Базар Жырау Оңдасұлының шығармашылығы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Қазақ әдебиеті кафедрасы

Бакалаврлық (диплом) бітіру жұмысы

Тақырыбы: Базар Жырау Оңдасұлының шығармашылығы

Орындаған: 050117- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын бітіруші
Сағындықова Н. 3 жылдық, 3 курс

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент м.а. Бегманова Б.
Қорғауға жіберілді

Хаттама № _____ __________ 2011ж.

Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., профессор м.а. Ержанова С.

АЛМАТЫ-2011

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. БАЗАР ОҢДАСҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРІ ... ... ... .. 5

2. ТОЛҒАУЛАРЫ МЕН АЙТЫС, ҚАҒЫТУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .17

3. БАЗАР ЖЫРАУ ДАСТАНДАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, СЮЖЕТТІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37

4. ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮР ЖӘНЕ АҚЫНДЫҚ ӨРНЕК ... ... ... ... ... 50

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы
ХІХ ғасырда халық шығармашылығы мен ауыз әдебиетіне асқақ рухты, тың эпикалық сарын әкелген жыраулық поэзияның белді өкілінің бірі - Базар жырау болды. Оның ойлы да орамды толғаулары мен тәрбиесі мол тартымды термелері, жақұттай жырлары мен қызықты хикаялары қазақ сахарасымен ғана шектелмей, көрші өзбек, қарақалпақ елдеріне кең тараған.
Әрине, "таланттың да тақыр жерде өспейтіні" белгілі. Базарға бірі ұстаз, бірі әріптес саналатын Шернияз, Өске, Орынбай, Әзілкеш, Бұдабайлар, шәкірттері: Қарасақал Ерімбет, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп, Мықан, Омар, Мәнсүр, Шегебай тәрізді тарлан ақындардың өз тұсының маңдайалды өнерпазы болғанына еш күмән жоқ. Алайда, осы аталған ақындар әр түрлі оқулық, басылым беттерінде тиісінше деңгейде сөз болғанымен олар туралы арнайы зерттеу еңбектер соңғы уақыттарда ғана жазыла бастады.
Қазақ әдебиеті тарихында "кітаби ақындар деп аталып келген бір топ шайырлардың еңбегі де дұрыс бағаланбай, ұзақ уақыт бойына идеология, саясат, таптық, атейстік көзқарастардың кесірінен теріс түсіндіріліп келді. Мұндай асыра сілтеудің зиянды зардабын Базар жыраудың шығыс үлгісінде шығарған "Әмина қыз, "Айна-Тарақ", "Жүсіп-Ахмет"секілді көркем хикая-дастандары да тартты. Ақынның бұл тақырыптағы туындылары ара-тұра аттары аталғаны болмаса, зерттеушілер назарынан мүлдем тыс қалды. Сондай-ақ, Базардың халықты азаттыққа шақыратын бірқатар толғаулары, әсіресе, Сыздық сұлтан Кенесарыұлы мен Елкей сұлтан Қасымұлына шығарған арнауларының тағдыры кейінгі кезге шейін белгісіз болып келген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Базар жырау поэзиясына әр кезеңдерде белгілі ғалымдардың зерттеу еңбектері, жырау шығармашылығы жайлы тұжырымдамалар жарияланып отырды. Жыраулық поэзия жөнінде әр кезде зерттеулер жазған ғалымдар: Ә.Марғұланның, М.Базарбаевтың, Ә.Дербісәлиннің, З.Ахметовтің, М.Байділдаевтың, Қ.Сыдиықовтың, М.Жармұхамедовтің, Б.Абылқасымовтың, Т.Тебегеновтің, С.Негимовтің еңбектерінде Базар толғаулары ғылыми мақсаттарға сай талданып, тиісті бағасын алғанын атап айтқан жөн. Жоғарыда аталған ғалымдардың ізденіске толы еңбектерінде айтылған орайлы ойлар мен орнықты пікірлер Базар мұрасын зерттеушілерге тың жол ашты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты ең алдымен Базар Оңдасұлының шығармашылық өмірбаяны мен жыраудың ақындық дәстүрмен байланысты тұстарын айқындау; ақын толғаулары мен жыраулық поэзия арасындағы ұқсастықтың басты себептері мен сипаттарын саралау; ақын шығармаларын көркемдік тұрғыдан саралай отырып, Базар Оңдасұлының талант деңгейін, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер жүктелді:
Ақынның хикая-дастандарында кездесетін шығыстық сюжеттердің тегін анықтау және жанрдың кәсібилік тұрғыдан игерілу деңгейін зерттеп, зерделеу;
Базар Оңдасұлының шығармашылық ортасына қатысты ақын-жыраулар поэзиясын ғылыми нысанаға ала отырып, өнер өкілдері арасындағы дәстүр жалғастығын дәлелдеу және осы бағыттағы жыраудың жаңа жетістіктеріне назар аудару.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде әдебиеттану ғылымының жетістіктері мен ғылыми ізденістері басшылыққа алынды. Атап айтқанда, қазақ әдебиетін, оның тарихы мен теориясын, сондай-ақ, ақын-жырау, сал-сері, ақын-шайырлар поэзиясын зерттеген еңбектер жұмысымыздың негізгі методологиялық әрі ғылыми бағдары болып табылады. М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Бердібай, М.Базарбаев, С.Қасқабасов, М.Жолдасбеков, Ә.Нарымбетов, Ж.Ысмағұлов, Ш.Елеукенов, Ш.Сәтбаева, О.Нұрмағамбетова, М.Жармұхамедұлы, Б.Әзібаева, А.Қыраубаева, Қ.Сыдиықов, Ж.Тілепов, С.Негимов, Б.Әбілқасымов, Қ.Өмірәлиев, А.Егеубаев т.б. ғалымдардың еңбектері, ғылыми зерттеулері қаперге алынып, қажетіне қарай қолданылып отырды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, қорытынды және төрт тараудан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер берілді.

1. Базар Оңдасұлының шығармашылық өмірі
Базар жырау 1840 жылы бұрынғы Сырдария облысы, Қазалы уезі, Көшербай болысының 6-ауылында Қуаңдарияның Шірік-Рабат деген жерінде (Қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданының маңайы) өмірге келген.
Сол замандарда өмір сүрген көптеген ақындар секілді Базардың да ата-тегі мен туған жылы жөнінде әрқилы пікір-болжамдар айтылып келді. Мәселен, ақын шығармашылығы туралы арнайы мақала жазған профессор Х.Сүйіншәлиев Базардың 1839 жылы дүниеге келгенін айтса, әдебиет зерттеушісі М.Байділдаев оның 1842 жылы туғанын, ал, ақынның тұңғыш жыр жинағын құрастырушы Ш.Алдашев болса, Базар Оңдасұлының "1841 жылы, күз айында дүниеге келгенін" [1, 6] жазады. Сондай-ақ, жыраудың әкесінің кім екендігі туралы түрлі жаңсақ пікірлер орын алғаны мәлім. Базар жөнінде алғаш рет мақала жазып, оны әдеби қауымға таныстырған. М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ы.Дүйсенбаев сынды ғалымдар ақынның ата-тегінің "Кіші жүз, Шөмекей, Балқы руынан" екенін айтқанмен, әкесі жайында сөз қозғамаған. Ал, 1965 жылғы "Айтыс" жинағында берілген түсініктемеде Базардың әкесі - Өтеміс. Мұндағы мәлімет бойынша "Кіші жүздің Керейт руындағы Оңдас деген кедей кісі Базар жыраудың нағашысы екен. Туғаннан кейін жасқа толмай тұрғанда сол нағашысы Базарды сұрап алып, бала етіп бауырына басады" [2, 655]. Бұл деректі Х.Сүйіншәлиев те қайталайды. Тек, кейінгі жылдары жарық көрген поэзиялық жинақтар мен ақын шығармаларының жоғарыда аталған бірінші басылымында ғана Базардың әкесі - Оңдас, нағашысы - Өтеміс деп түзетілген [1.7]. Яғни, соңғы мәліметке сүйенсек, Базар жыраудың ата тегі: Кіші жүздің Қаракесек - Әлім тайпасынан - Шөмекей. Одан - Тоқа, Көнек, Аспан, Бозғыл. Бозғылдан - Қайқы. Бұдан - Қыдыр, Темір, Полат. Осы үшеуден тараған ұрпақтардың бәрі де шешесі Балқияның есімін иеленіп, Балқы атанып кеткен (Балқы Базар деу осыдан шыққан - С.Қ.). Үш ұлдың біреуі Полаттан - Жауғашты, одан - Отарбай, Отарбайдан - Байсейіт, Байсейіттен - Қарақұл, одан - Ермек, Ермектен - Оңдас, бұдан - Базар жырау тарайды.
Осы аталған материалдар жинағынан мынадай жолдарды оқимыз: "Базар жыраудың туылған жылы "Үш ғасыр жырлайдыда" 1842 жылы делінген. Базар өлер жылы: "Килігіп жас жетпіске толығып тұр, Өр көңілім жеңбес жауға жолығып тұр" деп өзі жетпістен асып, жетпіс бірге аяқ басқанда ауырғанын айтқан. Сонда, ол 1840 жылы туылған болады". Сонымен бірге, ақынның жерлестері "оның әкесі Өтеміс емес, Оңдас екеніне ешкімнің таласы жоқ" деген қорытынды пікірлерін білдіріпті.
Расында, Базар жыраудың өлеңінде де: "Өз атым - Балқы Базар, әкем - Оңдас, Бұл сөздің білмек болсаң шыққан жерін" деп нақты дерек айтқан. Әкесінен жастай жетім қалған Базар Қызылқұмды жайлаған нағашысы Өтемістің аулында Шөмекей, Есімтөбет руының байы Жабағының қойын бағады. Болашақ Сыр сүлейінің ақындық жолы да осы кезден басталады. Аңыз бойынша, бір күні Базар қойын Сыр бойындағы "Қылышбай" күзері деген суатқа иіріп, демалып отырса, өзеннен су алуға жеңгесін ерткен бойжеткен қыз келеді. Бозбала жігіт қыз бен келіншекке амандасып, әзіл айтса керек.
Сол арада қыз:
Бастаған жұғысың ба сөздің басын,
Бұл жерде саған мені кез қылғасын?
Айтыпты бұрынғылар деген қайда:
"Сұрама аттың - тісін, ердің - жасын".
Одан да емін неге сұрамайсың,
Күте алмай бір басыңды таз қылғасын? -
деп жас жігіттің кедейшіліктен тапқан кемшілігін бетіне басады. Жауап таба алмаған Базар бұған қатты намыстанып, ызадан жылап жіберген екен. Тағы бір фольклоршының әңгімесінде Базар осы оқиғадан кейін күрт өзгеріп, қиялданып кетеді. Сөйтіп жүріп, бірде қойларын суатқа құлатып, өзі ұйықтап жатса, түсіне ақ сәлделі қария кіріпті. Қарт: - Балам, көген аласың ба, әлде өлең аласың ба? - дегенде, Базар: - Өлең аламын, ата, - депті. - Ендеше, аузыңды аш, балам, - депті қарт. Ашқан екен, аузына түкіріпті-міс. Содан жиіркеніп оянып кеткен бойдан айтқаны өлең болған. Мұндай ақын-жыраулар өмірбаянында жиі ұшырайтын "киелі құбылыс" жайында терең ой қозғаған ғалым Е.Ысмайыловтың жазуынша, олар ақын болар кезде түс көргіш болады, шошып оянып, мазасы кетеді, ол түсінде белгісіз ақсақалды қарияны көреді немесе ертеде өткен, есімін естіп білетін, яки, сол өзінің еліне мәлім атақты ақын келіп, аян беріп домбырасын ұсынады... Мәселен, бала кезінде Сүйінбай, түсінде келіп, "өлең аласың ба, көген аласың ба" деген адамға, "өлең алам" деп шошып оянып, түрегелсе, бастығырылып, тілі күрмеліп қалыпты, сонда құлағын бұрап, шыңғырып өлең айтыпты-мыс. Мұндай әңгімелер, әдетте, Абыл, Жамбыл, Құлмамбет, Шашубай, Қожабай сынды көптеген ақындарға қатысты түрліше құбылып айтыла береді. Тек, бір ерекшелігі ақындық "кие" халыққа даңқы кең тараған аса дарынды өнер иелерінде ғана болған. Ал, Базар жыраудың дәл осы қағидаға сай, сан қырлы талант иесі екендігі күмәнсіз.
Кейінірек, Базар бір тойда, баяғы өзін жерге қаратқан атақты Айпара ақынмен кездесіп, "ұпайын" қайтарады. Бұл − өткен ғасырларда қазақ жастарының арасында кең тараған қайымдасудың анайы түрі екені көрініп тұр. Қыз:
...Сұрасаң, менің атым - қыз Айпара,
Бойымда жазылмайтын болды жара.
Өзіме ол жараның зияны жоқ,
Таба алсаң, тамырымды ұстап қара.
Базар:
Білемін, сенің атың - қыз Айпара,
Бойыңда кішкентайдан болды жара.
Бұл күнде екі шеті іскен екен,
Абайсыз жарып алма, байқап қара...
Жігіт қолма-қол жауап қайтарып, жеңеді. Қыз да белгілі салдың біреуі екен. Іркілместен:
Аспанда бір жұлдыз бар айдай аққан,
Жемісін миуа ағаштың бұлбұл баққан.
Құдеке, құдашаны сөкпегейсің,
Тұяғын тұлпар аттың томар қаққан, -
деп, үстіндегі жібек шапанын Базардың иығына жауыпты. Осы қайымдасудың бір нұсқасында Базардың руы - Алаша, ал Айпараның елі - Байбақты еді делінеді.
Базардың жас, жігіт шағында айтқан өлең, айтыстары көбінесе әжуа, қағыту, қайым-бәдік түрінде келеді. Бір жиында Базар өзінен қонақ кәде сұраған Ырысты дейтін жеңгесіне былай деген екен:
Құлағың сал, Ырысты,
Қараша қаздай дыбысты.
Бір атым бар астымда,
Талмайтын бөкен жүрісті.
Сені көріп жануар,
Көтеріп басын жылысты...
...Сенен немді аяйын,
Сен де менен аяма,
Ағамнан қалған ырысты... [3. 67].
Ақын-жыраулардың жастық өмірі серілікпен той-думанда өтетінін ескерсек, қыз бен жігіт арасында жиі кездесетін мұндай қайымдасулар ақындық талантты ұштауға, өлең шығарғыштық қабілетін көтеруге көп септігін тигізген. Осындай "бәдік" айтыстарды Сүйінбай, Жамбыл, Майлықожа, Үмбетәлі, Мәделі, Шернияз, Өске, Бұдабай, Ұлбике, Уәзипа, Меңеш, Ғайнижамал, Шәкей сал, Ырысты, Нұрила, Дәме, Шәріпжамал, тағы да басқа қазақтың белгілі ақындарының шығармашылық мұрасынан ұшырастыруға болады.
Қайым, қағысулардың анайы түрі тек қыз бен жігіт қана емес, бірыңғай еркектер арасында да жиі орын алған. Атақты Жамбыл ақын өзінің бір естелігінде Базар жыраумен айтысқанын былай деп әңгімелейді: "Түркістандағы бір тойда Майлықожа, Балқы Базарға кездесіп, думанда бірге болдық. Сол жолы Құлыншақтан "Шора батырды" тыңдап үйрендім. Ертеңіне Базармен айтысып қалдым. Айтыс аяғы бәдікке айналып бара жатыр еді, жұрт екеумізді қой-қойлап, аяғында әзер тоқтатты" [4. 260].
Базар жыраудың Жамбылмен айтысқанын жыр алыбына әдеби хатшы болған Ә.Тәжібаевтың естеліктері де растайды. Жамбыл осы сапарда Майлықожадан "Шаһнаме, "Мың бір түн", "Тотының тоқсан тарауы", "Алпамыс" сияқты жыр-дастандарды үйренсе, Құлыншақтан "Шора батырды" тыңдап, жаттайды.
Қыр мен Сырды, өзбек пен қазақты көп шарлаған Базардан Жамбыл ақын да аз үйренбеген сияқты. Әдебиетші ғалым Н.Төреқұлов екі ақынның жүздесуінен мынадай ой сабақтапты: "Базардың "Өзімдей-ақ ұл туар", "Тілек", "Сөйле десең, сөйлейін", "Әр нәрсенің парқы бар", "Өлеңнің аққан көзі едім", "Айдан ару нәрсе жоқ", "Жиырма бес" тағы сондай жыр-толғауларын Жамбыл қасында бірге жүріп, талай тыңдаған. Осындай творчестволық байланыстың әсер ықпалы болу керек, Жамбылдың өлең, толғауларында Базар жыраудың әуен, сазы, сөз саптау мәнері айқын сезіледі. Тіптен кейбір шумақтары да бір-біріне ұқсап тұрады" [5, 51]. Зерттеуші Базардың "Айдан ару нәрсе жоқ" атты толғауымен Жамбылдың "Тоқсанға келген жасым бар" атты өлеңінің ұқсас шумақтарын мысалға келтіре отырып, әлгіндей пікір түйеді.
Базардың шыққан тегі - Шөмекей руының қыстауы Сырдың төменгі сағасы да, жайлауы - Ырғыз көлі мен Егізқара тауларының маңайы. Сондықтан жыраудың жастық өмірі Сыр бойы, Арқа өңіріндегі жиын-той, ас-бәйгелерді құр жібермей қызықпен өткен сияқты. Осындай думанды мәжілістердің бірінде өз өнерін көрсеткен Базардың басына бақ қонып, ел жақсыларынан бата алады, алқалы топқа түсіп, арқалы ақын атанады. Өмірінде өшпес із қалдырған сол оқиғаны ақын былайша еске алады:
Әуелі Базар атандым -
Он алты деген жасымда,
Байкөкшенің асында.
Содан бері келемін
Сыпайының қасында [6, 27].
Базар жыраудың кейінгі шығармашылық өмірі де оның қазақтың батыс өңірінде ерекше дамыған жыраулық дәстүрден мол сусындағанын және Шернияз, Абыл тәрізді тарлан ақындардың жыр мектебінен өнеге алғанын айқын аңғартады.
Абыл Тілеуұлының өлеңдері мен қағыту, айтыс-әзілдерінде де Базар шығармаларымен ұқсас, ортақ құбылыстар жетерлік. Әсіресе, Абылдың "Балдай қызбен айтысы", "Сушы қызбен сөз жарыстыруы", "Орақ қызбен қағысуы" секілді туындылары Базардың боз бала күніндегі құдық басында тұрып Айпара қызбен айтысатын сәттерін еске түсіреді [7, 3]. Ал, осы өлкенің өрен жүйріктерінің бірі Қашаған ақынның өзі де Базар жыраумен үзеңгілес болып, талай тойларда қатар топқа түскен. Ақынның "Қоштасу сөзінде" мынадай жолдар бар:
Әбубәкір, Аралбай мен Майлықожа,
Оңдастың Базарбайы - бәрі дәмдес,
Жолдығыма таласпай құрмет тұтқан
Мен Қашаған, мінеки, бітті демім... [8, 140].
"Таланттың тақырда өспейтіні" белгілі қағида. Базар жырау туып өскен Сыр топырағында да талай-талай топжарған, шешен, билер, той бастаған айтулы ақындар дүниеге келген. Әуезін әуеде ұшқан аққудың әуеніне қосқан небір жүйрік мәшһүр жыраулар да жетерлік болатын. Бұл өңірде ежелден қалыптасқан дәстүрлі жыр мектептері болғаны және белгілі. Өн бойына көне оғыз, қыпшақ әуен-саздарын сіңірген, бұлақ бастауларын Қорқыт ата сарындарынан алатын осынау өнер ошақтарының көш басында ХІХ ғасырдың 60-70-ші жылдарында аттары Алашқа мәлім - Мұсабай, Нысанбай жыраулар, Әзілкеш ақын мен Ешнияз сал сынды өрелі өнер өкілдері тұрғанын білеміз. Заманы бір болғанымен, жас жағынан Базардан едәуір үлкендігі бар осылардың қай-қайсысы да болашақ жыраудың қалыптасуына игі әсер еткеніне күмін жоқ.
Базар бата алған белгілі жүйріктің бірі - Әзілкеш Шымырұлы (1830-1895). Алшын, Шөмекей тайпасының Сарыбай аталығынан өретін ақынның шын есімі Әзірбай болса да, бозбала күнінде жеңгелері оны серілігі мен сауыққойлығына орай Әзілкеш атандырып жібереді. Өзі әнші, домбырашы, әрі мықты айтыс ақыны ретінде жұртшылыққа кең танылған ол Арқа, Сыр, Бұқар-Нұрата өңірлерін көп аралап, шаршы топқа түскен, алқалы жиында жыр айтқан. Домбыраны шебер тартатын Әзілкеш ақын бір кездегі Сыр бойына ауып келген әйгілі күйші Құрманғазымен дос болған көрінеді. Базар жыраудың өзі де жастау күнінде Ешнияздан салдық пен серіліктің, билік пен шешендіктің қыр-сырына қанығады. Салға еліктеп, Базар шығарған әндердің саны біраз болса керек. Әйткенмен, бүгінге дейін жыраудың бірер әні ғана жеткен. Ертеректе газетте басылған мақалада Базардың "Күміс-ай, "Ақтолық-ай" атты әндері қарт жырау Жалғасбай Аралбайұлының орындауында жазылғаны туралы дерек бар. Бірақ сол мақаладан он жыл өткенде Алматыда жазылып, жеке күйтабақта басылған жыршы А.Алматовтың "Жыр керуені" атты термелер жинағында "Күміс-ай" әні Тұрым жыраудың атына телінген.
Базар жігіт шағында Арқаның орта жүздің бұлбұлы атанған небір жүйрік ақындарымен жүздесіп, солардан бата алған. Сырда туып, Қырда өскен Серәлі, Өске, Орынбай Бұдабайлар - Базар жырау айрықша бағалаған арқалы ақындардың сойынан. Жырау өз толғауында:
Мәжілісінде жақсының
Дәурен сүріп күн көрген.
Ерегіскен олармен
Ажалы жетпей күнде өлген.
Қарадос, Өске Бұдабай,
Серәлі, Садыр, Орынбай,
Ақ Кетенің ішінде
Шернияз, Шыман, Өтеген -
Солардан өткен сұм дүние [6, 77] -
деп оларды ерекше ілтипатпен еске алады.
Осындағы Серәлі Еруәліұлы (1835-1876) - белгілі ағартушы-демократ ақын, қазақтың қабырғалы қайраткерлерінің бірі, кезінде "Айқап" журналының тұңғыш редакторы болған алғашқы кәсіпқой журналшы Мұхамеджан Сералиннің әкесі. Деректер бойынша Серәлі ақынның әкесі Еруәлі Сыр бойында қыстап, Арқа жерінде жайлап жүрген көшпелі шаруа болған. Жасынан осылай жер көріп, ел танып өскен Серәлі талай жиын тойларда тарлан ақындардың тәлімін үйреніп, өзі де ысылып, сан саңлақпен сайысқа түскен. Ол өзі тұстас талай ірі ақындармен, Ошақты руынан шыққан Ұлбике, Сыр бойының сері ақыны Ешнияз салмен (1834-1902) айтысқан. Атақты Орынбай ақын Серәлімен айтысқанда оған:
Қожа біткен Сыр, Қуаңға барған болар,
Елді алдауға Құранын алған болар [6, 159], -
деп тиіседі. Бұл мәліметте аталған ақындардың Базар өмір кешкен Қуаңдария, Қызылқұм өлкесіне кең танымал екендіктерін аңғартады. Ал, Өске Торқаұлы (1788-1857) - Серәлімен туыс, яғни қостанайлық Қыпшақтардың Танабұға руынан шыққан белгілі жүйрік. Деректерге қарағанда ақын жастайынан жетімдік қамытын киіп, кедейшілік тауқыметін көп тартады. Өскенің "Наурызбай биге айтқаны", келініне арнаған мысқыл өлеңдері Базардың "Асылқожаға", "Текешікке" секілді қағытпаларын еріксіз еске түсіреді. Екі ақынның басындағы жарлылық, би-болыстарға қырғидай тиген өткір де ойлы өлеңдері мен құрбалас қыз-келіншектерге шығарған "тұзы ащы" қағыту-қайымдасулары қос талантты туыстыратын басты ерекшеліктерінің бірі.
Сырдың саңлақ ақыны саналатын қыпшақ Бұдабай Қабылұлы Базар жыраумен сыйластықта жүріп, оған ағалық батасын берген көрінеді. Базар сияқты Бұдабай да Өскенің өнерін ұлық тұтқан. Өзі жайындағы толғауында ақын ұстазын былайша сипаттайды:
Біз едік Бұдабайы Орта жүздің,
Қандырған сөзбен мейірін алқаңыңыздың.
...Үйреніп өнегесін үлгі еткенім
Өскесі еді Қарабалық қарт абыздың.
Қыпшағы Сыр бойының болсам-дағы
Өскемен туысы бір тайпамыздың [6, 115].
Бұдабай мен Базардың кездесуі жөнінде мынадай дерек бар: 1900 жылдары Бұқар қазақтарына Бұдабай ақын қыдырыстап барса керек. Сол уақытта Тамды өңірінде тұратын Базар әйгілі ақын жерлесін іздеп келіп, оның алдында біраз жыр төгеді. Сонда Бұдабай: - Шырағым, қай бала едің, Құдай бар өнерді өзіңе үйіп берген екен. Осылайша ақындық-жыраулық дәстүрге бай Сыр, Арқа, Қызылқұм өңірлерінде өсіп, ержетіп, ордалы өнер мектептерінен өнеге алған Базар айтулы ақын, арқалы жырау атанып, ендігі жерде өзі де жас дарындарға үлгі көрсетті. Шынында да ХХ ғасырдың бас кезінде жыраулық даңқы жағынан Сыр ақындарының ешбіреуі одан аса алған жоқ. Бұл мезгілдерде Арқа беттегі Ырғыз бойынан сонау Нұрата, Тамды, Үшқұдық төңірегіне дейінгі байтақ өлкеде Базарды ұстаз тұтпаған ақын кемде-кем. Осы орайда Ә.Қоңыратбаевтың: "Базар жазған ақын емес, домбырамен айтатын асқан композитор. Базардың сөзі қандай ойлы, көркем болса, жыраулық мотиві де соны. Базар, Жаңаберген, Нысанбай, Молдахмет мотивтері бүкіл Сырға жайылған. Сыр бойында Базардан үйренбеген ақындар сирек"[9, 190] деген пікірінің жаны бар.
Базардың шығыс тақырыбын арқау еткен "Әмина қыз", "Айна-тарақ", "Ахмет Жүсіп" тәрізді қисса-дастандары да Сырдың жас шайырларының көңілін елтіп, оларды осы бір тылсым дүниенің тереңіне тарта берді. Кейіннен, жоғарыда аталған ағартушы ақындардың көбі-ақ шығыстық үлгідегі медресе-мектептерде тәлім алып, шайырлық жолға түсті, бір қатары "Мың бір түн", "Тотынаме", "Шаһнаме" сюжеттерін жаңғырта жырлап, қазақтың нәзирашыл әдебиетінің қорына өлшеусіз үлес қосты [10, 48]. Базар жырау өмірінің біразы осы таланттардың ортасында қызық-думанмен, жыр толғап, мүшәйраға түсумен өтсе керек. Жыраудың ерлік жырлары мен өсиет-толғауларынан өнеге үйреніп, арқалы жүйріктен бата алған ақын-шайырлар Базар есімін елге әйгілеп, қашанда үлкен құрметпен еске алып отырған. Мәселен, Шораяқтың Омары өзінің "Ұстаздарым" атты толғауында:
Бағынан бұлбұл ұшырған
Опасыз дүние бейқарар.
Балқы, Базар, дүр Оңғар
"Алға!" деп атты қойғанда,
Қаншама пырақ болса да,
Қарасын көрмей қаңғалар [6, 17], -
деп Базар өнеріне жоғары баға береді. Ал, Омармен айтысқан Қарасақал Ерімбеттің қайтарған жауабында мынадай бейнелі шумақ ұшырасады:
Жырауда Бұдабай мен Базар қані,
Халықтың шын күтетін қадірданы.
Шыршықтан толқып аққан дариядайын,
Киелі таусылмайтын сөздің кәні [6, 557].
Базарды аса қадір тұтып, жыраудың сирек талантына тәнті болған шәкірттерінің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуұлы:
Балқы Базар - білгенге
Атақты әйдік астана,
Жұмыла жұртты жиып ап,
Жырласа бітпес күн-түні [6, 11], -
деп ұстаз өнеріне бас иеді. Сондай-ақ, Базар өлеңдерін алғаш рет жинастырып, Ә.Дибаевқа тапсырушы қазалылық ақын, молла Жомарт Амалдықұлы да жырау тұлғасын төмендегі өлең жолдарымен сипаттаған екен:
Шекеңнің ағасы еді батыр Базар,
Жан бар ма қызыл тілде бұдан озар?
Киелі, әруақ қонған бір ер еді,
Ғайып-ерен, қырық шілтен салған назар.
Тілінен тамған балы, жүзден қаны,
Дегізген: "бәрекелді, жігіт жарар!"
Гүлі еді дүниенің туған көркем,
Көрген жан назарына тапқан қарар [6, 5].
Сонау, өткен ғасырдың 40-жылдарында-ақ Омар Шораяқұлы жайында жазған зерттеу мақаласында Ә.Тоқмағамбетов Базар мен Шортанбайды ақындардың ұстазы ретінде атап көрсетеді. Осы айтылғандардың бәрі де Базар Оңдасұлының байрақты ақындардан бата алып, бәйге бермес жырау атанғанын, өзі де кейінгі буын ақындарына аға болып, жөн-жоба танытқан тағлымды тұлға, әрі қаймағы бұзылмаған қазақы дәстүрді қапысыз ұстанған, қарапайым халық арасынан жарқ етіп көрінген хас таланттың бірі екендігін анық аңғартады.
Алайда, Базардың өмірі ылғи да қуанышты, қызықты өтті десек, қателесер едік. Жырау ат жалын тартып мінген ХІХ ғасырдың 60-жылдары патшалық Ресейдің Қазақстанды отарлаудың шешуші кезеңіне көшіп, еліміздің оңтүстігін көктей өтіп, Орта Азияға қадам басқан сәті болатын. Бұл кезеңде қазақ жерін толықтай отарлаумен бірге, халықты біржола жуасытып, тәуелді елге айналдырудың барлық айла-шарғысы жасалып жатты. 1868 жылы жарияланған "Жаңа низам" ережесі осындай амалдардың бірі болды. Қазақ даласы ұсақ аудандарға бөлшектеніп уезд, облыс, болыстық территориялардың пайда болуы, соған орай би, болыс, старшын, елубасы, ақсақал секілді "штат сайлауының" шығуы - жергілікті ұлтты қоғамдық-әлеуметтік жағынан түрлі жікке ыдыратып, ру бәсекесін тудырды, қазақ кедейлене түсті. Өйткені, шұрайлы, сулы-нулы қоныстарды переселендер тартып ала бастады. Жаңа заңға сәйкес қазақ жерінің билігі тұтастай орыс патшасы мен губернаторлар тағайындаған ұлықтардың қолына көшті.
Міне, осы шақта қазақ жұртының мұң-мұқтажы, арыз шағымдары тіпті, елді ерлікке, азаттыққа үндеген ұрандар халықтың өз арасынан шыққан ұлтшыл, жұртшыл ақындардың аузынан өлең болып өріліп, жыр боп төгілді. М.Әуезов тілімен айтқанда, зар заман поэзиясы бұл тұста шарықтау шегіне жетті. Қазақ әлеуметінің басына түскен зор нәубет пен сол кезең әдебиеті туралы М.Мырзахметов, Б.Омарұлы, Қ.Мәдібай секілді бірқатар әдебиетші ғалымдардың зерттеулерінде терең сөз қозғалғанын атаған жөн. "Қазақ елінің рухани құлдық қамытын киіп, отаршылық қысымға ұшыраудан құтылуға ұмтылуы - осы кезеңдегі қазақ поэзиясының өзекті сарынын тудырмай тұра алмады" [11, 183] деген ғалым тұжырымының Базар шығармашылығына да қатыстылығы күмәнсіз. Сондай-ақ, Базар жыраудың ақындық айналасы мен ол өмір сүрген дәуір жөнінде мәліметі мол ғалымның бірі Ә.Қоңыратбаевтың пікірінше, Балқы Базар, Шораяқтың Омары, Бұдабай, Қайыпназар секілді Сыр бойы ақындарының жырлаған тақырыбы өзгеше сипатта болды. Бұлар көбіне 1868 жылғы "Жаңа низамнан" соңғы өзгерістерді қозғайды [11, 167].
Жырау шығармаларының бірқатары Базардың отыздан енді асқан ордабұзар шағында, Сыздық Сұлтан Кенесарыұлының Сыр өңіріне - Қызылқұмға келіп, орыс патшасының басқыншы әскеріне қарсы жүргізген күрестеріне тілеулес боп жүрген шағында туса керек-ті.
Ахмет сұлтан Кенесарыұлының тарихи естелік кітабындағы мына деректер Базар мен Кенесарыұлы Сыздық сұлтанның кездесуін жоққа шығармайды. Сыздық сұлтан Бұхар қол астындағы Тамды қыстағына барып түсіп, сол жерден Бұхар әміріне орыстармен ұрыс жасағанын айтып хат жазды. Әйтпесе, "Сыздық сұлтан әмірдің рұқсатымен өзінің сегіз жүз адамын алып Қазалы жаққа кетті деген мәліметтер де осы пікірімізді растай түседі. Себебі, Қазалы мен Тамды Базар жыраудың ата қонысы еді. Сондай-ақ Сыздықтың ауырып, Қызылқұм ішінде Боқан тауларында үш ай жатуы, мұнан соң дарияның оң жағындағы көшіп жүрген барлық қазақтарды басқарып төрт жыл жүрген кезінде де сұлтанның Базармен дәмдес-тағдырлас болуы әбден мүмкін.
Базар жыраудың Сыздық сұлтанның ізіне еретіндей ерлігі болғанын ел сөзі де растайды. Көзкөргендердің айтуынша, ақын ерекше тұлғалы, батыр кескінді адам болғанға ұқсайды. "Домбырасымен қоса қару да асынып жүрген" және "Базар жырау қара сөзге шешен, белгілі басым, батырлығы - жаннан қорқып қалмаған кісі" деген деректер де оның ел намысын қорғай алатындай қайсар мінезді, ер көңілді жан екендігін дәлелдей түсетіні даусыз. Базардың батырлығын замандас шәкіртінің бірі Шөмекей Оразымбет Есентайлақұлы былай сипаттайды:
...Батырлығың, Базеке,
Бұрынғы өткен Тарғындай.
...Батырлығың, билігің
Қожеке, Бақа, Қалдандай.
Қазақта бөлек порымың -
Екі көзің қып-қызыл,
Қорқыттан шырақ жанғандай.
...Нұр тауындай бақытыңыз,
Жүздердің құнын таптыңыз.
Тәуекелге бел байлап,
Жасанған жауға шаптыңыз... [6, 131].
Базар жырау өмірінің ақырғы кезеңінде қасында бірге жүріп, көп дәмдес, сапарлас болған Тұрмағамбет те тілінің "ащылығынан" зардап шегіп, бірнеше рет Қазалы, Қармақшы түрмелерін де отырғандығы туралы деректер кездеседі. Мысалы мына өлеңде ақынның сол бір зұлмат дәуірде ұсталып, кінәсіз болса да тұтқында, түрмеде отырғандығынан хабар береді. Осы шығармасында өз басындағы ауыр халін айта келіп тергеушіге:
Ақ қараны ашатын
Ақылға райхан шамдайсыз.
Жазығым жоқ жатырмын,
Қандай шара қамдайсыз?
Өтірікті айтпаймын
Сөздеріме нанғайсыз.
...Дейсіз де жақтырмасаңыз -
Негізі жаман малдайсыз.
Жақтырсаңыз Жейхұннан
Өткізіп салар салдайсыз [6, 47], -
Базар жырау өмірінің соңғы жылдары Тамды жерінде өтеді. Осы арада 1911 жылы жасы жетпісті ал қымдаған жыр бұлбұлы біраз күн ауырып, пәниден бақиға озады. Базар өзінің кеселге тап болғаны туралы:
Кез болдым бір ауруға асқақтаған,
Келгендей бейнесі бар қастап маған
Келгеннен көз ілінтіп, нәр таттырмай
Алқымдап алды ауыр дерт ас батпаған [6, 76] -
деп ауруының меңдеп бара жатқанын айтқан. Алайда, өлмейтін пенде жоғын жақсы білетін Базар өзінің өлімін де қасқая қарсы алып, ажал кезегінің келгенін түсініп, тағдырға мойынсұнады, баяғы "Кемпірбайларша" өмірмен, өлеңмен қоштасып жатып көз жұмады:
Жас жетті, ұрпақ өсті, жол - біздікі,
Кезінде Базар болдық жұрт мақтаған.
Тағдырға тура келген амал қанша?
Жорғасы ем мен өлеңнің алшақтаған.
Көрмеген хош болыңдар, қайран халқым,
Сәлемім сендерге осы бар сақтаған! [6, 78].
Бұл мезгілде Тұрмағамбет Бұхара медресесіндегі оқуын бітіріп, енді елдегі балаларды оқыту үшін мектеп ашудың қамында жүрген болатын. Ақырғы сәтінде қасында болып, қолтығынан демеп, аузына су тамызған ақын інісіне Базар тағы да батасын беріп, шәкіртіне жыр "киесін" аманаттап көз жұмады:
Көруге кім ынтықпас күннің көзін,
Естуге кім құмартпас ғалым сөзін.
Заман тұр ұйыған бір қатық құсап,
Ішіңде жатыр тулап ыстық сезім.

Шырағым, Тұрмағамбет, білім алдың.
Еліңе енді қызмет істер кезің.
Суытпай адамшылық әділ сөзді.
Қош, бауырым, өзің көтер жыр күмбезін [6, 130].
Базардың сүйегін Нұрата-Үшқұдық маңындағы қалың ағайын арулап, азалап, Тамдының "Жалпықтау" деген жеріне қояды. Ол ара қазір "Базар көңі" деп аталады. Ақынды жерлеу рәсімі кезіндегі көріністі А.Тоқмағамбетов былайша суреттейді: "Ертеңіне ел болып Базарды жерлеуге алып шықты. Алпамсадай атанды жабулап, Базардың өзі мініп келген қоқан арбасына салып ардақтап шығарып бара жатыр. Алты атқа қара кигізіп, қатар жүргізіп, Базардың өлеңін айтқызып, алты жігітті жоқтатып келе жатыр" [12, 171]. Бұл жазушы қиялымен әсерленген эпизод болса да, мұнда сонау Қарасақал Ерімбеттен Асқар ақынның өзіне дейінгі жыраудың барша шәкірттерінің, қала берді Сырдағы қалың елдің қазақтың қабырғалы азаматы, халықтың өнерпазы болған Базарға деген шексіз сүйіспеншілігі жатқаны - күмәнсіз шындық.
"Қазақ халқының мақтаныш етер есімі талай жерге мәшһүр болған ұлдарының бірі - Базар жырау жырлары көп жүрегінен әлі орын алып келеді. Оның суырып салма айтыс ақыны екендігін айтпағанда асқан әншілігін, халық мұңын сазды термесіне арқау еткен жыраулығын көнекөз қариялар әлі де тамсана әңгімелейді. Базар жырау өлеңдерін тамдылықтар сүйіп оқиды. Әнді, өнерді құрмет тұтқан халқымыздың бұл қасиеті ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса түскені үлкен ғанибет!" [13]. Бұл - жыраудың жерлестерінің тарапынан Базар өнеріне берілген әділ баға, ақын аманатына адамдықтың белгісі деген ойдамыз.
Жалпы, Базар шығармашылығы туралы сөз болғанда, зерттеушілер алдымен оның ойлы да өрнекті толғауларына назар аударғанын көреміз. Жыраудың мұрасы жөнінде алғаш пікір білдірген Мағжан ақын Базардың өлең-жырларының бірнешеуін талдай келіп: "Қазалылық Жомарт молда Базар жырауды жоқтаған бір өлеңінде былай суреттейді:
Кеңесі кеңінен келген кертағы еді,
Үш жүзге оман-дария ортақ еді.
Иіріліп, толықсып аққан дариядай,
Шалқыған шартарапқа орқап еді.
Бұл Базардың ақындығының кеңдігін, тереңдігін, сөзге жүйріктігін айтқаны ғой. Шынында, Базарың көр-жерді өлең қылып, көрінгенді мақтайтын құр мал тапқыш болмас. Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең бойлаған "кеңесі кеңінен келетін" ақын екендігі өлеңдерінен байқалады" деп, жыраудың елдіктің, ерліктің жырлаушысы екендігін айтқан. Әйтсе де, жұмысымыздың кірісінде жазғанымыздай, бұдан соңғы жылдары Базар шығармаларын зерттеу ұзақ уақыт кідірістеп қалды. Мұның басты себептерін 1940 жылы жазылып, бірақ жарыққа шықпай қалған Ы.Дүйсенбаевтың "Базар жырау" атты зерттеу мақаласынан анық байқауға болады: "Ендігі сөз қылғалы отырған ақынымыз - Базар жырау. Оның өмір сүрген кезі де қазақ өлкесінің отар бола бастағанына кейін түгел Россия империясының отарына айналған шағына жатады. Бұл жағынан қарағанда сол кезде өмір сүрген Шортанбай, Дулаттардан Базардың да онша айырмасы жоқ тәрізді. Өйткені, Базар жырау да ел басына түскен ауыртпалықты, отаршылық саясатының нәтижесінде қазақ елінің жер-суынан айырылғанын көреді" [14, 1].
Бұдан соң ширек ғасырдан аса уақыт өткенде жазылған Х.Сүйіншәлиевтің монографиялық еңбегінде Базар шығармаларына сын айтылуымен бірге, құнды пікірлер де орын алған. Алпысыншы жылдар басындағы қазақ әдебиеті тарихындағы "жылымық" кезеңді пайдаланған автордың мақаласында әлі де саясат салқыны бары сезіліп тұр. Базардың бірқатар толғауына көркемдік тұрғыдан талдау жасап, жырау өнеріне жоғары баға берген зерттеуші оның шығармаларында Дулат, Шортанбай, тіпті Махамбет сарындары ұшырайтынын еске салады. Сондай-ақ, мақаланың ақырында "Базар, сөз жоқ, өз кезінің белді ақыны, дәуірінің кең тынысты жырауы" дей отырып, автор "Бірақ ақынның көзқарасында толып жатқан қайшылықтар ұшырасады. Ол өзін қоршаған ортаға феодалдық өлшеммен қарады, кейбір дәуір жаңалықтарының сырына түсіне алған жоқ" [15, 279] деп ілкідегі игі пікірлерін жуып-шайғандай болады. Базар турасында айтылған, жазылған осы қос ғалымның мақалаларынан, жырау шығармашылығын зерттеу барысындағы қоғамдық-әлеуметтік және мәдени-әдеби көзқарастардың қиын уақыттың елегінен өтіп, ақын туралы ой-пікірдің де заман ыңғайына сай сатылап өсіп жетілгенін анық көреміз.

2. Толғаулары мен айтыс, қағытулары
"Жырау" сөзінің төркіні - жыр, жырлау, жырлаушы деген ұғымдармен тығыз байланысты екендігі дау тудырмайды. Жыраулық поэзия туралы алғаш іргелі зерттеу жүргізген ғалымның бірі М.Мағауин жырауды өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы ретінде тани келіп, "Жаугершілік заманда жырау жауынгер болуға тиіс еді дедік. Бұл жайт жыраулар творчествосында үлкен із қалдырды. Жырау туындылары әдетте өршіл романтизмге, азаматтық пафосқа толы келеді. Жырау аузынан шыққан жырлар өзінің сыртқы формасымен де, ішкі мазмұнымен де көбіне-ақ ұран іспеттес. Сондықтан да жыраулық поэзия - белгілі бір дәрежеде жаугершілік поэзиясы" [16, 128] деген тұжырым жасайды. Сонымен бірге жыраудың әлеуметтік қызметін бақсы, сәуегей, көріпкел, шешен, елші, ақылшы дана кейпінде тану - Е.Ысмайылов зерттеулерінен көрініс тапқан. Рас, қазақ хандығының ыдырауымен жырау тұлғасының қоғамдағы әлеуметтік қызметі де солғын тартты. Бірақ, жыраулық дәстүр біржола жайылып кетті десек, артық айтқандық болар еді. С.Қасқабасовтың сөзімен айтқанда, бұл кезде жыраулық поэзиядағы қаһармандық мәндегі эпикалық сипат та бірте-бірте лирикалық сарынға ойысады, адамның сыртқы іс-әрекетінен гөрі ойы, көңіл-күйі көрсетіле бастайды. Әрине, бұл көрсетілген айырмашылықтар - жыраулық поэзия мен ақындар поэзиясының арасында "қытай қорғаны" бар деген сөз емес. Олар қазақ ауыз әдебиетінің даму барысындағы бағыттар мен кезеңдер, бірін-бірі жалғастырып, сөйтіп, ұлттық поэзиямызды байытып отырған дәстүрлер мен жаңалықтар.
Қазақ әдебиетінде сөз өнерінің иелерін ақын-жырау, ақын-шайыр, әнші-ақын деп атау дәстүрі де қалыптасқан. Бұл орайда, Базар Оңдасұлын әрі ақын, әрі жырау, әрі қазақтың қисса әдебиетіне де қомақты үлес қосушы шайыр ретінде қарастыруды жөн деп санаймыз.
Базар жыраудың жұрт арасына кең тараған белгілі толғауының бірі - оның "Пішанның Төребайына көңіл айтуы".
Сыр бойындағы Шөмекей руының Қаратамыр аталығынан шыққан Пішан да, оның баласы Төребай да әулетімен ел басқарып, би-болыстық құрған текті кісілер. Төребай Сырдағы Қорқыт бекетіне таяу "Көктабан" деген жерді жайлап отырғанда жалғыз ұлы Ысқақ пен ағасы Ағытай қайтыс болады. Қатты қайғырған Төребай қаумалаған ағайынға қарамай, төсектен басын көтерместен жата берсе керек. Сонда ел жақсылары Базар жырауды алдырып, Төребайға көңіл айтқызыпты. Айта кетер жайт, қазалы болған кісілер Базарға ата жөнінен жақындығы бар: Төребай Шөмекейдің Бозғылынан тарайтын бес атаның үлкені Қаратамырдан өрбісе, Базар - Қайқы деген әулеттің ұрпағы.
Сол себепті жырау өзіне жамағайын саналатын шаңыраққа көңіл айта отырып, осы әулеттің арғы-бергіде өткен белді кісілерінің аруағын тебіренте жырлап, олардың елге сіңірген еңбегін мадақтайды. Дәстүр бойынша, Базар Мұхаммед пайғамбар, Әзіреті Әли, Рүстем-Дастан, Әзіреті Дәуіт секілді белгілі тұлғалардың өткен өмірін мысалға келтіріп, дүниенің өтпелі екенін, ажалға шара жоқтығын айтып, баласы өлген Төребайдың көңілін жұбатып, сабырға шақырады.
Бұл орайда М.Әуезовтің: "Көңіл айту кейде естіртумен бірге келеді. Ауыр хабар алғаш рет естілген жерде құр ғана қайғының өзін айтып, жараның аузын ашып қоймай, қазақтағы бауырмалдық, туысқандық, жанкүйерлік жолымен, соның емі сияқты жұбату да айтылады. Бүгінгі күні қайғы болса, оның орнын басатын, көңілге де медеу болатын екінші жұбаныш, екінші бір сүйініш барлығы да айтылады. Бұның көбіне өзге адамның өмірінен, өзге қайғыға түскен зарлылардың тәжірибесінен мысал келтіріп, сонымен жұбантады" [1, 33] деген пайымдаулары Базар толғауының табиғатын дәл танытуымен құнды.
Базардың бұл көңіл айтуынан оның талай жерде топ бастап, көптеген қара жамылған қандастарын жұбатып, үлкен тәжірибе жинақтағанын айқын танытады. Жыраудың әуелгі сөзі:
Көп жиылған жамағат,
Атаның ұлы азамат!
Бір шыбындай ғаріп жан
Адамға аз күн аманат [6, 81], -
деп басталады. Бұл арада жырау салған жерден жиналған қауымға қарата айтқанмен "Жан - адамға аз уақытқа берілетін Алланың аманаты" екенін ескертіп өткен. Одан әрі Базар әлгі кісіге дем беру үшін: "Хан салғандай кәделі Орын едің рабат, Тоңға салса томырылып, Қайыспайтын құж болат" деп шаңыраққа құрмет көрсетіп, әрі Төребайдың қайғыға қарсы тұра алар қайраты барлығын да ойына салып, қайрап өткен. Базар бидің өзін де мақтап, оның сабырлы болуын сұрайды:
Атаңыз тегдар сығайдан,
Атаңыз асыл құмайдан.
Екі асылдың сұлыбынан
Сәтті күні бінә* қып
Жаратты Жаппар ылайдан.
Дабылың асқан ер едің
Түркістандық крайдан.
Қырымнан қырқа жол шексе,
Қас қазанат жануар
Күннен күнге тыңайған.
Бір тер қатса жабығып,
Жабы шіркін мұңайған.
Сабырдан өзге шара жоқ
Қайтыңыз, мырза, ырайдан.
Бұл секілді нәубеттің
Ақырын тілеп Құдайдан! [6, 82].
Базар қазақы жөнмен көңіл айта отырып, елге жиналған қауымға үлгі боларлықтай өнегелі шумақтарды үсті-үстіне төкпелейді. Оның аузынан қанатты сөз, мақал-мәтел, айшықты образға толы оралымдар түйдек-түйдегімен шығып жатады:
Хан мақтанар жұрты бар,
Пір мақтанар мүрті* бар.
Дүние-қашқан алтайы,
Көрсе көздің құрты бар.
Ғалымдардың қолында
Арабы, парсы, түркі бар.
Ер еңкейсе, ел сүйер,
Ер тілеуін ер тілер -
Атамыз қазақ ғұрпы бар [6, 84], - деген жолдар да жыраудың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.