең алдымен, инвестордың қарыз алушыға қайтарымды негізде уақытша бос ресурстарды ұсынуына түсетін экономикалық қатынастар жүйесі. Несие ақша және тауар түрінде болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда ақша және тауар кредитінің симбиозы орын алады, нәтижесінде кәсіпорындар арасындағы коммерциялық кредит деп аталатын қатынастар қалыптасады. Коммерциялық кредит деп кейінге қалдыру, бөліп төлеу, алдын ала төлеу және төлеу мерзімдерін өзгертудің басқа тәсілі түсініледі. Кең мағынада, коммерциялық несие-бұл кредиторлық берешектің кез келген түрі.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, ҚР Азаматтық кодексінде көзделген пайызсыз қарыз беру мүмкіндігі қолда бар ресурстарды ұтымсыз пайдалануға немесе мәмілелердің өтелуін жоғары бағалауына алып келеді. Дегенмен, нарық жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметтерінің құны туралы дербес шешім қабылдай алады, өйткені, әдетте өтеусіз жауап қызметтерін неғұрлым тиімді шарттарда болжайды. Сондықтан ақылылық, заң тұрғысынан алғанда міндетті емес болғанына қарамастан, несиелендірудің міндетті шарты болып табылады.
Несиеге және жалға, деп санауға болмайды бір түрі тауарлық несие. Жалгерлерден кредиттік қатынастардың айырмашылығы меншік құқығының шарт нысанасына ауысуы болып табылады. Жалға алынған объектіге меншік құқығының ауысуымен лизинг мәмілелері ғана сипатталады. Сондықтан лизинг деп санауға болады бір түрі-коммерциялық несие, өйткені, шын мәнінде, орын алады сатып алу және " негізгі құралдардың объектісін бөліп-бөліп. Бұл несиелік қатынастардың экономикалық мәнін білдіретін кредит беру принциптерін орындау да расталады. Қоғамның экономикалық жүйесіндегі кредиттің орны мен рөлі ең алдымен ол орындайтын функциялармен анықталады: қайта бөлу, айналым шығындарын үнемдеу, ғылыми - техникалық прогресті жеделдету, өнім сапасын басқару құралы және т.б. нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кредиттік-банк саясаты экономиканы реттеу жөніндегі мемлекет қызметінің неғұрлым маңызды салаларының бірі ретінде әрекет етеді: инвестициялар мен кәсіпкерлік қызметті ынталандырады, жағымсыз процестер мен құбылыстарды тежейді. Қазіргі жағдайда экономиканың тиімділігіне әсер ете алатын мемлекеттік несие саясаты жоқ. Коммерциялық банктер, әдетте, тез табыс алуға мүдделі және экономиканың нақты секторын кредиттеуге мүдделі емес. Автордың пікірінше, ҚР Үлттық Банкі тарапынан коммерциялық банктерге несие берудің жеңілдетілген шарттары мен өнеркәсіптік кәсіпорындарға ұзақ мерзімді несие беретін коммерциялық банктерге салық салудың жеңілдетілген шарттары қарастырылуы мүмкін, бұл елдегі инвестициялық ахуалды жақсартуға тиіс.
Шығыстарды операциялық шығыстарға жатқызу кезінде шешілмеген бірқатар жағдайлар кездеседі . тиісті кірістер мен шығыстарды байланыстыруға байланысты проблемаларды шешу үшін: мүлікті өтеусіз алудан түскен кірістер қайта бағалаудан тыс, ал шығыстар - әдеттегі қызмет түрлерімен байланысты ретінде көрсетіледі; дебиторлық берешекті есептен шығару - қайта бағалаудан тыс шығыстар, ал күмәнді борыштар бойынша резервтер құру - операциялық және т. б. ретінде көрсетіледі.; екіншіден, пайдаланушылар үшін пайданышығыстарды бухгалтерлік есептіліктен тыс және операциялық есептеулерге бөлуден пайдалылық жеткілікті түрде шартты (Елеулі көрсеткіштер пайда мен шығындар туралы есепке түсіндірмелерде (анықтамаларда) ажыратылуы мүмкін), - біз осындай жіктемелердің ұтымсыздығы туралы қорытындыға келдік. Кредиттік операциялар бойынша шығындар бөлігінде шетел валютасында алынған кредиттер бойынша бағамдық айырмаларды көрсету неғұрлым көрнекі болып табылады. Бағамдық айырмаларды операциядан тыс кірістершығыстар құрамына жатқызудың жалпы белгіленген тәртібіне қарағанда, оларды операциялық кірістергешығыстарға қосу көзделген. Біздің ойымызша, мұндай ерекшелік өзін ақтамайды, тек тәжірибелі бухгалтерлерді адастырады.
Жұмыстың осы бөлігінде қарыз қаражатын тарту бойынша бір жолғы және мерзімді шығыстардың бухгалтерлік есебінің әдістемесін негіздеуге мүмкіндік беретін бірқатар белгілер бойынша шығындарды жіктеу жүргізілді.
Қарыз қаражаты бойынша шығындарды есепке алудың қолданыстағы әдістемесіне сәйкес оларды олар жүргізілген есепті кезеңнің шығыстарына енгізу көзделген. Қосымша шығындар кредитті өтеу мерзімі ішінде кейіннен операциялық шығыстарға жатқыза отырып, дебиторлық берешек ретінде алдын ала ескерілуі мүмкін. Біздің пікірімізше, кредиттерді тартуға байланысты бір жолғы шығыстар дебиторлық берешек құрамында да, жүргізілген шығыстардың сипатына байланысты болашақ кезеңдер шығыстарының құрамында да көрсетілуі мүмкін. Мысалы, аудиторлық тексеру жүргізу, кепіл объектілерін бағалау және сақтандыру бойынша қызмет көрсету, облигациялар және т.б. шығару бойынша эмиссиялық шығыстар аяқталу (жүзеге асыру) кезеңінде орындалған жұмыстардың актілерімен расталады. Өйткені барлық міндеттемелер ұйым алдында орындалды контрагенттермен шарт бойынша толық көлемде, демек, жоқ деп есептеуге негіз болса, олардың дебиторлар. Мұндай жағдайларда, біздің ойымызша, методологиялық ақталған қолдану шот 97 "алдағы кезеңдердің Шығыстары".
Кредиттер мен заемдарға қызмет көрсету жөніндегі шығыстардың негізгі түрі заем қаражатын пайдаланғаны үшін пайыздар болып табылады. Белгілеген ережелерге сәйкес қарыз міндеттемелері бойынша пайыздарды ішінара капиталдандыру көзделген. Басқаша айтқанда, материалдық құндылықтар мен инвестициялық активтер есепке қабылданғанға дейін есептелген пайыздардың бір бөлігі оларды сатып алу құнын ұлғайтуы тиіс. Заң шығарушының мақсаты мүліктің құны мен шығыстардың көлемі туралы шынайы ақпаратты қалыптастыруға мүмкіндік беретін әдістеме әзірлеу болды. Алайда мақсатқа қол жеткізілмеді: материалдық-өндірістік қорларды дайындау процесіне тікелей байланысты шығыстардың бір бөлігі сатып алынған материалдардан дайындалған өнімнің өзіндік құнында емес, операциялық шығыстардың құрамында сөзсіз көрсетіледі.
Біздің пікірімізше, қалыптасқан жағдайдан екі жол бар:
1) Егер бухгалтерлік есептілік көрсеткіштерінің дұрыстығына қол жеткізілсе, онда сатып алынған материалдардың нақты өзіндік құнын қалыптастыру үшін 7010 "Өткізілген өнім, көрсетілген қызметтердің өзіндік құны" және 16 7420"Активтердің құнсыздануы бойынша шығыстар"шотын пайдалану қисынды. Шықпай-ақ, кредиттер мен қарыздар бойынша көрсетілген шоттарына кейіннен есептен шығару өнімнің өзіндік құнына мүмкін тіпті жағдайда материалдар жұмсалды, ал тартумен байланысты шығыстар кредит жүзеге асыруды жалғастыруда;
2) егер пайыздардың шамасы шығыстардың жалпы сомасында Елеулі емес болса, онда бухгалтерді қосымша жұмыспен бөгелту орынсыз. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепті жүргізудің ұтымдылық талаптарына сәйкес операциялық құрамда кредиттер мен заемдарға қызмет көрсетумен байланысты барлық шығыстарды көрсетуге болады.
Кредиттер мен заемдарға қызмет көрсетуге байланысты шығыстар туралы ақпаратты қалыптастыруға екінші тәсілдің пайдасына дәлелдерді ХҚЕС-ке сәйкес кредиттер бойынша шығындарды капиталдандыру ұсынымдық сипатта болатынымен де толықтыруға болады. Бұдан басқа, капиталдандыруға тек көзделген пайыздар ғана емес, сондай-ақ кредиттерді тарту мен оларға қызмет көрсетуге байланысты барлық шығыстар да жатады. Сондықтан кредиттер мен қарыздарды есепке алу жөніндегі отандық стандартты қайта қарап, тиісті өзгерістер енгізу қажет.
Осыған ұқсас мәселе коммерциялық және тауарлық кредиттер бойынша пайыздарды есептеу кезінде де туындайды, сондықтан оны шешу тәсілдерін де ақшалай түрдегі кредиттерді есепке алу үшін де ұсынуға болады.
ҚР Салық кодексінің "пайдаға салынатын салық" күшіне енуіне байланысты салық салу мақсаттары үшін ескерілетін шығыстарға, борыштық міндеттемелер бойынша пайыздарға қабылдау тәртібінде елеулі өзгерістер болды. Жұмыста кредиттер мен заемдарға қызмет көрсетумен байланысты шығыстардың бухгалтерлік және салықтық есебінің салыстырмалы сипаттамасы келтірілген, сондай-ақ оларды оңтайландыру бойынша ұсынымдар берілген. Атап айтқанда, барлық кредиттер бойынша пайыздық ставканың орташа деңгейі мөлшерінде салық салынатын пайданы азайту үшін пайыздар бойынша шығыстар нормаларын белгілеу кезінде автор көлемдердің салыстыру өлшемі ретінде абсолюттік емес, салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалануды ұсынды. Кредитті ірі, ұсақ немесе орта санатқа жатқызған кезде несие сомасының баланс валютасына пайыздық қатынасын енгізуді ұсынамыз. Мысалы, мүлік құнының 20% - ға дейінгі мөлшерде кредиттер шағын, 20 - дан 50% - ға дейін-орташа және 50% - дан астам-ірі болып саналуы мүмкін. Сонымен қатар, қамтамасыз етудің салыстырмалылығын анықтау кезінде, біздің ойымызша, мынадай шарттар орындалуы тиіс:
- қамтамасыз етудің бір түрі (кепіл, кепіл болушылық, кепілдік, қайтарылмау тәуекелін сақтандыру);
- кепілдің бір мүліктік топқа жататындығы (жылжымайтын, жылжымалы мүлік, бағалы қағаздар және т.б.).
Осылайша, бухгалтерлік есеп және салық салу әдістемесінің көрсетілген кемшіліктері нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жолымен ғана емес, сондай-ақ Есеп және салық саясатын қалыптастыруға неғұрлым егжей-тегжейлі тәсілдеумен де еңсерілуі мүмкін.
Экономикалық ақпаратты өңдеудің соңғы кезеңі теріс үрдістерді анықтау және оларды уақтылы жою мақсатында оны талдау болып табылады. Осыған байланысты жұмыста кредиттік операциялардың тиімділігін бағалаудың отандық әдістемелері қаралды, олар командалық-әкімшілік экономика жағдайында әзірленді. Алынған-көрсеткіштердің негізгі кемшілігі несие алу мен беру шарттарының өзгеруін елемеу, қарыз қаражатын тартудың көп нұсқалылығы болып табылады, бұл нарықтық экономикаға тән. Бұдан басқа, қазіргі жағдайда талдау қабылданған басқарушылық шешімдердің тиімділігін арттыру үшін перспективаға бағдарлануы тиіс. Сондықтан, біздің ойымызша, кредиттердің тиімділігін бағалау кезінде есепке алу қажет:
- бәсекелестік шарттары және фирманың нарық жағдайында өмір сүру қажеттілігі, банкроттық мүмкіндігі;
- уақыт факторы (тек өткен ғана емес, болашақ оқиғалар да талданады);
- қарыз қаражатын тарту көздерінің баламалығы;
- несие беру тәсілдерінің алуан түрлілігі мен шарттарының сәйкессіздігі;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғаларға қарыз алу ғана емес, сонымен қатар беру де мүмкіндігі, бұл дебиторлық берешекпен өзара байланысты міндеттемелерді талдау қажеттілігіне әкеледі.
Кредиттік операциялардың тиімділігін талдауды жетілдіру Экономикалық талдаудың қазіргі заманғы әдістерін пайдаланумен, Батыс әдістемелерін отандық заңнаманың ерекшеліктеріне :: бейімдеумен және бухгалтерлік есептің ұлттық жүйесіне байланысты. Жұмыста келесі талдау әдістемелеріне ерекше көңіл бөлінген:
- уақыт факторын есепке ала отырып, кредиттерді беру және пайдалану тиімділігін талдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz