Қазақ поэзиясындағы батыр ақын бейнесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. Махамбет жырларындағы ақындық мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

2.Қазақ поэзиясындағы батыр ақын бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .58-60

Кіріспе

Тақырып өзектілігі. Әр халықтың да уақыт, заман ағымындағы тарихи көшінде жылдар жылжып, ғасырлар ауысса да, уақыт сынына бой алдырмайтын, топ бастайтын, мәңгілік рухани құндылықтары болады. Мұндай құндылықтар, әрине,бірінші кезекте ұлттың өнеріне қатысты. Өнер, оның ішінде сөз өнері - мәңгілік құндылық. Ұлы далада күрескер ғұмыр кешіп, қуанышын да қайғы-мұңын да алдымен өлеңмен өрнектеген, яғни басындағы бар қасіретін де, кейінгі біздер бас иетін нар қасиетін де поэзия тілімен жеткізіп келген қазақ халқы үшін сөз өнері ең басты құндылық болып саналуы әбден заңдылық. Бес қаруын асынған, Жылан Жәңгірге ашынған, қабағы қатулы, ереулі атқа ер салған, еңку-еңку жер шалған батыр әрі арқалы ақын Махамбет Өтемісұлының алмас қылыштай өткір, тотияиындай уытты, кекті жырлары әрқашан да халқымыз үшін міне осындай баға жетпес құндылық саналады. Себебі, Махамбет өлеңдерінде халқының өзіндік болмысы, қайсарлылығы, бодандыққа бас имес еркіншіл өр рухы атойлап, мен мұндалап тұрады. Өйткені, ол туындылар мына өткінші болмыс-жалғанның жайларына деген әлдебір бейтарап, марғау, мамыражай, көңіл-күйдің, санасы қарнының аштығы немесе тоқтығымен өлшенетін тоғышарлық танымның көрінісі емес, ту ұстап, қол бастаған, халқына қатарымызға қосыл, бостандық үшін алыс! деп ұран тастаған Батырдың, осы мақсатын тыңдаған жұрттың жүрегін жандыра, намысын қоздыра айтқан Ақынның жан сыры, осы мұратқа ғұмырын арнаған Азаматтың өмірінің ұлы мақсаты, тәуелсіздік ұраны. Ерлік іс ерлік сөзді қажет етеді. Бұл екі қасиет те [ерлік іс, ерлік сөз] Махамбетке тән. Махамбет ерлік ісіне сай ерлік сөзін, өрлік сөзін айта білген арқалы ақын. Оның поэзия сы ерлік істің поэзиясы. Сондықтан да Махамбет жырлары біз үшін айрықша қастерлі. Махамбет жырларын аса байыппен оқу керек, бұл туындыларды кім-кім де азаматтыққа, күрескерлікке сынақ тапсыру үшін оқу керек. Неге десеңіз, батыр баба жырлары - азаматтық поэзияның биік үлгісі.
Біздің табиғатымызда қалыптасқан бір болымсыз әдет- қоғам тарихындағы немесе өнердегі көрнекті тұлғаларымызды олардың мерей тойы, әйтпесе қоғамдық бір үлкен оқиға, салтанаттар қарсаңында ғана еске аламыз. Бұнымыз, әрине, пендешілік, ұлыларды ұғу [ұғыну] үшін, олармен рухани үндестік табу үшін үнемі қайталап оқу, зерттеп-зерделеу ауадай қажет. Біз әл-әзір науқаншылықтан арыла қойған жоқпыз.
Зерттеу нысаны. Шынында да, біз кейінгі ұрпақ, Махамбетті қоғам қайреткері, ойшыл, күрескер ретінде танып бағалай алдық па? Сауал көп те, жауап аз. ЮНЕСКО-ның аталған қаулысынан соң көп ұзамай жарық көрген академик З.Қабдоловтың Егемен Қазақстан газетіндегі Ерлік пен елдіктің өшпес рухы атты мақаласы [1,16] біздің Махамбетті еске алуымыздың ғана емес, оған қайта оралып, жаңаша тануымызға негіз болғандай парасатты пайымдауларға толы өрелі дүние екені даусыз. Шынында да, енді кеңестік танымнан арылып, тәуелсіздік рухында Махамбет тағылымын жаңаша қарастырып-пайымдайтын уақыт туып отыр. Әрине, Махамбет туындыларының жариялануы, халыққа таралуында кеңестік кезінде кедергі болған жоқ. Батыр ақынның туындыларында, өмірі мен шығармашылығы жайлы азын-шағын зерттеу еңбектер де дүркін-дүркін жарық көрді. ХХ-ғасырдың 20 жылдарынан өлеңдері мерзімді баспасөзде жариялана бастады. 30-40, 60-90 жылдар аралығында Махамбеттің өлеңдері әлденеше рет жеке кітап боп басылды, сондай-ақ Бес ғасыр жырлайды (1984) ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақын-жазушыларының шығармалары (1962) ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясы (1985), т.б. жинақтарда жарық көрді.
Ақынның 200 жылдық мерейтойы қарсаңында Махамбет жыр-жебе стихострелы [Дайк - пресс.2002] деген атпен оның жырлары мен олардың орыс тіліндегі жаңа аудармаларын топтастырған жинақ жарық көрсе, оның алдында [2001 жылы] Арыс баспасы Қазына атты Атырау ақын-жазушылары кітапханасы ариясымен шығарып жатқан көп томдықтың екінші томын Махамбетке арнаған болатын. Батыр ақын шығармаларының жиналу, жариялану, зерттелу тарихында Х.Досмұхаммедұлының орны ерекше. Исатай бастаған көтеріліс, Махамбет жырлары хақындағы алғашқы сөз Халелдікі. Бұған Исатай-Махамбет [1925 Ташкент] жинағы, Қазақ батырлары: Исатай, Махамбет (1924) мақаласы дәлел.
Махамбеттің өмірі мен дауылды дәуірі, ақындығының ерекшелігі жөнінде 30-жылдардың басында М.Әуезов көптеген құнды ойлар айтқан [2] .
Әрине, Махамбет шығармашылығын жан-жақты зерттеу мен оны қалың оқырманға талдап-танытуда, насихаттауда көрнекті әдебиетші ғалым, академик Қажым Жұмалиевтің Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері 1 том (1958) ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1967) егеулі найза (1979) еңбегі елеулі екенін парыз! Сондай-ақ профессорлар Х.Сүйіншәлиев [3], Ж.Тілепов [4], жазушылар Б.Аманшин [5], Б.Қорқытов [6] т.б. еңбектері елеулі. Мұның сыртында тарихи ХІХ - ғасырдан бастау алатын И.Тайманов көтерілісі жайлы орыс, қазақ тарихшыларының оннан астам еңбектері тұр.
И.Тайманов бастаған ішкі Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісі көшбасшыларының бірі, айтулы батыр әрі адуынды ақын ретінде Махамбет көзі тірісінде-ақ аты аңызға, өмірі өнегеге айналған жан. Қайсарлық пен ерлік, алдаспандай қиып түсер өткірлік оның адамдық өз тұлға болмысына да, өлеңдеріне де тән қасиеті. Өрліктің, батырлықтың ел үшін туған ердің символына айналған Махамбет ел, халық жүрегінен мәңгілікке орын тапты. Ақын еңбегінің жалғыз өлшемі оның адам жүрегіне қанша жақындай алғаны деген Ә.Кекілбаев тұжырымы бейне Махамбетке арналғандай. Оның жырлары елдің рухын көтеретін, елдікке, ерлікке бастайтын ұран іспетті. Сондықтан да болар халқымыз Махамбеттің есімін де, отты жырларын да қатты қастерлеп, ұрпақтан-ұрпаққа рухани қазына ретінде аманаттап жеткізіп отырды. Махамбет бейнесі ел есінде ғана емес, талай ақынның жырларының өзегі болып отыр. Біз бұл еңбегімізде батыр ақын тұлғасының қазақ поэзиясында бейнелену ерекшелігіне тоқталмақпыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Махамбет шығармашылығындағы өз менін толық зерттеп, ақын туралы жазылған қазақ поэзиясындағы Махамбет бейнесін кеңінен ашу.
Дипломдық жұмыстың міндеті.
- Махамбеттің шығармаларындағы өз меніне кеңінен тоқталу;
- Ер Махамбеттің өлеңдеріндегі өз бейнесін айқындап, өз бейнесін суреттеудегі ерекшеліктерін сөз ету;
- Қазақ поэзиясындағы ақындар өлеңдеріндегі Махамбет бейнесіне тоқталу;
- Қазақ поэмаларындағы Махамбет бейнесіне шолу жасау.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Орыс және қазақ зертеушілерінің лирика, өлең табиғаты жөніндегі монографиялары мен зерттеулерін дипломдық жұмысқа негіз етілді.
Негізінен төл әдебиетімізде Махамбет тақырыбына арналған алғашқы өлең жолдарын Шернияз Жарылғасұлының, Сегіз сері Шақшақұлының шығармаларынан кездестіреміз. Ал ХХ ғасырдың басында халық ақыны Ығылман Шөреков бүгінгі поэзиямызда арқалы ақындар Жұбан Молдағалиев, Қ.Бекқожин, О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, Ә.Кекілбаев, Меңдекеш Сатыбалдиев, Ф.Оңғарсынова, М.Шаханов, Ж.Натуллин, Құдаш Мұқашев, К.Ахметова, Ж.Бөдешов, Т.Медетбеков сондай-ақ Атыраулық ақын С.Бердімуратов, Жезқазғандық ақын Ғ.Ештанаев т.б. қалам тартты. Тіпті әйгілі орыс ақыны Андрей Вознесенскийдің де бұл тақырыпқа арнап Зачитываясь Махамбетом деген өлең жазғаны әдеби жұртшылыққа белгілі. Қазақ ақындарының қаламынан өлеңдермен қатар әлденеше поэмалар да туды. Бұл тақрыпқа әлі де талай жырлар жазылатынына күмәніміз жоқ. Өйткені, Махамбет - сөз өнері үшін мәңгілік тақырып. Сөз ретінде айта кетуіміз керек, ақын, батыр өміріне арналған төл әдебиетімізде романдар да, повестер де, әңгімелер де, драмалық туындылар да баршылық.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Практика жүзінде орта мектептердегі қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында, ЖОО-ның филология факультеттерінде арнайы курс енгізуге және курстық, дипломдық жұмыстарды жазуда басшылыққа алуға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1. Махамбет жырларындағы ақындық мен
Бірінші тарауда кесекті ер Махамбеттің өлеңдеріндегі өз бейнесі айқындалған және ақынның өз бейнесін суреттеу себебі ерекшеліктеріне тоқталып, батыр бейнесінің тарихи тұлғаны шынайы танытудағы маңызы өз алдына, ендігі жерде өзгелер үшін дәстүрлік мәнге ие болғандығымен түйінделген. Барлық ғұмырын азаттыққа, қара қазан, сары бала қамына арналған Махамбетті ел қамқоры, батыр, дауылпаз ақын деп арнайы тұлғалап жатсақ, осы тұлғалық алдымен ақынның өз өлеңдерінен айқын танылатыны айрықша сөз етілді. Мәселе алдымен, ақынның өз бейнесін тұлғалауында, мендік тұлғаның бейнеленуі қоғамдық қажеттіліктен туатындығында. Күлтегін жырындағы: Шексіз қайғырдым, Қатты қайғырдым деп, Мен болып көптің ой-тілегімен, көптің тағдырымен ұштастыра сөйлегенінен зор қоғамдық мән-мақсат аңғарылатындай, біздің төл поэзиямыздағы жыраулардың көбі әрі ақын, әрі батыр, қолбасшы болған және жаугершілік заман шындығына сәйкес олар өз бейнесін де суреттеп отырған. Айталық, өткенін қимай, бүгініне риза болмай, болашағына секеммен қарап өткен Сүйінішұлы Қазтуған өзінің Мадақ жырында: Бұдырайған екі шекелі Мұздай үлкен көбелі... Буыршынның бұта шайнар азуы, Бидайықтың көл жайқаған жалғызы, Бұлт болған айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан, Мұсылман мен кәуірдің Арасын бұзып өтіп дінді ашқан Сүйінішұлы Қазтуған!!! - дегеніндей [7,102], Махамбет те Еңселігім екі елі деп басталатын жырында өзінің батырлық портретін жасап, ерен тұлғасын ерекше көркем бейнелеп береді. Бір қарағанда, Қазтуған өзін тым көтере мақтап, дәріптеп отырған секілді көрінуі мүмкін. Бірақ байқап қарасақ, батыр жыраудың өмір сүрген кезеңін, оның өмір бойы қолына найза ұстап, бес қаруын асынып, ел қорғап, жорық кешкенін еске алсақ, ақынның жоғарыдағы өзін-өзі көтермелеген сөздерінің мән-мазмұнын, мақсатын түсінеміз. Бұл бейбіт мамыржай шақта бойын әлдебір мақтаншақтық билеген, кісілік сезім кернеген пенденің көкірек керуі емес. Қазтуғанның Мадақ жырында өзінің бар шынайы болмысы бейнеленуі жаугершілік заман кезінде аса қажеттілік болса, Қазтуған секілді Махамбеттің де өз бейнесін тұлғалауы, батырлық бейнесін сомдауы тарихи қажеттіліктен туындады. Біріншіден, Махамбет дәуірі бейбіт заман емес. Аласапыран, көтеріліс, күрес, жорық жылдары. Екіншіден, заманның азапты сапарының алдыңғы шеңберінде Исатаймен бірге жүрді. Жыр жасыны болған Махамбет өзінің бүкіл өмірін өлеңмен өріп, жырға қосты. Жоғарыда сөз еткеніміздей, ілгері дәуірлердегі ерлік азаматтық жырлар негізімен, жыраулар поэзиясының мендік дәстүріндегі рух жалғастығымен Махамбет те: Менің атым Махамбет!, Мен Өтемістің баласы Махамбет атты батырмын, Мен, мен едім, мен едім, Мен құстан туған құмаймын, Мен кескекті ердің сойымын, Боз ағаштан биік мен едім, Мен тауда ойнаған қарт марал, Мен ақсұңқар құстың сойы едім, Мен келелі қара бұлтпын -деді. Академик С.Қасқабасов: ...алда арманы көп, албырт шағында адам өзін барынша артық бағалап, ...асып туған батыр сезінген, сондай болуды көздеген. Ойын ашық айтып, өзінің образын сомдаған. Ол өзінің бет әлпетін, дене құрылысын суреттеумен қатар, өзін жұртқа таныстырады. Сөйтіп өзінің кім екенін, нені көксейтінін хабарлап, тіпті өзінің мінезін бірге көшіріп отырған,- дейді [8,95]. Ал әдебиетші ғалым Ж.Тілепов Махамбет поэзиясындағы авторлық автопортреттің бейнеленуін: біріншісі - ақынның өзіндік тұлғасын ашық түрде лирикалық Мен түрінде анықтап жырлауы; екіншісі - өзі жүріп өткен өмір кезеңдері арқылы өзіне мінездеме бере жырлайтыны,- деп саралайды [9,98]. Лирикалық меннің Махамбет поэзиясына тән екенін, оны ақынның осы аталған тақырыптағы жырларынан іздеуіміз менің зерттеу жұмысымадағы, батыр ақын образын толық тануымызға өзек болып отыр.
Профессор Қ.Жұмалиевтың: Махамбет екі образ жасады, бірі - Исатай образы, екіншісі - Махамбеттің өз образы деген [10,103]. Қ.Жұмалиевтің бұл пікірі батыр ақынның бейнесін өлеңдерінен тануымызға бағыт-бағдар сілтеп, лирикалық кейіпкерден ақын тұлғасын бүкіл қыр-сырымен тануға болатындығына толық аңғарым береді. Поэзия тарихында қайталанбас асқақ күрескердің өз бейнесін өрлікпен жасауы жалпы әдебиетімізде еңбекші бұқара өкілінің тұңғыш рет бар тұлғасымен көрінуі деумізге болады. Олай болса, лирикалық өлеңде ақынның сезімі мен түсінігі ғана емес, танымы да бой көрсететінін біле отырып, ақынның дарын қуатын да, ой-өріс, жан дүниесін де, мақсат-мүддесін де шығармасы арқылы танимыз, бағалаймыз.
Ұлы сыншы В.Г.Белинскийдің: Ұлы ақын өзі туралы, өзінің жеке мені туралы айтса, жалпы адам туралы айтқаны. Өйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тән күллі қасиеттің бәрі бар. Сондықтан оның қам-қасіретінен әркім өз қайғысын сезеді, оның жанынан әркім өзінің жүрек соғысын таниды-, деген пікірді Махамбет поэзиясына қатысты да айтуға болады [11.45]. Себебі, Махамбеттің өзі немесе лирикалық мені арқылы танылатын қайғысы мен қуанышында, күйініші мен өкінішінде көтеріліс кезеңіндегі күллі халықтың қайғы-мұңы, арманы мен өкініші сезіледі. Халықты бостандыққа үндеу, олардың рухын көтеру, қандай қиындық болса да төзе білуі үшін үлгі ретінде ең алдымен өзінің тұлғасын берді және бұл жайдан-жай емес, ақынның өз тұлғасын суреттеуінің тарихи қажеттілігі зор болады. Көтеріліске бастан-аяқ қатысып, оның ыстық-суығын бәрінен көбірек өткерген, ғұмырын осы ұлы арман жолына алғаусыз арнаған сол тілек жолында сөзі мен ісі қылдай алшақ кетіп көрмеген акцентті елті тұлға - Махамбет тұлғасы. Махамбет өз бейнесін терең оралымды образды сөздермен, символдармен, көркем теңеулермен бейнелеп жырға қосқан.
Көтеріліс тарихында Махамбеттің батырлық ролі басым ба, әлде наркескен ақындық салмағы басым ба? - деген сауалды алға тартып көрсек, тарихта да, Махамбет поэзиясында да таразының бұл екі басы тең секілді көрінеді. Сондықтан да батыр Махамбет пен ақын Махамбетті бөле-жара қарай алмаймыз. Махамбет өлеңдеріндегі ақын бейнесі мен оның батыр, ел қамқоры ретіндегі қалыптасу эволюциясын төмендегіше сатылады:

1. Албырт, қызба Махамбет.
2. Қиналған, қуғындағы Махамбет.
3. Үміті азайған, алайда үзілмеген Махамбет.
4. Ел қамқоры, арманына берілген, халқына сенген Махамбет.

Алдымен, Махамбеттің көтеріліс басында өте албырттық танытып, ақынның өр тұлғасында намыс отының кернеу тапқаны М.Әуезовтің: Сөз сөйлесе жалпы қазақтың қанын қыздырып, желіктіріп, осы жолға ертпекші болады. Өлеңіне қарасақ, өздері істеген істің алғашқы кезіндегі Махамбет, осы пішінімен айқын көрінеді. Қозғалыс бастығы болған батырдың бұндай ақын болуы оның бағасын арттырады,- дегенін аңғарылғандай, көтерілістің басындағы ақын көңіл-күй екпінінде асқан қызулық, өлең-жыр тасқынында да ерекше шабыт бар [12,205]. Махамбеттің ілкідегі Ереулі атқа ер салмай, Беркініп садақ асынбай, Азамат ердің баласы, Толарсақтан саз кешіп, Орай да борай қар жауса атты жырларында философиялық ой түйіп, өз ісіне, батырлық жігеріне деген ерекше сенімділік басым. Осы орайда, Махамбет поэзиясында тереңірек үңілер болсақ, Заманым менің тар болды, Тура билік биде жоқ, - деп өзі жыр еткендей [13,215], ел еркіндігі үшін күрескен, халқым деп тебіренген жанның өрекпіп соққан жүрегінің ыстық лебі сезіледі. Оның ақындық көзқарасында халықтың бас бостандығы, адам құқы идеясы ең басты қасиетті деп саналады. Ол өз заманында қазақтың аяқ-қолын тұсап, аяғын аштырмауға айналған. Отаршылдық озбырлықтың зардабын елден ерек сезе білген. Иә, оның шын сақтыққа орыстандыруға қарсы тұруға шақырған көрегендік ойлары ерекше қайран қалдырады. Тілінен, дінінен айыратын, халықтың санасын тұмшалайтын барша руханиятын мүшкілдендіретін жағдаяттарды күні бұрын көре білген данышпандығына, ойшылдығына бас иеміз.
Махамбеттің өз шығармаларындағы өз бейнесі - қазақ әдебиеті тарихындағы халықтың аяулы ардагер перзенттеріне асыл азаматтарына, қаһарман көсемдеріне мәңгіліккке орнатылған әдеби ескерткіштердің аса көрнетілерінің бірі де бірегейі! Ғасырлар белдеулерінде ұрпақтарының рухын қайрап, көтермелеп отыратын ұрпақтан-ұрпаққа аманатталатын, ел жадында мәңгі сақталатын рухани алтын қазынасы!,- профессор Ә.Нарымбетов айтқандай, Махамбеттің Тілек, Қақулап шақырмай, шандамсам шалқамнан түсер асаумын, Махамбеттің Жәңгірге айтқаны, Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқан сөзі, Қуатымның барында, Қылыштай қиғыр алмас ем, Қарағай шаптым шаңдоздап, Сөйлесем даусым аңқыған т.б. өлеңдерінде ақынның мінез-құлқы, айбынды да батырлық келбеті өзінің қорытылған қорғасындай тұшымды жырларымен ашыла түсетіндігіне тұжырым жасады [14,165]. Өзіндік өмір баяны, өзіндік күрес жолы көрсетілетін Мен едім, Белгілі туған ер едім, Менің атым - Махамбет, Мен құстан туған құмаймын, Еңселігім екі елі т.б. өлеңдері Махамбеттің ақындық ой ағынында халық атынан қаһармандық айбат, сес көрсету сарындары өктемірек екенін дәлелдейді. Махамбет жырларының құдіреттілігі - аңсау - арманының кесектігінде.
Махамбет жырларында әуелі өзі аса қадірлеген, аға санаған Исатай бейнесін сомдаған. Ақкіреуке жағам бар, Исатай дейтін ағам бар деп, Исатайдай батыр көзі тірісінде жалғыз болмағанын кейінгі ұрпақ білсін деген ұғыммен мадақ өлеңнің сарынымен оның ерлік қасиетін танытуды ұрпақтар алдында парызы санады. Әй, Махамбет жолдасым, Жабығу деп аталатын Исатай атынан монолог етіп шығарған өлеңдерінде ақын өз бастарынан өткерген, орны толмас қателікті айтса да басшы батырдың беделі мен атақ-абыройына нұқсан келтірмеуді көздеп, Исатайдың алдында көзбе-көз айтпаған, өз атымен баяндамаған. Исатайдан кеткен кемшілікті монолог түріне өзіне мойындата отырып, Өз дегенім болмаса, Өзгенің тілін алмаған, Кісі ақылы қонбаған, Қанша айтсаң да болмадым. Сөзіңе құлақ салмадым... [15,204] сияқты өлең жолдарынан өз аузынан сөз салып береді.
Махамбет бойындағы ақберен батырлық, оның өрлік бедерлігі мен ерлік қасиеттері Баймағамбет сұлтанға айтқаны атты ұзақ өлеңінде анық көрінеді. Сондай-ақ, ...Мақтанады несіне ер?! Тастан қатты тағдырдың Исатаймен шешілер - деген Махамбеттің хан Жәңгірге айтқанына ұласты. Дауылпаз ақын іш кірнесін армансыз ақтарады. Өлең түгелдей серттесе сөйлесуден тұрады. Махамбеттің ауыр күндерде шығарған өлеңдері өмірден түңілушілікті бейнелемейді, керсінше өршілдігін, өміршең ақынның ойын танытады. Айталық, Қылыштай қиғыр алмас ем, Шарға шауып мұқалдым. ...Алайда бір шендессем, Ауыр жүкке кездессем, Қара нардай-ақ Саздауға қарсы жұлқармын - деуінде айтарлықтай қайсарлық бар [16,206]. Табиғатындағы ақындық асқақ рух айбынды мінезімен астасып, батырлығы ақындығымен тоқайласып, Махамбеттің тереңнен толғаушы ақын, асыл бітімді ер екенін мойындатады. Халық алдында болып жатқан қайғылы жағдайлар мен хан тарапынан қара халыққа жасалған қысымшылықтарды көре отырып, ұлт азаттық көтерлісін ұйымдастырушылардың бірі болуына оның халық мұңын түсінген азаматтық намысы мен өзіндік ар-ожданы итермеледі. Ар мен намыс - егіз ұғым. Арым жоғалғаннан, жиған барымның жоғалғаны артық-деп, күнделікті тұрмыс тірлік харекеттен ар-намысты биік қойған дала перзенттерінің бірі асыл Махамбетке керегі ұлт абройы, ұлт намысы. Ол - хан-сұлтанға мадақ айтып, табақтас болуды, күні үшін көлгерсу дегенді білмеген жаратылысы бөлек жан. Махамбеттің өзге ақындардан ерекшелігі - мінезді жыраулығында, туралығында, болмыс-бітімінің оқшаулығында. Ақын өр тұлғалықпен қайыспастан сұлтанға айбат танытады, кек көрсетеді. Сосында:

Дулығалы бас кескен,
Ту түбінен ту алған,
Мен - Өтемістің баласы,
Махамбет атты батырмын! -

деп ақын өзіне, еліне сенгеннен де асып-тасып, асқақтай сөйлейді [17,105]. Бұл өлеңдегі меннің қолданылуы тіптен асқақ. Махамбет менінің қызыметі - азаттық рухын төмендетпеу, халықты жігерлендіре отырып, одан сайын рухтандыру. Ақынның күллі шығармашылығындағы осындай сезім - күйлерінің көрінісі лирикалық образ, лирикалық қаһарман бейнесінің тұтастығын құрайды. Махамбет шығармашылығы тұтастай алғанда автордың сегіз қырлы бір сырлы автопортретін жасап, мұның өзі тек біздің ғана ұлттық менталитетімізге тән ерлік пен елдіктің өшпес рухына айналып отыр. Ерлік пен мәрттікке іштей тілеулес бола алатын көзі қарақты ұрпақ бар да, тәуелсіздіктің бағасын таразылағанда, ата-бабамыз жасаған ерліктің құнын терең қадірлеуіміз керек. Ел шетіне жау келсе, Азамат ердің баласы Намысына шыдай ма, Жаттан көмек сұрай ма?! Жастардың бойына отансүйгіштік сезім тудыратын осындай сергек өлең бізге әр кезде, әрдайым қажет. Махамбеттің халыққа, халық мүддесін қорғаушы жас ұрпақтарға сенуі сонша, ол қандай ауыр өмірді басынан кешірсе де болашақтағы игілікпен атар ақ таң мен шығар күннен үміт үзбеді. Махамбет өзінің жалынды сөзін жастарға бағыштады. Жастарды ата жолына берік болуға үндеді.
Қанды көбе киініп, Бір Аллаға сиынып, Ұрандап жауға тигенде, Кім жеңері талай-ды, Жолдастарым мұңайма!!! - деп азаттыққа батаған ұлы жолда қажымауға, мұңаймауға шақырған ардагер ақын өзі көксеген асыл мұратқа кейінгі ұрпақтарының қол жеткізерін білгендей, Алланың не берері болжаусыз дей отырып, ұрпақтарын тәуелсіздіктің тұғырына отырар ұлы мақсатқа меңзеген екен.
Махамбеттей батыр еріміздің тұлғасы оның өзі барында қалың қазақ елі үшін ерліктің, батырлықтың символына, ал жүректен шыққан отты жырлары азаттықтың, тәуелсіздіктің, бірліктің, татулықтың дабылын соққан қоңырау үніндей саналатын. Келешек ұрпаққа өшпес өнеге қалдыра білген, өмірінің соңына дейін ел намысын, халық арманын қанжарына, қаламына ту етіп өтсе, ал жас ұрпақтар сом тұлғаның бұл ерлігін жоғары бағалап, қазірге дейін естен шығармай, жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді демекші ғасырдан - ғасырға батыр бейнесін мәңгілік өшірмей келеді. Тарихымызда ер қыранның бейнесі азаттық күрескер ретінде қалып отырса, ол төл әдебиетімізде де сол бейнесінен бір ажырамай оған қоса азаттықтың ақын, жыршысы ретінде қаланып қалды. Бұдан біз ақынның бейнесін тек әдебиетшілер ғана емес, тарихшылар да жоғары бағалап, еңбектеріне арқау етіп жүргендігіне көз жеткізе аламыз. Тарихи очерктерде Махамбеттің есімі темірқазықтай жарқырап жүр. Әдебиетімізде де Махамбеттің бейнесін сомдауға арналған туындылар жетерлік. Бүгінгі қазақ сөз өнерінде де, оның түрлі жанрларда алуан түрлі шығармаларда батыр бейнесі көркем сомдалып жүргені анық байқалады. Махамбетті жырлау арнасы сонау өзімен қатар өмір сүрген жырау Шернияз ақынның жырларынан бастау алды десек, артық айтпас едік.
Махамбеттің көзі тірісінде жырға айналған тұлға екенін сол заманда өмір сүрген Ш.Жарылғасұлы мен С.Шақшақовтың жыр жолдары арқылы дәлелдеп және бүгінгі тәуелсіздік дәуіріне дейінгі аралықта көптеген ақындар жырына арқау болған. Махамбетке арналған поэзиялық туындылардың табиғатына айрықша назар аударылып, олардың көркемдік ерекшеліктеріне, танымдық - тақырыптық арналарына кеңінен шолу жасайын. Батыр ақын образының өрнектелуін нақты мысалдармен дәлелдеген, жанрлық, стильдік ерекшеліктері жағынан жүйеленіп, поэтикалық көркемдігі айтылған.
Махамбеттің алғашқы аты аталып және оның алдында көзбе-көз айтылған жырдың бірі Ш.Жарылғасұлының Махамбеттің жұмбағы өлеңі. Шернияз: Жолдасы Исатайдың ер Махамбет десе, Махамбет өз жұмбағында Баласы Жарлығастың ер Шернияз деп бір-бірін ерен сипаттап ер деп бағалай білгенін аңғарамыз.
Исатай - Махамбеттің жанына жақын болып, көзі тірісінде қан майданда ханмен айқасқан Сегізсері Шақшақов Қашқын келбеті, Шомбал биге өлеңінде:

Махамбет үш алшынның шешені еді,
Қалайша сен дауластың асыл ермен?
Исатай, Махамбетте еш жазық жоқ,
Ерлер ғой өз халқының қамын жеген...

- деп [18,111], шынайы бағалап жырға қосса, жыр жүйрігі М.Мөңкеұлы да өз толғауында: Еділ-Жайық екі су, Бұл қазақтың жері еді. Исатай мен Махамбет - Аруақты туған ер еді - деп халық ерлігінің жалынды бейнесіндей болған батырларды мақтан етеді [19,105].
Белгілі туған ер едім, Беліме садақ асынған, Біріндеп жауды қашырған деп өткен Махамбеттің өнегелі өмірін, өрелі де өміршең жырларын поэзия жанрына арқау етіп өрбіткен арқалы ақындар Т.Жароков, Қ.Бекқожин, Х.Ерғалиев, Ә.Сәрсенбаев, Ж.Молдағалиев, М.Мақатаев, Д.Әбілов, Ғ.Қайырбеков, Т.Молдағалиев, О.Сүлейменов, М.Сатыбалдиев, Ж.Нәжмединов, Ж.Әбдіраш, Ж.Нәбиуллин, Қ.Мұқашевтан бүгінгі Т.Медетбек, Ж.Ерман, Қ.Жылқышиев, С.Тұрғынбековке дейінгі аралықта көптеген ақындарымыздың өлеңдері бар.
Махамбет рухына арналған жырладың сапасында ерекшелеу тұрғаны да, ертелеу туғаны да көрнекті ақын Қ.Бекқожиннің Махамбет қабірі басындағы тебіреніс атты туындысы. Арнау өлеңінде Қ.Бекхожин батыр ақынның бейнесін тың теңеулермен образды түрде поэзия тілімен өте шебер сомдап, алуан түрлі сөз образдарымен түрлендірген.

Сен шамырқанған болат ең,
Сүңгі болып хан тағына қадалып.
Айбатыңа дауылы күшті дала тең,
Бұзған талай іргелерін қамалдың,-

деп кей тіркестерде автор Махамбет образын шынайыландыра түсу үшін әдейі батыр ақын өлеңдерінің екпінімен жырлаған [20,103]. Жалпы өлеңнің өн бойынан Қ.Бекхожиннің өзіндік тебіреніс шабыт шалқары, бейнелі тіркесті тіл көркемдігі, стилі айқын аңғарылады. Мысалы:
От ауыздым, орақтым,
Жауға шапқан жарақтым.
Сенің найзаң - найзағай...
Тілің алмас найзадай...

- деген өлең жолдары хақында академик С.Қирабаев: "Мұнда Махамбет жырының стилі, оның өрлігі мен тапқыр образдарының әсері сезіледі. Махамбет бейнесі оның Исатай туралы айтқан сөздерін жаңарта қайталау және сол үлгідегі тың образдар табу арқылы жасалады",-деп ақынның өзіндік ізденісін, дәстүр жалғастығын орынды аңғартады [21,122]. Ал, ХХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ ақындарының шығармаларында батыр ақын тақырыбына арналған алғашқы әрі айтулы өлең көрнекті ақын Ж.Молдағалиевтың "Махамбет қабірі басында" [1966] атты туындысы Махамбеттің "Мұнар күн" өлеңімен үндестігі мол.

Буғандай тілін көптен шер
Шешіле қалды өктем жел
Осы Қарой, осы жер
Батырдың қанын төккен жер
"Буыршын мұзға тайған" жер
"Бура атанға шөккен жер
Арыстан ақын Махамбет
Бармағын шайнап өткен" жер;

-деп, Махамбет сарынымен, кейіптеу тәсілімен желге тіл бітірткенде, өткен өмірдің куәсі ретінде жүйрік желді сөйлетуді мақсат етеді [16,282]. Жел Махамбеттің арыстандай айбаттылығын дәріптеп, "Арыстан ақын" деген эпитетпен әрлендірген. Терең толғаныспен өткенді көзге елестету арқылы Махамбеттің өз ырғағы өлеңге еніп, ажар беріп тұр. Әрі Жұбанның:

Көрсем дейді иілмей өткен басты,
Жыр боп, ту боп бастаған өңкей ерді,-

деген жыр жолдарындағы "иілмей өткен бас" деуінен оның қайсарлығы, шыншылдығы, өрлігі байқалса, кеңестік дәуірдің шылауында ұлттық тарихтың, ұлы тұлғаның өз дәрежесінде дәріптелмеуінде үлкен өкініш жатқанын астарлап, біраз сырды ішке бүгіп тұрып, "тұрмыз біз кеп кешіккен" дейді.
"Ереуіл атқа ер салып, Егеулі найза қолға алып, Еңку-еңку жер шалып", түз даланы жортқан Махамбетті жырлауда Ғ.Қайырбеков өзінің Махамбет даласы [22,96]өлеңінде дауылпаз ақын жүріп өткен даланы обьекті етіп алуының мәні ерекше. Ұлттық өлең қазынасында ерекше орны бар, рухы биік, бітімі бөлек "ақ нажағай" Махамбет тұлғасын жырға қосуы арқылы дала тақырыбын даралай көрсетеді. Өйткені "Ердің сойы Махамбет сынды тұлғалардың сөзі де жан дүние тебіренісі де ел, жер тағдырымен тамыры тұтас, қан соғысы бір" [А.Егеубай] екенін Ғафу ақын жақсы ұғынды. Сосын да, ақын:
Бұл даланы ер Махамбет жырлаған,
Ақ нажағай ат үстінде тулаған,-

деп өзі ат басын тіреп, аяқ басып тұрған киелі жер - Махамбеттің "Еділ үшін егескен, Жайық үшін жандасқан," даласы осы екенін аңғартудан бастайды. Қазақ поэзиясының арғы-бергі тарихында символдық образдар қатарына: даланы, арғымақты т.б. жатқызатыны белгілі. Символдық образдардың өлеңдегі өміріне тереңірек үңілу поэзияның парасатын түсінуге жетелеп, жеткен жетістіктерімізді бағамдауға мүмкіншілік туатынын С.Ақсұңқарұлы "Дала философиясы" өлеңіндегі:

Дала десең жарқ етер - Халқым! -деген бір өлең.
Мархабатым шығар -ау, Махамбеттің туғаны.
Ер ұлдарың болмаса -Ез екем деп жүрер ем!

деген жолдар даланың, елдің даңқын арттырған Махамбеттей асыл ерді қазақ анасының дүниеге әкелуі адамзаттың далаға деген ыстық ілтипаты екеніне саятын ой өрбітеді [23, 169]. Ата-бабамыз даланың әр шөбін, әр құбылысын да киелілікке санап ("көкті жұлма, баспа"деп), дала қасиетін біліп өткені әмбеге аян.
Академик З.Қабдолов: "Ата-жұртымыздың өз атамекенін өзінен қызғанған, ұлтымыздың туған жерге дарыған киелі қасиетін қасіретіне айналдырмақ боп жан-жақтан аранын аша анталаған қара-құрым қалың жауға қасқая қарсы тұрып, бастарын бәйгіге тігіп, тырнағымен жер бүріп, отбасынан басталған отан-ордасының ойы-қыры мен сай-саласын қанымен жуып, қалың нуы мен ...бұтасына дейін қызғыштай қорғап, ақ білектің күшімен, ақ сүңгінің ұшымен шыбын жаньн шүберекке түйіп жүріп сақтап қалып бізге.жеткізгені" деген пікіріне баса назар аударсақ, асылы, қазақ поэзиясында ұлттық тарихтан сыр шертіп, ұлттық мінезді беруде және тарихи тұлғаны сомдауда дала тақырыбын қозғаудың мән - маңызы зор болған [24,128]. Осы орайда, ғалым әрі сыншы А.Егеубай: "Жер! Ел! Бұған әдеби шығармалар да, енді-енді қолға тие бастаған құжатты деректер де толық куә. Махамбет шығармалары, Махамбет мұрасы әдебиет тарихының осы үрдісінде, осы кезеңінің тынысында тереңнен жарқырап ашыла түседі",-деп пайымдайды [25,17].
Халқымыздың дарынды ақын қыздарының бірі К.Ахметова "Ақ Жайықтан қайтарда" атты өлеңінде:

Бір тілек айтып кетейік
Ауылға қарай жүрерде.
Жігерге қанат бітірген
Жауынгер жерге тірерге
Табаннын бүрі керегін
Кейбіреу кейде білер ме?- дейді [26,35].

"Бұл керек десеңіз, жаушыгер ақын поэзиясына ғана құрмет емес, осы шежірелі, шерлі өлкеге, оның өткеніне де құрмет сезімі. ...Бұл жер атақты батыр әрі жалынды ақын, семсер жырдың иесі Махамбеттің хан ордасының озбырлығына қарсы қол бастаған, халық намысын ту етіп көтерген мекені. Иісі қазаққа қасиетті топырақ. Осындай өлкенің топырағын басып тұрып ерлерін еске алмау, тарихына бойлап тебіренбеу, бұл мекеннің қасиетін сезінбеу, толғанбау әрине, мүмкін емес". Елді рухтандырып, "жігерге қанат бітірген" дауылпаз Махамбет үшін жерге тірерге керек болған табанның бүрі - ұлттық намыс, жігер еді. Мұндағы үлкен мән, философиялық ойлы астар - ұрпақты жігерлендіруге ұшқын тастау, кеңестік дәуір белең алып тұрған мезетте ұлттық болмысты, мүддені жоғалтпау.
"Батырдың бас сүйегі", "Махамбетке", "Махамбеттің монологы" атты біршоғыр өлеңдерін батыр ақын бабамыздың рухына арнаған. "Махамбеттің монологы" өлеңі - түйдек-түйдек төгілген сөзбен, әу бастан-ақ үдемелі жолмен (градация тәсілімен) өрістеп, шұбыртпалы ұйқаспен буын саны сақталмай жазылған тоқсан алты жолды толғауына автор тұтастай аллитерациялық тәсілді арқау еткені, құлақты тұндыратын қатқыл дауыссыз дыбыс ғаламат бір күшке айналып, өлеңдегі үйлесімді үндестікті көркемдіктің қия шыңына көтеріп әкеткені сөз болды [27,86]. Асылы, Махамбеттей дауылпаз ақынға жыр арнау кім-кімнен де шығармашылық қуаттылықты қажет етсе, ал Махамбет боп сөйлеуде дуалы ауыздан шығар жырдың да, сол жырға өзек болар ойдың да бір арнаға кеп терең тоғыса білуі шарттылық. "Поэтикалық тексте дыбыстық қайталаулар желісін құрауы мүмкін, сол желі белгілі бір сөзге немесе сөйлемге ауыстырылып, олардың эмоциялық қуатын күшейтеді,-дегеніндей, Меңдекеш Махамбеттің характерін ашу үшін үдемелі тәсілді шебер қолдана білген "[28,19].
...Тазарар түрім жоқ менің жанымның кірін жумай бір Махамбеттердің рухымен,- деп ақтарыла жырлаған Ф.Оңғарсынованың "Алмас қылыш немесе Мен Махамбетпен қалай кездестім" және "Поэзия" циклы ("Махамбет аудармашысымен әңгіме") - шымыр шындыққа, толғанысқа толы туындылар.
Ф.Оңғарсынованың "Махамбет аудармашысымен әңгіме" атты көлемді өлеңінен поэзияның халық мүддесіне қызмет етуін қалау, ақындық шеберліктің қоғамдық - әлеуметтік, көркемдік - эстетикалық биік мұраттармен берік астасып, ақындық шабытқа ұласуын көздеу қағидалары сөз етіледі. Аталуының өзі "Поэзия" болуымен мәндес жырдың өн бойында ақын мен ақындық қасиет сөз етіліп, ақындық феномен аясында Фариза Махамбетті асқақ тұтып: Сіз -тұлғасыз. Тұрған бүгін заманды таңдандырып,- деп, оның ақындық тұлғасын жоғары бағалап,

Әділетсіз дүниенің қабырғасын
Махамбетше сөгер жан кездесер ме...
Ондай жыр-ем кеселге...- деп, түйіп те, түйреп те айтады [29,212].

Поэзия - қасиетті өнер, ал ақын болу - үлкен жауапкершілік. Халық қоғам, өнер алдындағы жауапкершілік. Олай болса ақынның ұсақ-түйекті қазуы пендешіліктің гөй-гөй айтуы ең сорақысы өмірде тіпті жоқ ғашықтықты жазуы-кешірімсіз. Тегінде шын ақын айтатын, көтеретін мәселе аз ба? Фариза автордың да діттеген мәселесі, көңілінің күйініші осы. Ол мұны Махамбеттің дуалы аузымен:

Әлі де мынау жұп-жұмыр жердің үстінде,
Қайғырып жүрген адамбар
Шындық айта алмай
Қаймығып жүрген Адам бар.
Әділдеп күтіп солардың бәрі - ақ үміт,
Аппақ ниетпен
Өзіңе қарап алаңдар,
Шын ақын болсаң, соны аңғар! [29,212]

- деп ақтарыла ширыға сөйлейді. Шынында да өмір иесі - ұлы адамның қайғысынан, соның биік мұратынан, қуанышынан артық мәселе бар ма ақын үшін, өнер үшін?! Демек ақын болу Т.Айбергенов айтқандай аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның ақын болу адамзат қайғысына ортақтасу, әділет әнін жырлау, сол үшін айқасу. Бұл тегінде шын ақын, шынайы талантқа ғана қойылар жоғары талап, өлшем. Ал, бұлай деуге осылай шамырқанып, қаһарланып сөйлеуге Махамбет толық хақылы. Оның өмірі де, өнері де, өлеңі де халқына әділдік, шындық үшін күреске арналған. Олай болса, Фариза Оңғарсынова парасатты пайымдағандай Махамбеттің шын бағасы - оның поэзиясының бір кезеңінің шынымен сыры ғана емес, халықтың асыл арманы - азаттық жайлы мәңгілік жыр екендігінде!
Ал, ақын О.Сүлейменов тарихқа үңіле отырып, қазақ тарихындағы ерлік пен ездік, батырлық пен сатқындықты өлеңіне өзек етіп, бүгінгі ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеудің мәнін терен ұғындырар тұста Махамбеттей ор тұлғаға жүгінуі, оның азаматтық өресіне, ақындық қасиетіне ден қоюы тегін емес. О.Сүлейменов "Махамбетке" деген шағын арнау өлеңінде:

О, даланың жолбарысы, Көкжалы!
Көкжал бөрі қай кезде де олжалы.
Өзіңнен бе? Сөзіңнен бе? Әйтеуір
Сенен кепті дейді ханның ажалы,-

деп, батыр ақынды даланың азулы жолбарысына, олжалы жүретін көкжал бөрісіне балап, оның бейнесін асқақтатса, "өзіңнен бе?"- деуінен батырлығын даралап, "сөзіңнен бе?"-деуі арқылы "сүйегі тұтам қалғанша тартынбай сөйлер" асқақ үнді, ақындық айбынын сипаттайды [30,111]. Арыстан да, жолбарыс та, көкжал да күштіліктің, қайтпас қайсарлықтың символы. Әсіресе көкжал бөрі образы түркі дүниетанымында ерекше қастерлі. Бұл бейне - символдар, баламалар Махамбеттің жорық жырларында да мол кездеседі. (хан қарасын жоям деп жолбарысша жорыттым; Исатайдың барында екі тарлан бөрі едім т.б.). Олжас та О, даланың жолбарысы, көкжалы дегенде осы дәстүрлі ұғымды және Махамбеттің дәстүрін жалғастыра жаңғыртып қолданып отыр. Автордың өлеңіңде:

Қандай жақсы ақын болып туғаным,
Сен ақын деп білер ме едім әйтпесе! [30,112]

- деген жолдарымен аяқтауы да жарасымды келген. Ақынды түсіну үшін ақын болу керек. Ақындық стихия, ақындық асаулық, азаматтық өре, өрлік қажет десек, заманның көрнекті қаламгері О.Сүлейменовте бұл қасиеттер толығынан жетерлік. Ал оның поэзиясы негізінен алғанда Махамбет мұрасымен рухтас, үндес, өршіл поэзия, өнер үлгісі. Олжастың "Махамбеттің өлер алдындағы ойы", "Махамбетке", "Қатаң да бопсың, қасарсаң" деп басталатын өлеңдерінде "Махамбет тұлғасын Сүлейменов сұрқайы, оңғақ бояулармен сала салмай, образдың бір тал шашын жықпастан, ешқандай жасанды, жалған бояу қоспастан өткірліктен қорықпастан, мейлінше реалистік тұрғыдан бейнелейді",-деген М.Қаратаевтың байыпты пікірі біздің ойымызды нақтылай түсті [31,425].
Ақиық ақын М.Мақатаев "Махамбеттер, Абайлар-ай!" атты өлеңінде өзі пір тұтқан поэзия саңлақтарына тағзым етіп, ұлыларға өлең арнап, өшпес мұраларын ерекше бағалаумен қатар өзінің ұстанғаны Махамбет дәстүрі екенін танытады. Ал, "Құм Нарында" атты өлеңіндегі: Махамбеттей ұлдарыңды Тірі ұстай тұрмадың ба? - деген жолдарда дауылпаз ақынды ардақтай отырып аңсау сезіледі. Мұқағали: "Махамбеттей ұлдарыңды тірі ұстай тұрмадың ба?-деп заманына өкпелі ме, әлде Баймағамбет секілді ішін қызғаныштың қызыл иті жалап, "өзімнен асты, жігері тасты, мысы басты" - деп ақыннан қорқып, көзін жоюға мақсат алғандарға ызалы ма?! Әйтеуір, Ой, тәйірі, кұмы ғой ол Нарынның Қырсығын-ай мына сайқал сағымның,-деп күйінеді. Сағымға бөккен Нарын құмын суреттеудегі жырдың шебер өрнектелуінен ойша сурет аңғарылады. Кең даладағы тарғылданған сағымды шағылдан, батырлар жортқан Нарыннан Исатай мен Махамбет іздерін көріп тұрғандай күй кешесіз. Өмірлері қасіретке толы жандардың сағым өмірлерін "бұғалыққа түсіріп, сілейтудегі" ойы да өткенге құрмет ете отырып, әділетсіздікті бұғаулау, талайды өткерген тарихқа салауат айту [32,189].
Махамбеттің өлімі кешегі тарихымыздың қабырға қайыстырар ең бір қаралы, ең бір қайғылы беттері ғана емес, ол талантты ұлын үкілеп ұстаудың орнына сатқындықтың садағына байлап беріп, опасыздықтың орына итеріп тастаудың түп-тамырына бойлап, тағлым алудың көрінісі дегенді аңғартқан ақын идеясынан ой түюге болады. Сондай-ақ, Мейірхан Ақдәулетұлы "Қарауыл-Қараой" өлеңінде:
Миым уға малғандай,
Ұғар дейсің қай кісі,
Махамбет пен Абайдан қалған мұра қайғысы! [33,57]

-дейді. Махамбеттің: Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық шөл көрмей, Ұлы түске ұрынбай Ерлердің ісі бітер ме"- деп ұрандауы, "бұзбай құлан пісірмей, мұз үстіне от жақпай" іс бітпестігін түсінгені, "ақырып теңдік сұраған" айбары өз заманындағы ерліктің нақ үлгісі еді. Ал, данышпан Абай: Кектеніп надан-зұлымға, Шиыршық атар толғанар... Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тілін" "жауына", надан мен зұлымға жұмсар қаруы етпеп пе еді?!. Қос алыптың "мұңдарын" да, маржан ойларын да көнілге тоқып сабақ алар дәурен жетті. М.Ақдәулетұлы "Ұлы, ұлы ..." деп, ұлып біз... ұлылықтың ие екенін ұға алмаппыз - қан жұтып, қайғы кұсқан Екеуін..." -деп, шерлі мұңға берілуінде ақынның бойын намыстың оты кернеу бар [33,64].
Белгілі ақын Қ.Мырзалиевтың батыр ақынға арнаған Махамбет [34,106] атты өлеңінде: Сұр жебе боп атылдың Сұм Орданың төсіне,- деген жолдардағы "сұр жебе" және "сұм Орда" эпитеттерінің үйлесімді қолдануы жөнінде сыншы З.Серікқалиев: "Қадір поэзиясында ...қайғы қасіретке тұншығып сыңсыған құм Нарынның жоқтауы Махамбет Орда төсіне, сұмдық ұясына атылған сұр жебе тәрізді" - деп, сөз зерделейді [35,126]. Ел дегенде өзегін ой өртеген "жалын ақын" Махамбетке арнаған "Еменге біткен иір бұтақ" өлеңінде Қ.Мырзалиев: Алаулап жанған сөзіңнен Аңғардық отты уақытты. Дос болған сенің өзіңмен Исатай қандай бақытты! [34,107]. Шындығында да "Алаулап жанған сөз" тек Махамбеттей "от ауызды орақ тілді" ақынның ауызынан шығуы ғана ықтимал. Қ.Мырзалиевтің Иахамбетке атты өлеңі О.Сүлейменовтың Махамбет өлеңімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.