Ғалымның қазақ ертегілеріне қатысты ұстанған көзқарастарының концепциясын айқындау
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында жекелеген тұлғалардың шығармашылығын зерттеу ісі - көптен қалыптасқан, терең тамыр тартқан сала десек те, бүкіл саналы ғұмырын туған әдебиетіміздің тарихын, ауыз әдебиеті мұраларын зерттеп, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кеезңдерін ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосып келе жатқан көрнекті фольклортанушы ғалым, филология ғылымыдарының докторы, академик Сейіт Қасқабасовтың сан-салалы ғылыми еңбектері жеке зерттеу обьектісі болып, нақты бағасын ала қойған жоқ. сол себепті ғалымның шығармашылығын арнайы зерттеудің мәні зор.
Сейіт Асқарұлы Қасқабасов - республикаға және одан тыс шет елдерге белгілі әдебиеттанушы-ғалым, білікті фольклортанушы. Фольклор, әдебиет бойынша үш жүзден астам ғылыми еңбек авторы. Ол айналысып жүрген ғылыми зерттеулер ауқымы әртүрлі: фольклор, әдебиет, өнер, этнография, мәтінтану және аударма. Ғалым ретінде ол А.Веселовский еңбектерінен алатын және Вс.Миллер, М.Сперанский, ағайынды Б. Соколов, Ю.Соколовтар, В.Пропп, В.Жирмунский, В.Чичеров, Н.Смирнова зерттеулері арқылы даңқы өрлеген академиялық әдебиеттану мектебі дәстүрінде қалыптасты. Институттың екінші курсында оқи жүріп ғылымға бейімділігін танытады да, Қазақстан ҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы Н.С.Смирнованың жетекшілігімен фольклорлық мұраларды жинаумен және зерттеумен айналысады, студенттік ғылыми конференцияларда баяндамалар жасайды, арнайы фольклорлық экспедицияларға шығады. Нәтижесінде бесінші курста оқып жүріп-ақ, 1964 жылы алғашқы ғылыми еңбегін жариялайды. Е.Тұрсыновпен бірігіп жазған Ертегіші Шалқарбай Дауылбаев деген мақаласы С.Мұқановтың 60 жылдығына арналған Қазақ филологиясының мәселелері жинағында жарық көрді. Ол фольклордың прозалық жанрларын зерттеуде үлкен табыстарға қол жеткізіп, отандық фольклортану ғылымының дамуына елеулі үлес қосты, оны халықаралық деңгейге жеткізіп, фольклортанушылардың жаңа буыны мектебін жасады, республикада алғаш рет фольклорды кешенді түрде зерттеу (этнография, археология, тарих және тіл білімі материалдарын пайдалана отырып) әдісін қолданып, фольклорды оның бүкіл жүйесі бойынша кең тарихи кезеңдік тұрғыда қарастыру негізін қалады.
Академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасов 1940 жылы 24 маусымда Жаңа-Семей қаласында дүниеге келген. 1947 жылы осы қаладағы №5 орта мектепке оқуға барады. 1950 жылы анасымен бірге Алматыға қоныс аударады. 1954 жылы Алматы облысы Қаскелең ауданы Чапаев атындағы колхоздағы мектептің 7 сыныбын бітірген соң Алматы қаласындағы Жамбыл атындағы №18 орта мектепте (кейін №12 орта мектепке қосылған) оқуын жалғастырады. 1957 жылы мектепті ойдағыдай бітіргеннен кейін колхозда екі жылдай жұмыс істеп, анасына көмектеседі. 1959 жылы Абай атындағы Қазақ педагогика институтының (қазіргі Қазақ Ұлттық педагогика университеті) тарих-филология факультетіне оқуға түседі. 1964 жылы институт бітірген соң Қазақстан ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аспирантурасына қабылданады. 1968 жылы аспирантураны тамамдаған уақыттан бері осы институтта қызмет етіп келеді. 1968-1970 жылдары кіші ғылыми қызметкер, 1970-1981 жылдары аға ғылыми қызметкер, институттың ғалым-хатшысы, 1983-1988 жылдары аға, жетекші ғылыми қызметкер, Жамбылтану және қазіргі халық шығармашылығы бөлімінің меңгерушісі, 1994-1995 жылдары институт директорының орынбасары, 1995-1997 жылдары Қолжазба және текстология орталығының жетекшісі болып қызмет атқарды. Осы аралықта 1970-1979 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясы Қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің ғалым-хатшысы болып, 1981-1982 жылдары КСРО Ғылым Академиясы М.Горький атындағы Әлем әдебиеті институтында аға ғылыми қызметкер міндетін атқарды, 1988-1990 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Идеология бөлімінің кеңесшісі, 1990-1991 жылдары Орталық Комитеттің Саяси процестер жөніндегі әлеуметтік орталығының жетекшісі, 1991-1992 жылдары ҚР Президенті мен Министрлер Кабинеті аппаратының мәдениет секторының меңгерушісі, Білім, спорт, туризм және жастар істері жөніндегі бөлім меңгерушісінің орынбасары қызметтерінде болды, 1992 жылы ҚР Министрлер Кабинеті жанындағы Жоғары Аттестациялық комиссияның тұңғыш төрағасы болып тағайындалып, мемлекеттік аттестациялау органдарының қалыптасып дамуына үлкен үлес қосты. Бұл қызметті 1994 жылға дейін атқарды. 1997-1999 жылдары Л.Н.Гумилев атындағы Евразия университеті жанындағы Евразия ғылыми-зерттеу орталығының (ҒЗО) жетекшісі, 2000-2001 жылдары осы университеттің жаңадан ашылған шығыстану факультетінің деканы, әрі Евразия ҒЗО жетекшісі. 2001 жылдың қыркүйек айынан бастап М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры болып қызмет етіп келеді [1].
Қазақстан гуманитарлық ғылымдарының ішінде тарих, этнография, этнология, антропология, әдебиеттану, дінтану іспетті білімдер жүйесімен тамырлас, сонымен бірге өзіндік даралығы мол сала - фольклортану. Шетелдік ориенталистер негізін қалап, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайылов т.б. дамытқан ғылым өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап жаңашыл зерттеу әдістемесін қабылдады. Фольклорлық мұраларды басқа туыстас ғылымдар жетістігін пайдалана отырып, бүкіл әлемдік ауқымдағы бар құбылыстарды түгел қамтып, толық, тергеп, салыстыра қарастыратын тарихи-типологиялық тұрғыдағы зерттеулер өріс жайды. Зады, фольклортанудың тыныс алар өкпесі - типология. Әдетте қолданылмай қалмайтын бұл әдіс шеңберін кеңейтіп, табан тірер танымдық талғам қорын байытты, зияткерлік үдеріс ауқымы сан тарапты, тың сипатты әдебиеттер көзімен толықты. Ұлттық аядағы, аса қажетті басқыш болған фольклористика табыстары болмысы тың жан-жақты интеллектуалды ізденістерді жатырқаған жоқ. Сондай ізденістердің басында С.Қасқабасов тұрды [2].
С.А.Қасқабасов 1969 жылы Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері деген тақырыпта кандидаттық, 1989 жылы М.В.Ломоносов атындағы Москва мемлекеттік университетінде Қазақ халық (ертегіге жатпайтын) прозасының жанрлары деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорғайды. Ол - ҚР ҰҒА академигі (2004), ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1992), Қазақстан ҒА Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының (1986) иегері, Жамбыл атындағы Халықаралық сыйлықтың (1996) лауреаты, Халық шығармашылығын зерттеушілердің Халықаралық қоғамының мүшесі (1991, Финляндия), Махамбет атындағы сыйлықтың лауреаты (2004).
С.Қасқабасов қазақ фольклорының өнер сипатына да көңіл бөліп, бірнеше зерттеулер жазды. "Родники искусства" атты еңбегінде фольклорлық этюдтерді халықтық өнер бастауларымен тығыз байланыстыра отырып, фольклорды қазіргі көркем өнердің құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырады [3]. Ғалым қазақтың халықтық драмалық шығармашылығын күнделікті кәсіптік және әдет-ғұрыптық форма, ойын-сауықтық форма және театрлық кәсіби өнердің балаң формасы деп үш топқа бөліп қарастырады. Күнделікті кәсіптік және әдет-ғұрыптық формаға тұрмыстық шаруашылық салттар, той-думан, аза тұтуға байланысты әртүрлі жоралғылар мен ауызекі поэтикалық шығармаларды жатқызса, ойын-сауықтық форма тобын түрлі ұлттық ойындар мен ойын-сауық көріністері құрайтындығын зерделеп, театрлық кәсіби өнердің балаң формасы ретінде сал-сері, әнші-ақындардың, күлдіргі қушыкештер мен сайқымазақтар қызметін, жартылай кәсіби актерлердің жәрмеңкелердегі ойындарын, ХХ ғасырдың бас кезінде ашылған алғашқы драмалық үйірмелерді жатқызады. Олардың фольклорлық негізін саралап, нақты ғылыми ой-тұжырымдар жасайды. Трагедияның фольклорлық үлгісінің драмалық шығармаларға трансформациялану жайын жеке зерттеп, фольклорлық трагедияны лиро-эпикалық форма және дастандық форма деп екі түрге бөліп қарастырады, әр форманың даму сатылары мен ерекшеліктерін, өзгеру үрдісін талдап көрсетеді. Сонымен бірге қазақтың фольклорлық мұрасы мен қазіргі мәдениеттің өзара байланысын фольклордың қазіргі әдебиет пен театрға, кәсіби музыка мен кино және бейнелеу өнеріне тигізген әсерін саралап, тұжырымды ой-пікірлер қорытады.
Фольклортанушы-ғалым фольклордың өнерлік сипаты туралы ойларын басқа зерттеу еңбектерінде де өрбітті. М.Әуезовтің ұлттық театр негіздерін қазақ фольклорынан іздеу қажеттігі туралы идеясын дамытып, "Қазақтардың фольклорлық театры" атты зерттеу жазды, халық ойындары, фольклор түрлері театрдың ойындық түрлері деп талданды [4].
Ал "Қыз Жібек" эпосына байланысты жүргізген ғылыми ізденістері барысында ғалым бұл туындының екі үлкен жырдан тұратындығы туралы қорытындыға келді, яғни "Қыз Жібек" эпосы біріктірілген жыр екендігін дәлелдеп берді. Шығарманың бірінші бөлігі Төлеген мен Жібектің махаббаты туралы ғашықтық жыр, ал екінші бөлігі Жібек пен қаза болған Төлегеннің інісі Сансызбайдың ара-қатынасы туралы батырлық жыр екендігіне көз жеткізіп, фольклортанушыларды елең еткізген ғылыми жаңалық жасады.
Ғалым тарихи жырларды арнайы зерттеп, олардың жанрлық сипатын ашты, бұл жырдың тарихи өлең мен батырлық эпостан бөлек дербес жанр екені: "Тарихи жыр-түптеп келгенде батырлық жыр мен тарихи өлеңнің аралығындағы жанр" [5] деп оның бірте-бірте циклденіп, үлкен жырға, яғни жаңа жанрға айналу процесін саралау арқылы дәлелдеді.
М.Әуезов, Ә.Марғұлан зерттеген Қорқыт, Асан Қайғы туралы жаңа ғылыми ізденістерге толы мақалалар жазып, олардың мифологиялық, фольклорлық және тарихи негіздерін ашты, М.Әуезов пікірлеріне сүйеніп, Асан Қайғы туралы аңыздарды халықтың әлеуметтік утопиясы деген дәлелді қисынға келді.
Абайдың ақындық әлемі де ғалым назарынан тыс қалған жоқ. Ұлы ақынның "Ескендір" поэмасының сюжеттік негізін Ескендір туралы қазақ ертегілерінен іздеп зерттеуден бастаған ол кейін "Абай және фольклор" атты еңбегінде Абай поэзиясының негізгі қайнар көзі - ауыз әдебиетінен бастау алатындығы зерттелмей қалғандығына ерекше көңіл бөліп, бұл мәселені арнайы зерттеді, фольклорды ұлы ақын қалай және қандай дәрежеде, мақсатта пайдаланғанын "Ескендір", "Масғұт", "Әзімнің әңгімесі" поэмаларының сюжеттік негізін ашу арқылы пайымдады [6], сондай-ақ, Абайдың қазақ мақал-мәтелдері қандай принцип бойынша бағалағанын нақты көрсетті.
Қазақ фольклортану ғылымының тарихын зерттеу ісі ХХ ғасырдың 70-жылдарында мықтап қолға алынғанда осы жұмыстың бел ортасында С.Қасқабасов жүрді. Қазақ фольклористикасының даму жолдарын баяндап, ауыз әдебиетінің зерттелу жайы оның негізгі жанрлары бойынша сөз болған, қазақ фольклорын зерттеген көрнекті ғалымдардың шығармашылық портреттері қамтылған "Қазақ фольклористикасы" атты ұжымдық еңбекте (1972) ғалымның қазақ фольклоры туралы көптеген іргелі ғылыми еңбектер жазған көрнекті фольклортанушы, Қазақстан ҒА корреспондент-мүшесі Н.С.Смирнова жайында толымды зерттеуі жарияланды. Ал қазақ халық ауыз әдебиетінің ерте заманнан 1917 жылға дейінгі аралықтағы жиналу, жариялану, зерттелу тарихына арналған "Қазақ фольклористикасының тарихы" атты ұлттық фольклортану ғылымының беделін арттырған іргелі ұжымдық монографияда (1988) бұл кезде есімі республикадан тыс жерлерге танылған білікті ғалымның бірнеше зерттеуі жарияланды [7]. Осы еңбектің көлемді бір бөлімін құраған "ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ фольклористикасы" атты тарауында С.Қасқабасов осы кезең аралығындағы қазақ халқының ауыз әдебиетінің дамуы мен жиналуы, жариялануы мен зерттелуі жайынан әңгімелеп, фольклор мұраларын жинаған зиялы қауым өкілдерінің жинаушылық, ғылыми-шығармашылық ізденістері мен көзқарастарына терең талдау жасайды. Қазақ фольклортану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, В.Радлов, Г.Потанин, Н.Березин сияқты қазақ, орыс ағартушылары мен ғалымдарының айрықша сіңірген еңбектері аталып қана қоймай, ауыз әдебиетінің өріс-арнасын кеңейтуі соны құбылыс болғаны туралы тың қорытындыға келді. Бұл тарау ғылыми еңбектің қомақты бір бөлігі ретінде ерекшеленіп, байыпты пайымдаулармен айшықталды. Осы ұжымдық монографияда Абай Құнанбаевтың фольклортанушылық қырлары туралы алғаш рет зерделі зерттеу жарияланды. Бұл тарауды да жазған С.Қасқабасов Абайдың халық ауыз әдебиетіне қатысы, қазақ фольклоры жайындағы ғылымның қалыптасуына қосқан өзіндік үлесі туралы сөз қозғап, ұлы ақынның өз шығармашылығында фольклорлық мұраны пайдалану жолдары мен әдістері және қара сөздеріндегі қазақ мақал-мәтелдері мен нақылдары жөнінде айтқан пікірлері, фольклортанушылық көзқарасы байыпты зерттелді. Сондай-ақ, осы ұжымдық еңбекте ғалымның ХІХ ғасырда қазақ фольклорын жинап жариялаудағы Г.Н.Потаниннің еңбегін жан-жақты саралаған портреттік мақаласы жарияланып, орыс ғалымының халқымыздың бай ауыз әдебиеті мұраларын кейінгі заманға жеткізудегі қызметі жан-жақты ашып көрсетілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының нысаны болып отырған ғалым С.Қасқабасов еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды. Әдебиет тарихы, фольклор, абайтану, текстологияға арналған зерттеулер мен монографияларда ғалым есімі аталып, оның еңбектеріне сілтеме жасалады. С.Қасқабасовтың қазақ ғылымы үшін маңызды пікірлеріне салиқалы талдаулар да жасалған. Бірақ, монографиялық тұрғыда жазылған жұмыс жоқ, оның еңбектеріне таңғылықты ғылыми талдау жасалған емес. Сондықтан ғалымның әдебиеттанушылық және фольклортанушылық еңбегі алғаш рет диплом жұмысы аясында зерттеліп отыр.
Ғалымның ғылыми-зерттеу еңбектерінің негізгі бағыты: фольклор мен әдебиет және өнер. Әсіресе, мифология мен фольклорлық проза саласын зерттеуде айрықша ғылыми табыстарға қол жеткізген. Ол фольклордың прозалық саласын ғылыми тұрғыдан саралап, жанрлық жағынан жіктеген және қазақ мифологиясын типологиялық тұрғыдан тұңғыш тұжырымдаған ғалым.
Ғалым жеке ақындар шығармашылығын зерттеуге де ден қойды. 1996 жылы жыр алыбы Жамбылдың орыс тіліндегі таңдамалы шығармаларының бір томдығын шығарды. Жинаққа ақын шығармашылығы туралы зерттеу мақала жазып, әр шығарма мәтініне ғылыми түсініктеме берді. Томға кіріспе ретінде жазылған көлемді зерттеуінде Жамбыл туралы М.Әуезовтің ой-пікірлерін негізге алып, ақын, жырау, жыршы типтерін жаңа байыпты ғылыми тұжырымдармен қорытты. Өршіл, асқақ рухты поэзияның көшбасшысы Махамбеттің ақындық талантын жаңа қырынан танытып, тәуелсіздік рухымен кең тыныста жазылған "Махамбет - қазақ әдебиетінің классигі" атты еңбегі арқылы көтеріліс жыршысының шығармашылығын жаңаша зерттеуге жол салды. Орыс тілінде шыққан 3 томдық "Қазақ әдебиетінің тарихын" жазуға қатысып, бұл басылымның 10 томнан тұратын жаңа жобасын дайындады. Журналда жарияланған бұл жоба қазір ғалым өзі басқарып жүзеге асып жатқан 10 томдық "Қазақ әдебиетінің тарихына" негіз болды.
Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мәселелерін де ғалым жіті назарда ұстады. "Қазақстан тарихының" бес томдық жаңа басылымында қазақ әдебиетінің ежелгі және орта ғасырлардағы тарихын жаңаша бажайлаған "Қазақстанның ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы рухани мәдениеті" атты ғылыми тарауы және Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулар поэзиясына арналған "Қазақ халқының рухани мәдениеті ( ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. )" атты зерттеуі жарық көріп, С.Қасқабасовтың әдебиет тарихының дәуірлерін кезеңдеу, өзіндік ерекшеліктерін айшықтап ашып, көркемдік қуатын танытудағы білгірлігін байқатты. Ұлт әдебиетінің тарихын зерттеудегі бұл ізденістер ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктері айқындалып, жыраулар шығармашылығы жаңаша пайымдалып талданған "ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті" компендиум ( шағын зерттеу еңбек ) жазуға ұласты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты - көрнекті ғалым С.Қасқабасовтың қазақ әдебиеті мен фольклор тарихына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның ұлттық әдебиеттануға қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау. Ғалым мұрасын екшеп, жіктеп, жүйелі түрде талдау мен сараптау негізінде оның арғы-бергі еңбектеріне зер салып, оларды өз кезеңінің әдеби үдерісімен тығыз бірлікте, іштей үндестікте қарастыра келе, еңбектерінің алатын орны мен жаңашыл ғылыми сипатын ашу, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын анықтау. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
С.Қасқабасовтың әдебиет тарихы мен фольклортану ғылымындағы зерттеу салаларын ашып көрсету;
Ғалымның еңбектерін зерделеу үстінде оның өзіне ғана тән көркемдік ізденістері мен зерттеу ауқымы, жанрлық ерекшелік мәселелерінің әдеби процестегі маңызын көрсету;
Қазақ әдебиетінің тарихындағы алар орнын орнықтыру негізінде халық ауыз әдебиетінің жанашыры ретіндегі ғылыми ұстанымдарын көрсету;
Ғалымның қазақ ертегілеріне қатысты ұстанған көзқарастарының концепциясын айқындау;
Зерттеушінің мәтінтану саласындағы ізденістерін қазіргі ғылым биігінен пайымдау;
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеу объектісіне ғалымның Казахская волшебная сказка (Алма-Ата, 1972), Қазақ халық прозасы (Алматы, 1984), Родники искусства. (Алматы, 1986), Казахская несказочная проза (Алматы, 1990), Жаназық (Астана, 2000), ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (Алматы, 2005), Елзерде (Астана, 2010) атты ғылыми монографиялары мен бірқатар мақалалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында әдеби-ғылыми танымның негізгі қағидалары, бағыттары басшылыққа алынды. Бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымындағы жетекші ғалымдардың бірі Сейіт Қасқабасовтың шығармашылығы хақында жазылған немесе арнайы ғылым обьектісі ретінде қарастырылған еңбектер жоқ. Дегенмен ғалымның зерттеушілігі жайында жазылған бірқатар ғылыми мақалалар бар. Жұмысты жазу барысында теориялық, әдіснамалық іргелі еңбектермен қатар, ғалымның ғылыми мұрасы мен бағыты жайында жазылған баспасөз деректері мен отандық әдебиеттанушы ғалымдар баяндамаларындағы дерек көздері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылыми теориялық еңбектердегі және З.Ахметов, Р.Бердібай, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғалиев, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, А.Ісімақова, Т.Есембеков және тағы басқа ғалымдардың ой-тұжырымдары назарға алынып, зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Өзге де қазақ, орыс, әлем әдебиетшілерінің қажетті пікірлері мен зерттеулері қарастырылып, ғылыми жұмысымызға теориялық таяныш ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Алға қойған мақсатымызды орындау барысында және зерттеу жұмысын жазу үстінде әдебиеттану ғылымының жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы талдау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу С.Қасқабасовтың ғылыми шығармашылығын арнайы қарастырған алғашқы еңбек болуымен де құнды. Мұнда ғалымның қазақ ғылымын өркендетуге қосқан үлесі анықталып, сараланды. Соның ішінде зерттеушінің қазақ фольклортану ғылымын, халық прозасының ерекшеліктерін, мәтінтану ғылымын дамытуға қосқан үлесін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми тұжырымдар мен жинақталған деректердің нәтижелерін әдебиетші-ғалымның мұрасын тереңдеп тануға қызыққан қалың оқырман жұртшылыққа қосымша материал ретінде ұсынуға болады. Сонымен бірге, жұмыстың тиянақталған нәтижелері бұл салада жазылатын болашақтағы еңбектер үшін де маңызды рөл атқарады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Сейіт Қасқабасовтың фольклортану саласындағы еңбектері
4.1. С.Қасқабасов және қазақ ертегілері
Қазақ фольклорының елеулі саласын құрайтын ертегілердің зерттелу тарихы да түрлі даму жолынан өтті. Мәселен, М.Әуезов қазақ ертегілерінің мағына, мазмұны жайлы кең талдап, мазмұндап жазған. Ертегілердегі шындық пен қиял сипаты туралы да ғылыми салиқалы ой ұсынған. Бұрынғы елдің қиялы өзіне таныс емес, жат бір нәрсені құр жанынан шығарып, әңгімеге кіргізген емес, қайта бұрынғы заманда сол ертегіге кірген нәрсенің барлығы да даусыз шын сияқты көрінетін. Ол кездегі ертегі, бүгінгі елдің өмірінен алған шын әңгімелер сияқты, даусыз шын оқиға болып көрінген. Бері келіп ел есі кіріп, ержеткен соң ғана ертегіні өтірік деуші шығады. Ол, елдің білім, зейіні артып, дүниеге таныстығы молайғандықтан, бұрынғының ұғым, нанымнан кейінгілердің ақыл, білімі артып, бой жетіп асып кеткендігінен. Қазақтің көп ертегісін жинап, сынап қарастыру біздің жақын міндетіміздің бірі болады [8,168] деп атап көрсеткен. Қазақ ертегілерін зерттеу міндеті өткен ғасырдың басынан күні бүгінге дейін түрлі деңгейде шешілді. Ол зерттеушінің талант, білім дәрежесіне, орыс және еуропа фоьклортану ғылымының озық мектебінің тағылымына сүйену тұрғысынан ерекшеленеді.
Қазақ фольклортану ғылымындағы ертегіні зерттеу әдісіне мүлде тың бетбұрыс әкелген ғалым - С.А.Қасқабасов. Ол ғылыми тәжірибесі ертерек қалыптасқан орыс, еуропа фольклортанушы ғалымдарының ертегіні зерттеу әдіс-тәсілдерін қазақ материалдарының негізінде, ғылыми тұрғыдан тереңдетіп, жаңғыртқан. Зерделі ғалымның тырнақалды ғылыми мақаласы Сказочник Шалкарбай Данылбаев (Едіге Тұрсыновпен бірігіп жазған)деп аталып, онда қазақ ертегілерінің сақталу, даму тарихындағы ертекші рөлі алғаш рет айқындалды. Ел арасынан жиналған, әсіресе, Жетісу өңіріндегі ертекші тұлғалар туралы тың ойлар тұжырымдалды. Сонан күні бүгінге дейін бұл іс іргелі зерттеулерге ұласты.
Ертегі жанрын басқа прозалық туындылардан бөлу тәжірибесінің негізін салған орыс ғалымы А.Н.Афанасьев болатын [9]. Бұл туралы В.Я.Пропп атап көрсете отырып, орыс ертегілерін хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, новеллалық ертегілер, кумулятивті ертегілер деп жіктеген [10]. Жалпы еуропалық фольклортану саласындағы елеулі табыстың бастысы: фин ғалымы Анти Арне-Томсеннің еуропалық ертегілердегі жалпы белгілі сюжеттердің каталогын жасауы, қайталанған сюжеттерді ертегілер типі деп атауы (Указатель сказочных типов. Хельсинский), онан кейінгі осы неміс тіліндегі көрсеткішті 1929 жылы Н.П.Андреевтің (Указатель сказочных сюжетов по системе Аарне) орыс тіліне аударып, орыс ертегілерінің материалы негізінде толықтыруы ертегі жанрының зерттелу тарихындағы үлкен жаңалық болғаны белгілі [11,272]. Орыс фольклортануындағы ертегіге анықтама беріп, жанрлық ерекшелігін ғылыми тұрғыдан терең тексерген ғалым В.Я.Пропптың іргелі еңбектері түрлі халықтардың, соның ішінде, бұрынғы кеңес одағында өмір сүрген халықтардың фольклорлық мұрасын зерттеуге зор ықпал етті. Ертегінің дүние жүзі халықтарының фольклорына ортақ жанр екендігі, ондағы тарихи-мәдени даму тарихы тұрғысынан туындайтын универсал сюжеттер мен мотивтер мәні ғалымдар тарапынан үлкен қызығушылық тудырған.
Ертегілерді тақырыбы я болмаса кейіпкерлерінің қандай болғандығына қарап емес, кейіпкерлер әрекеттері қызметтерінің функциясына қарап анықтау тәжірибесіне сүйену басты бағыт алды. Әр түрлі персонаждардағы бірегей әрекеттің тұрақты әрекет ретінде кездесуі есепке алынды.
В.Я.Пропп іргелі зерттеулерінде жалпы ертегі композициясының біркелкілігін тарих пен этнография тұрғысынан зерттеп, заңдылықтарын терең қарастырған. (Морфология сказки (1928, 1969); Исторические корни волшебной сказки (1946).
Ал С.Қасқабасов осы фольклортану жетістіктерінің бәрін есте ұстай отырып, қазақ фольклорындағы ертегі кейіпкерінің (көркемдік дәстүрге сай) өмірі мен бастан кешетін оқиғаларының барлық дамыған көркем ертегіге тән сюжеттік қалпын анықтап, оның негізгі желісін былайша тиянақтайды.
1. Кәрі ата-ана.
2. Кейіпкелердің дүниеге келуі:
а) ғайыптан тууы,
ә) төтем-бабадан тууы,
б) баба аруағының жәрдемімен тууы,
в) мұсылман әулие-әнбиелерінің, пірлердің көмегімен тууы,
г) әкесі үйде жоқта тууы.
3. Кейіпкердің қалыңдығын іздеп шығуы:
а) жолдағы оқиғалар (әртүрлі мақұлықтар жолығып, оларды жеңуі және достасуы),
ә) болашақ қайын атасының жұмыскеріне (тазша, қойшы) жолығуы, соның кейпіне енуі.
4. Қайын атасының аулына танылмай келуі:
а) атасының аулында жұмыс істеуі,
ә) болашақ атасыныңәрқилы шарттары мен тапсырмаларын орындауы,
б) атасының тағына отыруы.
5. Еліне оралуы [12,168].
Ғалым ертегінің негізгі қаңқасы қосымша мотив, ситуация, эпизодтармен қалай толықтырылады, дамытылады дейтін мәселелерді тереңдей талдап, ішкі жанрлық жіктелу жүйесінің ғылыми негізін салған. Мысалы, батырлық ертегінің осы схеманы бұзбай, бірақ оның жеке бөлшектерін толықтырып, дамытып, өзгертіп жіберетіндігін дәлелдеген. Осы арқылы батырлық ертегі жанрын қазақ фольклорына жеке ертегілік түр ретінде енгізген.
Ғалым ертегі сюжетіндегі негізгі бөлшектер: перзентсіз ата-ана, кейіпкердің ғайыптан тууын тек түркі-мнғол материалдары негізінде ғана емес, тарихи дамуы әр түрлі халықтар ертегілерінің негізінде ғылыми тұрғыдан талдайды және бұл мәселе жайлы орыс,еуропа фольклортануындағы ой-пікірлерді қазақ халқының ерекшелігіне сай ертегі мәтіндері негізінде егжей-тегжейлі қарастырған [13].
С.А.Қасқабасов, В.Я.Пропп, А.Н.Веселовскийлердің ғайыптан туу мотивіне байланысты ой-пікірлерін қазақ ертегілерінің материалында тереңдетіп, жан-жақты дәйектейді. Бұл мотивтің ең көне замандардан кейінгі атаулар аруағына сену мен бір құдайлық, исламдық сенімге дейінгі даму, өзгеру жолдарын ертегі мәтіндеріндегі мотивтің сипатымен сараланған. Мысалы, ертегі кейіпкерінің керемет жағдайда туылуының өзінің бірнеше типін көрсету арқылы ергеі қаңарманын дәріптейтін мотивтің көркемдікке дейінгі даму тарихын алғаш рет ғылыми тұрғыдан терең тұжырымдаған.
Ертегі кейіпкерінің өмір жолындағы мақсаты - отбасы құру екендігін,бірақ кейіпкердің бұл өмір жолы ертегі поэтикасына орай көркемделіп, дәріптелетіндігі, көркемдеу мен дәріптеу үдерісінде сюжеттің небір қосымша эпизодтармен, қайталаулармен толықтырылып, ертегінің кеңейе түсу заңдылықтары ашылады. Соның нәтижемінде кейбір жағдайда кейіпкердің өмір жоландағы оқиғалар мен қақтығысулар, кездесулер бірнеше дүркін қайталанып, кейіпкердің жеңетін жауларының да санының өсуімен байланысты қиыншылықтардың да көбейіп отыратындығын көрсетеді. Ғалым ертегінің жанрлық сипатын терең талдап, оның пайда болу, даму, өзгеру заңдылықтарын терең зерделеген.
Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық лаззат беру [14,26]. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық рөл атқарады. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі қызметтен шығады. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек, ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әртүрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған [13,75] дей отырып, С.А.Қасқабасов қазақ ертегілерін: хайуанаттар жайлы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілері, батырлық ертегілер, сатиралық ертегілер, новеллалық ертегілер деп үлкен бес топқа бөліп, олардың өзіндік ішкі заңдылықтарына тереңдей еніп, салаларға жіктеген. Мысалы, Фольклордың бұл жанрындағы шығармалардың түп-төркіні адамзат тарихының ең арғы заманында, аңшылық өмір кезінде жатыр. Басқаша айтқанда, жануарлар жайындағы ертегілер ертедегі адамдардың аң аулаумен ғана күнелткен шағында туған. Ол кездегі адамдар кейбір аңдарды қасиетті деп санап, қадір тұтқан, оларды өздерімен туыстас деп ойлаған, ал, кейбір жануарларды рудың бабасы деп сенген. Осындай аңдардың мейірі түспесе, аңшылардың жолы болмайды деп түсінген. Сондықтан еркектер аң аулауға кеткенде, әйелдер үйде отырып, сол аңдарды мақтаған, оларға арнап неше түрлі әдемі әңгімелер, өлеңдер шығарған. Оларды өте күшті, айлалы, айбарлы етіп бейнелеген. Мұндай мақтау ертегі мен әңгімелерді ол аңдар естиді, сонан соң мейірленеді деп сенген. Сөйтіп, аңшыларға көмек болады деп ойлаған [15,73] дей келе, көне жануарлар жайлы ертегілердегі көне түсініктердің (магия, анимизм, тотемизм) ізін зерделейді. Сонымен бірге ертегінің осы жанрлық түрінің қоғам дамуы мен адам санасының өзгерісіне сай түрлену заңдылығын айқындап, сатиралық ертегі мазмұнындағы аллегориялық сипат пен ирониялық суреттеулер сырын да ашады. Яғни, хайуанаттар жайлы ертегілердің тура мағынадан ауыспалы мағынаға ауысу жолындағы аражігін ашып көрсетеді. Демек, хайуанаттар жайлы классикалық ертегілердегі аңдар мен құстар жайлы әңгіменің әлеуметтік мүдделерді білдіретін тұспал тұрғысындағы мәні жоғары екендігін нақтылы мысалдармен тұжырымдайды.
Бұл классификация бойынша жануарлар жайлы ертегілердің өзін 3 топқа жіктейді: хайуанаттар жайлы этиологиялық ертегілер, классикалық ертегілер, мысал (апалог) ертегілер.
Этиологиялық ертегілердің этиологиялық мифке жақын тұрған белгісі ретінде ғалым - себеп-салдарлық баяндау тәсіліне құрылатындығын басты назарда ұстайды. Сондай-ақ, бұл тұрпаттй ертегілерде айқын жанрлық белгі мен тұрақты комозициялық құрылым бола бермейтіні де ескеріледі. Өйткені бұл ертегілердегі жануарлар мифтегідей қасиеттілігінен айырылмаған. Ертегінің ішкі жанрлық жіктелісін жете зерделейтін ғалым хайуанаттар жайлы ертегілердің негізгі арнасының бірі де миф екенін көрсете отырып, жануарлар жайлы мифтің көркем ертегіге айналу үрдісін таныту үшін жануарлардың белгілі бір қасиетін, шығу тегін түсіндіре баяндайтын ертегілер тобын, сонымен бірге оның дами келе адам бейнесін тұлғалайтын аллегориялық сарынға ұласа бастаған түрін де этиологиялық ертегілер қатарында қарастырады. Сондай-ақ, классикалық ертегілердегі негізгі кейіпкерлер оларға тән ерекше мінез-құлық пен ерекшелік, үй жануарлары мен жабайы жануарлардың ертегідегі сипаты жайлы да жан-жақты талдаулар жасалады. Қазақ ертегілерінің оқиға өтетін алаңы қазақтың шетсіз-шексіз кең даласы арқылы көмкерілуі ертегінің ұлттық сипатын айқындайтынын айғақтайды.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер саны жағынан ең көбі және ел арасына ең кең тарағаны [15,71] дей келіп, ондағы әрбір кейіпкерге мінездеме береді. Мысалы: түлкі образы жайында: Ол - асқан айлакер, екі жүзді де қу. Залымдығының арқасында ол көбінесе жолбарыс, қасқыр, аю сияқты барлық күшті жыртқыштарды үнемі жеңіп жүреді: еттің дәмін тат деп, қасқырды қақпанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап, мүйізін пайдаланады, аңқау аюдың масқарасын шығарады. Бірақ түлкінің осыншама айлалы әрекеттері оның өзінен әлдеқайда әлсіз жануарлармен, немесе адамдармен қақтығысы үстінде ашылып, я болмаса әшкереленіп отырады. Мәселен, бірде түлкі әтештен алданып қалады, бірде оны бөдене ақымақ қылып кетеді, бірде тасбақа және кенемен жарыста жеңіліс табады, енді бірде малшының итінен қорқып, зәресі кетеді. Түлкі өзінен күшті, бірақ ақыл-айласы төмен айуандармен кездескенде әр уақытта олардан қулығы мен сұмдығын асырып отырады, ал, өзінен әлсіздерге зұлымдық көрсеткенде, керісінше, ақыл-айласынан айырылып, басқа жыртқыштар сияқты жеңіліс табады. Түлкі бейнесінен жалпы ертегі жанрына тән эстетика заңы анық байқалады: ертегі қашан да әлсізді, зәбірленіп жапа шеккенді қорғайды, соны жақтайды[16,371].
Жануарлар жайлы классикалық ертегілердің де ішкі құрылымдық сипатына ғылыми сараптау жасау арқылы мынадай ой-тұжырым жасайды. Жануарлар жайындағы клаассикалық ертегілердің құрылымы айтарлықтай күрделі емес. Олардың композициялық негізі - жануарлардың кездесулері мен қақтығыстарының тізбегі. Сондықтан да ертегілер баяндаудан гөрі көбінесе диалогқа құрылады. Кей жағдайларда кездесулер көп болады, бірақ ертегіде олардың бір-екеуі ғана пайдаланылады. Ал, бір сарынды эпизодтарды түрі өзгертілмей, үнемі қайталанып отыруы дүниежүзілік фольклорда кең тараған кумулятивтік композиция деп аталады [16,373].
Мұндай сипаттағы ертегілердің, жас бүлдіршіндердің танымын арттырып, түрлі дүние құбылыстарын тізбектей, жинақтай беру арқылы тағылымдық қызмет атқаратыны алғы кезекке шығарылады. Яғни, жануарлар жайлы классикалық ертегіде де қиял көркемдік қызмет атқарады.
Академик-ғалымның қазақ ертегілерін жанрлық жіктеудегі көңіл аударарлық жаңалығы - мысал ертегілер (аполог) түрін анықтауы.
Ғалым мысал ертегілердің қайнар көзі шығыс фольклоры, ондағы дүние жүзіне кең тараған кітаптар, жинақтар, (Панчатантра, Хитопедаша, Шукасаптати, Калила мен Димна, Тотынама екендігін тұжырымдап, оның қазақ топырағындағы ұлттық реңктегі өзгерісі мен түрленуіне мән береді. Бұл мысалдағы ертегілер композициялық жағынан да бөлектеніп, шығыс тәмсіліне тән заңдылықтарға құрылатындығын да ескертеді.
Ғалым тек шығыстық сюжеттер ғана емес, орыс әдебиеті мен мәдениетінің әсерінен де ауысып келген сюжеттердің қазақ тұрмысы мен халықтың мұрат, мүддесіне сай бейімделу, өзгеру, түрлену құбылыстарын мысал ертегілер дәлелінде тұжырымдаған.
Бұл заңдылықтар жайлы академик-фольклортанушы: Қазақ фольклорында ауысып келген сюжеттер ұлттық сипат алған. Бұл қасиет, әсіресе, оқиға ситуациясы мен кейіпкерлердің психологиясынан айқын байқалады. Ауысып келген сюжеттердің желісі де, шығыстық үлгілердің драмалық түрде өрнектелуі де бұзылмай, құрылымдық белгілері сақталып отырады. Ең негізгі өзгерістер ертегілердің идеялық мәнінде ғана болады. Ауысып келген мысалдардағы мораль абстрактылықтан арылып, қазақтың әдет-ғұрыптары мен түсініктеріне сай қайта құрылып, дала жұртының философиясына жақындай түседі[16,377] деп ой қорытады.
Хайуанаттар жайындағы мысал ертегілер классикалық ертегілерден жануарлар сипаттамасының біркелкі болмауы тұрғысынан ерекшеленеді. Мысалы, классикалық ертегілердегі түлкінің өзінен күшті хайуанды үнемі жеңіп, ал, өзінен әлсіздерден жеңіліп отыратын тұрақты мінездемесі мысал ертегілерде кездеспейді.
Хайуанаттар жайындағы мысал ертегілерде ғибраттық сарын басым болып, шарттылық басты мән иеленеді. Жануарлардың аллегориялық образына құрылған ертегінің құрылысы көп жағдайда оның мазмұнынан шығатын афоризмді дәлелдеуге бағытталды. Көркемдігі жағынан алғанда оның мазмұнынан шығатын афоризмді дәлелдеуге бағытталады. Көркемдігі жағынан алғанда, ішінара өлең мәтіндері кездескенімен, аполог формалары көбінесе қарасөзді болып келеді. Ал, өлең түріндегі фольклорлық аполог жеке жанр ретінде толық қалыптаспаған, себебі ХІХ-ХХ ғасырда әдебиеттің жедел дамуы мысал жанрын әдебие арнаға түсіріп жіберген.
С.А.Қасқабасов Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері атты тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғап, сол уақыттан күні бүгінге дейін осы ертегі түрінің жанрлық табиғатын танытуда тың тұжырымдар түйіндеп келеді. Қиял-ғажайып ертегі - қазақ халық әдебиетіндегі ең көне жанрлардың бірі. Оның шығу мезгілі - алғашқы қауымдық қоғам дәуірі. Сондықтан ертегінің бұл түрінде адамзаттың ертегідегі өмірінің көптеген белгілері сақталған. Мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет-ғұрыптардың көріністері (дуальдық ұйым, аналық мекен, аналық неке, кувада, авункулат, т.т.), ерте заманғы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен сенімдер. Бірақ көне дәуірдің бұл көріністерін кейінгі заманда халық тек қиял ғана деп түсінген. Сол себепті де ертегішілер әңгімесін ерте уақытта болған деп ескертеді [11,280].
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінің сюжеттік құрамы сан алуан, жанр жағынан синкретті сипатта болатындығын ұлттық және халықаралық сюжеттердің сипатын саралай келіп, эстетикалық рухы жайлы академик-ғалым былай дейді: Ерте заманда туып, көне дәуірдің көріністерін сақтап келсе де, қиял-ғажайып ертегілер халқымыздың тұрмысын, салтын бейнелейді, күнделікті өмірін көрсетеді. Әрине, өмір шындығын қиял-ғажайып ертегілер тікелей, сол қалпында емес, эстетикалық тұрғыда алып көрсетеді. Өмірдегі тартыстар, болмыс көріністері, адамдардың қарым-қатынасы - бәрі халықтың эстетикалық рухында түзіледі [17,55].
С.А.Қасқабасовтың қазақтың қиял-ғажайып ертегілеріндегі халық идеалын танытатын қаһармандар: аңшы-мерген, жауынгер-батыр, кенже бала, тазша және әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілі жайлы ой-пікірлері қазақ фольклортану ғылымындағы тың ұғымдар болып табылады.
Қиял-ғажайып ертегілерінің көне дәуірлерде туған үлгілеріндегі табиғаттың дүлей күштерімен алысып жеңетін аңшы, батыр, мерген - тарихи тұрғыдан алғанда алғашқы идеал кейіпкер [18,226]. Ал қоғам дамып, рулық-тайпалық дәуір ыдырап, жаңа қоғамдық үрдіс қалыптаса бастағандағы халық идеалы бұрынғы ата жолын ұстанушы, дәстүр-салттың қорғаушысы кенже баланы ардақтаған. Қазақ өміріндегі қара шыңырақтың иесі кенже баланың қиял-ғажайып ертегідегі образдық, халықтық мақсатпен қабысқан қасиеттерін ғылыми тұрғыдан терең тексерген ғалым да - С.А.Қасқабасов. Қазақ халқының фольклорын оның тыныс тіршілігімен қоса тұтас алып қарастыратын зерттеуші қиял-ғажайып ертегілеріндегі Кенже бала образының өзіндік ерекшелігі бар екендігін алғаш ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Белгілі орыс ғалымы Е.М.Мелетинскийдің еңбегіндегі: Ертегілік кіші ұлды дәріптеу минорат пен майораттың қайшылықты күресі тұсында пайда болды. Майораттың үстемдігі (үлкен ұлдың үстемдігі) кіші ұлдың қудалануына алып келді. Сондықтан ертегі эстетикасы қудаланған кіші ұлды жақтайтын халық ұстанымын білдіреді [19,92] дейтін пікіріне кереғар ой ұсынады. Қазақ ертегілерінің материалы негізінде С.А.Қасқабасов қазақтардағы кіші ұлды дәріптеудің майоратқа дейінгі пайда болған құбылыс екенін ежелгі әлеуметтік әдет-салт негізінде айғақтайды. Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кенже бала образының өзін ғалым іштей екіге жіктейді.
Біріншісі: Кенже ұлдың аңшы-мерген тұлғасындағы қалың жұртты бәледен құтқарушы бейнесін дәріптейтін ертегілер.
Екіншісі: Ағайындылар арасындағы қақтығысты бейнелейтін ертегілердегі үлкендердің кіші ұлды шеттетіп, қуғынға ұшырататын ертегілер [20,192].
Кіші ұлдың алғашқы образы әрине, көне замандарға жетелейді. Ал, ағайындылар арасындағы араздықтағы кенже ұлдың шеттетілуінің негізгі себебі мұрагерлік қана емес, өзге де мотивтерге байланысты екендігін талдай отырып, ертегілік юнариаттың екі түрлі даму деңгейін анықтайды: 1) ерте дәуірдегі - кіші ұлды дәріптеу рулық қауымның гүлденген кезінде пайда болып, рулық дәстүр-салттың қорғанышы болады. 2) кейініректегі рулық қауымның ыдырай бастаған тұсындағы кіші ұлды дәріптеу әлеуметтік жағынан қуғын көрумен, шеттетілумен ұштасып жатады.
Сонымен бірге, қиял-ғажайып ертегілердегі ағайынды үш қыздың ең кішісінің қуғындалуының түрлі тарихи себептері де жан-жақты ашып көрсетіліп, ол отбасылық қатынастар, неке түрлерінің даму тарихымен байланыстырылады. Мәселен, әр түрлі рудан әйел алудың міндеттілігі кіші қыз образын кіші әйелмен алмастырғандығы жайлы мысалдарымен түйінделген. Полигамиялық отбасындағы ең кіші әйелдің үлкен әйелдер тарапынан зәбір көруінің себептерін зерттеуші былай тұжырымдайды: Бұл қайшылық тек күншілдікке ғана байланысты емес, оның әлеуметтік-экономикаолық себептері де бар. Перзентсіз үлкен әйелдер мұрагерліктің мол бөлігін иемдене алмайды. Ал баласымен қоса алғанда кіші әйелдің құқы жоғары. Сондықтан үлкен әйелдер қандай жолмен болса да кіші әйел мен баласынан құтылуға асығады. Алайда ертегі эстетикасы жазықсыз жәбір көргендер жағында. Сондықтан қандай да зұлымдықты жеңіп, оларды бақытқа жеткізеді [20,201].
Сондай-ақ ертегілердегі жетім мен жесір образдарының қазақ ертегілеріндегі өзіндік ерекшелігін ғалым қазақ халқының рулық әдет-салтының (әмеңгерлік) аясында ашып көрсетіп, кейінгі таптық қоғамдағы оның өзгерісін де саралаған.
Ғалым қиял-ғажайып ертегілерінің ғылыми анықтамасын былайша тұжырымдайды:Қиял-ғажайып ертегі фольклордың классикалық түріне жатады, ол көркемдігі жағынан басқа жанрлардан анағұрлым артық, мұнда ежелгі утилитарлық қызмет атқарған көне ұғымдар мен сюжеттер шебер жымдасқан, соның нәтижесінде қиял-ғажайыптиы ертегілік шығармалар эстетикалықфункциясы бар өнер туындысына айналған. Сондықтан қиял-ғажайып ертегі фольклордың болмысқа эстетикалық қатынасының бір формасы болып саналады. Сол себепті ол қоғам дамуының әр кезеңіндегі халық идеалын бейнелейді, оның эстетикалық, этикалық түсініктерін танытады. Ал осылардың айқын көрінуінде ертегілік шығарманың композициясы мен тілі, яғни поэтикасы ерекше рөл атқарады [20,211].
Ертегіге арналған зерттеулерінде ғалым қиял-ғажайып ертегілерінің өзге халықтар ертегілерімен құрылымдық тұрғыдан ортақ жақтары, өзгеше тұстары жайлы, қаһарманды дәріптеу тәсілі, ертегідегі оқиғаның басталуы, өрбіп-дамуы, шарықтау шегі, сюжеттік шешімі жайында ғылыми саралаулар жасаған. Сондай-ақ, қиял-ғажайып ертегілеріндегі көркемдік құралдардың атқаратын қызметі, мәселен, әсірелеу, қайталау, контраст тәсілдері мен тұрақты формулалар, мақал-мәтел, жұмбақтар, өлең-шумақтарының көркемдік қызметін терең талдап көрсетеді.
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял-ғажайып ертегі мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де жанрлық белгілерін бойына сіңірген. Түптеп келгенде, батырлық ертегінің бір бастауы көне миф пен хикая, ал, екінші көзі - қиял-ғажайып ертегі. Соған қарамастан, ол өз бетінше, өз жолымен қалыптасып, дамыған. Батырлық ертегіде жеке адамның рулық ұжымнан дараланып шыға бастағаны және ол өзін жеке адам ретінде сезіне бастағаны көрініс тапқан дей отырып, зерттеуші батырлық ертегілерді тақырыптық жағынан жіктеп, оның екі түрлі тобын анықтайды [21,79]. Бірі - болашақ батырдың некелік сынақтан өтуі: қыздың немесе әкесінің қиын-қиын тапсырмаларын орындау, балуандық пен мергендік сыннан сүрінбей өту, жаяу жарыста жеңіп шығу, т.т. Екіншісі - әртүрлі ғажайып мақұлықтармен және жау елдің қолымен соғысу. Осы екі тақырыптық циклдың кейін қаһармандық эпосқа көшіп, бірақ онда кейіпкердің бала кездегі ерлігі жеке тақырып болып қалыптасатындығы айқындалады.
Ал, екінші тақырып туған елдің намысын қорғау өзекті болып тұрғанда пайда болған, яғни қаһармандық эпостың аз-ақ алдында немесе сонымен бірге қалыптасқан. Сол себепті бұл тақырып екі жанрға бірдей ортақ. Батырлық жыр барлық жанрдан басым түскенде бұрынғы ертегідегі аңшы-мерген енді батырға айналады [22,119] деп тұжырымдайды. Батырлық ертегінің стиліндегі асықпай баяндау, өлеңмен берілетін эпизодтар, эпикалық тыныс мәселелері талданып, батырдың жаумен айқасының ерекше баяндалуы, яғни, ерлікпен үйлену, жаумен соғысу, мақұлықтармен шайқасу жағдайлары батырлық ертегіні қаһармандық эпосқа жақындататын белгілер ретінде сарапталады. Қаһармандық эпостағы батырдың образы, оның мінезіндегі ерлік пен қайсарлық, сөз жоқ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында жекелеген тұлғалардың шығармашылығын зерттеу ісі - көптен қалыптасқан, терең тамыр тартқан сала десек те, бүкіл саналы ғұмырын туған әдебиетіміздің тарихын, ауыз әдебиеті мұраларын зерттеп, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кеезңдерін ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосып келе жатқан көрнекті фольклортанушы ғалым, филология ғылымыдарының докторы, академик Сейіт Қасқабасовтың сан-салалы ғылыми еңбектері жеке зерттеу обьектісі болып, нақты бағасын ала қойған жоқ. сол себепті ғалымның шығармашылығын арнайы зерттеудің мәні зор.
Сейіт Асқарұлы Қасқабасов - республикаға және одан тыс шет елдерге белгілі әдебиеттанушы-ғалым, білікті фольклортанушы. Фольклор, әдебиет бойынша үш жүзден астам ғылыми еңбек авторы. Ол айналысып жүрген ғылыми зерттеулер ауқымы әртүрлі: фольклор, әдебиет, өнер, этнография, мәтінтану және аударма. Ғалым ретінде ол А.Веселовский еңбектерінен алатын және Вс.Миллер, М.Сперанский, ағайынды Б. Соколов, Ю.Соколовтар, В.Пропп, В.Жирмунский, В.Чичеров, Н.Смирнова зерттеулері арқылы даңқы өрлеген академиялық әдебиеттану мектебі дәстүрінде қалыптасты. Институттың екінші курсында оқи жүріп ғылымға бейімділігін танытады да, Қазақстан ҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы Н.С.Смирнованың жетекшілігімен фольклорлық мұраларды жинаумен және зерттеумен айналысады, студенттік ғылыми конференцияларда баяндамалар жасайды, арнайы фольклорлық экспедицияларға шығады. Нәтижесінде бесінші курста оқып жүріп-ақ, 1964 жылы алғашқы ғылыми еңбегін жариялайды. Е.Тұрсыновпен бірігіп жазған Ертегіші Шалқарбай Дауылбаев деген мақаласы С.Мұқановтың 60 жылдығына арналған Қазақ филологиясының мәселелері жинағында жарық көрді. Ол фольклордың прозалық жанрларын зерттеуде үлкен табыстарға қол жеткізіп, отандық фольклортану ғылымының дамуына елеулі үлес қосты, оны халықаралық деңгейге жеткізіп, фольклортанушылардың жаңа буыны мектебін жасады, республикада алғаш рет фольклорды кешенді түрде зерттеу (этнография, археология, тарих және тіл білімі материалдарын пайдалана отырып) әдісін қолданып, фольклорды оның бүкіл жүйесі бойынша кең тарихи кезеңдік тұрғыда қарастыру негізін қалады.
Академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасов 1940 жылы 24 маусымда Жаңа-Семей қаласында дүниеге келген. 1947 жылы осы қаладағы №5 орта мектепке оқуға барады. 1950 жылы анасымен бірге Алматыға қоныс аударады. 1954 жылы Алматы облысы Қаскелең ауданы Чапаев атындағы колхоздағы мектептің 7 сыныбын бітірген соң Алматы қаласындағы Жамбыл атындағы №18 орта мектепте (кейін №12 орта мектепке қосылған) оқуын жалғастырады. 1957 жылы мектепті ойдағыдай бітіргеннен кейін колхозда екі жылдай жұмыс істеп, анасына көмектеседі. 1959 жылы Абай атындағы Қазақ педагогика институтының (қазіргі Қазақ Ұлттық педагогика университеті) тарих-филология факультетіне оқуға түседі. 1964 жылы институт бітірген соң Қазақстан ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аспирантурасына қабылданады. 1968 жылы аспирантураны тамамдаған уақыттан бері осы институтта қызмет етіп келеді. 1968-1970 жылдары кіші ғылыми қызметкер, 1970-1981 жылдары аға ғылыми қызметкер, институттың ғалым-хатшысы, 1983-1988 жылдары аға, жетекші ғылыми қызметкер, Жамбылтану және қазіргі халық шығармашылығы бөлімінің меңгерушісі, 1994-1995 жылдары институт директорының орынбасары, 1995-1997 жылдары Қолжазба және текстология орталығының жетекшісі болып қызмет атқарды. Осы аралықта 1970-1979 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясы Қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің ғалым-хатшысы болып, 1981-1982 жылдары КСРО Ғылым Академиясы М.Горький атындағы Әлем әдебиеті институтында аға ғылыми қызметкер міндетін атқарды, 1988-1990 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Идеология бөлімінің кеңесшісі, 1990-1991 жылдары Орталық Комитеттің Саяси процестер жөніндегі әлеуметтік орталығының жетекшісі, 1991-1992 жылдары ҚР Президенті мен Министрлер Кабинеті аппаратының мәдениет секторының меңгерушісі, Білім, спорт, туризм және жастар істері жөніндегі бөлім меңгерушісінің орынбасары қызметтерінде болды, 1992 жылы ҚР Министрлер Кабинеті жанындағы Жоғары Аттестациялық комиссияның тұңғыш төрағасы болып тағайындалып, мемлекеттік аттестациялау органдарының қалыптасып дамуына үлкен үлес қосты. Бұл қызметті 1994 жылға дейін атқарды. 1997-1999 жылдары Л.Н.Гумилев атындағы Евразия университеті жанындағы Евразия ғылыми-зерттеу орталығының (ҒЗО) жетекшісі, 2000-2001 жылдары осы университеттің жаңадан ашылған шығыстану факультетінің деканы, әрі Евразия ҒЗО жетекшісі. 2001 жылдың қыркүйек айынан бастап М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры болып қызмет етіп келеді [1].
Қазақстан гуманитарлық ғылымдарының ішінде тарих, этнография, этнология, антропология, әдебиеттану, дінтану іспетті білімдер жүйесімен тамырлас, сонымен бірге өзіндік даралығы мол сала - фольклортану. Шетелдік ориенталистер негізін қалап, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайылов т.б. дамытқан ғылым өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап жаңашыл зерттеу әдістемесін қабылдады. Фольклорлық мұраларды басқа туыстас ғылымдар жетістігін пайдалана отырып, бүкіл әлемдік ауқымдағы бар құбылыстарды түгел қамтып, толық, тергеп, салыстыра қарастыратын тарихи-типологиялық тұрғыдағы зерттеулер өріс жайды. Зады, фольклортанудың тыныс алар өкпесі - типология. Әдетте қолданылмай қалмайтын бұл әдіс шеңберін кеңейтіп, табан тірер танымдық талғам қорын байытты, зияткерлік үдеріс ауқымы сан тарапты, тың сипатты әдебиеттер көзімен толықты. Ұлттық аядағы, аса қажетті басқыш болған фольклористика табыстары болмысы тың жан-жақты интеллектуалды ізденістерді жатырқаған жоқ. Сондай ізденістердің басында С.Қасқабасов тұрды [2].
С.А.Қасқабасов 1969 жылы Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері деген тақырыпта кандидаттық, 1989 жылы М.В.Ломоносов атындағы Москва мемлекеттік университетінде Қазақ халық (ертегіге жатпайтын) прозасының жанрлары деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорғайды. Ол - ҚР ҰҒА академигі (2004), ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1992), Қазақстан ҒА Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының (1986) иегері, Жамбыл атындағы Халықаралық сыйлықтың (1996) лауреаты, Халық шығармашылығын зерттеушілердің Халықаралық қоғамының мүшесі (1991, Финляндия), Махамбет атындағы сыйлықтың лауреаты (2004).
С.Қасқабасов қазақ фольклорының өнер сипатына да көңіл бөліп, бірнеше зерттеулер жазды. "Родники искусства" атты еңбегінде фольклорлық этюдтерді халықтық өнер бастауларымен тығыз байланыстыра отырып, фольклорды қазіргі көркем өнердің құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырады [3]. Ғалым қазақтың халықтық драмалық шығармашылығын күнделікті кәсіптік және әдет-ғұрыптық форма, ойын-сауықтық форма және театрлық кәсіби өнердің балаң формасы деп үш топқа бөліп қарастырады. Күнделікті кәсіптік және әдет-ғұрыптық формаға тұрмыстық шаруашылық салттар, той-думан, аза тұтуға байланысты әртүрлі жоралғылар мен ауызекі поэтикалық шығармаларды жатқызса, ойын-сауықтық форма тобын түрлі ұлттық ойындар мен ойын-сауық көріністері құрайтындығын зерделеп, театрлық кәсіби өнердің балаң формасы ретінде сал-сері, әнші-ақындардың, күлдіргі қушыкештер мен сайқымазақтар қызметін, жартылай кәсіби актерлердің жәрмеңкелердегі ойындарын, ХХ ғасырдың бас кезінде ашылған алғашқы драмалық үйірмелерді жатқызады. Олардың фольклорлық негізін саралап, нақты ғылыми ой-тұжырымдар жасайды. Трагедияның фольклорлық үлгісінің драмалық шығармаларға трансформациялану жайын жеке зерттеп, фольклорлық трагедияны лиро-эпикалық форма және дастандық форма деп екі түрге бөліп қарастырады, әр форманың даму сатылары мен ерекшеліктерін, өзгеру үрдісін талдап көрсетеді. Сонымен бірге қазақтың фольклорлық мұрасы мен қазіргі мәдениеттің өзара байланысын фольклордың қазіргі әдебиет пен театрға, кәсіби музыка мен кино және бейнелеу өнеріне тигізген әсерін саралап, тұжырымды ой-пікірлер қорытады.
Фольклортанушы-ғалым фольклордың өнерлік сипаты туралы ойларын басқа зерттеу еңбектерінде де өрбітті. М.Әуезовтің ұлттық театр негіздерін қазақ фольклорынан іздеу қажеттігі туралы идеясын дамытып, "Қазақтардың фольклорлық театры" атты зерттеу жазды, халық ойындары, фольклор түрлері театрдың ойындық түрлері деп талданды [4].
Ал "Қыз Жібек" эпосына байланысты жүргізген ғылыми ізденістері барысында ғалым бұл туындының екі үлкен жырдан тұратындығы туралы қорытындыға келді, яғни "Қыз Жібек" эпосы біріктірілген жыр екендігін дәлелдеп берді. Шығарманың бірінші бөлігі Төлеген мен Жібектің махаббаты туралы ғашықтық жыр, ал екінші бөлігі Жібек пен қаза болған Төлегеннің інісі Сансызбайдың ара-қатынасы туралы батырлық жыр екендігіне көз жеткізіп, фольклортанушыларды елең еткізген ғылыми жаңалық жасады.
Ғалым тарихи жырларды арнайы зерттеп, олардың жанрлық сипатын ашты, бұл жырдың тарихи өлең мен батырлық эпостан бөлек дербес жанр екені: "Тарихи жыр-түптеп келгенде батырлық жыр мен тарихи өлеңнің аралығындағы жанр" [5] деп оның бірте-бірте циклденіп, үлкен жырға, яғни жаңа жанрға айналу процесін саралау арқылы дәлелдеді.
М.Әуезов, Ә.Марғұлан зерттеген Қорқыт, Асан Қайғы туралы жаңа ғылыми ізденістерге толы мақалалар жазып, олардың мифологиялық, фольклорлық және тарихи негіздерін ашты, М.Әуезов пікірлеріне сүйеніп, Асан Қайғы туралы аңыздарды халықтың әлеуметтік утопиясы деген дәлелді қисынға келді.
Абайдың ақындық әлемі де ғалым назарынан тыс қалған жоқ. Ұлы ақынның "Ескендір" поэмасының сюжеттік негізін Ескендір туралы қазақ ертегілерінен іздеп зерттеуден бастаған ол кейін "Абай және фольклор" атты еңбегінде Абай поэзиясының негізгі қайнар көзі - ауыз әдебиетінен бастау алатындығы зерттелмей қалғандығына ерекше көңіл бөліп, бұл мәселені арнайы зерттеді, фольклорды ұлы ақын қалай және қандай дәрежеде, мақсатта пайдаланғанын "Ескендір", "Масғұт", "Әзімнің әңгімесі" поэмаларының сюжеттік негізін ашу арқылы пайымдады [6], сондай-ақ, Абайдың қазақ мақал-мәтелдері қандай принцип бойынша бағалағанын нақты көрсетті.
Қазақ фольклортану ғылымының тарихын зерттеу ісі ХХ ғасырдың 70-жылдарында мықтап қолға алынғанда осы жұмыстың бел ортасында С.Қасқабасов жүрді. Қазақ фольклористикасының даму жолдарын баяндап, ауыз әдебиетінің зерттелу жайы оның негізгі жанрлары бойынша сөз болған, қазақ фольклорын зерттеген көрнекті ғалымдардың шығармашылық портреттері қамтылған "Қазақ фольклористикасы" атты ұжымдық еңбекте (1972) ғалымның қазақ фольклоры туралы көптеген іргелі ғылыми еңбектер жазған көрнекті фольклортанушы, Қазақстан ҒА корреспондент-мүшесі Н.С.Смирнова жайында толымды зерттеуі жарияланды. Ал қазақ халық ауыз әдебиетінің ерте заманнан 1917 жылға дейінгі аралықтағы жиналу, жариялану, зерттелу тарихына арналған "Қазақ фольклористикасының тарихы" атты ұлттық фольклортану ғылымының беделін арттырған іргелі ұжымдық монографияда (1988) бұл кезде есімі республикадан тыс жерлерге танылған білікті ғалымның бірнеше зерттеуі жарияланды [7]. Осы еңбектің көлемді бір бөлімін құраған "ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ фольклористикасы" атты тарауында С.Қасқабасов осы кезең аралығындағы қазақ халқының ауыз әдебиетінің дамуы мен жиналуы, жариялануы мен зерттелуі жайынан әңгімелеп, фольклор мұраларын жинаған зиялы қауым өкілдерінің жинаушылық, ғылыми-шығармашылық ізденістері мен көзқарастарына терең талдау жасайды. Қазақ фольклортану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, В.Радлов, Г.Потанин, Н.Березин сияқты қазақ, орыс ағартушылары мен ғалымдарының айрықша сіңірген еңбектері аталып қана қоймай, ауыз әдебиетінің өріс-арнасын кеңейтуі соны құбылыс болғаны туралы тың қорытындыға келді. Бұл тарау ғылыми еңбектің қомақты бір бөлігі ретінде ерекшеленіп, байыпты пайымдаулармен айшықталды. Осы ұжымдық монографияда Абай Құнанбаевтың фольклортанушылық қырлары туралы алғаш рет зерделі зерттеу жарияланды. Бұл тарауды да жазған С.Қасқабасов Абайдың халық ауыз әдебиетіне қатысы, қазақ фольклоры жайындағы ғылымның қалыптасуына қосқан өзіндік үлесі туралы сөз қозғап, ұлы ақынның өз шығармашылығында фольклорлық мұраны пайдалану жолдары мен әдістері және қара сөздеріндегі қазақ мақал-мәтелдері мен нақылдары жөнінде айтқан пікірлері, фольклортанушылық көзқарасы байыпты зерттелді. Сондай-ақ, осы ұжымдық еңбекте ғалымның ХІХ ғасырда қазақ фольклорын жинап жариялаудағы Г.Н.Потаниннің еңбегін жан-жақты саралаған портреттік мақаласы жарияланып, орыс ғалымының халқымыздың бай ауыз әдебиеті мұраларын кейінгі заманға жеткізудегі қызметі жан-жақты ашып көрсетілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының нысаны болып отырған ғалым С.Қасқабасов еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды. Әдебиет тарихы, фольклор, абайтану, текстологияға арналған зерттеулер мен монографияларда ғалым есімі аталып, оның еңбектеріне сілтеме жасалады. С.Қасқабасовтың қазақ ғылымы үшін маңызды пікірлеріне салиқалы талдаулар да жасалған. Бірақ, монографиялық тұрғыда жазылған жұмыс жоқ, оның еңбектеріне таңғылықты ғылыми талдау жасалған емес. Сондықтан ғалымның әдебиеттанушылық және фольклортанушылық еңбегі алғаш рет диплом жұмысы аясында зерттеліп отыр.
Ғалымның ғылыми-зерттеу еңбектерінің негізгі бағыты: фольклор мен әдебиет және өнер. Әсіресе, мифология мен фольклорлық проза саласын зерттеуде айрықша ғылыми табыстарға қол жеткізген. Ол фольклордың прозалық саласын ғылыми тұрғыдан саралап, жанрлық жағынан жіктеген және қазақ мифологиясын типологиялық тұрғыдан тұңғыш тұжырымдаған ғалым.
Ғалым жеке ақындар шығармашылығын зерттеуге де ден қойды. 1996 жылы жыр алыбы Жамбылдың орыс тіліндегі таңдамалы шығармаларының бір томдығын шығарды. Жинаққа ақын шығармашылығы туралы зерттеу мақала жазып, әр шығарма мәтініне ғылыми түсініктеме берді. Томға кіріспе ретінде жазылған көлемді зерттеуінде Жамбыл туралы М.Әуезовтің ой-пікірлерін негізге алып, ақын, жырау, жыршы типтерін жаңа байыпты ғылыми тұжырымдармен қорытты. Өршіл, асқақ рухты поэзияның көшбасшысы Махамбеттің ақындық талантын жаңа қырынан танытып, тәуелсіздік рухымен кең тыныста жазылған "Махамбет - қазақ әдебиетінің классигі" атты еңбегі арқылы көтеріліс жыршысының шығармашылығын жаңаша зерттеуге жол салды. Орыс тілінде шыққан 3 томдық "Қазақ әдебиетінің тарихын" жазуға қатысып, бұл басылымның 10 томнан тұратын жаңа жобасын дайындады. Журналда жарияланған бұл жоба қазір ғалым өзі басқарып жүзеге асып жатқан 10 томдық "Қазақ әдебиетінің тарихына" негіз болды.
Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мәселелерін де ғалым жіті назарда ұстады. "Қазақстан тарихының" бес томдық жаңа басылымында қазақ әдебиетінің ежелгі және орта ғасырлардағы тарихын жаңаша бажайлаған "Қазақстанның ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы рухани мәдениеті" атты ғылыми тарауы және Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулар поэзиясына арналған "Қазақ халқының рухани мәдениеті ( ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. )" атты зерттеуі жарық көріп, С.Қасқабасовтың әдебиет тарихының дәуірлерін кезеңдеу, өзіндік ерекшеліктерін айшықтап ашып, көркемдік қуатын танытудағы білгірлігін байқатты. Ұлт әдебиетінің тарихын зерттеудегі бұл ізденістер ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктері айқындалып, жыраулар шығармашылығы жаңаша пайымдалып талданған "ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті" компендиум ( шағын зерттеу еңбек ) жазуға ұласты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты - көрнекті ғалым С.Қасқабасовтың қазақ әдебиеті мен фольклор тарихына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның ұлттық әдебиеттануға қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау. Ғалым мұрасын екшеп, жіктеп, жүйелі түрде талдау мен сараптау негізінде оның арғы-бергі еңбектеріне зер салып, оларды өз кезеңінің әдеби үдерісімен тығыз бірлікте, іштей үндестікте қарастыра келе, еңбектерінің алатын орны мен жаңашыл ғылыми сипатын ашу, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын анықтау. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
С.Қасқабасовтың әдебиет тарихы мен фольклортану ғылымындағы зерттеу салаларын ашып көрсету;
Ғалымның еңбектерін зерделеу үстінде оның өзіне ғана тән көркемдік ізденістері мен зерттеу ауқымы, жанрлық ерекшелік мәселелерінің әдеби процестегі маңызын көрсету;
Қазақ әдебиетінің тарихындағы алар орнын орнықтыру негізінде халық ауыз әдебиетінің жанашыры ретіндегі ғылыми ұстанымдарын көрсету;
Ғалымның қазақ ертегілеріне қатысты ұстанған көзқарастарының концепциясын айқындау;
Зерттеушінің мәтінтану саласындағы ізденістерін қазіргі ғылым биігінен пайымдау;
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеу объектісіне ғалымның Казахская волшебная сказка (Алма-Ата, 1972), Қазақ халық прозасы (Алматы, 1984), Родники искусства. (Алматы, 1986), Казахская несказочная проза (Алматы, 1990), Жаназық (Астана, 2000), ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (Алматы, 2005), Елзерде (Астана, 2010) атты ғылыми монографиялары мен бірқатар мақалалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында әдеби-ғылыми танымның негізгі қағидалары, бағыттары басшылыққа алынды. Бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымындағы жетекші ғалымдардың бірі Сейіт Қасқабасовтың шығармашылығы хақында жазылған немесе арнайы ғылым обьектісі ретінде қарастырылған еңбектер жоқ. Дегенмен ғалымның зерттеушілігі жайында жазылған бірқатар ғылыми мақалалар бар. Жұмысты жазу барысында теориялық, әдіснамалық іргелі еңбектермен қатар, ғалымның ғылыми мұрасы мен бағыты жайында жазылған баспасөз деректері мен отандық әдебиеттанушы ғалымдар баяндамаларындағы дерек көздері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылыми теориялық еңбектердегі және З.Ахметов, Р.Бердібай, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғалиев, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, А.Ісімақова, Т.Есембеков және тағы басқа ғалымдардың ой-тұжырымдары назарға алынып, зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Өзге де қазақ, орыс, әлем әдебиетшілерінің қажетті пікірлері мен зерттеулері қарастырылып, ғылыми жұмысымызға теориялық таяныш ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Алға қойған мақсатымызды орындау барысында және зерттеу жұмысын жазу үстінде әдебиеттану ғылымының жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы талдау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу С.Қасқабасовтың ғылыми шығармашылығын арнайы қарастырған алғашқы еңбек болуымен де құнды. Мұнда ғалымның қазақ ғылымын өркендетуге қосқан үлесі анықталып, сараланды. Соның ішінде зерттеушінің қазақ фольклортану ғылымын, халық прозасының ерекшеліктерін, мәтінтану ғылымын дамытуға қосқан үлесін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми тұжырымдар мен жинақталған деректердің нәтижелерін әдебиетші-ғалымның мұрасын тереңдеп тануға қызыққан қалың оқырман жұртшылыққа қосымша материал ретінде ұсынуға болады. Сонымен бірге, жұмыстың тиянақталған нәтижелері бұл салада жазылатын болашақтағы еңбектер үшін де маңызды рөл атқарады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Сейіт Қасқабасовтың фольклортану саласындағы еңбектері
4.1. С.Қасқабасов және қазақ ертегілері
Қазақ фольклорының елеулі саласын құрайтын ертегілердің зерттелу тарихы да түрлі даму жолынан өтті. Мәселен, М.Әуезов қазақ ертегілерінің мағына, мазмұны жайлы кең талдап, мазмұндап жазған. Ертегілердегі шындық пен қиял сипаты туралы да ғылыми салиқалы ой ұсынған. Бұрынғы елдің қиялы өзіне таныс емес, жат бір нәрсені құр жанынан шығарып, әңгімеге кіргізген емес, қайта бұрынғы заманда сол ертегіге кірген нәрсенің барлығы да даусыз шын сияқты көрінетін. Ол кездегі ертегі, бүгінгі елдің өмірінен алған шын әңгімелер сияқты, даусыз шын оқиға болып көрінген. Бері келіп ел есі кіріп, ержеткен соң ғана ертегіні өтірік деуші шығады. Ол, елдің білім, зейіні артып, дүниеге таныстығы молайғандықтан, бұрынғының ұғым, нанымнан кейінгілердің ақыл, білімі артып, бой жетіп асып кеткендігінен. Қазақтің көп ертегісін жинап, сынап қарастыру біздің жақын міндетіміздің бірі болады [8,168] деп атап көрсеткен. Қазақ ертегілерін зерттеу міндеті өткен ғасырдың басынан күні бүгінге дейін түрлі деңгейде шешілді. Ол зерттеушінің талант, білім дәрежесіне, орыс және еуропа фоьклортану ғылымының озық мектебінің тағылымына сүйену тұрғысынан ерекшеленеді.
Қазақ фольклортану ғылымындағы ертегіні зерттеу әдісіне мүлде тың бетбұрыс әкелген ғалым - С.А.Қасқабасов. Ол ғылыми тәжірибесі ертерек қалыптасқан орыс, еуропа фольклортанушы ғалымдарының ертегіні зерттеу әдіс-тәсілдерін қазақ материалдарының негізінде, ғылыми тұрғыдан тереңдетіп, жаңғыртқан. Зерделі ғалымның тырнақалды ғылыми мақаласы Сказочник Шалкарбай Данылбаев (Едіге Тұрсыновпен бірігіп жазған)деп аталып, онда қазақ ертегілерінің сақталу, даму тарихындағы ертекші рөлі алғаш рет айқындалды. Ел арасынан жиналған, әсіресе, Жетісу өңіріндегі ертекші тұлғалар туралы тың ойлар тұжырымдалды. Сонан күні бүгінге дейін бұл іс іргелі зерттеулерге ұласты.
Ертегі жанрын басқа прозалық туындылардан бөлу тәжірибесінің негізін салған орыс ғалымы А.Н.Афанасьев болатын [9]. Бұл туралы В.Я.Пропп атап көрсете отырып, орыс ертегілерін хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, новеллалық ертегілер, кумулятивті ертегілер деп жіктеген [10]. Жалпы еуропалық фольклортану саласындағы елеулі табыстың бастысы: фин ғалымы Анти Арне-Томсеннің еуропалық ертегілердегі жалпы белгілі сюжеттердің каталогын жасауы, қайталанған сюжеттерді ертегілер типі деп атауы (Указатель сказочных типов. Хельсинский), онан кейінгі осы неміс тіліндегі көрсеткішті 1929 жылы Н.П.Андреевтің (Указатель сказочных сюжетов по системе Аарне) орыс тіліне аударып, орыс ертегілерінің материалы негізінде толықтыруы ертегі жанрының зерттелу тарихындағы үлкен жаңалық болғаны белгілі [11,272]. Орыс фольклортануындағы ертегіге анықтама беріп, жанрлық ерекшелігін ғылыми тұрғыдан терең тексерген ғалым В.Я.Пропптың іргелі еңбектері түрлі халықтардың, соның ішінде, бұрынғы кеңес одағында өмір сүрген халықтардың фольклорлық мұрасын зерттеуге зор ықпал етті. Ертегінің дүние жүзі халықтарының фольклорына ортақ жанр екендігі, ондағы тарихи-мәдени даму тарихы тұрғысынан туындайтын универсал сюжеттер мен мотивтер мәні ғалымдар тарапынан үлкен қызығушылық тудырған.
Ертегілерді тақырыбы я болмаса кейіпкерлерінің қандай болғандығына қарап емес, кейіпкерлер әрекеттері қызметтерінің функциясына қарап анықтау тәжірибесіне сүйену басты бағыт алды. Әр түрлі персонаждардағы бірегей әрекеттің тұрақты әрекет ретінде кездесуі есепке алынды.
В.Я.Пропп іргелі зерттеулерінде жалпы ертегі композициясының біркелкілігін тарих пен этнография тұрғысынан зерттеп, заңдылықтарын терең қарастырған. (Морфология сказки (1928, 1969); Исторические корни волшебной сказки (1946).
Ал С.Қасқабасов осы фольклортану жетістіктерінің бәрін есте ұстай отырып, қазақ фольклорындағы ертегі кейіпкерінің (көркемдік дәстүрге сай) өмірі мен бастан кешетін оқиғаларының барлық дамыған көркем ертегіге тән сюжеттік қалпын анықтап, оның негізгі желісін былайша тиянақтайды.
1. Кәрі ата-ана.
2. Кейіпкелердің дүниеге келуі:
а) ғайыптан тууы,
ә) төтем-бабадан тууы,
б) баба аруағының жәрдемімен тууы,
в) мұсылман әулие-әнбиелерінің, пірлердің көмегімен тууы,
г) әкесі үйде жоқта тууы.
3. Кейіпкердің қалыңдығын іздеп шығуы:
а) жолдағы оқиғалар (әртүрлі мақұлықтар жолығып, оларды жеңуі және достасуы),
ә) болашақ қайын атасының жұмыскеріне (тазша, қойшы) жолығуы, соның кейпіне енуі.
4. Қайын атасының аулына танылмай келуі:
а) атасының аулында жұмыс істеуі,
ә) болашақ атасыныңәрқилы шарттары мен тапсырмаларын орындауы,
б) атасының тағына отыруы.
5. Еліне оралуы [12,168].
Ғалым ертегінің негізгі қаңқасы қосымша мотив, ситуация, эпизодтармен қалай толықтырылады, дамытылады дейтін мәселелерді тереңдей талдап, ішкі жанрлық жіктелу жүйесінің ғылыми негізін салған. Мысалы, батырлық ертегінің осы схеманы бұзбай, бірақ оның жеке бөлшектерін толықтырып, дамытып, өзгертіп жіберетіндігін дәлелдеген. Осы арқылы батырлық ертегі жанрын қазақ фольклорына жеке ертегілік түр ретінде енгізген.
Ғалым ертегі сюжетіндегі негізгі бөлшектер: перзентсіз ата-ана, кейіпкердің ғайыптан тууын тек түркі-мнғол материалдары негізінде ғана емес, тарихи дамуы әр түрлі халықтар ертегілерінің негізінде ғылыми тұрғыдан талдайды және бұл мәселе жайлы орыс,еуропа фольклортануындағы ой-пікірлерді қазақ халқының ерекшелігіне сай ертегі мәтіндері негізінде егжей-тегжейлі қарастырған [13].
С.А.Қасқабасов, В.Я.Пропп, А.Н.Веселовскийлердің ғайыптан туу мотивіне байланысты ой-пікірлерін қазақ ертегілерінің материалында тереңдетіп, жан-жақты дәйектейді. Бұл мотивтің ең көне замандардан кейінгі атаулар аруағына сену мен бір құдайлық, исламдық сенімге дейінгі даму, өзгеру жолдарын ертегі мәтіндеріндегі мотивтің сипатымен сараланған. Мысалы, ертегі кейіпкерінің керемет жағдайда туылуының өзінің бірнеше типін көрсету арқылы ергеі қаңарманын дәріптейтін мотивтің көркемдікке дейінгі даму тарихын алғаш рет ғылыми тұрғыдан терең тұжырымдаған.
Ертегі кейіпкерінің өмір жолындағы мақсаты - отбасы құру екендігін,бірақ кейіпкердің бұл өмір жолы ертегі поэтикасына орай көркемделіп, дәріптелетіндігі, көркемдеу мен дәріптеу үдерісінде сюжеттің небір қосымша эпизодтармен, қайталаулармен толықтырылып, ертегінің кеңейе түсу заңдылықтары ашылады. Соның нәтижемінде кейбір жағдайда кейіпкердің өмір жоландағы оқиғалар мен қақтығысулар, кездесулер бірнеше дүркін қайталанып, кейіпкердің жеңетін жауларының да санының өсуімен байланысты қиыншылықтардың да көбейіп отыратындығын көрсетеді. Ғалым ертегінің жанрлық сипатын терең талдап, оның пайда болу, даму, өзгеру заңдылықтарын терең зерделеген.
Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық лаззат беру [14,26]. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық рөл атқарады. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі қызметтен шығады. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек, ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әртүрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған [13,75] дей отырып, С.А.Қасқабасов қазақ ертегілерін: хайуанаттар жайлы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілері, батырлық ертегілер, сатиралық ертегілер, новеллалық ертегілер деп үлкен бес топқа бөліп, олардың өзіндік ішкі заңдылықтарына тереңдей еніп, салаларға жіктеген. Мысалы, Фольклордың бұл жанрындағы шығармалардың түп-төркіні адамзат тарихының ең арғы заманында, аңшылық өмір кезінде жатыр. Басқаша айтқанда, жануарлар жайындағы ертегілер ертедегі адамдардың аң аулаумен ғана күнелткен шағында туған. Ол кездегі адамдар кейбір аңдарды қасиетті деп санап, қадір тұтқан, оларды өздерімен туыстас деп ойлаған, ал, кейбір жануарларды рудың бабасы деп сенген. Осындай аңдардың мейірі түспесе, аңшылардың жолы болмайды деп түсінген. Сондықтан еркектер аң аулауға кеткенде, әйелдер үйде отырып, сол аңдарды мақтаған, оларға арнап неше түрлі әдемі әңгімелер, өлеңдер шығарған. Оларды өте күшті, айлалы, айбарлы етіп бейнелеген. Мұндай мақтау ертегі мен әңгімелерді ол аңдар естиді, сонан соң мейірленеді деп сенген. Сөйтіп, аңшыларға көмек болады деп ойлаған [15,73] дей келе, көне жануарлар жайлы ертегілердегі көне түсініктердің (магия, анимизм, тотемизм) ізін зерделейді. Сонымен бірге ертегінің осы жанрлық түрінің қоғам дамуы мен адам санасының өзгерісіне сай түрлену заңдылығын айқындап, сатиралық ертегі мазмұнындағы аллегориялық сипат пен ирониялық суреттеулер сырын да ашады. Яғни, хайуанаттар жайлы ертегілердің тура мағынадан ауыспалы мағынаға ауысу жолындағы аражігін ашып көрсетеді. Демек, хайуанаттар жайлы классикалық ертегілердегі аңдар мен құстар жайлы әңгіменің әлеуметтік мүдделерді білдіретін тұспал тұрғысындағы мәні жоғары екендігін нақтылы мысалдармен тұжырымдайды.
Бұл классификация бойынша жануарлар жайлы ертегілердің өзін 3 топқа жіктейді: хайуанаттар жайлы этиологиялық ертегілер, классикалық ертегілер, мысал (апалог) ертегілер.
Этиологиялық ертегілердің этиологиялық мифке жақын тұрған белгісі ретінде ғалым - себеп-салдарлық баяндау тәсіліне құрылатындығын басты назарда ұстайды. Сондай-ақ, бұл тұрпаттй ертегілерде айқын жанрлық белгі мен тұрақты комозициялық құрылым бола бермейтіні де ескеріледі. Өйткені бұл ертегілердегі жануарлар мифтегідей қасиеттілігінен айырылмаған. Ертегінің ішкі жанрлық жіктелісін жете зерделейтін ғалым хайуанаттар жайлы ертегілердің негізгі арнасының бірі де миф екенін көрсете отырып, жануарлар жайлы мифтің көркем ертегіге айналу үрдісін таныту үшін жануарлардың белгілі бір қасиетін, шығу тегін түсіндіре баяндайтын ертегілер тобын, сонымен бірге оның дами келе адам бейнесін тұлғалайтын аллегориялық сарынға ұласа бастаған түрін де этиологиялық ертегілер қатарында қарастырады. Сондай-ақ, классикалық ертегілердегі негізгі кейіпкерлер оларға тән ерекше мінез-құлық пен ерекшелік, үй жануарлары мен жабайы жануарлардың ертегідегі сипаты жайлы да жан-жақты талдаулар жасалады. Қазақ ертегілерінің оқиға өтетін алаңы қазақтың шетсіз-шексіз кең даласы арқылы көмкерілуі ертегінің ұлттық сипатын айқындайтынын айғақтайды.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер саны жағынан ең көбі және ел арасына ең кең тарағаны [15,71] дей келіп, ондағы әрбір кейіпкерге мінездеме береді. Мысалы: түлкі образы жайында: Ол - асқан айлакер, екі жүзді де қу. Залымдығының арқасында ол көбінесе жолбарыс, қасқыр, аю сияқты барлық күшті жыртқыштарды үнемі жеңіп жүреді: еттің дәмін тат деп, қасқырды қақпанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап, мүйізін пайдаланады, аңқау аюдың масқарасын шығарады. Бірақ түлкінің осыншама айлалы әрекеттері оның өзінен әлдеқайда әлсіз жануарлармен, немесе адамдармен қақтығысы үстінде ашылып, я болмаса әшкереленіп отырады. Мәселен, бірде түлкі әтештен алданып қалады, бірде оны бөдене ақымақ қылып кетеді, бірде тасбақа және кенемен жарыста жеңіліс табады, енді бірде малшының итінен қорқып, зәресі кетеді. Түлкі өзінен күшті, бірақ ақыл-айласы төмен айуандармен кездескенде әр уақытта олардан қулығы мен сұмдығын асырып отырады, ал, өзінен әлсіздерге зұлымдық көрсеткенде, керісінше, ақыл-айласынан айырылып, басқа жыртқыштар сияқты жеңіліс табады. Түлкі бейнесінен жалпы ертегі жанрына тән эстетика заңы анық байқалады: ертегі қашан да әлсізді, зәбірленіп жапа шеккенді қорғайды, соны жақтайды[16,371].
Жануарлар жайлы классикалық ертегілердің де ішкі құрылымдық сипатына ғылыми сараптау жасау арқылы мынадай ой-тұжырым жасайды. Жануарлар жайындағы клаассикалық ертегілердің құрылымы айтарлықтай күрделі емес. Олардың композициялық негізі - жануарлардың кездесулері мен қақтығыстарының тізбегі. Сондықтан да ертегілер баяндаудан гөрі көбінесе диалогқа құрылады. Кей жағдайларда кездесулер көп болады, бірақ ертегіде олардың бір-екеуі ғана пайдаланылады. Ал, бір сарынды эпизодтарды түрі өзгертілмей, үнемі қайталанып отыруы дүниежүзілік фольклорда кең тараған кумулятивтік композиция деп аталады [16,373].
Мұндай сипаттағы ертегілердің, жас бүлдіршіндердің танымын арттырып, түрлі дүние құбылыстарын тізбектей, жинақтай беру арқылы тағылымдық қызмет атқаратыны алғы кезекке шығарылады. Яғни, жануарлар жайлы классикалық ертегіде де қиял көркемдік қызмет атқарады.
Академик-ғалымның қазақ ертегілерін жанрлық жіктеудегі көңіл аударарлық жаңалығы - мысал ертегілер (аполог) түрін анықтауы.
Ғалым мысал ертегілердің қайнар көзі шығыс фольклоры, ондағы дүние жүзіне кең тараған кітаптар, жинақтар, (Панчатантра, Хитопедаша, Шукасаптати, Калила мен Димна, Тотынама екендігін тұжырымдап, оның қазақ топырағындағы ұлттық реңктегі өзгерісі мен түрленуіне мән береді. Бұл мысалдағы ертегілер композициялық жағынан да бөлектеніп, шығыс тәмсіліне тән заңдылықтарға құрылатындығын да ескертеді.
Ғалым тек шығыстық сюжеттер ғана емес, орыс әдебиеті мен мәдениетінің әсерінен де ауысып келген сюжеттердің қазақ тұрмысы мен халықтың мұрат, мүддесіне сай бейімделу, өзгеру, түрлену құбылыстарын мысал ертегілер дәлелінде тұжырымдаған.
Бұл заңдылықтар жайлы академик-фольклортанушы: Қазақ фольклорында ауысып келген сюжеттер ұлттық сипат алған. Бұл қасиет, әсіресе, оқиға ситуациясы мен кейіпкерлердің психологиясынан айқын байқалады. Ауысып келген сюжеттердің желісі де, шығыстық үлгілердің драмалық түрде өрнектелуі де бұзылмай, құрылымдық белгілері сақталып отырады. Ең негізгі өзгерістер ертегілердің идеялық мәнінде ғана болады. Ауысып келген мысалдардағы мораль абстрактылықтан арылып, қазақтың әдет-ғұрыптары мен түсініктеріне сай қайта құрылып, дала жұртының философиясына жақындай түседі[16,377] деп ой қорытады.
Хайуанаттар жайындағы мысал ертегілер классикалық ертегілерден жануарлар сипаттамасының біркелкі болмауы тұрғысынан ерекшеленеді. Мысалы, классикалық ертегілердегі түлкінің өзінен күшті хайуанды үнемі жеңіп, ал, өзінен әлсіздерден жеңіліп отыратын тұрақты мінездемесі мысал ертегілерде кездеспейді.
Хайуанаттар жайындағы мысал ертегілерде ғибраттық сарын басым болып, шарттылық басты мән иеленеді. Жануарлардың аллегориялық образына құрылған ертегінің құрылысы көп жағдайда оның мазмұнынан шығатын афоризмді дәлелдеуге бағытталды. Көркемдігі жағынан алғанда оның мазмұнынан шығатын афоризмді дәлелдеуге бағытталады. Көркемдігі жағынан алғанда, ішінара өлең мәтіндері кездескенімен, аполог формалары көбінесе қарасөзді болып келеді. Ал, өлең түріндегі фольклорлық аполог жеке жанр ретінде толық қалыптаспаған, себебі ХІХ-ХХ ғасырда әдебиеттің жедел дамуы мысал жанрын әдебие арнаға түсіріп жіберген.
С.А.Қасқабасов Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері атты тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғап, сол уақыттан күні бүгінге дейін осы ертегі түрінің жанрлық табиғатын танытуда тың тұжырымдар түйіндеп келеді. Қиял-ғажайып ертегі - қазақ халық әдебиетіндегі ең көне жанрлардың бірі. Оның шығу мезгілі - алғашқы қауымдық қоғам дәуірі. Сондықтан ертегінің бұл түрінде адамзаттың ертегідегі өмірінің көптеген белгілері сақталған. Мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет-ғұрыптардың көріністері (дуальдық ұйым, аналық мекен, аналық неке, кувада, авункулат, т.т.), ерте заманғы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен сенімдер. Бірақ көне дәуірдің бұл көріністерін кейінгі заманда халық тек қиял ғана деп түсінген. Сол себепті де ертегішілер әңгімесін ерте уақытта болған деп ескертеді [11,280].
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінің сюжеттік құрамы сан алуан, жанр жағынан синкретті сипатта болатындығын ұлттық және халықаралық сюжеттердің сипатын саралай келіп, эстетикалық рухы жайлы академик-ғалым былай дейді: Ерте заманда туып, көне дәуірдің көріністерін сақтап келсе де, қиял-ғажайып ертегілер халқымыздың тұрмысын, салтын бейнелейді, күнделікті өмірін көрсетеді. Әрине, өмір шындығын қиял-ғажайып ертегілер тікелей, сол қалпында емес, эстетикалық тұрғыда алып көрсетеді. Өмірдегі тартыстар, болмыс көріністері, адамдардың қарым-қатынасы - бәрі халықтың эстетикалық рухында түзіледі [17,55].
С.А.Қасқабасовтың қазақтың қиял-ғажайып ертегілеріндегі халық идеалын танытатын қаһармандар: аңшы-мерген, жауынгер-батыр, кенже бала, тазша және әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілі жайлы ой-пікірлері қазақ фольклортану ғылымындағы тың ұғымдар болып табылады.
Қиял-ғажайып ертегілерінің көне дәуірлерде туған үлгілеріндегі табиғаттың дүлей күштерімен алысып жеңетін аңшы, батыр, мерген - тарихи тұрғыдан алғанда алғашқы идеал кейіпкер [18,226]. Ал қоғам дамып, рулық-тайпалық дәуір ыдырап, жаңа қоғамдық үрдіс қалыптаса бастағандағы халық идеалы бұрынғы ата жолын ұстанушы, дәстүр-салттың қорғаушысы кенже баланы ардақтаған. Қазақ өміріндегі қара шыңырақтың иесі кенже баланың қиял-ғажайып ертегідегі образдық, халықтық мақсатпен қабысқан қасиеттерін ғылыми тұрғыдан терең тексерген ғалым да - С.А.Қасқабасов. Қазақ халқының фольклорын оның тыныс тіршілігімен қоса тұтас алып қарастыратын зерттеуші қиял-ғажайып ертегілеріндегі Кенже бала образының өзіндік ерекшелігі бар екендігін алғаш ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Белгілі орыс ғалымы Е.М.Мелетинскийдің еңбегіндегі: Ертегілік кіші ұлды дәріптеу минорат пен майораттың қайшылықты күресі тұсында пайда болды. Майораттың үстемдігі (үлкен ұлдың үстемдігі) кіші ұлдың қудалануына алып келді. Сондықтан ертегі эстетикасы қудаланған кіші ұлды жақтайтын халық ұстанымын білдіреді [19,92] дейтін пікіріне кереғар ой ұсынады. Қазақ ертегілерінің материалы негізінде С.А.Қасқабасов қазақтардағы кіші ұлды дәріптеудің майоратқа дейінгі пайда болған құбылыс екенін ежелгі әлеуметтік әдет-салт негізінде айғақтайды. Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кенже бала образының өзін ғалым іштей екіге жіктейді.
Біріншісі: Кенже ұлдың аңшы-мерген тұлғасындағы қалың жұртты бәледен құтқарушы бейнесін дәріптейтін ертегілер.
Екіншісі: Ағайындылар арасындағы қақтығысты бейнелейтін ертегілердегі үлкендердің кіші ұлды шеттетіп, қуғынға ұшырататын ертегілер [20,192].
Кіші ұлдың алғашқы образы әрине, көне замандарға жетелейді. Ал, ағайындылар арасындағы араздықтағы кенже ұлдың шеттетілуінің негізгі себебі мұрагерлік қана емес, өзге де мотивтерге байланысты екендігін талдай отырып, ертегілік юнариаттың екі түрлі даму деңгейін анықтайды: 1) ерте дәуірдегі - кіші ұлды дәріптеу рулық қауымның гүлденген кезінде пайда болып, рулық дәстүр-салттың қорғанышы болады. 2) кейініректегі рулық қауымның ыдырай бастаған тұсындағы кіші ұлды дәріптеу әлеуметтік жағынан қуғын көрумен, шеттетілумен ұштасып жатады.
Сонымен бірге, қиял-ғажайып ертегілердегі ағайынды үш қыздың ең кішісінің қуғындалуының түрлі тарихи себептері де жан-жақты ашып көрсетіліп, ол отбасылық қатынастар, неке түрлерінің даму тарихымен байланыстырылады. Мәселен, әр түрлі рудан әйел алудың міндеттілігі кіші қыз образын кіші әйелмен алмастырғандығы жайлы мысалдарымен түйінделген. Полигамиялық отбасындағы ең кіші әйелдің үлкен әйелдер тарапынан зәбір көруінің себептерін зерттеуші былай тұжырымдайды: Бұл қайшылық тек күншілдікке ғана байланысты емес, оның әлеуметтік-экономикаолық себептері де бар. Перзентсіз үлкен әйелдер мұрагерліктің мол бөлігін иемдене алмайды. Ал баласымен қоса алғанда кіші әйелдің құқы жоғары. Сондықтан үлкен әйелдер қандай жолмен болса да кіші әйел мен баласынан құтылуға асығады. Алайда ертегі эстетикасы жазықсыз жәбір көргендер жағында. Сондықтан қандай да зұлымдықты жеңіп, оларды бақытқа жеткізеді [20,201].
Сондай-ақ ертегілердегі жетім мен жесір образдарының қазақ ертегілеріндегі өзіндік ерекшелігін ғалым қазақ халқының рулық әдет-салтының (әмеңгерлік) аясында ашып көрсетіп, кейінгі таптық қоғамдағы оның өзгерісін де саралаған.
Ғалым қиял-ғажайып ертегілерінің ғылыми анықтамасын былайша тұжырымдайды:Қиял-ғажайып ертегі фольклордың классикалық түріне жатады, ол көркемдігі жағынан басқа жанрлардан анағұрлым артық, мұнда ежелгі утилитарлық қызмет атқарған көне ұғымдар мен сюжеттер шебер жымдасқан, соның нәтижесінде қиял-ғажайыптиы ертегілік шығармалар эстетикалықфункциясы бар өнер туындысына айналған. Сондықтан қиял-ғажайып ертегі фольклордың болмысқа эстетикалық қатынасының бір формасы болып саналады. Сол себепті ол қоғам дамуының әр кезеңіндегі халық идеалын бейнелейді, оның эстетикалық, этикалық түсініктерін танытады. Ал осылардың айқын көрінуінде ертегілік шығарманың композициясы мен тілі, яғни поэтикасы ерекше рөл атқарады [20,211].
Ертегіге арналған зерттеулерінде ғалым қиял-ғажайып ертегілерінің өзге халықтар ертегілерімен құрылымдық тұрғыдан ортақ жақтары, өзгеше тұстары жайлы, қаһарманды дәріптеу тәсілі, ертегідегі оқиғаның басталуы, өрбіп-дамуы, шарықтау шегі, сюжеттік шешімі жайында ғылыми саралаулар жасаған. Сондай-ақ, қиял-ғажайып ертегілеріндегі көркемдік құралдардың атқаратын қызметі, мәселен, әсірелеу, қайталау, контраст тәсілдері мен тұрақты формулалар, мақал-мәтел, жұмбақтар, өлең-шумақтарының көркемдік қызметін терең талдап көрсетеді.
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял-ғажайып ертегі мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де жанрлық белгілерін бойына сіңірген. Түптеп келгенде, батырлық ертегінің бір бастауы көне миф пен хикая, ал, екінші көзі - қиял-ғажайып ертегі. Соған қарамастан, ол өз бетінше, өз жолымен қалыптасып, дамыған. Батырлық ертегіде жеке адамның рулық ұжымнан дараланып шыға бастағаны және ол өзін жеке адам ретінде сезіне бастағаны көрініс тапқан дей отырып, зерттеуші батырлық ертегілерді тақырыптық жағынан жіктеп, оның екі түрлі тобын анықтайды [21,79]. Бірі - болашақ батырдың некелік сынақтан өтуі: қыздың немесе әкесінің қиын-қиын тапсырмаларын орындау, балуандық пен мергендік сыннан сүрінбей өту, жаяу жарыста жеңіп шығу, т.т. Екіншісі - әртүрлі ғажайып мақұлықтармен және жау елдің қолымен соғысу. Осы екі тақырыптық циклдың кейін қаһармандық эпосқа көшіп, бірақ онда кейіпкердің бала кездегі ерлігі жеке тақырып болып қалыптасатындығы айқындалады.
Ал, екінші тақырып туған елдің намысын қорғау өзекті болып тұрғанда пайда болған, яғни қаһармандық эпостың аз-ақ алдында немесе сонымен бірге қалыптасқан. Сол себепті бұл тақырып екі жанрға бірдей ортақ. Батырлық жыр барлық жанрдан басым түскенде бұрынғы ертегідегі аңшы-мерген енді батырға айналады [22,119] деп тұжырымдайды. Батырлық ертегінің стиліндегі асықпай баяндау, өлеңмен берілетін эпизодтар, эпикалық тыныс мәселелері талданып, батырдың жаумен айқасының ерекше баяндалуы, яғни, ерлікпен үйлену, жаумен соғысу, мақұлықтармен шайқасу жағдайлары батырлық ертегіні қаһармандық эпосқа жақындататын белгілер ретінде сарапталады. Қаһармандық эпостағы батырдың образы, оның мінезіндегі ерлік пен қайсарлық, сөз жоқ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz