Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы менеджментінің рөлі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық этапының дамуы, нарықтық қатынастарды қалыптасуымен сипатталады: жаңа ақша - несие жүйесі қалыптасып жатыр, несие - қаржы институттарлық жаңа түрлері пайда болуда, банктік жүйенің құрылымы өзгеріп жатыр. Нарықтық қатынастары жағдайында коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдаудың маңызы мен ролі артып отыр. Нарықтық экономика оған қатысушылардың ой жүйесімен өзгеше іс әрекетті талап етеді. Банктың басты қызметі - елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып табылады. Қиын қаржылық жағдайға тап болған жағдайда дағдарыстық жағдайды түзету тиімді қаржы менеджементін құрудан басталады. Сәтсіз мекемелерге тән мынадай жағдайлар болуы ықтимал:
- қаржылық жоспарлау жүйесі ауыр жағдайда болады, себебі қаржылық мақсат нақты айқындалмаған, қаржылық стратегия жоқ;
- өнім түрлері, оның бөлімдерінің қаржылық тиімділігі туралы мәлімет жоқ;
- инвестиция туралы сенімді негіздеме жоқ;
- есеп және есеп берудің қанағаттанарлықсыздығы әрдайым қаржы жұмсаудың бағытын дұрыс түсінуге жол бермейді;
- кәсіпорынның бухгалтерлік жағдайы туралы мәлімет ұзақ уақыт талданбайды.
Қаржылық менеджменттің дағдарыс жағдайындағы мақсаты:
- коммерциялық банктердің төлемсіздік қабілетін жою. Бұл дағдарысқа ұшыраған жағдайда ең негізгі мақсаты, бұл мақсатты орындау ағымдағы қаржылық міндеттемедегі қаржылық төлемді өтеу қабілетін қалпына келтіреді;
- қаржылық тұрақтылықты қалпына келтіру. Төтенше шаралар қолдану арқылы төлемділік қабілетті тез арада қалпына келтіруге болады. Бірақ төлем қабілетсіздігін туғызған себептерді жою үшін қаржылық тұрақтылығын қауіпсіз деңгейге дейін қалпына келтіру қажет;
- коммерциялық банктердің ұзақ мерізімдегі қаржылық тепе-теңдігін қалпына келтіру, басқаша айтқанда, мекеменің нарықтық бағасын арттырудың алғы шарттарын жасау. Қаржылық стратегия жағдайында қызметінің көтеріңкі қарқынын қамтамасыз етеді, дағдарыстың қаупін жояды.
Мәселен, дағдарыстағы белгілі бір коммерциялық банктердің қаржылық мақсатын төмендегіше тұжырымдауға болады:
- аз уақыттың ішінде шығынсыз қызмет көрсетуге көтерілу;
- түсімнің көбеюін қамтамасыз ету.
- қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуі.
Дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржы менеджментінің міндеттері:
- қажетті көлемдегі қаржы ресурсын орнату;
- қаржы ресурстарын тиімді пайдалану;
- ақша айналымын тиімділендіру;
- қаржылық тәуекелділіктің берілген деңгейінде табысты барынша көбейту;
- табысты жоспарлаған деңгейде қаржылық тәуекелділікті азайту;
- тұрақты қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Дағдарысқа қарсы жүйелі жұмыс жүргізу қаржы менеджементінің қызметіне болжам жасау, жоспарлау, қадағалау және талдау болып табылады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85co) - қоғамдікі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуына сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының несие портфелі бойынша халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес қалыптастырылған провизиялар 2,1 трлн теңге немесе жиынтық несие портфелінің 15,6%-ы болды. Негізгі борыш және (немесе) есептелген сыйақы бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздар 1,3 трлн теңге немесе банктердің жиынтық несие портфелінің 9,3%-ы болды. Банктердің міндеттемелері 2017 жылы 1,6 трлн теңгеге немесе 7,0%-ға азайды және 21,1 трлн теңге болды (Бұның себебі еліміздегі нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмыстың тақырыбына өзек болды. Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сонымен дипломдық жұмыс қазіргі күннің өзекті мәселелесіне арналып жазылған. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан және әр тарау өз кезегінде бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы менеджментінің рөлі
1.1. Коммерциялық банкке түсінік оның негізгі операциялары мен функциялары
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені республика территориясында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің тарихы КСРО-ның тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне
мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несиелеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері және басқада несиелік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылды. Алғашқыда мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына бағындырылып, қайсыбір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің). Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің құқықтары берілді. Несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс - шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж. жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды. КСРО-ның Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды. Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер - Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі - бұрынғы кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет етті. Бұл банктер халық шаруашылығында несиелік ресурстардың еркін ағылуын қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым - қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың тиімді әдістері болмады. Несиелік саясатта проценттік ставкалар төмен небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге асыру үшін пайдаланатын несиелерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. 1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ ССР - дегі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі деңгейлі банк жүйесін қолдады. Бірінші деңгейге Қазақ ССР - ның Мемлекеттік банкі, ал екінші деңгейге коммерциялық банктер және т.б. несиелік мекемелер кірді. Нарықтық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы инстациядағы кредитор болып, банк және кредит - ақша жүйесінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз ету болып табылатын ақша - несие саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға жету үшін Орталық банк ақша - несиелік реттеудің жанама инструменттерін қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі - бұл жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
oo біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
oo екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
oo үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен;
oo төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен, қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС - банктің жарғылық капиталы 50 есеге өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге көбейді.
Қазақстанның несие - банк жүйесінің дамуының бағыттарын анықтаған маңызды белгісі болып, 1993 жылы сәуірде жаңа заңдардың қабылдануы болды: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы заңдар. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін белгіледі. Бұл заң орталық банктің қызметтерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылады және оны Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне және Президентке есепті етіп қойды. Ұлттық банкке екінші деңгейдегі банктерді құру, оларды тарату, экономикалық нормативтерді белгілеу процесінде туатын проблемаларды шешуде арнайы өкілеттілік берді. Алайда Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктердің оперативтік қызметіне араласу құқығы болған жоқ. Ұлттық банктің бақылау және қадағалау функциялары негізінен несие - ақша жүйесін бүлдіруге қабілетті негативті құбылыстарды болдырмауға, бақылаусыз несие - ақша эмиссиясын асырмауға бағытталған. Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заң екінші деңгейлі банктердің қызметтерін, құқықтарын, міндеттемелерін айқындады. Ол коммерциялық банктердің жауапкершіліктерін жоғарлатуға, ақша - несие жүйесін реттеуге көмек көрсетуге, оның қарқынды дамуына бағытталған. Жаңа заңның ерекшелігі әлемдік банк тәжірибесіне сәйкес банктерді құру тәртібіне жоғары талаптардың белгіленуі болды. Сонымен бірге, банк басшыларына қойылатын талап - тілектер жоғарылады. [1,2]
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы жаңа заң бұл саладағы қарым - қатынасты белгілі дәрежеде ымырашылдық етті. Оларға валюталық құндылықтарды еркін әкелу және шығару құқығы берілді. Осылайша Қазақстанның кәсіпорындар мен ұйымдарға шетел валютасында пайда алуға мүмкіндік берілді. Сонымен қатар, бұл шетелдік инвесторлардың қазақстандық экономикаға қаржыларын салуды ынталандырды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасы өз ақша бірлігін енгізу арқылы еркін өзіндік ақша - несие саясатын жүргізуге тағы да бір қадам жасалынды. Бұл Қазақстанның банк жүйесінің дамуының үшінші кезеңінің басы еді. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, екінші деңгейлі банктердің саны елдер бойынша әртүрлі келеді. Мысалы, АҚШ - та олардың саны - 10922 ( 2000 ж.), Германияда - 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда 140 коммерциялық банктер бар. Мәселенің мәні банктердің санында емес, олардың төлем қабілеттілігінде, тиімді қызмет етуінде.
Өзінің сандық өсуінің шегіне Қазақстанда коммерциялық банктер 1993 жылдың аяғында жетті, ол кезде олардың саны 204 бірлікті құрады.
1993 жылдан бастап банктер санының қысқаруы байқалды. Оның басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық жойылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 32 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 6 ұйым, оның ішінде 2 ипотекалық ұйым (2017 жылдың басында 33 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 8 ұйым, оның ішінде 3 ипотекалық ұйым) жұмыс істеді. .[3,4]
Жалпы алғанда 1990 - 1993 жылдары банк жүйесінде бес мамандандырылған коммерциялық банктер: Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік несие банкі, Әлем банк және Жинақ банкі үстем болды. 1994 жылы жалпы экономикалық процестердің ықпал етуімен құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің дағдарысымен байланысты болып, нәтижесінде Ұлттық Банк 28 банк лицензияларынан айырылды. Олардың ішінде ең ірісі - КРАМДС - банк. Алғашқыда бұл банктің позициялары тұрақты болды, алайда ол активтерді орналастыру тиімсіздігімен және ірі клиенттердің бәсекелес банктер жағына өтуімен байланысты өтімділік проблемасын шеше алмады. Несие портфелінің 60 пайызы пайдасыз несиелерден , 4 пайызы күмәнді несиелерден, тек 0,5 пайызы ғана нақты қамтамасыз етілетін несиелерден тұрды.
Дағдарыс Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін де шарпыды. Елдің экономикалық жағдайы қаржы мекемелерінің қызметтеріне байланысты болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді 25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк құрды.
Қалған банктерді келесі топтарға бөлуге болады:
oo аз тәуекелді, төмен табысты активтерді басқару саясатын жүргізген мемлекеттік банктер, бұл Халық жинақ банкі, Тұрғын құрылыс банкі;
oo өкіметпен сатып алынған банктер, бұл Тұран банк, Әлем банк және Әлеуметтік несие банкі;
oo билік құрылымдарынан қолддау тапқан банктер, Казкоммерцбанк;
oo тәуекелділігі аз операцияларды жүзеге асырған банктер: Орталықнесиебанкі, Темірбанк, Мұнай банкі;
oo шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған банктер, Абн АМРОбанк, Тексака банк, КЗИ банк.
1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына үш ірі әлемдік банктер енді: Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік қоғамы.
Меншік формасы бойынша банктер мемлекеттік банктер - 1, мемлекетаралық банк - 1, шетелдік капиталдың қатысуымен - 23, басқалары - 46 болып бөлінеді.
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер - өз клиенттеріне әр түрлі қызметтер көрсететін ерекше кәсіпорын. Қазіргі кезде банктің клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асыруға байланысты жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және нарық талабына сай дәстүрлі емес формалары көбеюде
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары 1-ші кестеде келтірілген
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай
Жалпы экономикалық жағдай
Үкімет тұрақтылығы
Әкімшілік-территориялық маманданудың тұрақтылығы
Нақты экономика секторының потенциалы
Тауар өнді-рушілердің бәсекелес-тік қабі-леттілігі
Капиталдың салааралық келуінің мүмкіндігі
Оппозицияның әсері
Курс-тың түзе-тілуі
Саяси бағ-дар
Әлеу-меттік тұрақ-тылық
Өндірістік күштердің жаңарты-луы
Елдің төлем балансы қалдығы (экспорт
импорт)
Инвестициялық климат
Несиелік мекеменің ішкі тұрақтылығы
Қаржы нарығының жағдайы
Капи-тал
жеткілік-тілігі
Кадр
лар-дың
ма-ман-дан-уы
Банк
миссиясы
және
стратегиясы
Теңгенің айырбастау курсы
Банктік салымдарды тарту мөлшері
Банктік өнімдер
мен
қызмет-тердің
бәсе-келес-тігі
Валюта
бир-жасындағы
опера-ция
Ақша
масса-сы-ның
ұсы-ны-сы
ҰБ
саясаты,
ақша эмис-сиясы,
инфляциялық күтілім-дер,
валюта
Табыстылық
ақша
нарығының
валюта
нарығының
бағалы
қағаздар
нарығының
Валю-таның
сұра-нымы ұсы-нымы
Банк менеджментінің са-пасы
Кесте -1 Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары
. Осыған байланысты банк қызметінің коммерциялық сипаты арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығынан емес, олардың ақы негізінде (%-к ставкамен - немесе комиссиондық төлеммен) клиенттерге көрсететін қызметтерінің сан алуандығымен байланысты. Коммерциялық банктер - коммерциямен айналысатын ерекше кәсіпорын.
Коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі проблемасы болып Қазақстан экономикасының тұрақтылығы табылады.
1.2. Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы менеджментінің экономикалық маңызы
Банктік менеджмент - жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен, реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент - бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару жиынтығы.
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында қаржылық менеджментінің рөлі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Қаржыларды басқару қағидалары мен әдістері нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде XIX - XX ғасырларда мамандандырылған білім облысын қалыптасып, қаржылық менеджмент деген атауға ие болды. Соңғы жылдары қаржылық менеджемент жеке дамыған білім саласында өзінің терең дамуын алды - қаржылық талдауда, инвестициялық менеджментте, кәсіпорындарда банкрот қауіпі туған кезде дағдарысқа қарсы басқаруда.
Қаржылық менеджмент - ол кәсіпорын деңгейіндегі қаржылық жүйені басқару болып табылады. Ол ішкі ортамен тығыз қарым-қатынаста болады және оның қызметтері кәсіпорындарды басқарудың жалпы мақсаттарына жету үшін бағытталған.
Қаржылық менеджменттің негізгі сұрағы - ішкі және сыртқы қаржы көздері мен фирмалар арасындағы қаржы ресурстарының ең жоғарғы әсерлі қозғалысты қамтамасыз ету бойынша негізгі керекті шешімдерді қабылдау. Қаржылық менеджменттің объектісі кәсіпорынның ақша айналымы. Қаржылық менеджменттің субъектісі - қаржы бөлімі, оның менеджерлері.
Қаржылық менеджменттің негізін ағылшын Г. Марковиц, Ф. Модильяни, М. Миллер, Ф. Блэк, М. Скоулзу Ю. ,Фам, У. Шарп және т.б. -американдық қаржы мектебінің ғалымдары - қаржының замануи теориясын қалаушылар құраған.[6-8]
Ол негізгі 4 тезиске сүйенеді:
a) Мемлекеттің экономикалық мықтылығы, яғни оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығы ядросы ірі корпорация болатын жекеменшік сектордың экономикалық мықтылығымен анықталады. Сөйтіп, АҚШ-та барлық пайданың 90% кәсіпкерлік сектордың 20% аспайтын корпорациялардан түседі. Корпорацияға 3 негізгі қасиет тән: иелеріне қатысты заңдық өзінділік, шектеулі жауапкершілік (яғни оның акционерлері корпорация қарыздары бойынша тікелей өздері жауапты емес), меншікті басқарудан бөлу.
б) Мемлекеттің жекеменшік сектордың ісіне араласуы мүмкіндігінше азайтылады.
в) Ірі корпорациялардың даму мүмкіндігін анықтайтын қаржыландыру қайнар көздерінің ішінде негізгі болып, пайда мен капитал нарығы есептеледі.
г) Нарықтарды интернационализациялау әр-түрлі мемлекеттердің қаржы жүйелерінің даму тенденциясы ретінде интеграцияға ұмтылу болып саналады.
Қаржылық менеджменттің негізінде қоржын теориясының авторы Гарри Марковицтің жұмыстары жатыр деп есептеледі. Оның жұмыстарында қаржы активтеріне инвестициялау саласында шешім қабылдау методологиясы анықталған. Әрі қарай қоржындық теория XX ғасырдың 60-шы жылдарында қаржы активтерінің пайдалылығын бағалау - Capital Asset Pricing Model (CAPM) моделін құрастырған Уильям Шарп, Дж. Линтнер и Дж. Моссин деген ғалымдардың арқасында дамыған. Бұл модель қаржы активімен оның тәуекелділігінің арасындағы тікелей байланысын анықтайды. Бета-еселігі актив пайдалылығының нарық қимылына қатысты өзгеру деңгейін көрсетеді.
Бұл модель әлі күнге дейін қаржы теориясындағы ең үлкен жетістіктерінің бірі болып саналады.
1990 жылы Гарри Марковиц және Уильям Шарп Мертон Миллермен бірге қаржы теориясы бойынша жұмыстары үшін Нобель премиясымен марапатталды.
50-ші жылдардың аяғында қаржылық активтер бағасымен капитал нарығындағы ақпаратар асындағы байланыс зерттелген Юджин Фамнның мақаласы шықты. Қор нарығының тиімділігінің гипотезасына сәйкес оны уақыттағы акция бағасы оның нақты құнының ең тиімді бағасы болып есептеледі. Тиімді нарық жағдайында кез келген жаңа ақпарат қаржы активтерінің бағаларында бейнеленеді. Бірақ, идеалды тиімді нарық анығында болмайтынын түсіне отыра, автор капитал нарығының тиімділігінің 3 пішінін бөлді: мықты, орташа және баяу.
1958 жылы Франко Модильяни и Мертон Миллер кез келген фирманың құны оның болашақ пайдаларымен анықталады және оның капиталының құрамына байланысты емес екенін дәлелдейтін жұмыс шығарды [5] .
Бұл қорытынды қазіргі уақытта Модильяни-Миллердің теоремасы ретінде белгілі корпоративтік қаржының замануи теориясының негізі болып есептеледі. Оларды теориялары бір шама шектеулерге негізделгеннен, оларды әрі қарай зерттеу бұл салада осы шектеулерді азайту мүмкіндіктеріне арналды. Солай, теорияға салық салу, шығындар және банкроттық факторлары енгізілді.
Осы жаңалықтар арасынан 2 бағыт - қоржын теориясы мен капитал құрамының теориясы - қаржылық менеджменттің негізін құрайды, яғни екі негізгі сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: қаржылық құралдарды қайдан алып қайда салу?
Ковалев В.В. айтуы бойынша: Қаржылық менеджмент тәжірибеде - корпорацияда қаржы ресурстарын тарту және қолдану жайында пайда болатын қарымқатынастар жүйесі [5].
Стоянова Е.С. Қаржылық менеджмент атты оқулығында қаржылық менеджмент замануи әдістерді қолдану негізінде іс-әркет жасайтын фирманың қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған мамандандырылған істің түрі [5].
Қорыта келе, қаржылық менеджмент қазіргі жағдайдағы экономика үшін ерекше маңызды мағынасы бар заманауи басқару жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелетінін айта кетуге болады.
Банктің табыстылығы, бәсекелестік жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Отандық экономикалық теорияда және тәжірибе жүзінде банк қызметін стратегиялық басқару мәселелері әлі де болса жеткіліксіз қарастырылып келеді. Мұның басты себебі - еліміздегі экономикалық бетбұрыстардың басталуына дейін стратегиялық басқару мемлекеттің өз қолында болып келді. Мемлекет өзінің экономикалық саясаты шеңберінде елдің дамуы мен келешегінің стратегиясын қалыптастырып, салалар мен кәсіпорындардың өзекті стратегиялық мақсаттарын анықтап келді. Алайда, нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы бәрін де өз орнына қойды. Қазіргі таңда банктердің өміршеңдігі, табыстылығы, бәсекелестікке жарамдылығы өз қолдарында қаржы менеджментінің стратегиялық міндеті балып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз - бұл кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты басқару қызметі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша бір жүйеге келтіруге болады:
жоспарлау - стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды, түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы құрылымын қалыптастыру;
қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну; қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит.
Аталған қызметтерді жүзеге асырудың нақты нысандары мен әдістері қаржылық саясатымен анықталады. Қаржылық саясат өз қызметін жүзеге асыру мақсатында қаржы ресурстарын басқару үшін қолданатын шаралардың жиынтығы болып табылады және келесідей элементтерді қамтиды:
есеп саясаты;
несие саясаты;
инвестициялық саясат;
ақша ағындарын басқару саясаты;
шығындарды басқару саясаты;
дивидендтік саясат.
Несие саясаты шеңберінде айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуі шаралары қарастырылады - меншікті айналым қаражаттарының көлемін және қарыз қаражаттарға мұқтаждылықты анықтау. Ұзақ мерзімді несиелерді тарту қажет болған жағдайларда капитал құрылымы және қаржылық тұрақтылығы зерттеледі.
Инвестициялық саясат барысында меншікті және тартылған қаражаттарды тиімді орналастыру шаралары қарастырылады.
Ақша қаражаттарын басқару саясаты кәсіпорынның есеп шоттарындағы қаражаттардың қалдықтарын оңтайландырумен, қаражаттардың есеп шоттарға келіп түсуі және олардың қолданылуы уақыттарының аралығын азайтумен, есеп айырысудың түрлі нысандарын қолданумен, дебиторлық қарызды инкассациялаумен байланысты болады.
Шығындарды басқару саясаты шығындардың барлық элементтері бойынша сметалар (жоспарлар) құру және олардың қолдануды тиімді бақылау арқылы жүзеге асады.
Дивидендтік саясат банк иелерінің және акционерлері мен менеджерлерінің мүдделерін бірдей деңгейде қорғауға, сондай-ақ кәсіпорын акцияларының, яғни бизнестің құнын арттыруға арналған. Дивидентік саясаттың келесідей нұсқалары мүмкін:
дивидендтер табыстан бірқалыпты пайыз ретінде бөлініп отырады. Бұл әдістің артықшылығы - қарапайымдылығы. Кәсіпорын табысы артқан сайын акционерлердің де дивидендтік табыстары арта түседі. Сәйкесінше, табыс төмендеуімен дивидендтер де төмендей бастайды;
тіркеулі дивидендтік төлемдер саясаты - дивидендтер әрбір акцияға тіркеулі мөлшерде төленеді. Артықшылығы - нарықтық ауытқуларды реттеп отыратын қарапайымдылығы; кемшілігі - кәсіпорын табысы төмендеген жағдайда кәсіпорын табыссыз қалады;
кепілді минимум және экстра дивидендттік төлемдер саясаты;
дивидендерді капиталдандыру - дивидендтерді акциялар түрінде төлеу. Мұндай саясат кәсіпорын қаржылық қиындықтарға душар болған жағдайда қолданылады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті - қаржыны басқарудың стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады. Қаржыны басқару барысында көптеген әдістер қолданылады, солардың ішіндегі негізгілері: болжамдау, жоспарлау, салық менеджменті, сақтандыру және өзін-өзі сақтандыру, несиелеу, баға саясаты және қаржы құралдарын қолдану (лизинг, факторинг).
Кез-келген қаржыны басқару жүйесінің қызмет етуі қолданыстағы заңнамалық актілер мен нормативтік негіздер шеңберінде іске асады. Мұндай құжаттар заңдар мен Президенттің жарлықтарынан бастау алып, әдістемелік нұсқаулармен аяқталады. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп берудің қаржылық сипаттағы ақпараттары, тауар және қор биржаларының ақпараттары, несие жүйесінің ақпараттары қолданылады.
Банк - жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ "капиталды" әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару - бұл несиелік ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда, өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі кестеде көрсетілген .
Банк өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржы делдалы болып табылады, ал клиент керсінше, өндірістік тауар және қызметтің иесі. Бірақ экономиканың нақты секторына айналым қорларының қаржыландырылуы және инвестиция керек, ал банктерге актив көлемінің өсімі керек. Коммерциялық банк нарықтық экономикада өз міндетін жүзеге асыруы үшін, осы екі мақсат бір-бірімен байланысты болуы керек.
Банктік менеджмент - коммерциялық банктің өз функцияларын атқару процесін тікелей басқарумен байланысты тәжірибелік қызмет. Бұл аспектіде банктік менеджмент басқару объектісіне басқарушылық ықпалдарды өңдеу жүйесі ретінде көрінеді: активтік және пассивтік операциялар, есеп-кассалық операциялар, нормативтік қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің орындалуы, банктік аудит және бақылау және т.б.
Қаржылық қорды жасауды және оны тиімді пайдаланудың жан-жақты әдістері мен кешенді технологиялары, тұтынушыларға реинжинирингті бизнес - әдістемелерін қолдану, коммерциялық банктің жұмысын және оның қаржысын бақылап отыратын жүйелік басқару "қаржылық менеджмент" деп аталады.
Қазіргі уақытта кеңінше қолданылып жүрген "қаржы менеджменті" деген бірлес көп ұғымды қамтиды. Мамандар қаржы менеджменті дегенімізді ақша ресурсын пайдалану және қалыптастыру, қатынастарын басқару деп санайды. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент мәселесі ТМД ғалымдарының еңбектерінде аз мөлшерде болса да шешімін тапты.
Коммерциялық банктердің қаржы делдалы сияқты ақша ағымын басқаруы әрекеттерінің себебі ақша функциясының өзінше тән барлық жиынтығын қамтуында. Бұл мәселені жандандыру мемлекеттік басқару органдарының нормативтерін сақтау ережесімен дәл келеді. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент және реттеу органдарының талаптарын сақтау позициялары туралы мәселелерге еңбектер арналған.
Коммерциялық банктердің жұмыс істеу процестері микроэкономикалық - факторлар мен клиенттердің тұрақтылығына байланысты. Қазіргі уақытта мұндай байланыс өте тұрақты, 1-ші топтағы өнім шығару бұл материалдық құндылықтар болып табылады. Коммерциялық банк нарықтық экономика үшін алғашқы, ал ұлттық банк банк жүйесіндегі қайта құру ұйымдарымен сәйкес келеді.
Шетел банктерінің тәжірибелері қызықты. Бірақ шетелдік қаржы жүйесінің Қазақстанның несие - банк жүйесінен елеулі айырмашылықтары бар. Мысалы: АҚШ-ң Федеральды Резерв жүйесінің тәжірибесі Қазақстан жерінде таралуы керек. Ал Қазақстан банктік жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк талаптарына негізделген.
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де - нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы - технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар, коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментіне сәйкес - аналитикалық қамтамасыз ету. Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъекті түрде қарастыру және технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек, банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек. Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық параметрлер байланысын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, банктік менеджмент бір-бірімен байланысты және бір-біріне қатысты парметрлер жүйесін білдіреді:
қаржы-экономикалық көрсеткіш (ҚЭ);
ұйымдық құрылым (ҰҚ);
функционалды-технологиялық басқару (ФТ).
Бұлардың байланысын көрсетсек: ҚЭ ҰҚ ФТ
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы менеджментіндегі ерекшелік - ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі - бұл ақшаның барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің қаржы операциясын басқару процесі.
Басқару объектісі - банк клиентурасының ақша қаражаты. Бұл процестің құқықтық жағы, яғни басқару субъектісі коммерциялық банк арқылы жүргізіледі. Экономикалық жағы банктың қаржы операциясы негізінде жүргізіледі.
2. Тарау. Коммерциялық банк жүйесіне қаржылық талдауды жүргізу қаржы менеджметінің міндетті элементі
2.1 Коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдаудың ерекшеліктері
Банк қызметтерін қаржылық талдау дегеніміз банктердің қаржылық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне, әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен байланысты арнайы ғылыми практикалық білімдер жүйесі.
Банк қызметтерін қаржылық талдаудың обьектілеріне әрбір банк қызметтерінің және банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаржылық талдау субьектілеріне коммерциялық банктер, Ұлттық банк, ресми қаржылық қадағалау агенттігі, клиенттер(жеке, заңды тұлғалар).
Ұлттық банк: мемлекеттік бағалы қағаздар, Ұлттық нота, міндетті резервтік норма, корреспонденттік шот, резервтік шот арқылы әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты. Себебі коммерциялық банктің қызметі басқа да экономика секторымен өте тығыз байланысты. Атап айтқанда, өндірістік сектор, қаржы секторы, мемлекеттің экономикалық саясатымен, тіпті әлемдік валюта нарығымен, капитал нарығымен және ақша нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де, ішкі шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау алады, ал ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен қаржылық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез орындай алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай деңгейде өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне, сондықтан болса керек соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсті, яғни өтімділік коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланыста.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын экономиканың дербес саласы немесе сегменті. Банк секторындағы шұғыл және өте тез өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі табады:
1. Коммерциялық банктің менеджментінің сапасынан, яғни өзін өзі басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік қызметтерді көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк қызметтерін макроэкономикалық деңгейде реттеуден;
3. Әрбір коммерциялық банктердің нарықтық ортаға бейімделу қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты біраз шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды. Мұны мыналардан көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық банктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан проценттік ставкалардың деңгейіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы, несиелік серіктестіктер, ломбардтар, микронесиелеу қорлары, несиелік корпорациялар т.б.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа түрлерін ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаржылық инновация, қаржылық туынды инструменттер т.б. Қазіргі кезде коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдауды қажет ететін тағы бір үлкен процесс-нарықтық жаһандану. Бұл процесс коммерциялық банктер үшін сыртқы нарыққа экспансия жасауға үлкен мүмкіндік туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде ішкі де, сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл процесс өз кезегінде коммерциялық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды. Әдетте, коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес, керісінше өте салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық есептеулерге негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы банк қызметтерін қаржылық талдаудың маңызын сипаттайды.
Банк қызметтерін қаржылық талдаудың рөлі мынамен сипатталады:
1. банк қаржылық талдаудың нәтижесінде өзінің экономикалық әлеуметін нарықтың сұранысымен салыстырады.
2. қаржылық талдаудың нәтижесінде клиенттерге әр түрлі қызметтің түрлерін қолайлы бағамен ұсынады.
3. банк қаржылық талдаудың нәтижесінде клиенттердің сұранысын зерттей отырып, оны қанағаттандырудың жолын анықтайды.
Банк қызметтерін талдау оның менеджментіне банктік операциялады дамытудың бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді. Банк қызметтерін талдау банктің қаржылық жағдайын одан ары жақсарту жөнінде тиімді, экономикалық негізделген шешімдер қабылдауға жағдай жасайды.
Мақсатты нарықтық ортада коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын тұрақты ете отырып, бәсеке қабілетін артыру.
2.2 Қаржылық талдаудың ақпараттық жүйесі
Қаржылық талдаудың ақпараттық жүйесінің қалыптасуы әрбір нақты кәсіпорынның ұйымдық құқықтық нысанына, салалық ерекшелігіне, шаруашылық қызметінің дәреже деңгейіне, диверсификациясына және де өзге де факторларға байланысты. Сондықтан қаржылық көрсеткіштердің барлық жиынтығы ақпараттық базасының шығу көздеріне байланысты топтастырылады. Және әрбір кәсіпорынның іс жүзіндегі қызметіне байланысты нақтылауды қажет етеді. Олар төрт топқа бөлінеді. Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштер жүйесі, кәсіпорынның сыртқы ортасын болжау, қаржылық қызметтінің стратегиялық шешімін қабылдау үшін қажет. Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады;
мемлекеттік бюджеттің кірісінің көлемі;
мемлекеттік бюджеттің шығысының көлемі;
бюджеттік жетіспеушілік көлемі;
тұрғындардың ақшалай табысының көлемі:
тұрғындардың банкідегі ақшалай қаржылары;
құнсыздану индексі;
халық банкісінің төлемдік пайызы.
Екінші топқа кәсіпорынның салаға қатыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер жатады.
өнімнің баға индексі;
пайдаға салық салудың төлемдік пайызы;
қолданыстағы капиталдың жалпы көлемі, оның ішінде кәсіпорынның өзінің капитал қоры;
өндірілген өнімнің немесе сатылған өнімнің көлемі.
Бұл топтағы көрсеткіштердің қалыптасуына баспа бетінде есеп берулер, ақылы бизнес анықтамалар, ақпараттық қызмет көрсету нарығындағы материалдардың жариялануы жатады.
Үшінші топқа қаржылық нарықтың коньюктурасын сипаттайтын келесі көрсеткіштер жатады;
негізгі котировка жасалынатын биржа және биржадан тыс қор нарығындағы инструменттер;
қор құралдарының(акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары;
қор құралдарының (акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары мен келісімінің көлемі;
қор нарығындағы баға қозғалысы индексінің жиынтығы;
коммерциялық банктердің депозиттік және кредиттік пайыздары;
жекелеген валюталардың ресми курстары;
жекелеген валюталардың банкаралық валюталық биржалардағы және коммерциялық банкілердегі сату және сатып алу курстары.
Төртінші топқа жататын көрсеткіштер кәсіпорынның ішкі ақпараттық көздері мен басқару және қаржылық есептің мәліметтерінің негізінде қалыптасады.
Бұл көрсеткіштер тобы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының негізін құрайды. Осы көрсеткіштер жүйесінің негізінде кәсіпорын қызметінің барлық бағыттарында талдау, болжау, жоспарлау шұғыл басқару шешімін қабылдау жатады. Бұл топтағы көрсеткіштердің артықшылығына олардың ыңғайлылығы, қалыптасуындағы жүйелілігі, жоғарғы дәрежедегі дұрыстығы, сенімділігі, есеп берушілік және жалпы қаржылық көрсеткіштердің статусына сай келуі және солардың негізінде есептелінуі жатады. Қаржылық есептің көрсеткіштері қаржылық есеп беру және қаржылық көрсеткіштердің негізінде есептелінеді. Қаржылық есеп беру мазмұны бойынша нарықтық қаржылық инфрақұрылымның қалыптасуына мүмкіндік жағдай жасауы қажет құралдық қызмет орындауы нарық пен кәсіпорын арақатынасының қаржылық ресурстарының тиімді көзі болады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржылық қорлардың қалыптасуы мен қолданылуын көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Сондықтан қаржылық талдауды жүргізу кәсіпорынның қаржылық менеджметінің міндетті элементіне жатады. Қаржылық талдаудың нәтижесін тұтынушыларға келесі топтағылар жатады.
1. Менеджерлер және бірінші кезекте қаржылық меенджерлер. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын білмей тұрып, оны басқаруға және дұрыс шешім қабылдау мүмкін емес. Менеджерлер үшін қабылданған шешімнің шаруашылық жүргізу барысында қолданылған ресурстардың және алынған қаржылық нәтижелердің, тиімділігін бағалау маңызды.
2. Меншік иелері, оның ішінде акционерлер, оларға кәсіпорынға салынған қаржының қайтарымы қандай болатынын, кәсіпорынның пайдалығы, рентабельділігі, сонымен бірге экономикалық тәуекелділіктің болу және капиталдың жойылу қаупінің деңгейін білу маңызды.
3. Кредиторлар мен инвесторлар. Олар берілген несиенің қайтарымы мен кәсіорынның инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырылуына көңіл бөледі.
4. Жеткізіп берушілер. Оларға жеткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің жұмыс ақысын бағалау маңызды.
Қаржылық талдау жүргізуге экономикалық процессе қатысушылардың барлығыда мүдделі. Қаржылық талдау ақпараттық базасы бухгальтерлік құжаттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық этапының дамуы, нарықтық қатынастарды қалыптасуымен сипатталады: жаңа ақша - несие жүйесі қалыптасып жатыр, несие - қаржы институттарлық жаңа түрлері пайда болуда, банктік жүйенің құрылымы өзгеріп жатыр. Нарықтық қатынастары жағдайында коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдаудың маңызы мен ролі артып отыр. Нарықтық экономика оған қатысушылардың ой жүйесімен өзгеше іс әрекетті талап етеді. Банктың басты қызметі - елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып табылады. Қиын қаржылық жағдайға тап болған жағдайда дағдарыстық жағдайды түзету тиімді қаржы менеджементін құрудан басталады. Сәтсіз мекемелерге тән мынадай жағдайлар болуы ықтимал:
- қаржылық жоспарлау жүйесі ауыр жағдайда болады, себебі қаржылық мақсат нақты айқындалмаған, қаржылық стратегия жоқ;
- өнім түрлері, оның бөлімдерінің қаржылық тиімділігі туралы мәлімет жоқ;
- инвестиция туралы сенімді негіздеме жоқ;
- есеп және есеп берудің қанағаттанарлықсыздығы әрдайым қаржы жұмсаудың бағытын дұрыс түсінуге жол бермейді;
- кәсіпорынның бухгалтерлік жағдайы туралы мәлімет ұзақ уақыт талданбайды.
Қаржылық менеджменттің дағдарыс жағдайындағы мақсаты:
- коммерциялық банктердің төлемсіздік қабілетін жою. Бұл дағдарысқа ұшыраған жағдайда ең негізгі мақсаты, бұл мақсатты орындау ағымдағы қаржылық міндеттемедегі қаржылық төлемді өтеу қабілетін қалпына келтіреді;
- қаржылық тұрақтылықты қалпына келтіру. Төтенше шаралар қолдану арқылы төлемділік қабілетті тез арада қалпына келтіруге болады. Бірақ төлем қабілетсіздігін туғызған себептерді жою үшін қаржылық тұрақтылығын қауіпсіз деңгейге дейін қалпына келтіру қажет;
- коммерциялық банктердің ұзақ мерізімдегі қаржылық тепе-теңдігін қалпына келтіру, басқаша айтқанда, мекеменің нарықтық бағасын арттырудың алғы шарттарын жасау. Қаржылық стратегия жағдайында қызметінің көтеріңкі қарқынын қамтамасыз етеді, дағдарыстың қаупін жояды.
Мәселен, дағдарыстағы белгілі бір коммерциялық банктердің қаржылық мақсатын төмендегіше тұжырымдауға болады:
- аз уақыттың ішінде шығынсыз қызмет көрсетуге көтерілу;
- түсімнің көбеюін қамтамасыз ету.
- қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуі.
Дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржы менеджментінің міндеттері:
- қажетті көлемдегі қаржы ресурсын орнату;
- қаржы ресурстарын тиімді пайдалану;
- ақша айналымын тиімділендіру;
- қаржылық тәуекелділіктің берілген деңгейінде табысты барынша көбейту;
- табысты жоспарлаған деңгейде қаржылық тәуекелділікті азайту;
- тұрақты қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Дағдарысқа қарсы жүйелі жұмыс жүргізу қаржы менеджементінің қызметіне болжам жасау, жоспарлау, қадағалау және талдау болып табылады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85co) - қоғамдікі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуына сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының несие портфелі бойынша халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес қалыптастырылған провизиялар 2,1 трлн теңге немесе жиынтық несие портфелінің 15,6%-ы болды. Негізгі борыш және (немесе) есептелген сыйақы бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздар 1,3 трлн теңге немесе банктердің жиынтық несие портфелінің 9,3%-ы болды. Банктердің міндеттемелері 2017 жылы 1,6 трлн теңгеге немесе 7,0%-ға азайды және 21,1 трлн теңге болды (Бұның себебі еліміздегі нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмыстың тақырыбына өзек болды. Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сонымен дипломдық жұмыс қазіргі күннің өзекті мәселелесіне арналып жазылған. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан және әр тарау өз кезегінде бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы менеджментінің рөлі
1.1. Коммерциялық банкке түсінік оның негізгі операциялары мен функциялары
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені республика территориясында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің тарихы КСРО-ның тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне
мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несиелеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері және басқада несиелік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылды. Алғашқыда мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына бағындырылып, қайсыбір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің). Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің құқықтары берілді. Несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс - шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж. жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды. КСРО-ның Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды. Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер - Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі - бұрынғы кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет етті. Бұл банктер халық шаруашылығында несиелік ресурстардың еркін ағылуын қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым - қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың тиімді әдістері болмады. Несиелік саясатта проценттік ставкалар төмен небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге асыру үшін пайдаланатын несиелерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. 1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ ССР - дегі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі деңгейлі банк жүйесін қолдады. Бірінші деңгейге Қазақ ССР - ның Мемлекеттік банкі, ал екінші деңгейге коммерциялық банктер және т.б. несиелік мекемелер кірді. Нарықтық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы инстациядағы кредитор болып, банк және кредит - ақша жүйесінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз ету болып табылатын ақша - несие саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға жету үшін Орталық банк ақша - несиелік реттеудің жанама инструменттерін қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі - бұл жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
oo біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
oo екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
oo үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен;
oo төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен, қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС - банктің жарғылық капиталы 50 есеге өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге көбейді.
Қазақстанның несие - банк жүйесінің дамуының бағыттарын анықтаған маңызды белгісі болып, 1993 жылы сәуірде жаңа заңдардың қабылдануы болды: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы заңдар. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін белгіледі. Бұл заң орталық банктің қызметтерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылады және оны Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне және Президентке есепті етіп қойды. Ұлттық банкке екінші деңгейдегі банктерді құру, оларды тарату, экономикалық нормативтерді белгілеу процесінде туатын проблемаларды шешуде арнайы өкілеттілік берді. Алайда Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктердің оперативтік қызметіне араласу құқығы болған жоқ. Ұлттық банктің бақылау және қадағалау функциялары негізінен несие - ақша жүйесін бүлдіруге қабілетті негативті құбылыстарды болдырмауға, бақылаусыз несие - ақша эмиссиясын асырмауға бағытталған. Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заң екінші деңгейлі банктердің қызметтерін, құқықтарын, міндеттемелерін айқындады. Ол коммерциялық банктердің жауапкершіліктерін жоғарлатуға, ақша - несие жүйесін реттеуге көмек көрсетуге, оның қарқынды дамуына бағытталған. Жаңа заңның ерекшелігі әлемдік банк тәжірибесіне сәйкес банктерді құру тәртібіне жоғары талаптардың белгіленуі болды. Сонымен бірге, банк басшыларына қойылатын талап - тілектер жоғарылады. [1,2]
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы жаңа заң бұл саладағы қарым - қатынасты белгілі дәрежеде ымырашылдық етті. Оларға валюталық құндылықтарды еркін әкелу және шығару құқығы берілді. Осылайша Қазақстанның кәсіпорындар мен ұйымдарға шетел валютасында пайда алуға мүмкіндік берілді. Сонымен қатар, бұл шетелдік инвесторлардың қазақстандық экономикаға қаржыларын салуды ынталандырды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасы өз ақша бірлігін енгізу арқылы еркін өзіндік ақша - несие саясатын жүргізуге тағы да бір қадам жасалынды. Бұл Қазақстанның банк жүйесінің дамуының үшінші кезеңінің басы еді. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, екінші деңгейлі банктердің саны елдер бойынша әртүрлі келеді. Мысалы, АҚШ - та олардың саны - 10922 ( 2000 ж.), Германияда - 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда 140 коммерциялық банктер бар. Мәселенің мәні банктердің санында емес, олардың төлем қабілеттілігінде, тиімді қызмет етуінде.
Өзінің сандық өсуінің шегіне Қазақстанда коммерциялық банктер 1993 жылдың аяғында жетті, ол кезде олардың саны 204 бірлікті құрады.
1993 жылдан бастап банктер санының қысқаруы байқалды. Оның басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық жойылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 32 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 6 ұйым, оның ішінде 2 ипотекалық ұйым (2017 жылдың басында 33 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 8 ұйым, оның ішінде 3 ипотекалық ұйым) жұмыс істеді. .[3,4]
Жалпы алғанда 1990 - 1993 жылдары банк жүйесінде бес мамандандырылған коммерциялық банктер: Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік несие банкі, Әлем банк және Жинақ банкі үстем болды. 1994 жылы жалпы экономикалық процестердің ықпал етуімен құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің дағдарысымен байланысты болып, нәтижесінде Ұлттық Банк 28 банк лицензияларынан айырылды. Олардың ішінде ең ірісі - КРАМДС - банк. Алғашқыда бұл банктің позициялары тұрақты болды, алайда ол активтерді орналастыру тиімсіздігімен және ірі клиенттердің бәсекелес банктер жағына өтуімен байланысты өтімділік проблемасын шеше алмады. Несие портфелінің 60 пайызы пайдасыз несиелерден , 4 пайызы күмәнді несиелерден, тек 0,5 пайызы ғана нақты қамтамасыз етілетін несиелерден тұрды.
Дағдарыс Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін де шарпыды. Елдің экономикалық жағдайы қаржы мекемелерінің қызметтеріне байланысты болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді 25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк құрды.
Қалған банктерді келесі топтарға бөлуге болады:
oo аз тәуекелді, төмен табысты активтерді басқару саясатын жүргізген мемлекеттік банктер, бұл Халық жинақ банкі, Тұрғын құрылыс банкі;
oo өкіметпен сатып алынған банктер, бұл Тұран банк, Әлем банк және Әлеуметтік несие банкі;
oo билік құрылымдарынан қолддау тапқан банктер, Казкоммерцбанк;
oo тәуекелділігі аз операцияларды жүзеге асырған банктер: Орталықнесиебанкі, Темірбанк, Мұнай банкі;
oo шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған банктер, Абн АМРОбанк, Тексака банк, КЗИ банк.
1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына үш ірі әлемдік банктер енді: Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік қоғамы.
Меншік формасы бойынша банктер мемлекеттік банктер - 1, мемлекетаралық банк - 1, шетелдік капиталдың қатысуымен - 23, басқалары - 46 болып бөлінеді.
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер - өз клиенттеріне әр түрлі қызметтер көрсететін ерекше кәсіпорын. Қазіргі кезде банктің клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асыруға байланысты жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және нарық талабына сай дәстүрлі емес формалары көбеюде
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары 1-ші кестеде келтірілген
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай
Жалпы экономикалық жағдай
Үкімет тұрақтылығы
Әкімшілік-территориялық маманданудың тұрақтылығы
Нақты экономика секторының потенциалы
Тауар өнді-рушілердің бәсекелес-тік қабі-леттілігі
Капиталдың салааралық келуінің мүмкіндігі
Оппозицияның әсері
Курс-тың түзе-тілуі
Саяси бағ-дар
Әлеу-меттік тұрақ-тылық
Өндірістік күштердің жаңарты-луы
Елдің төлем балансы қалдығы (экспорт
импорт)
Инвестициялық климат
Несиелік мекеменің ішкі тұрақтылығы
Қаржы нарығының жағдайы
Капи-тал
жеткілік-тілігі
Кадр
лар-дың
ма-ман-дан-уы
Банк
миссиясы
және
стратегиясы
Теңгенің айырбастау курсы
Банктік салымдарды тарту мөлшері
Банктік өнімдер
мен
қызмет-тердің
бәсе-келес-тігі
Валюта
бир-жасындағы
опера-ция
Ақша
масса-сы-ның
ұсы-ны-сы
ҰБ
саясаты,
ақша эмис-сиясы,
инфляциялық күтілім-дер,
валюта
Табыстылық
ақша
нарығының
валюта
нарығының
бағалы
қағаздар
нарығының
Валю-таның
сұра-нымы ұсы-нымы
Банк менеджментінің са-пасы
Кесте -1 Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары
. Осыған байланысты банк қызметінің коммерциялық сипаты арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығынан емес, олардың ақы негізінде (%-к ставкамен - немесе комиссиондық төлеммен) клиенттерге көрсететін қызметтерінің сан алуандығымен байланысты. Коммерциялық банктер - коммерциямен айналысатын ерекше кәсіпорын.
Коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі проблемасы болып Қазақстан экономикасының тұрақтылығы табылады.
1.2. Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы менеджментінің экономикалық маңызы
Банктік менеджмент - жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен, реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент - бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару жиынтығы.
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында қаржылық менеджментінің рөлі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Қаржыларды басқару қағидалары мен әдістері нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде XIX - XX ғасырларда мамандандырылған білім облысын қалыптасып, қаржылық менеджмент деген атауға ие болды. Соңғы жылдары қаржылық менеджемент жеке дамыған білім саласында өзінің терең дамуын алды - қаржылық талдауда, инвестициялық менеджментте, кәсіпорындарда банкрот қауіпі туған кезде дағдарысқа қарсы басқаруда.
Қаржылық менеджмент - ол кәсіпорын деңгейіндегі қаржылық жүйені басқару болып табылады. Ол ішкі ортамен тығыз қарым-қатынаста болады және оның қызметтері кәсіпорындарды басқарудың жалпы мақсаттарына жету үшін бағытталған.
Қаржылық менеджменттің негізгі сұрағы - ішкі және сыртқы қаржы көздері мен фирмалар арасындағы қаржы ресурстарының ең жоғарғы әсерлі қозғалысты қамтамасыз ету бойынша негізгі керекті шешімдерді қабылдау. Қаржылық менеджменттің объектісі кәсіпорынның ақша айналымы. Қаржылық менеджменттің субъектісі - қаржы бөлімі, оның менеджерлері.
Қаржылық менеджменттің негізін ағылшын Г. Марковиц, Ф. Модильяни, М. Миллер, Ф. Блэк, М. Скоулзу Ю. ,Фам, У. Шарп және т.б. -американдық қаржы мектебінің ғалымдары - қаржының замануи теориясын қалаушылар құраған.[6-8]
Ол негізгі 4 тезиске сүйенеді:
a) Мемлекеттің экономикалық мықтылығы, яғни оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығы ядросы ірі корпорация болатын жекеменшік сектордың экономикалық мықтылығымен анықталады. Сөйтіп, АҚШ-та барлық пайданың 90% кәсіпкерлік сектордың 20% аспайтын корпорациялардан түседі. Корпорацияға 3 негізгі қасиет тән: иелеріне қатысты заңдық өзінділік, шектеулі жауапкершілік (яғни оның акционерлері корпорация қарыздары бойынша тікелей өздері жауапты емес), меншікті басқарудан бөлу.
б) Мемлекеттің жекеменшік сектордың ісіне араласуы мүмкіндігінше азайтылады.
в) Ірі корпорациялардың даму мүмкіндігін анықтайтын қаржыландыру қайнар көздерінің ішінде негізгі болып, пайда мен капитал нарығы есептеледі.
г) Нарықтарды интернационализациялау әр-түрлі мемлекеттердің қаржы жүйелерінің даму тенденциясы ретінде интеграцияға ұмтылу болып саналады.
Қаржылық менеджменттің негізінде қоржын теориясының авторы Гарри Марковицтің жұмыстары жатыр деп есептеледі. Оның жұмыстарында қаржы активтеріне инвестициялау саласында шешім қабылдау методологиясы анықталған. Әрі қарай қоржындық теория XX ғасырдың 60-шы жылдарында қаржы активтерінің пайдалылығын бағалау - Capital Asset Pricing Model (CAPM) моделін құрастырған Уильям Шарп, Дж. Линтнер и Дж. Моссин деген ғалымдардың арқасында дамыған. Бұл модель қаржы активімен оның тәуекелділігінің арасындағы тікелей байланысын анықтайды. Бета-еселігі актив пайдалылығының нарық қимылына қатысты өзгеру деңгейін көрсетеді.
Бұл модель әлі күнге дейін қаржы теориясындағы ең үлкен жетістіктерінің бірі болып саналады.
1990 жылы Гарри Марковиц және Уильям Шарп Мертон Миллермен бірге қаржы теориясы бойынша жұмыстары үшін Нобель премиясымен марапатталды.
50-ші жылдардың аяғында қаржылық активтер бағасымен капитал нарығындағы ақпаратар асындағы байланыс зерттелген Юджин Фамнның мақаласы шықты. Қор нарығының тиімділігінің гипотезасына сәйкес оны уақыттағы акция бағасы оның нақты құнының ең тиімді бағасы болып есептеледі. Тиімді нарық жағдайында кез келген жаңа ақпарат қаржы активтерінің бағаларында бейнеленеді. Бірақ, идеалды тиімді нарық анығында болмайтынын түсіне отыра, автор капитал нарығының тиімділігінің 3 пішінін бөлді: мықты, орташа және баяу.
1958 жылы Франко Модильяни и Мертон Миллер кез келген фирманың құны оның болашақ пайдаларымен анықталады және оның капиталының құрамына байланысты емес екенін дәлелдейтін жұмыс шығарды [5] .
Бұл қорытынды қазіргі уақытта Модильяни-Миллердің теоремасы ретінде белгілі корпоративтік қаржының замануи теориясының негізі болып есептеледі. Оларды теориялары бір шама шектеулерге негізделгеннен, оларды әрі қарай зерттеу бұл салада осы шектеулерді азайту мүмкіндіктеріне арналды. Солай, теорияға салық салу, шығындар және банкроттық факторлары енгізілді.
Осы жаңалықтар арасынан 2 бағыт - қоржын теориясы мен капитал құрамының теориясы - қаржылық менеджменттің негізін құрайды, яғни екі негізгі сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: қаржылық құралдарды қайдан алып қайда салу?
Ковалев В.В. айтуы бойынша: Қаржылық менеджмент тәжірибеде - корпорацияда қаржы ресурстарын тарту және қолдану жайында пайда болатын қарымқатынастар жүйесі [5].
Стоянова Е.С. Қаржылық менеджмент атты оқулығында қаржылық менеджмент замануи әдістерді қолдану негізінде іс-әркет жасайтын фирманың қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған мамандандырылған істің түрі [5].
Қорыта келе, қаржылық менеджмент қазіргі жағдайдағы экономика үшін ерекше маңызды мағынасы бар заманауи басқару жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелетінін айта кетуге болады.
Банктің табыстылығы, бәсекелестік жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Отандық экономикалық теорияда және тәжірибе жүзінде банк қызметін стратегиялық басқару мәселелері әлі де болса жеткіліксіз қарастырылып келеді. Мұның басты себебі - еліміздегі экономикалық бетбұрыстардың басталуына дейін стратегиялық басқару мемлекеттің өз қолында болып келді. Мемлекет өзінің экономикалық саясаты шеңберінде елдің дамуы мен келешегінің стратегиясын қалыптастырып, салалар мен кәсіпорындардың өзекті стратегиялық мақсаттарын анықтап келді. Алайда, нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы бәрін де өз орнына қойды. Қазіргі таңда банктердің өміршеңдігі, табыстылығы, бәсекелестікке жарамдылығы өз қолдарында қаржы менеджментінің стратегиялық міндеті балып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз - бұл кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты басқару қызметі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша бір жүйеге келтіруге болады:
жоспарлау - стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды, түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы құрылымын қалыптастыру;
қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну; қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит.
Аталған қызметтерді жүзеге асырудың нақты нысандары мен әдістері қаржылық саясатымен анықталады. Қаржылық саясат өз қызметін жүзеге асыру мақсатында қаржы ресурстарын басқару үшін қолданатын шаралардың жиынтығы болып табылады және келесідей элементтерді қамтиды:
есеп саясаты;
несие саясаты;
инвестициялық саясат;
ақша ағындарын басқару саясаты;
шығындарды басқару саясаты;
дивидендтік саясат.
Несие саясаты шеңберінде айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуі шаралары қарастырылады - меншікті айналым қаражаттарының көлемін және қарыз қаражаттарға мұқтаждылықты анықтау. Ұзақ мерзімді несиелерді тарту қажет болған жағдайларда капитал құрылымы және қаржылық тұрақтылығы зерттеледі.
Инвестициялық саясат барысында меншікті және тартылған қаражаттарды тиімді орналастыру шаралары қарастырылады.
Ақша қаражаттарын басқару саясаты кәсіпорынның есеп шоттарындағы қаражаттардың қалдықтарын оңтайландырумен, қаражаттардың есеп шоттарға келіп түсуі және олардың қолданылуы уақыттарының аралығын азайтумен, есеп айырысудың түрлі нысандарын қолданумен, дебиторлық қарызды инкассациялаумен байланысты болады.
Шығындарды басқару саясаты шығындардың барлық элементтері бойынша сметалар (жоспарлар) құру және олардың қолдануды тиімді бақылау арқылы жүзеге асады.
Дивидендтік саясат банк иелерінің және акционерлері мен менеджерлерінің мүдделерін бірдей деңгейде қорғауға, сондай-ақ кәсіпорын акцияларының, яғни бизнестің құнын арттыруға арналған. Дивидентік саясаттың келесідей нұсқалары мүмкін:
дивидендтер табыстан бірқалыпты пайыз ретінде бөлініп отырады. Бұл әдістің артықшылығы - қарапайымдылығы. Кәсіпорын табысы артқан сайын акционерлердің де дивидендтік табыстары арта түседі. Сәйкесінше, табыс төмендеуімен дивидендтер де төмендей бастайды;
тіркеулі дивидендтік төлемдер саясаты - дивидендтер әрбір акцияға тіркеулі мөлшерде төленеді. Артықшылығы - нарықтық ауытқуларды реттеп отыратын қарапайымдылығы; кемшілігі - кәсіпорын табысы төмендеген жағдайда кәсіпорын табыссыз қалады;
кепілді минимум және экстра дивидендттік төлемдер саясаты;
дивидендерді капиталдандыру - дивидендтерді акциялар түрінде төлеу. Мұндай саясат кәсіпорын қаржылық қиындықтарға душар болған жағдайда қолданылады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті - қаржыны басқарудың стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады. Қаржыны басқару барысында көптеген әдістер қолданылады, солардың ішіндегі негізгілері: болжамдау, жоспарлау, салық менеджменті, сақтандыру және өзін-өзі сақтандыру, несиелеу, баға саясаты және қаржы құралдарын қолдану (лизинг, факторинг).
Кез-келген қаржыны басқару жүйесінің қызмет етуі қолданыстағы заңнамалық актілер мен нормативтік негіздер шеңберінде іске асады. Мұндай құжаттар заңдар мен Президенттің жарлықтарынан бастау алып, әдістемелік нұсқаулармен аяқталады. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп берудің қаржылық сипаттағы ақпараттары, тауар және қор биржаларының ақпараттары, несие жүйесінің ақпараттары қолданылады.
Банк - жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ "капиталды" әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару - бұл несиелік ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда, өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі кестеде көрсетілген .
Банк өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржы делдалы болып табылады, ал клиент керсінше, өндірістік тауар және қызметтің иесі. Бірақ экономиканың нақты секторына айналым қорларының қаржыландырылуы және инвестиция керек, ал банктерге актив көлемінің өсімі керек. Коммерциялық банк нарықтық экономикада өз міндетін жүзеге асыруы үшін, осы екі мақсат бір-бірімен байланысты болуы керек.
Банктік менеджмент - коммерциялық банктің өз функцияларын атқару процесін тікелей басқарумен байланысты тәжірибелік қызмет. Бұл аспектіде банктік менеджмент басқару объектісіне басқарушылық ықпалдарды өңдеу жүйесі ретінде көрінеді: активтік және пассивтік операциялар, есеп-кассалық операциялар, нормативтік қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің орындалуы, банктік аудит және бақылау және т.б.
Қаржылық қорды жасауды және оны тиімді пайдаланудың жан-жақты әдістері мен кешенді технологиялары, тұтынушыларға реинжинирингті бизнес - әдістемелерін қолдану, коммерциялық банктің жұмысын және оның қаржысын бақылап отыратын жүйелік басқару "қаржылық менеджмент" деп аталады.
Қазіргі уақытта кеңінше қолданылып жүрген "қаржы менеджменті" деген бірлес көп ұғымды қамтиды. Мамандар қаржы менеджменті дегенімізді ақша ресурсын пайдалану және қалыптастыру, қатынастарын басқару деп санайды. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент мәселесі ТМД ғалымдарының еңбектерінде аз мөлшерде болса да шешімін тапты.
Коммерциялық банктердің қаржы делдалы сияқты ақша ағымын басқаруы әрекеттерінің себебі ақша функциясының өзінше тән барлық жиынтығын қамтуында. Бұл мәселені жандандыру мемлекеттік басқару органдарының нормативтерін сақтау ережесімен дәл келеді. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент және реттеу органдарының талаптарын сақтау позициялары туралы мәселелерге еңбектер арналған.
Коммерциялық банктердің жұмыс істеу процестері микроэкономикалық - факторлар мен клиенттердің тұрақтылығына байланысты. Қазіргі уақытта мұндай байланыс өте тұрақты, 1-ші топтағы өнім шығару бұл материалдық құндылықтар болып табылады. Коммерциялық банк нарықтық экономика үшін алғашқы, ал ұлттық банк банк жүйесіндегі қайта құру ұйымдарымен сәйкес келеді.
Шетел банктерінің тәжірибелері қызықты. Бірақ шетелдік қаржы жүйесінің Қазақстанның несие - банк жүйесінен елеулі айырмашылықтары бар. Мысалы: АҚШ-ң Федеральды Резерв жүйесінің тәжірибесі Қазақстан жерінде таралуы керек. Ал Қазақстан банктік жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк талаптарына негізделген.
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де - нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы - технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар, коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментіне сәйкес - аналитикалық қамтамасыз ету. Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъекті түрде қарастыру және технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек, банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек. Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық параметрлер байланысын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, банктік менеджмент бір-бірімен байланысты және бір-біріне қатысты парметрлер жүйесін білдіреді:
қаржы-экономикалық көрсеткіш (ҚЭ);
ұйымдық құрылым (ҰҚ);
функционалды-технологиялық басқару (ФТ).
Бұлардың байланысын көрсетсек: ҚЭ ҰҚ ФТ
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы менеджментіндегі ерекшелік - ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі - бұл ақшаның барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің қаржы операциясын басқару процесі.
Басқару объектісі - банк клиентурасының ақша қаражаты. Бұл процестің құқықтық жағы, яғни басқару субъектісі коммерциялық банк арқылы жүргізіледі. Экономикалық жағы банктың қаржы операциясы негізінде жүргізіледі.
2. Тарау. Коммерциялық банк жүйесіне қаржылық талдауды жүргізу қаржы менеджметінің міндетті элементі
2.1 Коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдаудың ерекшеліктері
Банк қызметтерін қаржылық талдау дегеніміз банктердің қаржылық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне, әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен байланысты арнайы ғылыми практикалық білімдер жүйесі.
Банк қызметтерін қаржылық талдаудың обьектілеріне әрбір банк қызметтерінің және банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаржылық талдау субьектілеріне коммерциялық банктер, Ұлттық банк, ресми қаржылық қадағалау агенттігі, клиенттер(жеке, заңды тұлғалар).
Ұлттық банк: мемлекеттік бағалы қағаздар, Ұлттық нота, міндетті резервтік норма, корреспонденттік шот, резервтік шот арқылы әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты. Себебі коммерциялық банктің қызметі басқа да экономика секторымен өте тығыз байланысты. Атап айтқанда, өндірістік сектор, қаржы секторы, мемлекеттің экономикалық саясатымен, тіпті әлемдік валюта нарығымен, капитал нарығымен және ақша нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де, ішкі шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау алады, ал ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен қаржылық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез орындай алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай деңгейде өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне, сондықтан болса керек соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсті, яғни өтімділік коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланыста.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын экономиканың дербес саласы немесе сегменті. Банк секторындағы шұғыл және өте тез өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі табады:
1. Коммерциялық банктің менеджментінің сапасынан, яғни өзін өзі басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік қызметтерді көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк қызметтерін макроэкономикалық деңгейде реттеуден;
3. Әрбір коммерциялық банктердің нарықтық ортаға бейімделу қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты біраз шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды. Мұны мыналардан көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық банктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан проценттік ставкалардың деңгейіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы, несиелік серіктестіктер, ломбардтар, микронесиелеу қорлары, несиелік корпорациялар т.б.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа түрлерін ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаржылық инновация, қаржылық туынды инструменттер т.б. Қазіргі кезде коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдауды қажет ететін тағы бір үлкен процесс-нарықтық жаһандану. Бұл процесс коммерциялық банктер үшін сыртқы нарыққа экспансия жасауға үлкен мүмкіндік туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде ішкі де, сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл процесс өз кезегінде коммерциялық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды. Әдетте, коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес, керісінше өте салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық есептеулерге негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы банк қызметтерін қаржылық талдаудың маңызын сипаттайды.
Банк қызметтерін қаржылық талдаудың рөлі мынамен сипатталады:
1. банк қаржылық талдаудың нәтижесінде өзінің экономикалық әлеуметін нарықтың сұранысымен салыстырады.
2. қаржылық талдаудың нәтижесінде клиенттерге әр түрлі қызметтің түрлерін қолайлы бағамен ұсынады.
3. банк қаржылық талдаудың нәтижесінде клиенттердің сұранысын зерттей отырып, оны қанағаттандырудың жолын анықтайды.
Банк қызметтерін талдау оның менеджментіне банктік операциялады дамытудың бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді. Банк қызметтерін талдау банктің қаржылық жағдайын одан ары жақсарту жөнінде тиімді, экономикалық негізделген шешімдер қабылдауға жағдай жасайды.
Мақсатты нарықтық ортада коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын тұрақты ете отырып, бәсеке қабілетін артыру.
2.2 Қаржылық талдаудың ақпараттық жүйесі
Қаржылық талдаудың ақпараттық жүйесінің қалыптасуы әрбір нақты кәсіпорынның ұйымдық құқықтық нысанына, салалық ерекшелігіне, шаруашылық қызметінің дәреже деңгейіне, диверсификациясына және де өзге де факторларға байланысты. Сондықтан қаржылық көрсеткіштердің барлық жиынтығы ақпараттық базасының шығу көздеріне байланысты топтастырылады. Және әрбір кәсіпорынның іс жүзіндегі қызметіне байланысты нақтылауды қажет етеді. Олар төрт топқа бөлінеді. Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштер жүйесі, кәсіпорынның сыртқы ортасын болжау, қаржылық қызметтінің стратегиялық шешімін қабылдау үшін қажет. Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады;
мемлекеттік бюджеттің кірісінің көлемі;
мемлекеттік бюджеттің шығысының көлемі;
бюджеттік жетіспеушілік көлемі;
тұрғындардың ақшалай табысының көлемі:
тұрғындардың банкідегі ақшалай қаржылары;
құнсыздану индексі;
халық банкісінің төлемдік пайызы.
Екінші топқа кәсіпорынның салаға қатыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер жатады.
өнімнің баға индексі;
пайдаға салық салудың төлемдік пайызы;
қолданыстағы капиталдың жалпы көлемі, оның ішінде кәсіпорынның өзінің капитал қоры;
өндірілген өнімнің немесе сатылған өнімнің көлемі.
Бұл топтағы көрсеткіштердің қалыптасуына баспа бетінде есеп берулер, ақылы бизнес анықтамалар, ақпараттық қызмет көрсету нарығындағы материалдардың жариялануы жатады.
Үшінші топқа қаржылық нарықтың коньюктурасын сипаттайтын келесі көрсеткіштер жатады;
негізгі котировка жасалынатын биржа және биржадан тыс қор нарығындағы инструменттер;
қор құралдарының(акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары;
қор құралдарының (акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары мен келісімінің көлемі;
қор нарығындағы баға қозғалысы индексінің жиынтығы;
коммерциялық банктердің депозиттік және кредиттік пайыздары;
жекелеген валюталардың ресми курстары;
жекелеген валюталардың банкаралық валюталық биржалардағы және коммерциялық банкілердегі сату және сатып алу курстары.
Төртінші топқа жататын көрсеткіштер кәсіпорынның ішкі ақпараттық көздері мен басқару және қаржылық есептің мәліметтерінің негізінде қалыптасады.
Бұл көрсеткіштер тобы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының негізін құрайды. Осы көрсеткіштер жүйесінің негізінде кәсіпорын қызметінің барлық бағыттарында талдау, болжау, жоспарлау шұғыл басқару шешімін қабылдау жатады. Бұл топтағы көрсеткіштердің артықшылығына олардың ыңғайлылығы, қалыптасуындағы жүйелілігі, жоғарғы дәрежедегі дұрыстығы, сенімділігі, есеп берушілік және жалпы қаржылық көрсеткіштердің статусына сай келуі және солардың негізінде есептелінуі жатады. Қаржылық есептің көрсеткіштері қаржылық есеп беру және қаржылық көрсеткіштердің негізінде есептелінеді. Қаржылық есеп беру мазмұны бойынша нарықтық қаржылық инфрақұрылымның қалыптасуына мүмкіндік жағдай жасауы қажет құралдық қызмет орындауы нарық пен кәсіпорын арақатынасының қаржылық ресурстарының тиімді көзі болады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржылық қорлардың қалыптасуы мен қолданылуын көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Сондықтан қаржылық талдауды жүргізу кәсіпорынның қаржылық менеджметінің міндетті элементіне жатады. Қаржылық талдаудың нәтижесін тұтынушыларға келесі топтағылар жатады.
1. Менеджерлер және бірінші кезекте қаржылық меенджерлер. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын білмей тұрып, оны басқаруға және дұрыс шешім қабылдау мүмкін емес. Менеджерлер үшін қабылданған шешімнің шаруашылық жүргізу барысында қолданылған ресурстардың және алынған қаржылық нәтижелердің, тиімділігін бағалау маңызды.
2. Меншік иелері, оның ішінде акционерлер, оларға кәсіпорынға салынған қаржының қайтарымы қандай болатынын, кәсіпорынның пайдалығы, рентабельділігі, сонымен бірге экономикалық тәуекелділіктің болу және капиталдың жойылу қаупінің деңгейін білу маңызды.
3. Кредиторлар мен инвесторлар. Олар берілген несиенің қайтарымы мен кәсіорынның инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырылуына көңіл бөледі.
4. Жеткізіп берушілер. Оларға жеткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің жұмыс ақысын бағалау маңызды.
Қаржылық талдау жүргізуге экономикалық процессе қатысушылардың барлығыда мүдделі. Қаржылық талдау ақпараттық базасы бухгальтерлік құжаттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz