Коммерциялық банк қызметтерін қаражаттық анализдың ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық этапының дамуы, рыноктық қатынастарды қалыптасуымен сипатталады: жаңа ақша - кредит жүйесі қалыптасып жатыр, кредит - қаржы институттарлық жаңа түрлері пайда болуда, банктік жүйенің құрылымы өзгеріп жатыр. Рыноктық қатынастары жағдайында коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайын анализдың маңызы мен ролі артып отыр. Рыноктық экономика оған қатысушылардың ой жүйесімен өзгеше іс әрекетті талап етеді. Банктың басты қызметі - елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаражаттық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаражаттық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы рыноктық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаражаттық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып табылады. Қиын қаражаттық жағдайға тап болған жағдайда дағдарыстық жағдайды түзету тиімді қаржы менеджементін құрудан басталады. Сәтсіз мекемелерге тән мынадай жағдайлар болуы ықтимал:
- қаражаттық жоспарлау жүйесі ауыр жағдайда болады, себебі қаражаттық мақсат нақты айқындалмаған, қаражаттық стратегия жоқ;
- өнім түрлері, оның бөлімдерінің қаражаттық тиімділігі туралы мәлімет жоқ;
- инвестиция туралы сенімді негіздеме жоқ;
- есеп және есеп берудің қанағаттанарлықсыздығы әрдайым қаржы жұмсаудың бағытын дұрыс түсінуге жол бермейді;
- мекеменың бухгалтерлік жағдайы туралы мәлімет ұзақ уақыт талданбайды.
Қаражаттық басқарутің дағдарыс жағдайындағы мақсаты:
- коммерциялық банктердің төлемсіздік қабілетін жою. Бұл дағдарысқа ұшыраған жағдайда ең негізгі мақсаты, бұл мақсатты орындау ағымдағы қаражаттық міндеттемедегі қаражаттық төлемді өтеу қабілетін қалпына келтіреді;
- қаражаттық тұрақтылықты қалпына келтіру. Төтенше шаралар қолдану арқылы төлемділік қабілетті тез арада қалпына келтіруге болады. Бірақ төлем қабілетсіздігін туғызған себептерді жою үшін қаражаттық тұрақтылығын қауіпсіз санатге дейін қалпына келтіру қажет;
- коммерциялық банктердің ұзақ мерізімдегі қаражаттық тепе-теңдігін қалпына келтіру, басқаша айтқанда, мекеменің рыноктық бағасын арттырудың алғы шарттарын жасау. Қаражаттық стратегия жағдайында қызметінің көтеріңкі қарқынын қамтамасыз етеді, дағдарыстың қаупін жояды.
Мәселен, дағдарыстағы белгілі бір коммерциялық банктердің қаражаттық мақсатын төмендегіше тұжырымдауға болады:
- аз уақыттың ішінде шығынсыз қызмет көрсетуге көтерілу;
- түсімнің көбеюін қамтамасыз ету.
- қаражаттық тұрақтылықты қамтамасыз етуі.
Дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржы басқаруінің міндеттері:
- қажетті көлемдегі қаржы ресурсын орнату;
- қаржы ресурстарын тиімді пайдалану;
- ақша айналымын тиімділендіру;
- қаражаттық тәуекелділіктің берілген санатінде табысты барынша көбейту;
- табысты жоспарлаған санатде қаражаттық тәуекелділікті азайту;
- тұрақты қаражаттық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Дағдарысқа қарсы жүйелі жұмыс жүргізу қаржы менеджементінің қызметіне болжам жасау, жоспарлау, қадағалау және анализ болып табылады.
Банктің қаражаттық басқаруі банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85co) - қоғамдікі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаражаттық белсенді болуына сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының кредит портфелі бойынша халықаралық қаражаттық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес қалыптастырылған провизиялар 2,1 трлн теңге немесе жиынтық кредит портфелінің 15,6%-ы болды. Негізгі борыш және (немесе) есептелген сыйақы бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздар 1,3 трлн теңге немесе банктердің жиынтық кредит портфелінің 9,3%-ы болды. Банктердің міндеттемелері 2017 жылы 1,6 трлн теңгеге немесе 7,0%-ға азайды және 21,1 трлн теңге болды (Бұның себебі еліміздегі рыноктық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаражаттық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаражаттық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмыстың тақырыбына өзек болды. Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаражаттық рыноктағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сонымен дипломдық жұмыс қазіргі күннің өзекті мәселелесіне арналып жазылған. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан және әр тарау өз кезегінде бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы басқаруінің рөлі
1.1. Коммерциялық банкке түсінік оның негізгі операциялары мен функциялары
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені республика территориясында КСРО-ның орталықтандырылған кредит жүйесінің бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің тарихы КСРО-ның тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне
мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара кредитлеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық кредит банктері және басқада кредитлік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік санатде жүзеге асырылды. Алғашқыда мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына бағындырылып, қайсыбір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі санатлі банк жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің). Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің құқықтары берілді. Кредит жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс - шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж. жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды. КСРО-ның Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды. Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер - Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі - бұрынғы кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет етті. Бұл банктер халық шаруашылығында кредитлік ресурстардың еркін ағылуын қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым - қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың тиімді әдістері болмады. Кредитлік саясатта проценттік ставкалар төмен небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге асыру үшін пайдаланатын кредитлерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. 1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ ССР - дегі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі санатлі банк жүйесін қолдады. Бірінші санатге Қазақ ССР - ның Мемлекеттік банкі, ал екінші санатге коммерциялық банктер және т.б. кредитлік мекемелер кірді. Рыноктық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы инстациядағы кредитор болып, банк және кредит - ақша жүйесінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз ету болып табылатын ақша - кредит саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға жету үшін Орталық банк ақша - кредитлік реттеудің жанама инструменттерін қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі - бұл жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
oo біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
oo екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
oo үшіншіден, рыноктық типтегі екі санатлі банк жүйесіне өтуінен;
oo төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен, қызметкерлердің біліктілік санатінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС - банктің жарғылық капиталы 50 есеге өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге көбейді.
Қазақстанның кредит - банк жүйесінің дамуының бағыттарын анықтаған маңызды белгісі болып, 1993 жылы сәуірде жаңа заңдардың қабылдануы болды: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы заңдар. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін белгіледі. Бұл заң орталық банктің қызметтерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылады және оны Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне және Президентке есепті етіп қойды. Ұлттық банкке екінші санатдегі банктерді құру, оларды тарату, экономикалық нормативтерді белгілеу процесінде туатын проблемаларды шешуде арнайы өкілеттілік берді. Алайда Ұлттық банктің екінші санатлі банктердің оперативтік қызметіне араласу құқығы болған жоқ. Ұлттық банктің бақылау және қадағалау функциялары негізінен кредит - ақша жүйесін бүлдіруге қабілетті негативті құбылыстарды болдырмауға, бақылаусыз кредит - ақша эмиссиясын асырмауға бағытталған. Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заң екінші санатлі банктердің қызметтерін, құқықтарын, міндеттемелерін айқындады. Ол коммерциялық банктердің жауапкершіліктерін жоғарлатуға, ақша - кредит жүйесін реттеуге көмек көрсетуге, оның қарқынды дамуына бағытталған. Жаңа заңның ерекшелігі әлемдік банк тәжірибесіне сәйкес банктерді құру тәртібіне жоғары талаптардың белгіленуі болды. Сонымен бірге, банк басшыларына қойылатын талап - тілектер жоғарылады. [1,2]
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы жаңа заң бұл саладағы қарым - қатынасты белгілі дәрежеде ымырашылдық етті. Оларға валюталық құндылықтарды еркін әкелу және шығару құқығы берілді. Осылайша Қазақстанның мекемедар мен ұйымдарға шетел валютасында пайда алуға мүмкіндік берілді. Сонымен қатар, бұл шетелдік инвесторлардың қазақстандық экономикаға қаржыларын салуды ынталандырды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасы өз ақша бірлігін енгізу арқылы еркін өзіндік ақша - кредит саясатын жүргізуге тағы да бір қадам жасалынды. Бұл Қазақстанның банк жүйесінің дамуының үшінші кезеңінің басы еді. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, екінші санатлі банктердің саны елдер бойынша әртүрлі келеді. Мысалы, АҚШ - та олардың саны - 10922 ( 2000 ж.), Германияда - 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда 140 коммерциялық банктер бар. Мәселенің мәні банктердің санында емес, олардың төлем қабілеттілігінде, тиімді қызмет етуінде.
Өзінің сандық өсуінің шегіне Қазақстанда коммерциялық банктер 1993 жылдың аяғында жетті, ол кезде олардың саны 204 бірлікті құрады.
1993 жылдан бастап банктер санының қысқаруы байқалды. Оның басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық жойылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 32 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 6 ұйым, оның ішінде 2 ипотекалық ұйым (2017 жылдың басында 33 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 8 ұйым, оның ішінде 3 ипотекалық ұйым) жұмыс істеді. .[3,4]
Жалпы алғанда 1990 - 1993 жылдары банк жүйесінде бес мамандандырылған коммерциялық банктер: Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік кредит банкі, Әлем банк және Жинақ банкі үстем болды. 1994 жылы жалпы экономикалық процестердің ықпал етуімен құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің дағдарысымен байланысты болып, нәтижесінде Ұлттық Банк 28 банк лицензияларынан айырылды. Олардың ішінде ең ірісі - КРАМДС - банк. Алғашқыда бұл банктің позициялары тұрақты болды, алайда ол активтерді орналастыру тиімсіздігімен және ірі клиенттердің бәсекелес банктер жағына өтуімен байланысты өтімділік проблемасын шеше алмады. Кредит портфелінің 60 пайызы пайдасыз кредитлерден , 4 пайызы күмәнді кредитлерден, тек 0,5 пайызы ғана нақты қамтамасыз етілетін кредитлерден тұрды.
Дағдарыс Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін де шарпыды. Елдің экономикалық жағдайы қаржы мекемелерінің қызметтеріне байланысты болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді 25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк құрды.
Қалған банктерді келесі топтарға бөлуге болады:
oo аз тәуекелді, төмен табысты активтерді басқару саясатын жүргізген мемлекеттік банктер, бұл Халық жинақ банкі, Тұрғын құрылыс банкі;
oo өкіметпен сатып алынған банктер, бұл Тұран банк, Әлем банк және Әлеуметтік кредит банкі;
oo билік құрылымдарынан қолддау тапқан банктер, Казкоммерцбанк;
oo тәуекелділігі аз операцияларды жүзеге асырған банктер: Орталықкредитбанкі, Темірбанк, Мұнай банкі;
oo шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған банктер, Абн АМРОбанк, Тексака банк, КЗИ банк.
1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына үш ірі әлемдік банктер енді: Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік қоғамы.
Меншік формасы бойынша банктер мемлекеттік банктер - 1, мемлекетаралық банк - 1, шетелдік капиталдың қатысуымен - 23, басқалары - 46 болып бөлінеді.
Рыноктық экономика жағдайында коммерциялық банктер - өз клиенттеріне әр түрлі қызметтер көрсететін ерекше мекеме. Қазіргі кезде банктің клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асыруға байланысты жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және рынок талабына сай дәстүрлі емес формалары көбеюде
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары 1-ші кестеде келтірілген
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай
Жалпы экономикалық жағдай
Үкімет тұрақтылығы
Әкімшілік-территориялық маманданудың тұрақтылығы
Нақты экономика секторының потенциалы
Тауар өнді-рушілердің бәсекелес-тік қабі-леттілігі
Капиталдың салааралық келуінің мүмкіндігі
Оппозицияның әсері
Курс-тың түзе-тілуі
Саяси бағ-дар
Әлеу-меттік тұрақ-тылық
Өндірістік күштердің жаңарты-луы
Елдің төлем балансы қалдығы (экспорт
импорт)
Инвестициялық климат
Кредитлік мекеменің ішкі тұрақтылығы
Қаржы нарығының жағдайы
Капи-тал
жеткілік-тілігі
Кадр
лар-дың
ма-ман-дан-уы
Банк
миссиясы
және
стратегиясы
Теңгенің айырбастау курсы
Банктік салымдарды тарту мөлшері
Банктік өнімдер
мен
қызмет-тердің
бәсе-келес-тігі
Валюта
бир-жасындағы
опера-ция
Ақша
масса-сы-ның
ұсы-ны-сы
ҰБ
саясаты,
ақша эмис-сиясы,
инфляциялық күтілім-дер,
валюта
Табыстылық
ақша
нарығының
валюта
нарығының
бағалы
қағаздар
нарығының
Валю-таның
сұра-нымы ұсы-нымы
Банк басқаруінің са-пасы
Кесте -1 Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары
. Осыған байланысты банк қызметінің коммерциялық сипаты арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші санатдегі банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығынан емес, олардың ақы негізінде (%-к ставкамен - немесе комиссиондық төлеммен) клиенттерге көрсететін қызметтерінің сан алуандығымен байланысты. Коммерциялық банктер - коммерциямен айналысатын ерекше мекеме.
Коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі проблемасы болып Қазақстан экономикасының тұрақтылығы табылады.
1.2. Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы басқаруінің экономикалық маңызы
Банктік басқару - жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен, реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік басқару - бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты басқару, яғни банктік саладағы қаржы басқаруі және қызметшілерді басқару жиынтығы.
Банктік басқаруті қаржы басқаруіне және қызметкерлерді басқаруға бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Рыноктық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында қаражаттық басқаруінің рөлі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Қаржыларды басқару қағидалары мен әдістері рыноктық экономикасы дамыған мемлекеттерде XIX - XX ғасырларда мамандандырылған білім облысын қалыптасып, қаражаттық басқару деген атауға ие болды. Соңғы жылдары қаражаттық менеджемент жеке дамыған білім саласында өзінің терең дамуын алды - қаражаттық анализда, инвестициялық басқаруте, мекемедарда банкрот қауіпі туған кезде дағдарысқа қарсы басқаруда.
Қаражаттық басқару - ол мекеме санатіндегі қаражаттық жүйені басқару болып табылады. Ол ішкі ортамен тығыз қарым-қатынаста болады және оның қызметтері мекемедарды басқарудың жалпы мақсаттарына жету үшін бағытталған.
Қаражаттық басқарутің негізгі сұрағы - ішкі және сыртқы қаржы көздері мен фирмалар арасындағы қаржы ресурстарының ең жоғарғы әсерлі қозғалысты қамтамасыз ету бойынша негізгі керекті шешімдерді қабылдау. Қаражаттық басқарутің объектісі мекеменың ақша айналымы. Қаражаттық басқарутің субъектісі - қаржы бөлімі, оның менеджерлері.
Қаражаттық басқарутің негізін ағылшын Г. Марковиц, Ф. Модильяни, М. Миллер, Ф. Блэк, М. Скоулзу Ю. ,Фам, У. Шарп және т.б. -американдық қаржы мектебінің ғалымдары - қаржының замануи теориясын қалаушылар құраған.[6-8]
Ол негізгі 4 тезиске сүйенеді:
a) Мемлекеттің экономикалық мықтылығы, яғни оның қаражаттық жүйесінің тұрақтылығы ядросы ірі корпорация болатын жекеменшік сектордың экономикалық мықтылығымен анықталады. Сөйтіп, АҚШ-та барлық пайданың 90% кәсіпкерлік сектордың 20% аспайтын корпорациялардан түседі. Корпорацияға 3 негізгі қасиет тән: иелеріне қатысты заңдық өзінділік, шектеулі жауапкершілік (яғни оның акционерлері корпорация қарыздары бойынша тікелей өздері жауапты емес), меншікті басқарудан бөлу.
б) Мемлекеттің жекеменшік сектордың ісіне араласуы мүмкіндігінше азайтылады.
в) Ірі корпорациялардың даму мүмкіндігін анықтайтын қаржыландыру қайнар көздерінің ішінде негізгі болып, пайда мен капитал нарығы есептеледі.
г) Рыноктарды интернационализациялау әр-түрлі мемлекеттердің қаржы жүйелерінің даму тенденциясы ретінде интеграцияға ұмтылу болып саналады.
Қаражаттық басқарутің негізінде қоржын теориясының авторы Гарри Марковицтің жұмыстары жатыр деп есептеледі. Оның жұмыстарында қаржы активтеріне инвестициялау саласында шешім қабылдау методологиясы анықталған. Әрі қарай қоржындық теория XX ғасырдың 60-шы жылдарында қаржы активтерінің пайдалылығын бағалау - Capital Asset Pricing Model (CAPM) моделін құрастырған Уильям Шарп, Дж. Линтнер и Дж. Моссин деген ғалымдардың арқасында дамыған. Бұл модель қаржы активімен оның тәуекелділігінің арасындағы тікелей байланысын анықтайды. Бета-еселігі актив пайдалылығының рынок қимылына қатысты өзгеру санатін көрсетеді.
Бұл модель әлі күнге дейін қаржы теориясындағы ең үлкен жетістіктерінің бірі болып саналады.
1990 жылы Гарри Марковиц және Уильям Шарп Мертон Миллермен бірге қаржы теориясы бойынша жұмыстары үшін Нобель премиясымен марапатталды.
50-ші жылдардың аяғында қаражаттық активтер бағасымен капитал нарығындағы ақпаратар асындағы байланыс зерттелген Юджин Фамнның мақаласы шықты. Қор нарығының тиімділігінің гипотезасына сәйкес оны уақыттағы акция бағасы оның нақты құнының ең тиімді бағасы болып есептеледі. Тиімді рынок жағдайында кез келген жаңа ақпарат қаржы активтерінің бағаларында бейнеленеді. Бірақ, идеалды тиімді рынок анығында болмайтынын түсіне отыра, автор капитал нарығының тиімділігінің 3 пішінін бөлді: мықты, орташа және баяу.
1958 жылы Франко Модильяни и Мертон Миллер кез келген фирманың құны оның болашақ пайдаларымен анықталады және оның капиталының құрамына байланысты емес екенін дәлелдейтін жұмыс шығарды [5] .
Бұл қорытынды қазіргі уақытта Модильяни-Миллердің теоремасы ретінде белгілі корпоративтік қаржының замануи теориясының негізі болып есептеледі. Оларды теориялары бір шама шектеулерге негізделгеннен, оларды әрі қарай зерттеу бұл салада осы шектеулерді азайту мүмкіндіктеріне арналды. Солай, теорияға салық салу, шығындар және банкроттық факторлары енгізілді.
Осы жаңалықтар арасынан 2 бағыт - қоржын теориясы мен капитал құрамының теориясы - қаражаттық басқарутің негізін құрайды, яғни екі негізгі сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: қаражаттық құралдарды қайдан алып қайда салу?
Ковалев В.В. айтуы бойынша: Қаражаттық басқару тәжірибеде - корпорацияда қаржы ресурстарын тарту және қолдану жайында пайда болатын қарымқатынастар жүйесі [5].
Стоянова Е.С. Қаражаттық басқару атты оқулығында қаражаттық басқару замануи әдістерді қолдану негізінде іс-әркет жасайтын фирманың қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған мамандандырылған істің түрі [5].
Қорыта келе, қаражаттық басқару қазіргі жағдайдағы экономика үшін ерекше маңызды мағынасы бар заманауи басқару жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелетінін айта кетуге болады.
2. Тарау. Коммерциялық банк жүйесіне қаражаттық анализды жүргізу қаржы менеджметінің міндетті элементі
2.1 Коммерциялық банк қызметтерін қаражаттық анализдың ерекшеліктері
Банк қызметтерін қаражаттық анализ дегеніміз банктердің қаражаттық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне, әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен байланысты арнайы ғылыми практикалық білімдер жүйесі.
Банк қызметтерін қаражаттық анализдың обьектілеріне әрбір банк қызметтерінің және банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаражаттық анализ субьектілеріне коммерциялық банктер, Ұлттық банк, ресми қаражаттық қадағалау агенттігі, клиенттер(жеке, заңды тұлғалар).
Ұлттық банк: мемлекеттік бағалы қағаздар, Ұлттық нота, міндетті резервтік норма, корреспонденттік шот, резервтік шот арқылы әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаражаттық анализдың ерекшеліктері мыналармен түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты. Себебі коммерциялық банктің қызметі басқа да экономика секторымен өте тығыз байланысты. Атап айтқанда, өндірістік сектор, қаржы секторы, мемлекеттің экономикалық саясатымен, тіпті әлемдік валюта нарығымен, капитал нарығымен және ақша нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де, ішкі шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау алады, ал ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен қаражаттық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез орындай алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай санатде өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне, сондықтан болса керек соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсті, яғни өтімділік коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланыста.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын экономиканың дербес саласы немесе сегменті. Банк секторындағы шұғыл және өте тез өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі табады:
1. Коммерциялық банктің басқаруінің сапасынан, яғни өзін өзі басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік қызметтерді көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк қызметтерін макроэкономикалық санатде реттеуден;
3. Әрбір коммерциялық банктердің рыноктық ортаға бейімделу қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты біраз шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды. Мұны мыналардан көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық банктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан проценттік ставкалардың санатіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық рынокта өзара бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы, кредитлік серіктестіктер, ломбардтар, микрокредитлеу қорлары, кредитлік корпорациялар т.б.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа түрлерін ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаражаттық инновация, қаражаттық туынды инструменттер т.б. Қазіргі кезде коммерциялық банк қызметтерін қаражаттық анализды қажет ететін тағы бір үлкен процесс-рыноктық жаһандану. Бұл процесс коммерциялық банктер үшін сыртқы рынокқа экспансия жасауға үлкен мүмкіндік туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде ішкі де, сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл процесс өз кезегінде коммерциялық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды. Әдетте, коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес, керісінше өте салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық есептеулерге негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы банк қызметтерін қаражаттық анализдың маңызын сипаттайды.
Банк қызметтерін қаражаттық анализдың рөлі мынамен сипатталады:
1. банк қаражаттық анализдың нәтижесінде өзінің экономикалық әлеуметін рыноктың сұранысымен салыстырады.
2. қаражаттық анализдың нәтижесінде клиенттерге әр түрлі қызметтің түрлерін қолайлы бағамен ұсынады.
3. банк қаражаттық анализдың нәтижесінде клиенттердің сұранысын зерттей отырып, оны қанағаттандырудың жолын анықтайды.
Банк қызметтерін анализ оның басқаруіне банктік операциялады дамытудың бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді. Банк қызметтерін анализ банктің қаражаттық жағдайын одан ары жақсарту жөнінде тиімді, экономикалық негізделген шешімдер қабылдауға жағдай жасайды.
Мақсатты рыноктық ортада коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайын тұрақты ете отырып, бәсеке қабілетін артыру.
2.2 Қаражаттық анализдың ақпараттық жүйесі
Қаражаттық анализдың ақпараттық жүйесінің қалыптасуы әрбір нақты мекеменың ұйымдық құқықтық нысанына, салалық ерекшелігіне, шаруашылық қызметінің дәреже санатіне, диверсификациясына және де өзге де факторларға байланысты. Сондықтан қаражаттық көрсеткіштердің барлық жиынтығы ақпараттық базасының шығу көздеріне байланысты топтастырылады. Және әрбір мекеменың іс жүзіндегі қызметіне байланысты нақтылауды қажет етеді. Олар төрт топқа бөлінеді. Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштер жүйесі, мекеменың сыртқы ортасын болжау, қаражаттық қызметтінің стратегиялық шешімін қабылдау үшін қажет. Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады;
мемлекеттік бюджеттің кірісінің көлемі;
мемлекеттік бюджеттің шығысының көлемі;
бюджеттік жетіспеушілік көлемі;
тұрғындардың ақшалай табысының көлемі:
тұрғындардың банкідегі ақшалай қаржылары;
құнсыздану индексі;
халық банкісінің төлемдік пайызы.
Екінші топқа мекеменың салаға қатыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер жатады.
өнімнің баға индексі;
пайдаға салық салудың төлемдік пайызы;
қолданыстағы капиталдың жалпы көлемі, оның ішінде мекеменың өзінің капитал қоры;
өндірілген өнімнің немесе сатылған өнімнің көлемі.
Бұл топтағы көрсеткіштердің қалыптасуына баспа бетінде есеп берулер, ақылы бизнес анықтамалар, ақпараттық қызмет көрсету нарығындағы материалдардың жариялануы жатады.
Үшінші топқа қаражаттық рыноктың коньюктурасын сипаттайтын келесі көрсеткіштер жатады;
негізгі котировка жасалынатын биржа және биржадан тыс қор нарығындағы инструменттер;
қор құралдарының(акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары;
қор құралдарының (акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары мен келісімінің көлемі;
қор нарығындағы баға қозғалысы индексінің жиынтығы;
коммерциялық банктердің салымтік және кредиттік пайыздары;
жекелеген валюталардың ресми курстары;
жекелеген валюталардың банкаралық валюталық биржалардағы және коммерциялық банкілердегі сату және сатып алу курстары.
Төртінші топқа жататын көрсеткіштер мекеменың ішкі ақпараттық көздері мен басқару және қаражаттық есептің мәліметтерінің негізінде қалыптасады.
Бұл көрсеткіштер тобы қаражаттық басқарутің ақпараттық базасының негізін құрайды. Осы көрсеткіштер жүйесінің негізінде мекеме қызметінің барлық бағыттарында анализ, болжау, жоспарлау шұғыл басқару шешімін қабылдау жатады. Бұл топтағы көрсеткіштердің артықшылығына олардың ыңғайлылығы, қалыптасуындағы жүйелілігі, жоғарғы дәрежедегі дұрыстығы, сенімділігі, есеп берушілік және жалпы қаражаттық көрсеткіштердің статусына сай келуі және солардың негізінде есептелінуі жатады. Қаражаттық есептің көрсеткіштері қаражаттық есеп беру және қаражаттық көрсеткіштердің негізінде есептелінеді. Қаражаттық есеп беру мазмұны бойынша рыноктық қаражаттық инфрақұрылымның қалыптасуына мүмкіндік жағдай жасауы қажет құралдық қызмет орындауы рынок пен мекеме арақатынасының қаражаттық ресурстарының тиімді көзі болады. Мекеменың қаражаттық жағдайы қаражаттық қорлардың қалыптасуы мен қолданылуын көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Сондықтан қаражаттық анализды жүргізу мекеменың қаражаттық менеджметінің міндетті элементіне жатады. Қаражаттық анализдың нәтижесін тұтынушыларға келесі топтағылар жатады.
1. Менеджерлер және бірінші кезекте қаражаттық меенджерлер. Мекеменың қаражаттық жағдайын білмей тұрып, оны басқаруға және дұрыс шешім қабылдау мүмкін емес. Менеджерлер үшін қабылданған шешімнің шаруашылық жүргізу барысында қолданылған ресурстардың және алынған қаражаттық нәтижелердің, тиімділігін бағалау маңызды.
2. Меншік иелері, оның ішінде акционерлер, оларға мекемеға салынған қаржының қайтарымы қандай болатынын, мекеменың пайдалығы, рентабельділігі, сонымен бірге экономикалық тәуекелділіктің болу және капиталдың жойылу қаупінің санатін білу маңызды.
3. Кредиторлар мен инвесторлар. Олар берілген кредитнің қайтарымы мен кәсіорынның инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырылуына көңіл бөледі.
4. Жеткізіп берушілер. Оларға жеткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің жұмыс ақысын бағалау маңызды.
Қаражаттық анализ жүргізуге экономикалық процессе қатысушылардың барлығыда мүдделі. Қаражаттық анализ ақпараттық базасы бухгальтерлік құжаттар болып табылады. Қаражаттық анализ келесідей бір ізділікпен жүйелі түрде жүргізіледі.
1. Есепті кезеңдегі қаражаттық өзгерістерді және мекеменың қаражаттық жағдайын алдын-ала бағалау.
2. Мекеменың қаражаттық төлемқабілеттілімен қаражаттық тұрақтылығын анализ
3. Мекеменың кредитқабілеттілігімен баланстық өтімділігін анализ.
4. Мекеменың қаражаттық нәтижесін анализ.
5. Айналмалы активтердің айналу жылдамдығына анализ.
6. Дәрменсіздік немесе зиянға ұшырау мүмкіндігін бағалау.
Қаражаттық анализ жүргізудің бірнеше әдістері бар, соның ішіндегі ең қарапайымы салыстыру. Есепті кезеңнің қаражаттық көрсеткіштері жоспарлы көрсеткіштермен немесе базистық көрсеткіштермен салыстырылады. Әр түрлі кезеңдердің көрсеткіштерін салыстырғанда құраушы элементтердің біртектілігіне, экономикадағы инфляцияны бағалау әдісіне қол жеткізу керек. Келесі әдістің бірі топтастыру. Бұл әдіс бойынша көрсеткіштер топтастырылып бір кестеге жинақталады. Бұл аналитикалық есептеулер мен жекелеген құбылыстар арақатынастарын, көрсеткіштерге әсер ететін факторлардың өзгеру тенденциясын айқындауға мүмкіндік береді.
Рыноктық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді анализды ішкі (басқару) және сыртқы (қаражаттық анализ) анализ деп бөлуді қажет етіп отыр. Анализдың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.
2.3 Коммерциялық банктердің қызметтерін анализдың түрлері мен әдістері
Белгілі бір экономикалық әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдаланып коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайына терең анализ жасау, олардың қаражаттық тұрактылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға, соның нәтижесінде дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жүмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Коммерциялық банктердің жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу санатін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір жөнсіздікті жояды. Ішкі анализ басқару есебі негізінде , ал сыртқы анализ қаражаттық есеп негізінде жүргізіледі.
Рынок жағдайындағы қаражаттық жоспарлау мекемеға оның қызметі жөнінде көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп отыратын рыноктық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға ұмтылатын коммерциялық банктердің әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаражаттық қызметте нормативтерді пайдалану мекеменың өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар, коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды анализ, мекеменың ішкі анализының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаражаттық жағдайды анализ, сыртқы анализ сипатына ие болады, яғни бұл коммерциялық банктердің қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы мекеменың мүдделі контрагенттерінің - меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген коммерциялық банктердің шегінде жүргізетін анализы. Қаражаттық жағдайды ішкі анализ әдістемесі, әрбір коммерциялық банктер үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаражаттық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшінде қажет. Қаражаттық анализдың тәжірибесі қаражаттық анализдың негізгі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
көлденең анализ;
тікелей анализ;
трендтік анализ;
салыстырмалы анализ;
факторлық анализ;
қаражаттық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) анализ - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдермен салыстырғандағы баланстың түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдык) анализ ~ әрбір баланс баптарының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, корытынды қаражаттық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың улес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің мекеме мүлкінің жалпы құнындағы, яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен анализлар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да баланс үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік анализ барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл санатінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік анализ әрбір есеп позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық анализ жүргізіледі.
Қаражаттық анализдың рыноктық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаражаттық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді. Қаражаттық коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайын кезекті факторлық анализ үшін алғашқы база болып табылады және де олар анализ нәтижесінде анализ жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді анализдың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл - қатынастарды анализдың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, мекеме басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен анализ қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас санаті өткен кезектегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты анализ болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты анализдың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген анализ, қатынас негізінде жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың санатіне келесілер әсер етеді, жекелеген мекемедардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметтер. Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген санатдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаражаттық анализды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің мекемедардың өз ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бұл көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаражаттық жағдайды анализ барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мұмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаражаттық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) анализ - бұл еншілес бөлімшелердің жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі анализ, сондай-ақ берілген көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық мәліметтері бар бәсекелестердің көрсеткіштерімен салыстырғандағы аралық анализ болып тыбалады.
Факторлық анализ - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен анализ. Сонымен қатар факторлық анализ қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері (синтез) болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаражаттық жағдайды анализда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады.
Қаражаттық анализдың әдістері бойынша бөлінуі кестеде көрсетілген, олар дәстүрлі, статистикалық және математикалық болып бөлінеді.
Дәстүрлі әдіс
Статистикалық әдіс
Математикалық әдіс
1. салыстырмалы
2. нормативтік
3. құрылымдық
4. графикалық
5. кесте
1. динамикалық
2. индекстік
3. регрессиялық
4. корреляциялық
5. баланстық
1.математикалық программа жасау
2.имитациялық модельдеу
3. сызықтық модельдеу
4. факторлық анализ
5.ықтималдар теориясы.
Кесте 1
Коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаражаттық сипаттағы факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және мекемеды басқарудың ұйымдастырушылык құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар.
3. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің дамуын жақсарту жолдары.
3.1 Банк ісінде басқару функцияларын қолдану - тиімділік көзі ретінде.
Енді ЦентркредитБанкініңМерей бөлімшесіндегі басқару функцияларының жүзеге асырылуын қарастырайық.
Оны ЦентркредитБанкініңМерей бөлімшесіндегі басқару құрылымынан бастайық. Бұл ұйым бөлек секторларға бөлінген, әрбір сектордың өз мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметтері бар.
Бұл бөлімшедегі басқару құрылымын төменде берілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық этапының дамуы, рыноктық қатынастарды қалыптасуымен сипатталады: жаңа ақша - кредит жүйесі қалыптасып жатыр, кредит - қаржы институттарлық жаңа түрлері пайда болуда, банктік жүйенің құрылымы өзгеріп жатыр. Рыноктық қатынастары жағдайында коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайын анализдың маңызы мен ролі артып отыр. Рыноктық экономика оған қатысушылардың ой жүйесімен өзгеше іс әрекетті талап етеді. Банктың басты қызметі - елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаражаттық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаражаттық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы рыноктық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаражаттық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып табылады. Қиын қаражаттық жағдайға тап болған жағдайда дағдарыстық жағдайды түзету тиімді қаржы менеджементін құрудан басталады. Сәтсіз мекемелерге тән мынадай жағдайлар болуы ықтимал:
- қаражаттық жоспарлау жүйесі ауыр жағдайда болады, себебі қаражаттық мақсат нақты айқындалмаған, қаражаттық стратегия жоқ;
- өнім түрлері, оның бөлімдерінің қаражаттық тиімділігі туралы мәлімет жоқ;
- инвестиция туралы сенімді негіздеме жоқ;
- есеп және есеп берудің қанағаттанарлықсыздығы әрдайым қаржы жұмсаудың бағытын дұрыс түсінуге жол бермейді;
- мекеменың бухгалтерлік жағдайы туралы мәлімет ұзақ уақыт талданбайды.
Қаражаттық басқарутің дағдарыс жағдайындағы мақсаты:
- коммерциялық банктердің төлемсіздік қабілетін жою. Бұл дағдарысқа ұшыраған жағдайда ең негізгі мақсаты, бұл мақсатты орындау ағымдағы қаражаттық міндеттемедегі қаражаттық төлемді өтеу қабілетін қалпына келтіреді;
- қаражаттық тұрақтылықты қалпына келтіру. Төтенше шаралар қолдану арқылы төлемділік қабілетті тез арада қалпына келтіруге болады. Бірақ төлем қабілетсіздігін туғызған себептерді жою үшін қаражаттық тұрақтылығын қауіпсіз санатге дейін қалпына келтіру қажет;
- коммерциялық банктердің ұзақ мерізімдегі қаражаттық тепе-теңдігін қалпына келтіру, басқаша айтқанда, мекеменің рыноктық бағасын арттырудың алғы шарттарын жасау. Қаражаттық стратегия жағдайында қызметінің көтеріңкі қарқынын қамтамасыз етеді, дағдарыстың қаупін жояды.
Мәселен, дағдарыстағы белгілі бір коммерциялық банктердің қаражаттық мақсатын төмендегіше тұжырымдауға болады:
- аз уақыттың ішінде шығынсыз қызмет көрсетуге көтерілу;
- түсімнің көбеюін қамтамасыз ету.
- қаражаттық тұрақтылықты қамтамасыз етуі.
Дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржы басқаруінің міндеттері:
- қажетті көлемдегі қаржы ресурсын орнату;
- қаржы ресурстарын тиімді пайдалану;
- ақша айналымын тиімділендіру;
- қаражаттық тәуекелділіктің берілген санатінде табысты барынша көбейту;
- табысты жоспарлаған санатде қаражаттық тәуекелділікті азайту;
- тұрақты қаражаттық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Дағдарысқа қарсы жүйелі жұмыс жүргізу қаржы менеджементінің қызметіне болжам жасау, жоспарлау, қадағалау және анализ болып табылады.
Банктің қаражаттық басқаруі банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85co) - қоғамдікі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаражаттық белсенді болуына сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының кредит портфелі бойынша халықаралық қаражаттық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес қалыптастырылған провизиялар 2,1 трлн теңге немесе жиынтық кредит портфелінің 15,6%-ы болды. Негізгі борыш және (немесе) есептелген сыйақы бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздар 1,3 трлн теңге немесе банктердің жиынтық кредит портфелінің 9,3%-ы болды. Банктердің міндеттемелері 2017 жылы 1,6 трлн теңгеге немесе 7,0%-ға азайды және 21,1 трлн теңге болды (Бұның себебі еліміздегі рыноктық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаражаттық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаражаттық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмыстың тақырыбына өзек болды. Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаражаттық рыноктағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сонымен дипломдық жұмыс қазіргі күннің өзекті мәселелесіне арналып жазылған. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан және әр тарау өз кезегінде бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы басқаруінің рөлі
1.1. Коммерциялық банкке түсінік оның негізгі операциялары мен функциялары
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені республика территориясында КСРО-ның орталықтандырылған кредит жүйесінің бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің тарихы КСРО-ның тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне
мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара кредитлеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық кредит банктері және басқада кредитлік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік санатде жүзеге асырылды. Алғашқыда мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына бағындырылып, қайсыбір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі санатлі банк жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің). Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің құқықтары берілді. Кредит жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс - шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж. жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды. КСРО-ның Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды. Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер - Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі - бұрынғы кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет етті. Бұл банктер халық шаруашылығында кредитлік ресурстардың еркін ағылуын қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым - қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың тиімді әдістері болмады. Кредитлік саясатта проценттік ставкалар төмен небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге асыру үшін пайдаланатын кредитлерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. 1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ ССР - дегі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі санатлі банк жүйесін қолдады. Бірінші санатге Қазақ ССР - ның Мемлекеттік банкі, ал екінші санатге коммерциялық банктер және т.б. кредитлік мекемелер кірді. Рыноктық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы инстациядағы кредитор болып, банк және кредит - ақша жүйесінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз ету болып табылатын ақша - кредит саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға жету үшін Орталық банк ақша - кредитлік реттеудің жанама инструменттерін қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі - бұл жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
oo біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
oo екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
oo үшіншіден, рыноктық типтегі екі санатлі банк жүйесіне өтуінен;
oo төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен, қызметкерлердің біліктілік санатінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС - банктің жарғылық капиталы 50 есеге өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге көбейді.
Қазақстанның кредит - банк жүйесінің дамуының бағыттарын анықтаған маңызды белгісі болып, 1993 жылы сәуірде жаңа заңдардың қабылдануы болды: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы заңдар. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін белгіледі. Бұл заң орталық банктің қызметтерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылады және оны Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне және Президентке есепті етіп қойды. Ұлттық банкке екінші санатдегі банктерді құру, оларды тарату, экономикалық нормативтерді белгілеу процесінде туатын проблемаларды шешуде арнайы өкілеттілік берді. Алайда Ұлттық банктің екінші санатлі банктердің оперативтік қызметіне араласу құқығы болған жоқ. Ұлттық банктің бақылау және қадағалау функциялары негізінен кредит - ақша жүйесін бүлдіруге қабілетті негативті құбылыстарды болдырмауға, бақылаусыз кредит - ақша эмиссиясын асырмауға бағытталған. Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заң екінші санатлі банктердің қызметтерін, құқықтарын, міндеттемелерін айқындады. Ол коммерциялық банктердің жауапкершіліктерін жоғарлатуға, ақша - кредит жүйесін реттеуге көмек көрсетуге, оның қарқынды дамуына бағытталған. Жаңа заңның ерекшелігі әлемдік банк тәжірибесіне сәйкес банктерді құру тәртібіне жоғары талаптардың белгіленуі болды. Сонымен бірге, банк басшыларына қойылатын талап - тілектер жоғарылады. [1,2]
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы жаңа заң бұл саладағы қарым - қатынасты белгілі дәрежеде ымырашылдық етті. Оларға валюталық құндылықтарды еркін әкелу және шығару құқығы берілді. Осылайша Қазақстанның мекемедар мен ұйымдарға шетел валютасында пайда алуға мүмкіндік берілді. Сонымен қатар, бұл шетелдік инвесторлардың қазақстандық экономикаға қаржыларын салуды ынталандырды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасы өз ақша бірлігін енгізу арқылы еркін өзіндік ақша - кредит саясатын жүргізуге тағы да бір қадам жасалынды. Бұл Қазақстанның банк жүйесінің дамуының үшінші кезеңінің басы еді. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, екінші санатлі банктердің саны елдер бойынша әртүрлі келеді. Мысалы, АҚШ - та олардың саны - 10922 ( 2000 ж.), Германияда - 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда 140 коммерциялық банктер бар. Мәселенің мәні банктердің санында емес, олардың төлем қабілеттілігінде, тиімді қызмет етуінде.
Өзінің сандық өсуінің шегіне Қазақстанда коммерциялық банктер 1993 жылдың аяғында жетті, ол кезде олардың саны 204 бірлікті құрады.
1993 жылдан бастап банктер санының қысқаруы байқалды. Оның басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық жойылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 32 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 6 ұйым, оның ішінде 2 ипотекалық ұйым (2017 жылдың басында 33 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 8 ұйым, оның ішінде 3 ипотекалық ұйым) жұмыс істеді. .[3,4]
Жалпы алғанда 1990 - 1993 жылдары банк жүйесінде бес мамандандырылған коммерциялық банктер: Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік кредит банкі, Әлем банк және Жинақ банкі үстем болды. 1994 жылы жалпы экономикалық процестердің ықпал етуімен құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің дағдарысымен байланысты болып, нәтижесінде Ұлттық Банк 28 банк лицензияларынан айырылды. Олардың ішінде ең ірісі - КРАМДС - банк. Алғашқыда бұл банктің позициялары тұрақты болды, алайда ол активтерді орналастыру тиімсіздігімен және ірі клиенттердің бәсекелес банктер жағына өтуімен байланысты өтімділік проблемасын шеше алмады. Кредит портфелінің 60 пайызы пайдасыз кредитлерден , 4 пайызы күмәнді кредитлерден, тек 0,5 пайызы ғана нақты қамтамасыз етілетін кредитлерден тұрды.
Дағдарыс Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін де шарпыды. Елдің экономикалық жағдайы қаржы мекемелерінің қызметтеріне байланысты болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді 25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк құрды.
Қалған банктерді келесі топтарға бөлуге болады:
oo аз тәуекелді, төмен табысты активтерді басқару саясатын жүргізген мемлекеттік банктер, бұл Халық жинақ банкі, Тұрғын құрылыс банкі;
oo өкіметпен сатып алынған банктер, бұл Тұран банк, Әлем банк және Әлеуметтік кредит банкі;
oo билік құрылымдарынан қолддау тапқан банктер, Казкоммерцбанк;
oo тәуекелділігі аз операцияларды жүзеге асырған банктер: Орталықкредитбанкі, Темірбанк, Мұнай банкі;
oo шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған банктер, Абн АМРОбанк, Тексака банк, КЗИ банк.
1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына үш ірі әлемдік банктер енді: Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік қоғамы.
Меншік формасы бойынша банктер мемлекеттік банктер - 1, мемлекетаралық банк - 1, шетелдік капиталдың қатысуымен - 23, басқалары - 46 болып бөлінеді.
Рыноктық экономика жағдайында коммерциялық банктер - өз клиенттеріне әр түрлі қызметтер көрсететін ерекше мекеме. Қазіргі кезде банктің клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асыруға байланысты жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және рынок талабына сай дәстүрлі емес формалары көбеюде
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары 1-ші кестеде келтірілген
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай
Жалпы экономикалық жағдай
Үкімет тұрақтылығы
Әкімшілік-территориялық маманданудың тұрақтылығы
Нақты экономика секторының потенциалы
Тауар өнді-рушілердің бәсекелес-тік қабі-леттілігі
Капиталдың салааралық келуінің мүмкіндігі
Оппозицияның әсері
Курс-тың түзе-тілуі
Саяси бағ-дар
Әлеу-меттік тұрақ-тылық
Өндірістік күштердің жаңарты-луы
Елдің төлем балансы қалдығы (экспорт
импорт)
Инвестициялық климат
Кредитлік мекеменің ішкі тұрақтылығы
Қаржы нарығының жағдайы
Капи-тал
жеткілік-тілігі
Кадр
лар-дың
ма-ман-дан-уы
Банк
миссиясы
және
стратегиясы
Теңгенің айырбастау курсы
Банктік салымдарды тарту мөлшері
Банктік өнімдер
мен
қызмет-тердің
бәсе-келес-тігі
Валюта
бир-жасындағы
опера-ция
Ақша
масса-сы-ның
ұсы-ны-сы
ҰБ
саясаты,
ақша эмис-сиясы,
инфляциялық күтілім-дер,
валюта
Табыстылық
ақша
нарығының
валюта
нарығының
бағалы
қағаздар
нарығының
Валю-таның
сұра-нымы ұсы-нымы
Банк басқаруінің са-пасы
Кесте -1 Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары
. Осыған байланысты банк қызметінің коммерциялық сипаты арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші санатдегі банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығынан емес, олардың ақы негізінде (%-к ставкамен - немесе комиссиондық төлеммен) клиенттерге көрсететін қызметтерінің сан алуандығымен байланысты. Коммерциялық банктер - коммерциямен айналысатын ерекше мекеме.
Коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі проблемасы болып Қазақстан экономикасының тұрақтылығы табылады.
1.2. Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы басқаруінің экономикалық маңызы
Банктік басқару - жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен, реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік басқару - бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты басқару, яғни банктік саладағы қаржы басқаруі және қызметшілерді басқару жиынтығы.
Банктік басқаруті қаржы басқаруіне және қызметкерлерді басқаруға бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Рыноктық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында қаражаттық басқаруінің рөлі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Қаржыларды басқару қағидалары мен әдістері рыноктық экономикасы дамыған мемлекеттерде XIX - XX ғасырларда мамандандырылған білім облысын қалыптасып, қаражаттық басқару деген атауға ие болды. Соңғы жылдары қаражаттық менеджемент жеке дамыған білім саласында өзінің терең дамуын алды - қаражаттық анализда, инвестициялық басқаруте, мекемедарда банкрот қауіпі туған кезде дағдарысқа қарсы басқаруда.
Қаражаттық басқару - ол мекеме санатіндегі қаражаттық жүйені басқару болып табылады. Ол ішкі ортамен тығыз қарым-қатынаста болады және оның қызметтері мекемедарды басқарудың жалпы мақсаттарына жету үшін бағытталған.
Қаражаттық басқарутің негізгі сұрағы - ішкі және сыртқы қаржы көздері мен фирмалар арасындағы қаржы ресурстарының ең жоғарғы әсерлі қозғалысты қамтамасыз ету бойынша негізгі керекті шешімдерді қабылдау. Қаражаттық басқарутің объектісі мекеменың ақша айналымы. Қаражаттық басқарутің субъектісі - қаржы бөлімі, оның менеджерлері.
Қаражаттық басқарутің негізін ағылшын Г. Марковиц, Ф. Модильяни, М. Миллер, Ф. Блэк, М. Скоулзу Ю. ,Фам, У. Шарп және т.б. -американдық қаржы мектебінің ғалымдары - қаржының замануи теориясын қалаушылар құраған.[6-8]
Ол негізгі 4 тезиске сүйенеді:
a) Мемлекеттің экономикалық мықтылығы, яғни оның қаражаттық жүйесінің тұрақтылығы ядросы ірі корпорация болатын жекеменшік сектордың экономикалық мықтылығымен анықталады. Сөйтіп, АҚШ-та барлық пайданың 90% кәсіпкерлік сектордың 20% аспайтын корпорациялардан түседі. Корпорацияға 3 негізгі қасиет тән: иелеріне қатысты заңдық өзінділік, шектеулі жауапкершілік (яғни оның акционерлері корпорация қарыздары бойынша тікелей өздері жауапты емес), меншікті басқарудан бөлу.
б) Мемлекеттің жекеменшік сектордың ісіне араласуы мүмкіндігінше азайтылады.
в) Ірі корпорациялардың даму мүмкіндігін анықтайтын қаржыландыру қайнар көздерінің ішінде негізгі болып, пайда мен капитал нарығы есептеледі.
г) Рыноктарды интернационализациялау әр-түрлі мемлекеттердің қаржы жүйелерінің даму тенденциясы ретінде интеграцияға ұмтылу болып саналады.
Қаражаттық басқарутің негізінде қоржын теориясының авторы Гарри Марковицтің жұмыстары жатыр деп есептеледі. Оның жұмыстарында қаржы активтеріне инвестициялау саласында шешім қабылдау методологиясы анықталған. Әрі қарай қоржындық теория XX ғасырдың 60-шы жылдарында қаржы активтерінің пайдалылығын бағалау - Capital Asset Pricing Model (CAPM) моделін құрастырған Уильям Шарп, Дж. Линтнер и Дж. Моссин деген ғалымдардың арқасында дамыған. Бұл модель қаржы активімен оның тәуекелділігінің арасындағы тікелей байланысын анықтайды. Бета-еселігі актив пайдалылығының рынок қимылына қатысты өзгеру санатін көрсетеді.
Бұл модель әлі күнге дейін қаржы теориясындағы ең үлкен жетістіктерінің бірі болып саналады.
1990 жылы Гарри Марковиц және Уильям Шарп Мертон Миллермен бірге қаржы теориясы бойынша жұмыстары үшін Нобель премиясымен марапатталды.
50-ші жылдардың аяғында қаражаттық активтер бағасымен капитал нарығындағы ақпаратар асындағы байланыс зерттелген Юджин Фамнның мақаласы шықты. Қор нарығының тиімділігінің гипотезасына сәйкес оны уақыттағы акция бағасы оның нақты құнының ең тиімді бағасы болып есептеледі. Тиімді рынок жағдайында кез келген жаңа ақпарат қаржы активтерінің бағаларында бейнеленеді. Бірақ, идеалды тиімді рынок анығында болмайтынын түсіне отыра, автор капитал нарығының тиімділігінің 3 пішінін бөлді: мықты, орташа және баяу.
1958 жылы Франко Модильяни и Мертон Миллер кез келген фирманың құны оның болашақ пайдаларымен анықталады және оның капиталының құрамына байланысты емес екенін дәлелдейтін жұмыс шығарды [5] .
Бұл қорытынды қазіргі уақытта Модильяни-Миллердің теоремасы ретінде белгілі корпоративтік қаржының замануи теориясының негізі болып есептеледі. Оларды теориялары бір шама шектеулерге негізделгеннен, оларды әрі қарай зерттеу бұл салада осы шектеулерді азайту мүмкіндіктеріне арналды. Солай, теорияға салық салу, шығындар және банкроттық факторлары енгізілді.
Осы жаңалықтар арасынан 2 бағыт - қоржын теориясы мен капитал құрамының теориясы - қаражаттық басқарутің негізін құрайды, яғни екі негізгі сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: қаражаттық құралдарды қайдан алып қайда салу?
Ковалев В.В. айтуы бойынша: Қаражаттық басқару тәжірибеде - корпорацияда қаржы ресурстарын тарту және қолдану жайында пайда болатын қарымқатынастар жүйесі [5].
Стоянова Е.С. Қаражаттық басқару атты оқулығында қаражаттық басқару замануи әдістерді қолдану негізінде іс-әркет жасайтын фирманың қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған мамандандырылған істің түрі [5].
Қорыта келе, қаражаттық басқару қазіргі жағдайдағы экономика үшін ерекше маңызды мағынасы бар заманауи басқару жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелетінін айта кетуге болады.
2. Тарау. Коммерциялық банк жүйесіне қаражаттық анализды жүргізу қаржы менеджметінің міндетті элементі
2.1 Коммерциялық банк қызметтерін қаражаттық анализдың ерекшеліктері
Банк қызметтерін қаражаттық анализ дегеніміз банктердің қаражаттық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне, әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен байланысты арнайы ғылыми практикалық білімдер жүйесі.
Банк қызметтерін қаражаттық анализдың обьектілеріне әрбір банк қызметтерінің және банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаражаттық анализ субьектілеріне коммерциялық банктер, Ұлттық банк, ресми қаражаттық қадағалау агенттігі, клиенттер(жеке, заңды тұлғалар).
Ұлттық банк: мемлекеттік бағалы қағаздар, Ұлттық нота, міндетті резервтік норма, корреспонденттік шот, резервтік шот арқылы әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаражаттық анализдың ерекшеліктері мыналармен түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты. Себебі коммерциялық банктің қызметі басқа да экономика секторымен өте тығыз байланысты. Атап айтқанда, өндірістік сектор, қаржы секторы, мемлекеттің экономикалық саясатымен, тіпті әлемдік валюта нарығымен, капитал нарығымен және ақша нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де, ішкі шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау алады, ал ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен қаражаттық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез орындай алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай санатде өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне, сондықтан болса керек соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсті, яғни өтімділік коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланыста.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын экономиканың дербес саласы немесе сегменті. Банк секторындағы шұғыл және өте тез өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі табады:
1. Коммерциялық банктің басқаруінің сапасынан, яғни өзін өзі басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік қызметтерді көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк қызметтерін макроэкономикалық санатде реттеуден;
3. Әрбір коммерциялық банктердің рыноктық ортаға бейімделу қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты біраз шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды. Мұны мыналардан көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық банктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан проценттік ставкалардың санатіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық рынокта өзара бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы, кредитлік серіктестіктер, ломбардтар, микрокредитлеу қорлары, кредитлік корпорациялар т.б.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа түрлерін ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаражаттық инновация, қаражаттық туынды инструменттер т.б. Қазіргі кезде коммерциялық банк қызметтерін қаражаттық анализды қажет ететін тағы бір үлкен процесс-рыноктық жаһандану. Бұл процесс коммерциялық банктер үшін сыртқы рынокқа экспансия жасауға үлкен мүмкіндік туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде ішкі де, сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл процесс өз кезегінде коммерциялық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды. Әдетте, коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес, керісінше өте салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық есептеулерге негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы банк қызметтерін қаражаттық анализдың маңызын сипаттайды.
Банк қызметтерін қаражаттық анализдың рөлі мынамен сипатталады:
1. банк қаражаттық анализдың нәтижесінде өзінің экономикалық әлеуметін рыноктың сұранысымен салыстырады.
2. қаражаттық анализдың нәтижесінде клиенттерге әр түрлі қызметтің түрлерін қолайлы бағамен ұсынады.
3. банк қаражаттық анализдың нәтижесінде клиенттердің сұранысын зерттей отырып, оны қанағаттандырудың жолын анықтайды.
Банк қызметтерін анализ оның басқаруіне банктік операциялады дамытудың бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді. Банк қызметтерін анализ банктің қаражаттық жағдайын одан ары жақсарту жөнінде тиімді, экономикалық негізделген шешімдер қабылдауға жағдай жасайды.
Мақсатты рыноктық ортада коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайын тұрақты ете отырып, бәсеке қабілетін артыру.
2.2 Қаражаттық анализдың ақпараттық жүйесі
Қаражаттық анализдың ақпараттық жүйесінің қалыптасуы әрбір нақты мекеменың ұйымдық құқықтық нысанына, салалық ерекшелігіне, шаруашылық қызметінің дәреже санатіне, диверсификациясына және де өзге де факторларға байланысты. Сондықтан қаражаттық көрсеткіштердің барлық жиынтығы ақпараттық базасының шығу көздеріне байланысты топтастырылады. Және әрбір мекеменың іс жүзіндегі қызметіне байланысты нақтылауды қажет етеді. Олар төрт топқа бөлінеді. Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштер жүйесі, мекеменың сыртқы ортасын болжау, қаражаттық қызметтінің стратегиялық шешімін қабылдау үшін қажет. Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады;
мемлекеттік бюджеттің кірісінің көлемі;
мемлекеттік бюджеттің шығысының көлемі;
бюджеттік жетіспеушілік көлемі;
тұрғындардың ақшалай табысының көлемі:
тұрғындардың банкідегі ақшалай қаржылары;
құнсыздану индексі;
халық банкісінің төлемдік пайызы.
Екінші топқа мекеменың салаға қатыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер жатады.
өнімнің баға индексі;
пайдаға салық салудың төлемдік пайызы;
қолданыстағы капиталдың жалпы көлемі, оның ішінде мекеменың өзінің капитал қоры;
өндірілген өнімнің немесе сатылған өнімнің көлемі.
Бұл топтағы көрсеткіштердің қалыптасуына баспа бетінде есеп берулер, ақылы бизнес анықтамалар, ақпараттық қызмет көрсету нарығындағы материалдардың жариялануы жатады.
Үшінші топқа қаражаттық рыноктың коньюктурасын сипаттайтын келесі көрсеткіштер жатады;
негізгі котировка жасалынатын биржа және биржадан тыс қор нарығындағы инструменттер;
қор құралдарының(акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары;
қор құралдарының (акция, облигация) сұраныс және ұсыныс бағалары мен келісімінің көлемі;
қор нарығындағы баға қозғалысы индексінің жиынтығы;
коммерциялық банктердің салымтік және кредиттік пайыздары;
жекелеген валюталардың ресми курстары;
жекелеген валюталардың банкаралық валюталық биржалардағы және коммерциялық банкілердегі сату және сатып алу курстары.
Төртінші топқа жататын көрсеткіштер мекеменың ішкі ақпараттық көздері мен басқару және қаражаттық есептің мәліметтерінің негізінде қалыптасады.
Бұл көрсеткіштер тобы қаражаттық басқарутің ақпараттық базасының негізін құрайды. Осы көрсеткіштер жүйесінің негізінде мекеме қызметінің барлық бағыттарында анализ, болжау, жоспарлау шұғыл басқару шешімін қабылдау жатады. Бұл топтағы көрсеткіштердің артықшылығына олардың ыңғайлылығы, қалыптасуындағы жүйелілігі, жоғарғы дәрежедегі дұрыстығы, сенімділігі, есеп берушілік және жалпы қаражаттық көрсеткіштердің статусына сай келуі және солардың негізінде есептелінуі жатады. Қаражаттық есептің көрсеткіштері қаражаттық есеп беру және қаражаттық көрсеткіштердің негізінде есептелінеді. Қаражаттық есеп беру мазмұны бойынша рыноктық қаражаттық инфрақұрылымның қалыптасуына мүмкіндік жағдай жасауы қажет құралдық қызмет орындауы рынок пен мекеме арақатынасының қаражаттық ресурстарының тиімді көзі болады. Мекеменың қаражаттық жағдайы қаражаттық қорлардың қалыптасуы мен қолданылуын көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Сондықтан қаражаттық анализды жүргізу мекеменың қаражаттық менеджметінің міндетті элементіне жатады. Қаражаттық анализдың нәтижесін тұтынушыларға келесі топтағылар жатады.
1. Менеджерлер және бірінші кезекте қаражаттық меенджерлер. Мекеменың қаражаттық жағдайын білмей тұрып, оны басқаруға және дұрыс шешім қабылдау мүмкін емес. Менеджерлер үшін қабылданған шешімнің шаруашылық жүргізу барысында қолданылған ресурстардың және алынған қаражаттық нәтижелердің, тиімділігін бағалау маңызды.
2. Меншік иелері, оның ішінде акционерлер, оларға мекемеға салынған қаржының қайтарымы қандай болатынын, мекеменың пайдалығы, рентабельділігі, сонымен бірге экономикалық тәуекелділіктің болу және капиталдың жойылу қаупінің санатін білу маңызды.
3. Кредиторлар мен инвесторлар. Олар берілген кредитнің қайтарымы мен кәсіорынның инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырылуына көңіл бөледі.
4. Жеткізіп берушілер. Оларға жеткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің жұмыс ақысын бағалау маңызды.
Қаражаттық анализ жүргізуге экономикалық процессе қатысушылардың барлығыда мүдделі. Қаражаттық анализ ақпараттық базасы бухгальтерлік құжаттар болып табылады. Қаражаттық анализ келесідей бір ізділікпен жүйелі түрде жүргізіледі.
1. Есепті кезеңдегі қаражаттық өзгерістерді және мекеменың қаражаттық жағдайын алдын-ала бағалау.
2. Мекеменың қаражаттық төлемқабілеттілімен қаражаттық тұрақтылығын анализ
3. Мекеменың кредитқабілеттілігімен баланстық өтімділігін анализ.
4. Мекеменың қаражаттық нәтижесін анализ.
5. Айналмалы активтердің айналу жылдамдығына анализ.
6. Дәрменсіздік немесе зиянға ұшырау мүмкіндігін бағалау.
Қаражаттық анализ жүргізудің бірнеше әдістері бар, соның ішіндегі ең қарапайымы салыстыру. Есепті кезеңнің қаражаттық көрсеткіштері жоспарлы көрсеткіштермен немесе базистық көрсеткіштермен салыстырылады. Әр түрлі кезеңдердің көрсеткіштерін салыстырғанда құраушы элементтердің біртектілігіне, экономикадағы инфляцияны бағалау әдісіне қол жеткізу керек. Келесі әдістің бірі топтастыру. Бұл әдіс бойынша көрсеткіштер топтастырылып бір кестеге жинақталады. Бұл аналитикалық есептеулер мен жекелеген құбылыстар арақатынастарын, көрсеткіштерге әсер ететін факторлардың өзгеру тенденциясын айқындауға мүмкіндік береді.
Рыноктық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді анализды ішкі (басқару) және сыртқы (қаражаттық анализ) анализ деп бөлуді қажет етіп отыр. Анализдың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.
2.3 Коммерциялық банктердің қызметтерін анализдың түрлері мен әдістері
Белгілі бір экономикалық әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдаланып коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайына терең анализ жасау, олардың қаражаттық тұрактылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға, соның нәтижесінде дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жүмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Коммерциялық банктердің жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу санатін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір жөнсіздікті жояды. Ішкі анализ басқару есебі негізінде , ал сыртқы анализ қаражаттық есеп негізінде жүргізіледі.
Рынок жағдайындағы қаражаттық жоспарлау мекемеға оның қызметі жөнінде көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп отыратын рыноктық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға ұмтылатын коммерциялық банктердің әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаражаттық қызметте нормативтерді пайдалану мекеменың өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар, коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды анализ, мекеменың ішкі анализының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаражаттық жағдайды анализ, сыртқы анализ сипатына ие болады, яғни бұл коммерциялық банктердің қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы мекеменың мүдделі контрагенттерінің - меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген коммерциялық банктердің шегінде жүргізетін анализы. Қаражаттық жағдайды ішкі анализ әдістемесі, әрбір коммерциялық банктер үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаражаттық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшінде қажет. Қаражаттық анализдың тәжірибесі қаражаттық анализдың негізгі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
көлденең анализ;
тікелей анализ;
трендтік анализ;
салыстырмалы анализ;
факторлық анализ;
қаражаттық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) анализ - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдермен салыстырғандағы баланстың түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдык) анализ ~ әрбір баланс баптарының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, корытынды қаражаттық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың улес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің мекеме мүлкінің жалпы құнындағы, яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен анализлар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да баланс үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік анализ барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл санатінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік анализ әрбір есеп позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық анализ жүргізіледі.
Қаражаттық анализдың рыноктық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаражаттық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді. Қаражаттық коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайын кезекті факторлық анализ үшін алғашқы база болып табылады және де олар анализ нәтижесінде анализ жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді анализдың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл - қатынастарды анализдың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, мекеме басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен анализ қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас санаті өткен кезектегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты анализ болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты анализдың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген анализ, қатынас негізінде жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың санатіне келесілер әсер етеді, жекелеген мекемедардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметтер. Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген санатдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаражаттық анализды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің мекемедардың өз ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бұл көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаражаттық жағдайды анализ барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мұмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаражаттық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) анализ - бұл еншілес бөлімшелердің жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі анализ, сондай-ақ берілген көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық мәліметтері бар бәсекелестердің көрсеткіштерімен салыстырғандағы аралық анализ болып тыбалады.
Факторлық анализ - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен анализ. Сонымен қатар факторлық анализ қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері (синтез) болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаражаттық жағдайды анализда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады.
Қаражаттық анализдың әдістері бойынша бөлінуі кестеде көрсетілген, олар дәстүрлі, статистикалық және математикалық болып бөлінеді.
Дәстүрлі әдіс
Статистикалық әдіс
Математикалық әдіс
1. салыстырмалы
2. нормативтік
3. құрылымдық
4. графикалық
5. кесте
1. динамикалық
2. индекстік
3. регрессиялық
4. корреляциялық
5. баланстық
1.математикалық программа жасау
2.имитациялық модельдеу
3. сызықтық модельдеу
4. факторлық анализ
5.ықтималдар теориясы.
Кесте 1
Коммерциялық банктердің қаражаттық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаражаттық сипаттағы факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және мекемеды басқарудың ұйымдастырушылык құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар.
3. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің дамуын жақсарту жолдары.
3.1 Банк ісінде басқару функцияларын қолдану - тиімділік көзі ретінде.
Енді ЦентркредитБанкініңМерей бөлімшесіндегі басқару функцияларының жүзеге асырылуын қарастырайық.
Оны ЦентркредитБанкініңМерей бөлімшесіндегі басқару құрылымынан бастайық. Бұл ұйым бөлек секторларға бөлінген, әрбір сектордың өз мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметтері бар.
Бұл бөлімшедегі басқару құрылымын төменде берілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz