Мифтік ұғымдар және әдебиет
Оралхан Бөкей прозасындағы аңыздық-мифтік желінің көркемдік мәні
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Миф және қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
2 Сөз өнеріндегі мифологизм мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
2.1 Мифтік ұғымдар және әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2 Фольклордағы мифологизм ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.3 Мифология және жазба әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
3 Бөкей прозасындағы мифологизм мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
21
3.1 Анимизм және кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
3.2 Оралхан Бөкей шығармаларындағы метафораның мифтік негізі ... ... ...
27
3.3 Мифтік құбылушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
3.4 Түс көрудің мифологиялық астарлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
35
3.5 Оралхан Бөкей шығармаларындағы мифтік
элеметтердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
3.6 Оралхан Бөкейдің метаморфозасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Кіріспе
Еліміз егемендігін алып, тәуелсіздікке қол жеткелі бері өткен өмірімізге сын көзбен қарап, жіберген қате, кемшіліктерімізді елеп-екшеуден өткізіп келеміз. Және де өткеніміздің бәрін жоққа шығара алмасымыз тағы айқын.
Абай жолы романынан бастау алған тарихи шығармаларымен қатар, 1970-жылдар әдебиетінде прозамыздың шағын жанрлары үлкен роль атқарып, салмақты жүк көтерді.
Есімі өзімізге де, өзгеге де кеңінен танылған ерекше талант иесі Оралхан Бөкей әдебиетімізге өзіндік бетімен, өзіндік өрнегін сала келген жазушы еді.
О.Бөкеев - ұлттық өмірімізден тарихи-психологиялық, әлеуметтік-философиялық шығармалар жазып, қазақ әдебиетінде ерекше із қалдырған бірегей суреткер. Оралхан - қашанда уақыт алға қойған өзекті мәселелерді шығармаларына арқау еткен ойы да, қаламы да ұшқыр қаламгер. Жазушы қаламынан туған Мұзтау, Қар қызы, Сайтан көпір, Жетім бота, Атау кере повестері - адамзаттық мәңгілік мәселелерді көтерген, әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес, иықтас туындылар. Оралхан Бөкеев шығармашылығын зерттеудің қажеттігі оның әңгіме, повестерінің көркемдік жетістігі мен өзектілік сипатында және бүгінгі өмір құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр. Ешкімге ұқсамайтын өзінше сөз саптасы, асқақ мінезі, алғыр зерде-зейіні оқушысын бірден баураған болатын. Жазушының ой мен сезімді қатар өрген шығармалары бірде тұңғиық ойға жетелесе, бірде асқақтыққа, өршілдікке тартып, толғау-толғаныстары кең тынысты, өзгеше үнді болып шығатын. Олардан бірде романтикалық құштарлықты, бірде публицистік от-жалынды, бірде реалистік өткірлікті, енді бірде сағыныш-мұңға бөлейтін лирикалық әуенді айқын аңғарар едік. Қаламгер кез келген шығармасында жақсылық пен жамандықтың бітіспес күресі арқылы кейіпкерлерінің іші жан әлеміне көбірек үңіліп, әлеуметтік-философиялық ойы салмақты бірегей образ жасайды.
Оралхан Бөкеев шығармашылығына қатысты С.Қирабаевтың [1], Б.Ыбрайымовтың [2], М.Қаратаевтың [3], Т.Тоқбергеновтың [4], А.Сейдімбековтың [5] т.б. еңбектерін атап өткен орынды.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін қарастыру, оны ғылыми тұрғыда зерттеу - өзекті мәселелердің бірі. Әдебиеттегі мифологизм туралы орыс, т.б. ел ғалымдарының еңбектері баршылық. В.В. Агеносов, А.Ақматалиев, Г.Гачев, Д.Н. Низамиддинов т.б. зерттеушілер еңбектері әдебиеттегі мифологизмнің қызметін жүйелі түрде саралап, жіктеп көрсетуімен маңызды. Қазақ әдебиеті тұрғысынан келгенде, бұл мәселе әлі де кезегін күтіп тұр.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесі бүгінгі таңда жан-жақты жүйелі түрде сөз болмай отыр. Біз басты нысана етіп алып отырған Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесі фольклордағы, әдебиеттегі мифологизм туралы сұрақтарды қамтып, зерттеу объектісіне алынған қаламгер шығармашылығындағы мифологизм негіздеріне үңіле отырып, жан-жақты талдау жүргізілуімен маңызды.
Біз қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін тек бір қаламгер шығармашылығы негізінде қарастыратындықтан жоғарыда аталған, яғни жалпы қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесі әлі де болса терең, маңызды зерттеуді қажет етеді.
Оралхан Бөкей прозасындағы аңыздық желілер, мифтік, символдық бейнелер жайлы сыншылар мен зерттеушілер кезінде әртүрлі пікірлер айтқан болатын. Айталық, сыншы ғалым, академик С.Қирабаев, сыншылар Т.Тоқбергенов, Т.Мәмесейітов, зерттеуші Ө.Көзбеков жазушы шығармашылығындағы мифтік сюжеттер мен бейнелер турасында ой айтып, тұжырымдар жасады. Бұл айтылған енбектердің бәрі жазушы шығармашылығындағы мифологизм туралы жүйелі зерттеулердің бастамалары дей аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар О.Бөкей шығармашылығы жүйелі түрдегі ғылыми зерттеуді кажет етеді. Жазушы прозасындағы мифологизм мәселелерін ғылыми тұрғыда қарастыру, Қар қызы, Атау кере, Сайтан көпір, Жетім бота повестерінің ерекшелік сипатын осы мифологизм бағытында талдап, сипаттау көкейкесті мәселелердің бірі әрі бірегейі. Тақырып өзектілігі осы О.Бөкей прозасын негізге ала отырып қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін қарастыруымен сипатталады.
Зерттеу нысаны. Еңбектің негізгі нысаны - О.Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесін жүйелі түрде қарастыру арқылы қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін бағамдап, бағдарлау. Бұл орайда жалпы миф және әдебиеттегі мифологизм туралы теориялық, зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. О.Бөкей шығармашылығы туралы материалдар мен пікір-тұжырымдарды негізге ала отырып, жазушы прозасындағы мифологизмнің негізіне, көркемдік-идеялық қолданысына назар аудару. Қаламгер шығармашылығындағы мифологизм мен аңыздық желінің көркемдік ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Жоғарыда аталған мақсаттарды жүзеге асыру үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
oo Фольклордағы және әдебиеттегі мифологизмнің сипатын айқындау;
oo Қазақ әдебиетіндегі мифологизм көріністерін сипаттау;
oo О.Бөкей шығармашылығындағы мифологизмнің орны мен ерекшелігін ашу;
oo Жазушы прозасындағы мифтік сюжеттер мен бейнелерді қарастыру және оларға жүйелі талдау жасау;
oo О.Бөкей прозасындағы мифтің көркем мифологияға айналып, көркемдік-бейнелілік тұрғысында қызмет етуін көрсету;
oo Жазушының Атау кере, Жетім бота, Сайтан көпір, Айпара ана туындыларының жанрлық ерекшеліктерін мифтік сюжеттер мен мифтік құбылушылық негізінде қарастырып тану;
oo Жазушы прозасындағы мифтік құбылушылықтың сипатына, мәні мен қызметіне фольклористік талдау жасау арқылы оның көркемдік-идеялық мағынасын анықтау;
oo Мифологиялық ойлауға тән анимистік сенімнің кейіптеу, психологиялық егіздеу, метафораға негіз болғанына О.Бөкейдің повестері мен әңгімелерінен мысалдар келтіріп, тұжырым жасау.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері ретінде қазақ ғалымдары мен әлемдік мифологияны зерттеушілердің теориялық жалпы типологиялық еңбектері пайдаланылды. Э.Тэйлор, А.Н. Веселовский, А.А. Потебня, В.Я. Прот, Э.М. Мелетинский, В.И. Еремина, Л.Н. Гумилев сондай-ақ қазақтың Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Кабдолов, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Б.Уахатов, Б.Абылқасымов, Ш.Ыбыраев т.б. ғалым зерттеушілердің ғылыми-теориялық еңбектері жұмыстың теориялық-методологиялық негізін құрайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесі алдағы уақытта жан-жақты сөз болуы тиіс. О.Бөкейдің қаламгерлік дара тұлғасын, жазушылық шеберлігін тани түсу үшін оның шығармаларынан басты орын алған мифологизм туралы терең білу қажет. Ол үшін жоғарғы оқу орындарында, орта мектептің жоғарғы сыныптарында қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар сабақтарын ұйымдастыру қажеттілігі басым. Бұл зерттеуді осы айтылған бағыттағы жұмыстарға қажетті теориялық әрі практикалық материал ретінде пайдалануға болады.
1 Миф және қоғам
Бүгінде адамзат жаңа мыңжылдыққа қадам жасады. Осы тарихи меженің қарсаңы қоғамдық сананың сапалық өзгерістермен аталды. Бұл өзгерістер ең алдымен бүгінгі заманғы әлемде болып жатқан рухани құбылыстарды жаңаша бағалауға деген ұмтылысқа қатысты. Осы кезге дейін бұлжымастай көрініп келген бірқатар ғылыми концепциялар мен тұжырымдар жаңа қырынан бағалануда, көптеген ғылыми көзқарастар уақыт алдында қайтадан сыннан өтуде. Бұл негізінде заңды әрі адамзат ойының өршіл ізденгіштігін көрсететін жағымды құбылыс: әр дәуір өзінен ілгеріде жасалған игіліктердің рухани мұрагері бола отырып, осы құндылықтарды өз заманындағы объективті жағдайлармен жарыстырып, жаңаша түсіндіріп, оның тарихтың осы өлшемі ішіндегі қолданыс аясын анықтайды, сөйтіп етене таныс, дәстүрлі құбылысты жаңа мазмұнмен толтырып, оның жаңа қырларын, тың мүмкіндіктерін ашады.
ХХІ ғасырда миф және мифологияға қатысты да осындай құбылысты аңғарамыз. Жалпы миф және мифтік ұғымның қоғамдық санада алатын орнын осы арада саралап өтсек артық бола қоймас.
Мифология - ең қажетті ғана бөлшектерді тасып жеткізуге арнап ыңғайластырып жобаланған кеме. Пенденің жадының ауқымы шектеулі, ал мифтер болса ауызекі түрде ғана келесі ұрпақтарға жеткізіліп отырады, сондықтан да мұндай кеменің аумағында кәкір-шүкірлерді салар басы артық орын жоқ. Миф - жасаушыларының тек бір ғана нәрсені - келешектегі ұрпақтарының бақ-берекетін ғана ойлап жасаған кемесі, - деп Салливан айтқандай, миф - қоғамдық сананың басты формасы, табиғатты және әлеуметтік шындықты танудың тәсілі, осы шындықтардың адам санасындағы суреті. Мифология бастапқы мифология немесе адам санасының балалық шағы кезінде діни мистикалық ғұрыптармен ұштасып, діни нанымдар түрінде көрінеді. Бертін келе философияның, саяси теориялардың, көркем өнердің түрлі формаларының белгілерін қамтиды. Оның әдебиетпен байланысты ертегілер, эпостар, аңыздар мен шежірелер арқылы көрінеді [6]. Шынында мифологияның дүниетанымдық мәні әлдеқайда терең, қоғамдық қызметі әлдеқайда ауқымды. Миф және мифология мәселелеріне ынта білдіру, оның табиғатын қоғамдық ойдың қалыптасуына ықпалын, жалпы қоғам өміріндегі орнын анықтауға ұмтылыс біздің дәуірімізден әріге кетеді. Мәселен, біздің жыл санауымызға дейінгі ІІІ ғасырда өмір сүрген Эвгемер мифтік бейнелерден құдай дағуасына көтерілген тарихи тұлғаларды көрді. Ол осындай тарихи адамдар уақыт өткен сайын түрлі аңыз-әңгімелермен байытылып, біртіндеп мифтік кейіпкерлерге айналған, әр дәуір олардың мифтік бейнесінде өз түсініктерінің ізін қалдырып отырған деп есептеді.
ХҮІІ-ХІХ ғасырларда мифология көне грек мифологиясы аясынан шығып мифтік мұраларды салыстырмалы түрде зерттеудің мүмкіндіктері ашылды, мифологияны зерттеудің неміс және ағылшын мектептері қалыптаса бастады.
Мифологияны зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір-біріне әрқашан мағыналық жағынан сәйкес келе бермейді. Мифу можно придать разную форму - песни, сказки, повести, запевки, и.т.д. но миф принадлежит к сфере словесности не как жанр, а лишь в том смысле, что он не только выражает взаимоотношения человека с явлением внешнего для него мира, но и - в отличие от обряда - выражает их о словесной форме... никакая отрешенность, никакая фантастика, расхождение с обычной и повседневной действительности не мешает мифу быть живой или совершенно различны: поэтическая - это отрешность от факта, мифологическая - отрешность от смысла, от идеи повседневной и обыденной жизни... хотя поэзия может использовать мифологический материал, она в мифологии может и не нуждаться - дейді А.М. Самозванцев [7]. Ал Ф.В. Шеллинг мифологияны поэзия мен философияның ағып шыққан арнасы тұрғысынан қарастырады. Роже Гароди болса ғылыми және техникалық талаптар формасына әлі түсіп үлгермеген табиғат тілімен сөйлейтін мифтік шығармашылықтың мақсатының өзі оның көркемөнер үлгісі болуында деп санайды [8].
Миф - нақты бір тарихи уақытта, нақты бір географиялық кеңістікте (жертарапта), нақты бір саяси, әлеуметтік, мәдени, шаруашылық жағдайында тірлік етіп жатқан адамзат қоғамының (социумның) өзі өмір сүріп отырған орта (уақыт пен кеңістік) туралы, ғалам туралы, оның қалай пайда болғандығы, адам туралы, оның қалай пайда болғандығы, адамға ықпал ететін ішкі-сыртқы күштер туралы, өз қоғамының ғаламдағы орны, дәрежесі туралы түсініктерінің жиынтығы, дәлірек айтқанда - түсіндім деген стереотипі. Яғни, бұл жағдайдағы миф - ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүние мен өзі туралы шындығы, басқаша айтқанда - шын деп есептелінген, тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі ақиқаты. Миф - әрине, тарихи айғақ емес, бірақ нақты бір тарихи қоғамның танымы, рухани дамуымен байланысты қалыптасқан, тарихи негізі, қисыны бар, яғни, бұл жағынан ақиқат деп есептеуге болатын дүние.
Қоғам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Тас ғасырынан бергі адамзат қоғамдық дамудың, этностың тілдік, кәсіптік, т.б. өзгерулердің талай сатысынан өтті. Сондықтан миф те оған ілесе өзгеріп отырған. Ескі қоғамды алмастырған әрбір жаңа қоғам, өз ежебілігін таза, бос жерден бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтік келтірімдерінің бір бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасын қосады, күрделілендіреді. Осылайша, қоғамдар ауысқан сайын, миф те ауысып отырады, бірақ бұрынғы қоғамның ежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады. Міне, бүгінгі қазақтың қолында (сөздік қорында, фольклорында, әдет-ғұрпында, мінез-құлқында, өнерінде) бар ежелгі біліктер - осындай сан мың жылғы өзгерулердің ең соңғы нәтижесі, сарқыты.
Миф - жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді, бірақ жалған миф деген де, ақиқат миф деген де болады. Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал мифі - оның Алаштың үш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осы мифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды, сондай-ақ оны жалған дей салудың да жөні жоқ.
Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал болу дәрежесі әр халықта әр түрлі. Біреулері оны дамыған күйінде сақтай алса, екіншілері оны сақтай алмаған, ал үшіншілері - өздерінің фольклорындағы, тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, таба алмайды. Өйткені, әр халықтың тарихи тағдыры әр түрлі болып шыққан, сондықтан, мифтік мұраны түсінудің, оның жасырылған шифрларының кілтін тауып ашудың нәтижелері түрліше болып шығып жатады. Дұрыс түсінілсе, мифтік мұраның нақты қоғамға берері мол, ұшан-теңіз. Шалағай түсініліп, оны тар мүдделі ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса, мифтің қоғамға, нақты халыққа тигізер зияны да мол болып шығады.
Мәселен, 19 ғасырда қалыптасқан үндіеуропалық делінетін тілдік теорияның қойнауынан өсіп шыққан аттас мифологиялық мектеп, адамзаттың белгілі бір тобын қалғандарынан артық етіп шығаруды, осындай артық туғандықтың тәңірлік негізі бар екендігін қисындаған жалған мифтік идеяны қалыптастырды. Осы үндіеуропашылдықтың арты арийшылдық, нордизмге, атлантизм сияқты тарихи даму тұрғысынан алғанда қандай да бір ғылыми қисындары бар теорияларды бұрмалау немесе бір жақты түсіндіру іс-әрекетіне жалғасты. Р.Генон, Г.Вирт, т.б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеялар осылайша құбыжық теорияларға - жалған мифтерге негіз болды да, арты апатқа алып келді. Оны Анненэрбе, Туле қоғамы сияқты ғылыми-зерттеу мекемелерінің тарихынан да, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа тарихынан да жақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, Велес кітабы сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген орыс арийшылдығының белсенділігінің артуы да мифтің (жалғандығына да, ақиқаттығына да қарамастан) аса күшті саяси құралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.
Мұндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады. Жалған мифтің өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасына сүйенеді. Кез келген (үлкені болсын, кішісі болсын) халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырт көзге қарабайыр, жұпыны сияқты көрініп, шын болмысы сол халықтың өзіне де белгісіз болып қала беретін осындай келтірімдер, әр халықтың ата тегінің кім болғанынан, қайдан шыққанынан, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар етсе, осындай тарихи мифтер, қалауын тапса аса қуатты саяси не рухани факторға айналады. Сондықтан да миф дегеннің қандай жасампаз не қиратқыш потенциалы бар екендігін 20 ғасырдағы мемлекеттерді басқарған саяси элита жақсы түсінген еді. Міне, сондықтан да, 20 ғасырдың 1-ші жартысындағы арийшылдың мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-интернационалдың болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизмнің астыртын бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп, қарсы тұра алатын түркі факторының потенциалын жан-тәнімен, тұла бойымен сезіне алатындай деңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін, басқару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпы славян танымына, тарихына, қанына дендеп еніп, судай сіңген түркі факторын аттап өту қиын еді. Сондықтан орыс тарихындағы түркі ықпалының рөлін төмендетіп көрсету, елемеу, айтпау - кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.
Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылық жағдайында түркі халықтарының тарихындағы орыстың өзін уысында ұстаған сәттердің болғаны, түркі тілді көшпелілердің бір кездері орыстарға қарағанда жоғары мәдениетке ие болғандығы, т.б. осы сияқты жартылай аңыз бен жартылай тарихи шындыққа негізделген тарихи жад, егер де фольклорлық, тілдік материалдармен ұштастырыла отырып, ең бастысы - зерттелуіне шығармашылық еркіндік пен мүмкіндік берілген жағдайда, жаңа ақиқат мифті туғыза алуға қабілетті еді. Ал мұндай мифтің Кеңес мемлекетінің тұтастығына, орыс ұлтының тарихи еуразиялық миссиясына (миссионерлігіне) қауіп төндіретін. Сондықтан, осындай ықтималдықты жөргегінде, тумай жатып тұншықтармақ болған кеңестік-саяси-идеологиялық билік 1940-шы жылдардың аяғынан бастап-ақ түркі халықтарының фольклорлық мұрасына, ең алдымен батырлық, тарихи жырларына шүйліккен еді (оны татарлар - Едіге, Шора батыр жырларына тыйым салынуынан, осындай науқанның қазақ, басқа да түркі халықтарының жырларына қарсы жүргізілгендігінен көруге болады). Мұндай алдын ала қамдану саясаты өз нәтижесін берді де, қалай болғанда да әдебиет, фольклор тарихын зерттеушілер жырлардың генезисі мен болмысын шала-шарпы зерттеумен ғана шектелетін, көптеген тақырыптарды тіпті де қарастырмайтын болды. Бұл тақырып - зерттеушілер үшін аса қауіпті болып шықты да, оның салқыны фольклордың жекелеген тақырыптық салаларына да кері әсерін тигізді. Аттай 40 жылдай уақыт бойына (1950-90 жылдар) түркі халықтарының жырлары әдеби-көркемдік жағынан болмаса, басқа жағынан зерттелінбеді десе де болады. Ғылымның, ғылыми ойдың дамуының қарапайым логикасына сүйенсек, түркі халықтарының, оның ішінде қазақтың да мифологиясын зерттеу ісі, мифологиялық (мифтік-лингвистикалық) мектептер 1950-60 жылдарда-ақ қалыптасуы тиіс еді. Идеологиялық кедергілердің салдарынан бұл іс тек 1990 жылдардан кейін ғана басталды.
Миф және мифология деген ұғымдар туралы ғылыми көзқарастың өзі екі түрлі. Біріншісі - мифтерді, оны зерттеуі тиіс мифологияны ауыз әдебиетінің бір саласы (жанры) деп қарау, сол көзқарас негізінде мифологияға әдеби тұрғыдан бағам жасап, әдеби тұрғыдан оның қалыптасуы жөнінде, көркемдік, тілдік, т.б. үрдістері мен сипаттары (ерекшеліктері) жөнінде тұжырым жасау. Белгілі бір деңгейде бұл дұрыс та болып шығады. Бірақ мұндай зерттеулердің нәтижелерінің қоғам үшін еш қайыры болмайтындығын да айтуымыз керек.
Екіншісі - мифті ауыз әдебиеті ауқымынан шығып кететін, өз алдына дербес (әрине, гуманитарлық ғылымдардың барлығының тоғысар тұсында орналасып, сол ғылымдардың әдістемесіне сүйенетін) ғылыми пән деп қарастыру. Бұл жағдайда осы ғылыми пәнді, саланы дамытудың өзіндік теориялық, әдістемелік, терминологиялық жүйесін қалыптастыру қажет болады.
Ең бастысы - мифке тек ауыз әдебиетінің бір көрдемше жанры деп емес, кез келген сауалымызға жауап бере алатын аса маңызды негіздердің бірі деп қараудың орнығуы.
Қазақ мифологиясын зерттеу тарихын қандай уақыттардан бастауға болады? Бұл жерде, осы тақырыптарға (тарихнамаға) арналған арнайы зерттеулердің болуы қажет, өйткені зерттеліне бастау тарихының өзі де ауқымды болып шығуы әбден мүмкін. Ал, әзірге мен тек өзімнің мифология туралы ойлау жүйенің қалыптасуына түрткі болған, бастау болған адамдар ретінде сонау Шоқан Уәлихановтан бастағанда, арысы Ә.Марғұлан, А.Машанов, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай, Е.Тұрсынов, О.Сүлейменов сияқты т.б. аға ұрпақтың есімдерін, Е.Көкеевті, Т.Әсемқұловты, Ә.Сарайды, Б.Ыбыраевты, Б.Серікбайұлы - Қошым-Ноғайлы, Ә.Балқыбекті, З.Наурызбаеваны, А.Мұхамбетованы, С.Аязбекованы, М.Әуезовті, М.Сембинді, Г.Ақелеуовті, Н.Шаханованы, Г.Қарагөзованы, Н.Оспановты, т.б. көптеген кәсіби ғалымдар мен әуесқой зерттеушілердің есімдерін атаған болар едім (басқалар туралы, еңбектерімен таныс болмағандықтан, ештеңе айта алмаймын). Араларында әуесқойлары да, кәсіби мамандары да бар осындай ала-құла топтың - кәсіби ғылыми-зерттеу деңгейлері, сапалары жағынан әр түрлі, іздену мақсаттары да, тақырыптары мен әдістемелері де бір-біріне ұқсамайтын, ғылымның әр саласынан келген осы кісілердің еңбектерінің ішінде таң қалдырып, тәнті ететін тосын пайымдар мен идеялар да, күмәнді көрінетін пайымдаулар да бар, дегенмен, осындай академиялық ғұламалар және академиялық ғылымнан тыс еріктілер, қандай да бір мөлшерде болмасын, қазақ (түркі) мифологиясын зерттеу мектебінің табалдырығын қалыптастыруға өз үлестерін қосқан еді.
Міне, әр түрлі бағыттағы, әр түрлі өрелік, әдістемелік деңгейдегі, әр түрлі тақырыптағы мифтік мәселелер және мифтік аспект қарастырылған басқа салалық (мәдениеттану, өнертану, тарих т.б.) еңбектермен танысу барысында, осылардың барлығын бір теңдеуге, бір сызыққа келтіріп, бір жүйелі сүрлеуге, ортақ өлшемге түсіре алатын мифтік-лингвистикалық ғылыми-зерттеу мектебін жасау керек-ау деген ой келді. Яғни әр уақытта, әр жерде, әр еңбекте айтылған ойларды бір-бірімен байланыстыра отырып, олардың кездейсоқ айтыла салмағандығын баянды ету үшін, біз қайдан шықтың, қашан шықтың, қалай шықтың? және біздің бастауымыз қай жерде, қай уақытта және сол бастаудан бергі жолдарымыздың ұлы нобайы қандай? деген сауалдарға жауап іздеуден туындайтын ортақ принцип-ұстанымдар жүйесін қалыптастыруымыз керек еді.
Миф - ежелгі заман танымының, ақиқатының ақпаратын сақтаған техникалық тіл, бұл тіл астарлап беріледі, яғни ол - сегіз қырлы, бір сырлы жәдігер. Оны түсіну, іздерін аңғару оңай шаруа емес, оның шырғалаңының қандай екендігін ғылыми іздену мен зерттеудегі өре (түсіну деңгейі) мәселесіне қатысты мынадай ойлармен өрнектеуге болады: ... Көне заманның жасампаздық айғағын қарастырып отырған зерттеуші, әзірге оның, ең болмаса таза теориялық біліктілігінің деңгейі, сол жасампаздық айғақты туғызған өркениеттің таным деңгейінен анағұрлым төмен болып тұрған болса, оны түсіне алмақ емес. Дәл осындай жағдаят дәстүрлі қазақ мәдениетін зерттеу ісінде де байқалады: ғалымдар өздері тап болған әлдебір құбылыстың сарқындарына кезіккенде оған жауап бере алмай жатады, не оны байқамай кетеді, не қате түсіндіреді, өйткені мұндай құбылыс көбінесе ауызекі түрде өмір сүріп, ұстаздан шәкіртке осындай жолмен жеткізілген еді, ал, мұндай жеткізілу формасы өткен ғасырдың онжылдықтарының өне бойында түбегейлі түрде жоқ етілген болатын. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінің мәйегін құрап отырған жоғарғы, рухани қабаттағы құбылыстар осылайша ақтаңдақтар ауқымында - қазіргі заманның ғылымының соқыр да меңіреу болған белдеуінде қалып қойған. Бұл жағдай, біз зерттеу нысанына сайма-сай келер әдістерді ғылыми тұрғыдан пайдалануды үйренбейінше жалғаса бермек. Осындай үкім-тұжырымды, барлығына болмаса да, бұрындары өткен және осы күнгі тарихшыларға, әдебиетшілерге, фольклор тарихын зерттеушілердің басым көпшілігіне қатысты қолдануға болады. Бұл жерде өзімізді де ұмытпауымыз керек, өйткені ежелгі ата-бабаларымыздың жасап кеткен, бүгінгі мәтіндерде, жеке сөздер мен сөз тіркестерінде, этнография мен әдет-ғұрыптағы, сенім-нанымдағы, материалдың туындылардағы (қолөнердегі, сәулет өнеріндегі) және өмір мен мәдениеттің басқа қырларындағы жасырын байырғы мәдениет пен өркениет айғақтарын (артефакт) ретінде түсіндіруге болады [9, 30]
2 Сөз өнеріндегі мифологизм мәселесі
2.1 Мифтік ұғымдар және әдебиет
Сөз өнеріндегі мифологизм мәселесіне тоқталып, жүйелі сөз ететін болсақ, Р.Вейман Әдебиет тарихы және мифология атты еңбегінде мифтің әдебиеттің бастауы және көне формасы тұрғысынан қарастырып, ол әдеби жанрлардың бәрінде кездеседі деген пікірге тоқтайтынын айтуға болады.
Қазақ әдебиетінде зооморфизм элементтері, сол сияқты тотемизм де басымдылықпен көрінеді. Бірақ, осы мифтік элементтер қазақ әдебиетінде қоршаған ортаға көзқарас, оны бастапқы сана деңгейінде танудан объективті шындықты танудың және осы танымды жүйемен таратудың бейнелі, көркем әдісі дәрежесіне көтерілген. Поэзиядағы анемизм белгілері деп есептеліп, діни түсініктер немесе діни ұғымдардан туған деп саналатын кейбір үлгілер тереңдеп үңілгенде натуралистік түсініктерден әлдеқайда жоғары тұратындығын, болмысқа ойлы көзқарастың тұтастай жүйесін құратындығын, яғни халықтың философиялық ойының элементтерін көреміз. Қазақ мифологиясы жеке эпизодтарды саралап, одан ортақ түйінді ой шығарып, тұтас ұғым қалыптастырады.
0.2 Фольклордағы мифологизм
Мифологизм, белгілі дәрежеде әдебиет үшін көркемдік әрі танымдық қызмет атқарып келді және бұл қызметін әлі де жалғастыруда. Әсіресе, фольклорда мифологизмнің әсері белсенді болды. Фольклорлық туындылардың қай-қайсысында да мифологиялық ойлау айқын. Фольклорлық шығармалар - халық ақыл-ойының, қабілетінің жиынтығы, қазынасы. Көне дәуірлерден адамдар жады арқылы сақталып жеткен ертегілер мен аңыздардан, эпостық туындылардан мифтік танымның көрініп отыруы заңдылық.
Миф зерттеушілерінің пікірі бойынша, миф таза түсінік күйінде кездесе бермейді. Қазақ фольклорындағы мифологизмнің көріністері дегенде, ең алдымен ертегілерді, аңыз хикаяларды, сонан соң тұрмыс-салт жырларын, эпостарды, ырым-тыйымдарды еске алуға болады. Көне ертегілер мен алғашқы қауымдық мифтердің ара жігін ажырату өте қиын. Ертегілердің мифтік нанымдар негізінде туғанына зерттеушілердің көпшілігі күмән келтірмейді. Өйткені, көне ертегілер мен алғашқы дәуірдегі мифтердегі оқиға желісі бір-бірімен үндесіп отырады. Әлемдік әдебиетке, фольклорлық мұраларға назар салсақ, мифологиялық ойлау адамдар санасында сәулеленіп, фольклорлық туындыларға сіңісіп кеткенін көреміз. Әсіресе, ертегілерде мифология көркемдік қызмет атқарды. Ертегілердегі жануарлардың адамға, адамның жануарға айналуы, табиғаттың барлық жанды-жансыз затымен тілдесе беру, небір ғажайып оқиғалар - мифтік санадан туындаған сенім.
Қазақ мифологиясында көп ұшырасатын мифтік каһармандар Көлтауысар, Желаяқ, Таусоғар, т.б. Күн астындағы Күнекей қыз, Ер Төстік, Қара үйрек ертегілерінде оқиғаға араласып отырады. Кейде мифтік бейнелер жағымсыз әрекеттерімен де көрінеді. Мысалы, Жезтырнақ, Жалмауыз кемпір, Жеті басты дәу, т.б. туралы осы пікірді айтуға болады. Көне дәуір ертегісі болып саналатын Ер Төстік ертегісінен алғашқы кездегі адамдардың дүниетанымын анық аңғарамыз. Бұл ертегіде мифтік таным жетекші орынға шыққан.
Мифтік сенімдер тек ертегілермен ғана шектесіп қалған жоқ, эпостық туындыларға да сіңісті. Батырлар жырының ішіндегі ең көнесі болып саналатын Алпамыс батыр жырындағы мифологизмнің орны ерекше. Мифтік таным негізінде әр қилы кейіпкер бейнесі жасалды, небір тылсым күш иелері, кереметтер айтылды. Табиғат тылсымы, пайғамбар, әулиелердің кереметі жаратушы күш құдіретіне әулиелердің кереметі жаратушы күш құдіретіне тәуелді деген түсінік тамыр алды. Алпамыс батыр жырынан осы айтқанымызға нақты мысалдар келтіруге болады. Бұл жырдағы Байбөрі мен Аналықтың құдайдан бала сұрап, әулиеге түнеуі, Баба түкті шашты Әзиздің аян беруі - мифтік желі. Сонымен қатар, Алпамыс батыр тұлғасына мифтік ұғым дарытылған. Оның пірі - Ғайып ерен қырық шілтен. Ғайып ерен қырық, шілтен - мифтік кейіпкер. Алпамысты қолдаушы аруақтар туралы да жырда көп айтылады. Қазақтардың аруаққа сыйыну сенімі туралы Ш.Уәлиханов Тәңірі, Қазақтардан шамандықтың қалдығы мақалаларында сөз қозғайды.
Аруақ - ата-баба рухы, басқа қиын-қыстау іс түскенде, жан қиналғанда: аруақ қолдай гөр, қолтығымнан демей гөр деп айтады... Аруақтардың рухы бар деп, ескі жұртты баспайды, - деп жазады Шоқан [10].
Аруаққа сыйыну сенімі өте көне дәуірлерден бастау алатынына дәлелдер бар. Жерлеу материалдарына қарағанда, сақтарда ата-баба аруағына, отбасылық-рулық әулиелер мен желеп-жебеушілерге сыйыну ғұрыптары болған [11].
Сонымен қатар, түс көруді мифті зерттеушілер, психоаналитикалық бағыттың өкілдері мифологиямен ұштастырса, осы түс көру де Алпамыс батыр жырының оқиғасында маңызды орынға ие. Түс көру Қобыланды батыр, Қыз Жібек жырларында да ұшырасады. Эпостық жырлардағы түс - болар оқиғаны бұлжытпай көрсететін маңызды процесс. Бұдан халық сенімінде түс көру үлкен орын алатынын аңғарамыз. Алдағы оқиғаны, адам тағдарын көрген түс арқылы болжап білуге болады деген сенім мифтік танымнан туындаған. Мифологиялық ойлау бойынша, адам мен табиғат бір, адамның күллі жаратылысы табиғат тылсымдарымын байланысты. Ендеше, түс көру - сол табиғат тылсымының бір сыры деп ұғындырылған. Бұл аталғандарға мысал ретінде Едіге батыр жырындағы Едігенің, ел аузындағы Абылай жайлы аңыздардағы Абылайдың көрген түстері алынып, неміс психолоты В.Вунд, психоаналитикалық мектептің негізін салушы З.Фрейдтің пікір-тұжырымдары негізінде талдауға болады.
Қазақтың көне наным-сенімдеріне байланысты ғұрыптық фольклорына ғалым Б.Абылқасымов ырым, арбау өлеңдері, бәдік, бақсы сарындарын жатқызады. Бұл аталғандарды (ырымнан басқасын) магиялық поэзия деп атайды. Магиялық поэзия - әр түрлі құбылыстарға табиғаттан тыс күштер арқылы әсер етуге болады дейтін наным-сенімнен туған сиқырлау, дуалау мақсатымен айтылатын ғұрып өлеңдері[12, 23]. Бұл сиқырлау, дуалау туралы сенімдер де мифке барып сабақтасады. Аталған ғұрыптық фольклор ішінде ырымның да табиғаттың тылсым күштеріне, заттар мен құбылыстарға рух түрінде караған мифтік түсініктер негізінде туындағанына дау болмаса керек. Жалпы, ғұрыптық фольклордың барлық түрлеріне қатысты осы тұжырымды айтуға болады. Ғалым Р.Бердібаевтың Жалпы фольклорлардың... бір дәуір шындығын ғана қамтып қоймай, түрлі замандардың да ұғым, нанымын елестете алатыны... күмәнсіз қағида [13] деген тұжырымы осы ойымызды дәлелдей түседі.
Мифтік сананың алғашқы дәуірінде адам өзі мен жануарлардың арасына шек қоймаған. Көне дәуірдегі адамдар өздерін бұғыдан, бөріден, киттен тарадық деп түсінген. Қырғыз халқы өздерінің тотемі бұғы деп санаса, түркі тайпаларының тағы бір тотемі - бөрі. Осы көне сенімнен туындаған тотемдік мифтер кейінгі дәуірлердегі жан-жануарлар жайлы ертегілердің бастау алар көзі болды.
Мифтік сенім мен мифологиялық ойлау фольклорлық мұраларда көркемдік-эстетикалық қызмет атқарды. Табиғаттағы зат пен құбылыс атаулы сезім мен ойға ие, олар да адам сияқты деп түсінген анимистік наным негізінде фольклордағы егіздеу әдісі туындаған. Сонымен қатар фольклордағы метафоралық қолданыстар да бағзы халықтар санасынан орын тепкен мифологиялық ойлау жүйесінен хабар береді.
Фольклорлық-мифологиялық желілер халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттың дүниетанымының кең шеңбердегі ауқымының көрінісі ретінде ұрпақ санасына орнығып отырды. Фольклорды халықтың рухы деп танысақ, мифология - сол халық рухының тынысы. Фольклорлық жанрлардың барлығы дерлік мифтік ұғым-түсініктерді өз бойына сіңіріп, тұтастай халықтық танымға негізделді. Бастапқы кезде таза түсінік күйінде болған мифтер өте келе фольклорлық шығармаларға кіріп, танымдық, көркемдік-идеялық мақсатқа қызмет етті. Мифология фольклорлық туындылардың тілінде, стилінде, кейіпкерлер характерінде өмір сүрді.
2.3 Мифология және жазба әдебиет
Мифология мен жазба әдебиет ара қатынасын ең алдымен миф зерттеушілерінің осы мәселеге байланысты тұжырымдары тілге тиек етуге болады.
Мифтің көркем жазба әдебиетпен қарым-қатынасы екі аспектіде қаралады:
1) эволюциялық;
2) типологиялық.
Эволюциялық аспект мифтік сананы жазба әдебиеттің тарихи құбылыс түрінде пайда болуына дейінгі тұрақты бір даму бөлігі деген түсінік түрінде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарағанда әдебиет мифтің діни бүлінген түрлерімен байланыс жасайды және әдебиеттің өзі мифтің осылай бүлінуіне ықпал етеді.
Типологиялық аспект бойынша миф пен жазба әдебиет әлемді тану мен сипаттаудың екі түрлі әдісі ретінде салыстырыла қаралады. Екеуі бір кезеңдерде қатар жүреді де, кейбір кезеңде ғана өздерін әр түрлі сипатта көрсетеді.
Миф пен көркем жазба әдебиеттің арақатынасын әр дәуірлерде туындаған әдеби мұралар негізінде талдап түсіндіруге болады. Көне дәуірдегі грек ақындары мифті адамгершілік пен ерлікті сипаттап, таныту бағытында өз туындыларына арқау етті. Мифологиялық дүниетаным Греция трагедиясының гүлдену дәуірінде ерекше маңызға ие болды.
Көне дәуірлерден жеткен түркілік жазба әдеби мұралардан да мифтік сарын көрінетініне ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар мұрасы - Орхон жазба ескерткіштерінен мысалдар келтіруге болады. Бұл әдеби ескерткіштер түркі қағанатының тарихын, экономикалық-әлеуметтік, саяси ахуалымен бірге, сол қағанат құрамындағы тайпалардың наным-сенімінен, яғни түркілік мифологиядан хабар береді. Аталмыш жазбалардан түркілердің табынған құдайы - Көк Тәңіріне ерекше құрмет байқалады.
С.Қасқабасов классикалық көне мифтің бас кейіпкері - ілкі-ата-демиург, жасампаз қаһарман екенін айта келіп, қазақтың көне мифінде болуға тиісті ілкі-ата-демиург бейнесі Тәңір образымен алмастырылған. Ал, Тәңір - аспанның әміршісі саналған. Яғни, Тәңір - ең жоғарғы құдай, ол - аспан мен жердегі тылсым тіршіліктің иесі, [14] - деп көрсетеді.
Түркі қағанаты кезінде бір жүйеге түскен архаикалық миф аспан-әке-Тәңір, жер-ана-Ұмай бейнелерін даралады. Осы Тәңір мен Ұмай бейнелері өзіміз сөз етіп отырған әдеби ескерткіштен маңызды орын алған. Бұл мифтік таным туралы Е.М. Мелетинский Ерлі-зайыпты баба құдайлардың ең көне әрі жан-жақты тараған түрі - Аспан-әке, Жер-ана. Бұл образдарда бір жағынан рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал, екінші жағынан, неке мен отбасылық қатынастардың табиғат дүниесіне көшірілгенін көруге болады дейді [15, 195].
Көне дәуір ескерткіші болып саналатын Қорқыт ата кітабынан да мифтік таным көп ұшырасады. Сонымен қатар, түркі тектес халықтардың шежіресін генеологиялық аңыздар негізінде баяндаған Оғыз-нама эпосында да көне дәуірдегі мифтік ұғым түсініктер мол орын алған. Көк Тәңіріне сыйынған, көк пен жерге табынған көне түркілердің мифтік танымы аталмыш шығарма оқиғасынан айқын аңғарылып отырады. Рулық-тайпалық дәуірде адамдар өздерінің шығу тегін бір аңмен байланыстырған. Өз тегін жануарлардан тарататын мифтік сенім Оғыз-намеден ерекше көрінеді. Жорыққа аттанған Оғыз-қағанды көк бөрінің бастап жүруі осы мифтік танымға негізделген.
Орта ғасырлардағы европалық әдебиетке христиандық мифология өзіндік сипатын таныта бастаса, осы кезеңдегі түркі әдебиеті мұсылмандық мифология сипатымен ерекшеленеді. Бұған мысал ретіңде Қожа Ахмет Яссауидің Диуани хикмет, Сүлеймен Бақырғанидің Ақыр заман кітабы, Бибі-Мариям кітабы туындыларын атауға болады.
Жазба әдебиет пен мифтің ара қатынасын зерттеушілер әр дәуір әдебиетінің және әдебиеттегі әр түрлі ағымдар мен бағыттардың мифке деген көзқарасын белгілеп берді [16, 59-65; 17, 224-225]. Бұл мәселе турасында Ю.М Лотман, З.Г. Минц, Е.М. Мелетинский көркем әдебиет үлгілеріне сүйене отырып, тұжырымды ой айтты.
ХХ ғасыр әдебиетіндегі мифологизм турасында соңғы жылдардағы әдебиеттану саласындағы еңбектерде түрлі пікірлер айтылып, тұжырымдар жасалды. Бұл саладағы бірінші классификация Е.М. Мелетинский, Ю.М. Лотман, З.Г. Минц есімдерімен байланысты [16, 60-65].
Келесі талдау иесі - М.Н. Энштейн [17, 224-225]. Осы ғалымдардың пікір-тұжырымдарына сүйене отырып, Д.Н. Низамиддинов қазіргі әдебиеттегі мифологизм формаларын төмендегідей үш түрге топтастырады:
Бірінші - дәстүрлі мифтік сюжеттер мен бейнелерді пайдалану. Осы бірінші форманың өзі әдеби туындыларда екі түрлі сипатта көрінеді:
а) дәстүрлі мифтік сюжеттер мен бейнелерді түсіндіру, талдау (интерпретация);
ә) дәстүрлі мифтік сюжеттер мен бейнелерді өзгерту, ауыстыру (трансформациялау):
Екінші - авторлық мифтердің шығарылуы. Мұнда жазушы ежелгі ритуалды - мифологиялық текстер құрылымына сүйене отырып, өзіндік дара мифологем жүйесін түзеді.
Үшінші - мифологиялық стилизация. Мифтік санаға тән таным-түсініктің көркем шығармада идеялық, эстетикалық кызмет атқаруы, яғни мифтің көркем мифологияға айналуы - мифологиялық стилизация сипаты болып табылады [18, 38-42].
ХХ ғ. әдебиетіндегі мифологизм әлемдік тұрғысында зерттеу нысанасына алынып, бұл турасында бірнеше бағыттағы зерттеу еңбектері жазылды. Ал, ұлттық әдебиетіміз тұрғысынан зерттеу негіздері жоққа тән. Бұл мәселе арнайы, жүйелі зерттеуді кажет етеді. Мифология мен әдебиетіміздің арақатынасын ХХ ғ. тұрғысында бағдарласақ, оның өзін бірнеше кезеңдерге бөліп, қарастыруға болады.
Өзіміз нысана еткен тақырыпқа келу үшін, қазіргі әдебиеттегі неомифологиялық бағыттың басты ерекшеліктерін анықтап алу қажеттігі туындайды. Неомифологизм бағыты модернистік әдебиетке тән екенін Е.М. Мелетинский, Ю.М. Лотман атап көрсетеді. М.Н. Энштейн қазіргі мифологизм түп тамыры философиямен байланысты терең рефлектілі сипатымен дараланатынын, сонымен қатар, суреткердің мифке интеллектуалды қарым-қатынасымен ерекшеленетінін атап көрсетеді.
Біз Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизмді сөз еткенде, негізінен аталған зерттеушілер пікір-тұжырымдарына, көне халықтық таным азды-көпті сөз болған Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Р.Бердібаев, Б.Уахатов, Б.Абылқасымов, Ш.Ыбыраев еңбектеріне сүйенеміз.
3 Бөкей прозасындағы мифологизм мәселелері
3.1 Анимизм және кейіптеу
Анимизм - қоршаған орта мен табиғат құбылыстарының рухы, жаны бар деп пайымдаған түсінік. Анимизм алғашқы дін негізінде және алғашқы адамдардың табиғат күштері алдындағы дәрменсіздігінен туындаған. Мифология анимизмнің орманның, таудың, ағаштардың, бұлақтың, өзеннің, жел мен толқынның жаны бар деген сеніммен туындағанына куәлік етеді. Жыл мезгілдерінің ауысуы, тасқынның болуы, дауыл, т.б. құбылыстарды ежелгі адамдар табиғаттың жанды күштері түрінде түсініп, саналы іс-әрекетке ие адам бейнесінде қабылдаған [19, 121].
Ағылшын ғалымы Э.Тэйлор өзінің Алғашқы қауымдық мәдениет атты еңбегінде анимизмнің мифологиялық мәніне, шығуына, оның екі бөлігін: жан туралы және өзге рухтар туралы, жанның өлімнен кейінгі әрекетіне, тірілу туралы түсініктерге, болашақ өмір, екінші мәрте өлім, өлілер әлеміндегі рухтың саяхаты туралы түсініктерге, жер үсті және жер асты әлеміндегі жағдайларға жан-жақты талдау жасайды [20, 239-242]. Сонымен қатар, анимизмнің аллегория, метафора кейіптеуімен ара қатынасына философиялық тұрғысынан баға береді [20, 203].
Анимистік сенімнің көркем әдебиеттегі кейіптеумен сабақтастығын ғалым С.Қасқабасов айтқандай, көне мифтің көркем мифологияға айналуы ауқымынан қарастырамыз. О.Бөкей шығармаларында табиғат пен адам проблемасы өзекті идея болғаны мәлім. Сол табиғат пен адам арақатынасын бейнелеп беруде жазушы мифтік желіні, мифтік бейнелерді оқиғаға араластырса, енді бірде мифтік сенімге негізделген таным-түсініктерді көркемдеу құралы түрінде пайдаланады. Айпара ана, Қамшыгер әңгімелерінен бастап, Атау кере повесіне дейін желі болып тартылған табиғатты жанды кейіпкер түрінде бейнелеу-жазушы шығармаларындағы мифологизмнің бір қыры.
Жазушының өзі аңызнама деп атаған, біз әңгіме-миф түрінде таныған Айпара-анаға тоқталсақ, ананың сырласары - дала. Жау шапқыншылығын көрген ел тағдырын дала суретімен беру шығарманың мифтік сипатын айқындай түседі. Дала ақыл-естен айырылып жатыр. Жым-жырт. Бейне бір алып батырдың ұзақ жолдан оралып, ат соғып шалдығып, көз шырымын алғаны секілді. Осы дала-батыр осы мең-зең, есеңгіреген ұйқысынан мәңгі оянбай қоятындай елестетеді [21].
Жазушы даланы бірде ұзақ жолдан оралып, ұйықтап жатқан батырға, бірде қой соңында жүріп, ұйықтап кеткен жетім балаға ұқсатады. Далаға адамға тән іс-әрекет, құбылыстың таңылуы, бұл жерде, дәл сол кездегі халық өмірімен, оның басындағы ауыр халмен байланыстырылған. Көне мифтерде жер ана түрінде кейіптелсе, О.Бөкейде дала бірде батырға, бірде балаға кейіптеледі. Осы әңгімеде жаңбырдың жаууын аспанның ағыл-тегіл жылауы деп суреттеу бар. Жылау адамға тән көңіл-күй болса, сол көңіл-күй табиғатқа ауыстырылады. Табиғат құбылысын адам көңіл-күйімен ұқсастыра бейнелеудің әңгіме мазмұнын ашудағы мәнді орнын атамай кетуге болмайды.
Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың адамға тән көңіл-күйі, іс-әрекетпен көрінуі көне мифтік тұрғыдан келгенде, барлық құбылыс пен заттардың рухы, жаны бар деген сенімнен туындаған шындық, көркемдік ойлау жүйесі тұрғысынан келгенде, мифтік танымға сүйене отырып, табиғат суретін бейнелеп беру, яғни кейіптеу тәсілі. О.Бөкей назарына жиі ілігетін дала, тау, жел, т.б. жанды-жансыз зат пен құбылыс жазушы қаламында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Миф және қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
2 Сөз өнеріндегі мифологизм мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
2.1 Мифтік ұғымдар және әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2 Фольклордағы мифологизм ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.3 Мифология және жазба әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
3 Бөкей прозасындағы мифологизм мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
21
3.1 Анимизм және кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
3.2 Оралхан Бөкей шығармаларындағы метафораның мифтік негізі ... ... ...
27
3.3 Мифтік құбылушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
3.4 Түс көрудің мифологиялық астарлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
35
3.5 Оралхан Бөкей шығармаларындағы мифтік
элеметтердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
3.6 Оралхан Бөкейдің метаморфозасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Кіріспе
Еліміз егемендігін алып, тәуелсіздікке қол жеткелі бері өткен өмірімізге сын көзбен қарап, жіберген қате, кемшіліктерімізді елеп-екшеуден өткізіп келеміз. Және де өткеніміздің бәрін жоққа шығара алмасымыз тағы айқын.
Абай жолы романынан бастау алған тарихи шығармаларымен қатар, 1970-жылдар әдебиетінде прозамыздың шағын жанрлары үлкен роль атқарып, салмақты жүк көтерді.
Есімі өзімізге де, өзгеге де кеңінен танылған ерекше талант иесі Оралхан Бөкей әдебиетімізге өзіндік бетімен, өзіндік өрнегін сала келген жазушы еді.
О.Бөкеев - ұлттық өмірімізден тарихи-психологиялық, әлеуметтік-философиялық шығармалар жазып, қазақ әдебиетінде ерекше із қалдырған бірегей суреткер. Оралхан - қашанда уақыт алға қойған өзекті мәселелерді шығармаларына арқау еткен ойы да, қаламы да ұшқыр қаламгер. Жазушы қаламынан туған Мұзтау, Қар қызы, Сайтан көпір, Жетім бота, Атау кере повестері - адамзаттық мәңгілік мәселелерді көтерген, әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес, иықтас туындылар. Оралхан Бөкеев шығармашылығын зерттеудің қажеттігі оның әңгіме, повестерінің көркемдік жетістігі мен өзектілік сипатында және бүгінгі өмір құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр. Ешкімге ұқсамайтын өзінше сөз саптасы, асқақ мінезі, алғыр зерде-зейіні оқушысын бірден баураған болатын. Жазушының ой мен сезімді қатар өрген шығармалары бірде тұңғиық ойға жетелесе, бірде асқақтыққа, өршілдікке тартып, толғау-толғаныстары кең тынысты, өзгеше үнді болып шығатын. Олардан бірде романтикалық құштарлықты, бірде публицистік от-жалынды, бірде реалистік өткірлікті, енді бірде сағыныш-мұңға бөлейтін лирикалық әуенді айқын аңғарар едік. Қаламгер кез келген шығармасында жақсылық пен жамандықтың бітіспес күресі арқылы кейіпкерлерінің іші жан әлеміне көбірек үңіліп, әлеуметтік-философиялық ойы салмақты бірегей образ жасайды.
Оралхан Бөкеев шығармашылығына қатысты С.Қирабаевтың [1], Б.Ыбрайымовтың [2], М.Қаратаевтың [3], Т.Тоқбергеновтың [4], А.Сейдімбековтың [5] т.б. еңбектерін атап өткен орынды.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін қарастыру, оны ғылыми тұрғыда зерттеу - өзекті мәселелердің бірі. Әдебиеттегі мифологизм туралы орыс, т.б. ел ғалымдарының еңбектері баршылық. В.В. Агеносов, А.Ақматалиев, Г.Гачев, Д.Н. Низамиддинов т.б. зерттеушілер еңбектері әдебиеттегі мифологизмнің қызметін жүйелі түрде саралап, жіктеп көрсетуімен маңызды. Қазақ әдебиеті тұрғысынан келгенде, бұл мәселе әлі де кезегін күтіп тұр.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесі бүгінгі таңда жан-жақты жүйелі түрде сөз болмай отыр. Біз басты нысана етіп алып отырған Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесі фольклордағы, әдебиеттегі мифологизм туралы сұрақтарды қамтып, зерттеу объектісіне алынған қаламгер шығармашылығындағы мифологизм негіздеріне үңіле отырып, жан-жақты талдау жүргізілуімен маңызды.
Біз қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін тек бір қаламгер шығармашылығы негізінде қарастыратындықтан жоғарыда аталған, яғни жалпы қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесі әлі де болса терең, маңызды зерттеуді қажет етеді.
Оралхан Бөкей прозасындағы аңыздық желілер, мифтік, символдық бейнелер жайлы сыншылар мен зерттеушілер кезінде әртүрлі пікірлер айтқан болатын. Айталық, сыншы ғалым, академик С.Қирабаев, сыншылар Т.Тоқбергенов, Т.Мәмесейітов, зерттеуші Ө.Көзбеков жазушы шығармашылығындағы мифтік сюжеттер мен бейнелер турасында ой айтып, тұжырымдар жасады. Бұл айтылған енбектердің бәрі жазушы шығармашылығындағы мифологизм туралы жүйелі зерттеулердің бастамалары дей аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар О.Бөкей шығармашылығы жүйелі түрдегі ғылыми зерттеуді кажет етеді. Жазушы прозасындағы мифологизм мәселелерін ғылыми тұрғыда қарастыру, Қар қызы, Атау кере, Сайтан көпір, Жетім бота повестерінің ерекшелік сипатын осы мифологизм бағытында талдап, сипаттау көкейкесті мәселелердің бірі әрі бірегейі. Тақырып өзектілігі осы О.Бөкей прозасын негізге ала отырып қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін қарастыруымен сипатталады.
Зерттеу нысаны. Еңбектің негізгі нысаны - О.Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесін жүйелі түрде қарастыру арқылы қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесін бағамдап, бағдарлау. Бұл орайда жалпы миф және әдебиеттегі мифологизм туралы теориялық, зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. О.Бөкей шығармашылығы туралы материалдар мен пікір-тұжырымдарды негізге ала отырып, жазушы прозасындағы мифологизмнің негізіне, көркемдік-идеялық қолданысына назар аудару. Қаламгер шығармашылығындағы мифологизм мен аңыздық желінің көркемдік ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Жоғарыда аталған мақсаттарды жүзеге асыру үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
oo Фольклордағы және әдебиеттегі мифологизмнің сипатын айқындау;
oo Қазақ әдебиетіндегі мифологизм көріністерін сипаттау;
oo О.Бөкей шығармашылығындағы мифологизмнің орны мен ерекшелігін ашу;
oo Жазушы прозасындағы мифтік сюжеттер мен бейнелерді қарастыру және оларға жүйелі талдау жасау;
oo О.Бөкей прозасындағы мифтің көркем мифологияға айналып, көркемдік-бейнелілік тұрғысында қызмет етуін көрсету;
oo Жазушының Атау кере, Жетім бота, Сайтан көпір, Айпара ана туындыларының жанрлық ерекшеліктерін мифтік сюжеттер мен мифтік құбылушылық негізінде қарастырып тану;
oo Жазушы прозасындағы мифтік құбылушылықтың сипатына, мәні мен қызметіне фольклористік талдау жасау арқылы оның көркемдік-идеялық мағынасын анықтау;
oo Мифологиялық ойлауға тән анимистік сенімнің кейіптеу, психологиялық егіздеу, метафораға негіз болғанына О.Бөкейдің повестері мен әңгімелерінен мысалдар келтіріп, тұжырым жасау.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері ретінде қазақ ғалымдары мен әлемдік мифологияны зерттеушілердің теориялық жалпы типологиялық еңбектері пайдаланылды. Э.Тэйлор, А.Н. Веселовский, А.А. Потебня, В.Я. Прот, Э.М. Мелетинский, В.И. Еремина, Л.Н. Гумилев сондай-ақ қазақтың Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Кабдолов, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Б.Уахатов, Б.Абылқасымов, Ш.Ыбыраев т.б. ғалым зерттеушілердің ғылыми-теориялық еңбектері жұмыстың теориялық-методологиялық негізін құрайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетіндегі мифологизм мәселесі алдағы уақытта жан-жақты сөз болуы тиіс. О.Бөкейдің қаламгерлік дара тұлғасын, жазушылық шеберлігін тани түсу үшін оның шығармаларынан басты орын алған мифологизм туралы терең білу қажет. Ол үшін жоғарғы оқу орындарында, орта мектептің жоғарғы сыныптарында қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар сабақтарын ұйымдастыру қажеттілігі басым. Бұл зерттеуді осы айтылған бағыттағы жұмыстарға қажетті теориялық әрі практикалық материал ретінде пайдалануға болады.
1 Миф және қоғам
Бүгінде адамзат жаңа мыңжылдыққа қадам жасады. Осы тарихи меженің қарсаңы қоғамдық сананың сапалық өзгерістермен аталды. Бұл өзгерістер ең алдымен бүгінгі заманғы әлемде болып жатқан рухани құбылыстарды жаңаша бағалауға деген ұмтылысқа қатысты. Осы кезге дейін бұлжымастай көрініп келген бірқатар ғылыми концепциялар мен тұжырымдар жаңа қырынан бағалануда, көптеген ғылыми көзқарастар уақыт алдында қайтадан сыннан өтуде. Бұл негізінде заңды әрі адамзат ойының өршіл ізденгіштігін көрсететін жағымды құбылыс: әр дәуір өзінен ілгеріде жасалған игіліктердің рухани мұрагері бола отырып, осы құндылықтарды өз заманындағы объективті жағдайлармен жарыстырып, жаңаша түсіндіріп, оның тарихтың осы өлшемі ішіндегі қолданыс аясын анықтайды, сөйтіп етене таныс, дәстүрлі құбылысты жаңа мазмұнмен толтырып, оның жаңа қырларын, тың мүмкіндіктерін ашады.
ХХІ ғасырда миф және мифологияға қатысты да осындай құбылысты аңғарамыз. Жалпы миф және мифтік ұғымның қоғамдық санада алатын орнын осы арада саралап өтсек артық бола қоймас.
Мифология - ең қажетті ғана бөлшектерді тасып жеткізуге арнап ыңғайластырып жобаланған кеме. Пенденің жадының ауқымы шектеулі, ал мифтер болса ауызекі түрде ғана келесі ұрпақтарға жеткізіліп отырады, сондықтан да мұндай кеменің аумағында кәкір-шүкірлерді салар басы артық орын жоқ. Миф - жасаушыларының тек бір ғана нәрсені - келешектегі ұрпақтарының бақ-берекетін ғана ойлап жасаған кемесі, - деп Салливан айтқандай, миф - қоғамдық сананың басты формасы, табиғатты және әлеуметтік шындықты танудың тәсілі, осы шындықтардың адам санасындағы суреті. Мифология бастапқы мифология немесе адам санасының балалық шағы кезінде діни мистикалық ғұрыптармен ұштасып, діни нанымдар түрінде көрінеді. Бертін келе философияның, саяси теориялардың, көркем өнердің түрлі формаларының белгілерін қамтиды. Оның әдебиетпен байланысты ертегілер, эпостар, аңыздар мен шежірелер арқылы көрінеді [6]. Шынында мифологияның дүниетанымдық мәні әлдеқайда терең, қоғамдық қызметі әлдеқайда ауқымды. Миф және мифология мәселелеріне ынта білдіру, оның табиғатын қоғамдық ойдың қалыптасуына ықпалын, жалпы қоғам өміріндегі орнын анықтауға ұмтылыс біздің дәуірімізден әріге кетеді. Мәселен, біздің жыл санауымызға дейінгі ІІІ ғасырда өмір сүрген Эвгемер мифтік бейнелерден құдай дағуасына көтерілген тарихи тұлғаларды көрді. Ол осындай тарихи адамдар уақыт өткен сайын түрлі аңыз-әңгімелермен байытылып, біртіндеп мифтік кейіпкерлерге айналған, әр дәуір олардың мифтік бейнесінде өз түсініктерінің ізін қалдырып отырған деп есептеді.
ХҮІІ-ХІХ ғасырларда мифология көне грек мифологиясы аясынан шығып мифтік мұраларды салыстырмалы түрде зерттеудің мүмкіндіктері ашылды, мифологияны зерттеудің неміс және ағылшын мектептері қалыптаса бастады.
Мифологияны зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір-біріне әрқашан мағыналық жағынан сәйкес келе бермейді. Мифу можно придать разную форму - песни, сказки, повести, запевки, и.т.д. но миф принадлежит к сфере словесности не как жанр, а лишь в том смысле, что он не только выражает взаимоотношения человека с явлением внешнего для него мира, но и - в отличие от обряда - выражает их о словесной форме... никакая отрешенность, никакая фантастика, расхождение с обычной и повседневной действительности не мешает мифу быть живой или совершенно различны: поэтическая - это отрешность от факта, мифологическая - отрешность от смысла, от идеи повседневной и обыденной жизни... хотя поэзия может использовать мифологический материал, она в мифологии может и не нуждаться - дейді А.М. Самозванцев [7]. Ал Ф.В. Шеллинг мифологияны поэзия мен философияның ағып шыққан арнасы тұрғысынан қарастырады. Роже Гароди болса ғылыми және техникалық талаптар формасына әлі түсіп үлгермеген табиғат тілімен сөйлейтін мифтік шығармашылықтың мақсатының өзі оның көркемөнер үлгісі болуында деп санайды [8].
Миф - нақты бір тарихи уақытта, нақты бір географиялық кеңістікте (жертарапта), нақты бір саяси, әлеуметтік, мәдени, шаруашылық жағдайында тірлік етіп жатқан адамзат қоғамының (социумның) өзі өмір сүріп отырған орта (уақыт пен кеңістік) туралы, ғалам туралы, оның қалай пайда болғандығы, адам туралы, оның қалай пайда болғандығы, адамға ықпал ететін ішкі-сыртқы күштер туралы, өз қоғамының ғаламдағы орны, дәрежесі туралы түсініктерінің жиынтығы, дәлірек айтқанда - түсіндім деген стереотипі. Яғни, бұл жағдайдағы миф - ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүние мен өзі туралы шындығы, басқаша айтқанда - шын деп есептелінген, тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі ақиқаты. Миф - әрине, тарихи айғақ емес, бірақ нақты бір тарихи қоғамның танымы, рухани дамуымен байланысты қалыптасқан, тарихи негізі, қисыны бар, яғни, бұл жағынан ақиқат деп есептеуге болатын дүние.
Қоғам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Тас ғасырынан бергі адамзат қоғамдық дамудың, этностың тілдік, кәсіптік, т.б. өзгерулердің талай сатысынан өтті. Сондықтан миф те оған ілесе өзгеріп отырған. Ескі қоғамды алмастырған әрбір жаңа қоғам, өз ежебілігін таза, бос жерден бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтік келтірімдерінің бір бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасын қосады, күрделілендіреді. Осылайша, қоғамдар ауысқан сайын, миф те ауысып отырады, бірақ бұрынғы қоғамның ежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады. Міне, бүгінгі қазақтың қолында (сөздік қорында, фольклорында, әдет-ғұрпында, мінез-құлқында, өнерінде) бар ежелгі біліктер - осындай сан мың жылғы өзгерулердің ең соңғы нәтижесі, сарқыты.
Миф - жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді, бірақ жалған миф деген де, ақиқат миф деген де болады. Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал мифі - оның Алаштың үш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осы мифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды, сондай-ақ оны жалған дей салудың да жөні жоқ.
Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал болу дәрежесі әр халықта әр түрлі. Біреулері оны дамыған күйінде сақтай алса, екіншілері оны сақтай алмаған, ал үшіншілері - өздерінің фольклорындағы, тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, таба алмайды. Өйткені, әр халықтың тарихи тағдыры әр түрлі болып шыққан, сондықтан, мифтік мұраны түсінудің, оның жасырылған шифрларының кілтін тауып ашудың нәтижелері түрліше болып шығып жатады. Дұрыс түсінілсе, мифтік мұраның нақты қоғамға берері мол, ұшан-теңіз. Шалағай түсініліп, оны тар мүдделі ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса, мифтің қоғамға, нақты халыққа тигізер зияны да мол болып шығады.
Мәселен, 19 ғасырда қалыптасқан үндіеуропалық делінетін тілдік теорияның қойнауынан өсіп шыққан аттас мифологиялық мектеп, адамзаттың белгілі бір тобын қалғандарынан артық етіп шығаруды, осындай артық туғандықтың тәңірлік негізі бар екендігін қисындаған жалған мифтік идеяны қалыптастырды. Осы үндіеуропашылдықтың арты арийшылдық, нордизмге, атлантизм сияқты тарихи даму тұрғысынан алғанда қандай да бір ғылыми қисындары бар теорияларды бұрмалау немесе бір жақты түсіндіру іс-әрекетіне жалғасты. Р.Генон, Г.Вирт, т.б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеялар осылайша құбыжық теорияларға - жалған мифтерге негіз болды да, арты апатқа алып келді. Оны Анненэрбе, Туле қоғамы сияқты ғылыми-зерттеу мекемелерінің тарихынан да, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа тарихынан да жақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, Велес кітабы сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген орыс арийшылдығының белсенділігінің артуы да мифтің (жалғандығына да, ақиқаттығына да қарамастан) аса күшті саяси құралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.
Мұндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады. Жалған мифтің өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасына сүйенеді. Кез келген (үлкені болсын, кішісі болсын) халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырт көзге қарабайыр, жұпыны сияқты көрініп, шын болмысы сол халықтың өзіне де белгісіз болып қала беретін осындай келтірімдер, әр халықтың ата тегінің кім болғанынан, қайдан шыққанынан, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар етсе, осындай тарихи мифтер, қалауын тапса аса қуатты саяси не рухани факторға айналады. Сондықтан да миф дегеннің қандай жасампаз не қиратқыш потенциалы бар екендігін 20 ғасырдағы мемлекеттерді басқарған саяси элита жақсы түсінген еді. Міне, сондықтан да, 20 ғасырдың 1-ші жартысындағы арийшылдың мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-интернационалдың болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизмнің астыртын бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп, қарсы тұра алатын түркі факторының потенциалын жан-тәнімен, тұла бойымен сезіне алатындай деңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін, басқару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпы славян танымына, тарихына, қанына дендеп еніп, судай сіңген түркі факторын аттап өту қиын еді. Сондықтан орыс тарихындағы түркі ықпалының рөлін төмендетіп көрсету, елемеу, айтпау - кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.
Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылық жағдайында түркі халықтарының тарихындағы орыстың өзін уысында ұстаған сәттердің болғаны, түркі тілді көшпелілердің бір кездері орыстарға қарағанда жоғары мәдениетке ие болғандығы, т.б. осы сияқты жартылай аңыз бен жартылай тарихи шындыққа негізделген тарихи жад, егер де фольклорлық, тілдік материалдармен ұштастырыла отырып, ең бастысы - зерттелуіне шығармашылық еркіндік пен мүмкіндік берілген жағдайда, жаңа ақиқат мифті туғыза алуға қабілетті еді. Ал мұндай мифтің Кеңес мемлекетінің тұтастығына, орыс ұлтының тарихи еуразиялық миссиясына (миссионерлігіне) қауіп төндіретін. Сондықтан, осындай ықтималдықты жөргегінде, тумай жатып тұншықтармақ болған кеңестік-саяси-идеологиялық билік 1940-шы жылдардың аяғынан бастап-ақ түркі халықтарының фольклорлық мұрасына, ең алдымен батырлық, тарихи жырларына шүйліккен еді (оны татарлар - Едіге, Шора батыр жырларына тыйым салынуынан, осындай науқанның қазақ, басқа да түркі халықтарының жырларына қарсы жүргізілгендігінен көруге болады). Мұндай алдын ала қамдану саясаты өз нәтижесін берді де, қалай болғанда да әдебиет, фольклор тарихын зерттеушілер жырлардың генезисі мен болмысын шала-шарпы зерттеумен ғана шектелетін, көптеген тақырыптарды тіпті де қарастырмайтын болды. Бұл тақырып - зерттеушілер үшін аса қауіпті болып шықты да, оның салқыны фольклордың жекелеген тақырыптық салаларына да кері әсерін тигізді. Аттай 40 жылдай уақыт бойына (1950-90 жылдар) түркі халықтарының жырлары әдеби-көркемдік жағынан болмаса, басқа жағынан зерттелінбеді десе де болады. Ғылымның, ғылыми ойдың дамуының қарапайым логикасына сүйенсек, түркі халықтарының, оның ішінде қазақтың да мифологиясын зерттеу ісі, мифологиялық (мифтік-лингвистикалық) мектептер 1950-60 жылдарда-ақ қалыптасуы тиіс еді. Идеологиялық кедергілердің салдарынан бұл іс тек 1990 жылдардан кейін ғана басталды.
Миф және мифология деген ұғымдар туралы ғылыми көзқарастың өзі екі түрлі. Біріншісі - мифтерді, оны зерттеуі тиіс мифологияны ауыз әдебиетінің бір саласы (жанры) деп қарау, сол көзқарас негізінде мифологияға әдеби тұрғыдан бағам жасап, әдеби тұрғыдан оның қалыптасуы жөнінде, көркемдік, тілдік, т.б. үрдістері мен сипаттары (ерекшеліктері) жөнінде тұжырым жасау. Белгілі бір деңгейде бұл дұрыс та болып шығады. Бірақ мұндай зерттеулердің нәтижелерінің қоғам үшін еш қайыры болмайтындығын да айтуымыз керек.
Екіншісі - мифті ауыз әдебиеті ауқымынан шығып кететін, өз алдына дербес (әрине, гуманитарлық ғылымдардың барлығының тоғысар тұсында орналасып, сол ғылымдардың әдістемесіне сүйенетін) ғылыми пән деп қарастыру. Бұл жағдайда осы ғылыми пәнді, саланы дамытудың өзіндік теориялық, әдістемелік, терминологиялық жүйесін қалыптастыру қажет болады.
Ең бастысы - мифке тек ауыз әдебиетінің бір көрдемше жанры деп емес, кез келген сауалымызға жауап бере алатын аса маңызды негіздердің бірі деп қараудың орнығуы.
Қазақ мифологиясын зерттеу тарихын қандай уақыттардан бастауға болады? Бұл жерде, осы тақырыптарға (тарихнамаға) арналған арнайы зерттеулердің болуы қажет, өйткені зерттеліне бастау тарихының өзі де ауқымды болып шығуы әбден мүмкін. Ал, әзірге мен тек өзімнің мифология туралы ойлау жүйенің қалыптасуына түрткі болған, бастау болған адамдар ретінде сонау Шоқан Уәлихановтан бастағанда, арысы Ә.Марғұлан, А.Машанов, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай, Е.Тұрсынов, О.Сүлейменов сияқты т.б. аға ұрпақтың есімдерін, Е.Көкеевті, Т.Әсемқұловты, Ә.Сарайды, Б.Ыбыраевты, Б.Серікбайұлы - Қошым-Ноғайлы, Ә.Балқыбекті, З.Наурызбаеваны, А.Мұхамбетованы, С.Аязбекованы, М.Әуезовті, М.Сембинді, Г.Ақелеуовті, Н.Шаханованы, Г.Қарагөзованы, Н.Оспановты, т.б. көптеген кәсіби ғалымдар мен әуесқой зерттеушілердің есімдерін атаған болар едім (басқалар туралы, еңбектерімен таныс болмағандықтан, ештеңе айта алмаймын). Араларында әуесқойлары да, кәсіби мамандары да бар осындай ала-құла топтың - кәсіби ғылыми-зерттеу деңгейлері, сапалары жағынан әр түрлі, іздену мақсаттары да, тақырыптары мен әдістемелері де бір-біріне ұқсамайтын, ғылымның әр саласынан келген осы кісілердің еңбектерінің ішінде таң қалдырып, тәнті ететін тосын пайымдар мен идеялар да, күмәнді көрінетін пайымдаулар да бар, дегенмен, осындай академиялық ғұламалар және академиялық ғылымнан тыс еріктілер, қандай да бір мөлшерде болмасын, қазақ (түркі) мифологиясын зерттеу мектебінің табалдырығын қалыптастыруға өз үлестерін қосқан еді.
Міне, әр түрлі бағыттағы, әр түрлі өрелік, әдістемелік деңгейдегі, әр түрлі тақырыптағы мифтік мәселелер және мифтік аспект қарастырылған басқа салалық (мәдениеттану, өнертану, тарих т.б.) еңбектермен танысу барысында, осылардың барлығын бір теңдеуге, бір сызыққа келтіріп, бір жүйелі сүрлеуге, ортақ өлшемге түсіре алатын мифтік-лингвистикалық ғылыми-зерттеу мектебін жасау керек-ау деген ой келді. Яғни әр уақытта, әр жерде, әр еңбекте айтылған ойларды бір-бірімен байланыстыра отырып, олардың кездейсоқ айтыла салмағандығын баянды ету үшін, біз қайдан шықтың, қашан шықтың, қалай шықтың? және біздің бастауымыз қай жерде, қай уақытта және сол бастаудан бергі жолдарымыздың ұлы нобайы қандай? деген сауалдарға жауап іздеуден туындайтын ортақ принцип-ұстанымдар жүйесін қалыптастыруымыз керек еді.
Миф - ежелгі заман танымының, ақиқатының ақпаратын сақтаған техникалық тіл, бұл тіл астарлап беріледі, яғни ол - сегіз қырлы, бір сырлы жәдігер. Оны түсіну, іздерін аңғару оңай шаруа емес, оның шырғалаңының қандай екендігін ғылыми іздену мен зерттеудегі өре (түсіну деңгейі) мәселесіне қатысты мынадай ойлармен өрнектеуге болады: ... Көне заманның жасампаздық айғағын қарастырып отырған зерттеуші, әзірге оның, ең болмаса таза теориялық біліктілігінің деңгейі, сол жасампаздық айғақты туғызған өркениеттің таным деңгейінен анағұрлым төмен болып тұрған болса, оны түсіне алмақ емес. Дәл осындай жағдаят дәстүрлі қазақ мәдениетін зерттеу ісінде де байқалады: ғалымдар өздері тап болған әлдебір құбылыстың сарқындарына кезіккенде оған жауап бере алмай жатады, не оны байқамай кетеді, не қате түсіндіреді, өйткені мұндай құбылыс көбінесе ауызекі түрде өмір сүріп, ұстаздан шәкіртке осындай жолмен жеткізілген еді, ал, мұндай жеткізілу формасы өткен ғасырдың онжылдықтарының өне бойында түбегейлі түрде жоқ етілген болатын. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінің мәйегін құрап отырған жоғарғы, рухани қабаттағы құбылыстар осылайша ақтаңдақтар ауқымында - қазіргі заманның ғылымының соқыр да меңіреу болған белдеуінде қалып қойған. Бұл жағдай, біз зерттеу нысанына сайма-сай келер әдістерді ғылыми тұрғыдан пайдалануды үйренбейінше жалғаса бермек. Осындай үкім-тұжырымды, барлығына болмаса да, бұрындары өткен және осы күнгі тарихшыларға, әдебиетшілерге, фольклор тарихын зерттеушілердің басым көпшілігіне қатысты қолдануға болады. Бұл жерде өзімізді де ұмытпауымыз керек, өйткені ежелгі ата-бабаларымыздың жасап кеткен, бүгінгі мәтіндерде, жеке сөздер мен сөз тіркестерінде, этнография мен әдет-ғұрыптағы, сенім-нанымдағы, материалдың туындылардағы (қолөнердегі, сәулет өнеріндегі) және өмір мен мәдениеттің басқа қырларындағы жасырын байырғы мәдениет пен өркениет айғақтарын (артефакт) ретінде түсіндіруге болады [9, 30]
2 Сөз өнеріндегі мифологизм мәселесі
2.1 Мифтік ұғымдар және әдебиет
Сөз өнеріндегі мифологизм мәселесіне тоқталып, жүйелі сөз ететін болсақ, Р.Вейман Әдебиет тарихы және мифология атты еңбегінде мифтің әдебиеттің бастауы және көне формасы тұрғысынан қарастырып, ол әдеби жанрлардың бәрінде кездеседі деген пікірге тоқтайтынын айтуға болады.
Қазақ әдебиетінде зооморфизм элементтері, сол сияқты тотемизм де басымдылықпен көрінеді. Бірақ, осы мифтік элементтер қазақ әдебиетінде қоршаған ортаға көзқарас, оны бастапқы сана деңгейінде танудан объективті шындықты танудың және осы танымды жүйемен таратудың бейнелі, көркем әдісі дәрежесіне көтерілген. Поэзиядағы анемизм белгілері деп есептеліп, діни түсініктер немесе діни ұғымдардан туған деп саналатын кейбір үлгілер тереңдеп үңілгенде натуралистік түсініктерден әлдеқайда жоғары тұратындығын, болмысқа ойлы көзқарастың тұтастай жүйесін құратындығын, яғни халықтың философиялық ойының элементтерін көреміз. Қазақ мифологиясы жеке эпизодтарды саралап, одан ортақ түйінді ой шығарып, тұтас ұғым қалыптастырады.
0.2 Фольклордағы мифологизм
Мифологизм, белгілі дәрежеде әдебиет үшін көркемдік әрі танымдық қызмет атқарып келді және бұл қызметін әлі де жалғастыруда. Әсіресе, фольклорда мифологизмнің әсері белсенді болды. Фольклорлық туындылардың қай-қайсысында да мифологиялық ойлау айқын. Фольклорлық шығармалар - халық ақыл-ойының, қабілетінің жиынтығы, қазынасы. Көне дәуірлерден адамдар жады арқылы сақталып жеткен ертегілер мен аңыздардан, эпостық туындылардан мифтік танымның көрініп отыруы заңдылық.
Миф зерттеушілерінің пікірі бойынша, миф таза түсінік күйінде кездесе бермейді. Қазақ фольклорындағы мифологизмнің көріністері дегенде, ең алдымен ертегілерді, аңыз хикаяларды, сонан соң тұрмыс-салт жырларын, эпостарды, ырым-тыйымдарды еске алуға болады. Көне ертегілер мен алғашқы қауымдық мифтердің ара жігін ажырату өте қиын. Ертегілердің мифтік нанымдар негізінде туғанына зерттеушілердің көпшілігі күмән келтірмейді. Өйткені, көне ертегілер мен алғашқы дәуірдегі мифтердегі оқиға желісі бір-бірімен үндесіп отырады. Әлемдік әдебиетке, фольклорлық мұраларға назар салсақ, мифологиялық ойлау адамдар санасында сәулеленіп, фольклорлық туындыларға сіңісіп кеткенін көреміз. Әсіресе, ертегілерде мифология көркемдік қызмет атқарды. Ертегілердегі жануарлардың адамға, адамның жануарға айналуы, табиғаттың барлық жанды-жансыз затымен тілдесе беру, небір ғажайып оқиғалар - мифтік санадан туындаған сенім.
Қазақ мифологиясында көп ұшырасатын мифтік каһармандар Көлтауысар, Желаяқ, Таусоғар, т.б. Күн астындағы Күнекей қыз, Ер Төстік, Қара үйрек ертегілерінде оқиғаға араласып отырады. Кейде мифтік бейнелер жағымсыз әрекеттерімен де көрінеді. Мысалы, Жезтырнақ, Жалмауыз кемпір, Жеті басты дәу, т.б. туралы осы пікірді айтуға болады. Көне дәуір ертегісі болып саналатын Ер Төстік ертегісінен алғашқы кездегі адамдардың дүниетанымын анық аңғарамыз. Бұл ертегіде мифтік таным жетекші орынға шыққан.
Мифтік сенімдер тек ертегілермен ғана шектесіп қалған жоқ, эпостық туындыларға да сіңісті. Батырлар жырының ішіндегі ең көнесі болып саналатын Алпамыс батыр жырындағы мифологизмнің орны ерекше. Мифтік таным негізінде әр қилы кейіпкер бейнесі жасалды, небір тылсым күш иелері, кереметтер айтылды. Табиғат тылсымы, пайғамбар, әулиелердің кереметі жаратушы күш құдіретіне әулиелердің кереметі жаратушы күш құдіретіне тәуелді деген түсінік тамыр алды. Алпамыс батыр жырынан осы айтқанымызға нақты мысалдар келтіруге болады. Бұл жырдағы Байбөрі мен Аналықтың құдайдан бала сұрап, әулиеге түнеуі, Баба түкті шашты Әзиздің аян беруі - мифтік желі. Сонымен қатар, Алпамыс батыр тұлғасына мифтік ұғым дарытылған. Оның пірі - Ғайып ерен қырық шілтен. Ғайып ерен қырық, шілтен - мифтік кейіпкер. Алпамысты қолдаушы аруақтар туралы да жырда көп айтылады. Қазақтардың аруаққа сыйыну сенімі туралы Ш.Уәлиханов Тәңірі, Қазақтардан шамандықтың қалдығы мақалаларында сөз қозғайды.
Аруақ - ата-баба рухы, басқа қиын-қыстау іс түскенде, жан қиналғанда: аруақ қолдай гөр, қолтығымнан демей гөр деп айтады... Аруақтардың рухы бар деп, ескі жұртты баспайды, - деп жазады Шоқан [10].
Аруаққа сыйыну сенімі өте көне дәуірлерден бастау алатынына дәлелдер бар. Жерлеу материалдарына қарағанда, сақтарда ата-баба аруағына, отбасылық-рулық әулиелер мен желеп-жебеушілерге сыйыну ғұрыптары болған [11].
Сонымен қатар, түс көруді мифті зерттеушілер, психоаналитикалық бағыттың өкілдері мифологиямен ұштастырса, осы түс көру де Алпамыс батыр жырының оқиғасында маңызды орынға ие. Түс көру Қобыланды батыр, Қыз Жібек жырларында да ұшырасады. Эпостық жырлардағы түс - болар оқиғаны бұлжытпай көрсететін маңызды процесс. Бұдан халық сенімінде түс көру үлкен орын алатынын аңғарамыз. Алдағы оқиғаны, адам тағдарын көрген түс арқылы болжап білуге болады деген сенім мифтік танымнан туындаған. Мифологиялық ойлау бойынша, адам мен табиғат бір, адамның күллі жаратылысы табиғат тылсымдарымын байланысты. Ендеше, түс көру - сол табиғат тылсымының бір сыры деп ұғындырылған. Бұл аталғандарға мысал ретінде Едіге батыр жырындағы Едігенің, ел аузындағы Абылай жайлы аңыздардағы Абылайдың көрген түстері алынып, неміс психолоты В.Вунд, психоаналитикалық мектептің негізін салушы З.Фрейдтің пікір-тұжырымдары негізінде талдауға болады.
Қазақтың көне наным-сенімдеріне байланысты ғұрыптық фольклорына ғалым Б.Абылқасымов ырым, арбау өлеңдері, бәдік, бақсы сарындарын жатқызады. Бұл аталғандарды (ырымнан басқасын) магиялық поэзия деп атайды. Магиялық поэзия - әр түрлі құбылыстарға табиғаттан тыс күштер арқылы әсер етуге болады дейтін наным-сенімнен туған сиқырлау, дуалау мақсатымен айтылатын ғұрып өлеңдері[12, 23]. Бұл сиқырлау, дуалау туралы сенімдер де мифке барып сабақтасады. Аталған ғұрыптық фольклор ішінде ырымның да табиғаттың тылсым күштеріне, заттар мен құбылыстарға рух түрінде караған мифтік түсініктер негізінде туындағанына дау болмаса керек. Жалпы, ғұрыптық фольклордың барлық түрлеріне қатысты осы тұжырымды айтуға болады. Ғалым Р.Бердібаевтың Жалпы фольклорлардың... бір дәуір шындығын ғана қамтып қоймай, түрлі замандардың да ұғым, нанымын елестете алатыны... күмәнсіз қағида [13] деген тұжырымы осы ойымызды дәлелдей түседі.
Мифтік сананың алғашқы дәуірінде адам өзі мен жануарлардың арасына шек қоймаған. Көне дәуірдегі адамдар өздерін бұғыдан, бөріден, киттен тарадық деп түсінген. Қырғыз халқы өздерінің тотемі бұғы деп санаса, түркі тайпаларының тағы бір тотемі - бөрі. Осы көне сенімнен туындаған тотемдік мифтер кейінгі дәуірлердегі жан-жануарлар жайлы ертегілердің бастау алар көзі болды.
Мифтік сенім мен мифологиялық ойлау фольклорлық мұраларда көркемдік-эстетикалық қызмет атқарды. Табиғаттағы зат пен құбылыс атаулы сезім мен ойға ие, олар да адам сияқты деп түсінген анимистік наным негізінде фольклордағы егіздеу әдісі туындаған. Сонымен қатар фольклордағы метафоралық қолданыстар да бағзы халықтар санасынан орын тепкен мифологиялық ойлау жүйесінен хабар береді.
Фольклорлық-мифологиялық желілер халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттың дүниетанымының кең шеңбердегі ауқымының көрінісі ретінде ұрпақ санасына орнығып отырды. Фольклорды халықтың рухы деп танысақ, мифология - сол халық рухының тынысы. Фольклорлық жанрлардың барлығы дерлік мифтік ұғым-түсініктерді өз бойына сіңіріп, тұтастай халықтық танымға негізделді. Бастапқы кезде таза түсінік күйінде болған мифтер өте келе фольклорлық шығармаларға кіріп, танымдық, көркемдік-идеялық мақсатқа қызмет етті. Мифология фольклорлық туындылардың тілінде, стилінде, кейіпкерлер характерінде өмір сүрді.
2.3 Мифология және жазба әдебиет
Мифология мен жазба әдебиет ара қатынасын ең алдымен миф зерттеушілерінің осы мәселеге байланысты тұжырымдары тілге тиек етуге болады.
Мифтің көркем жазба әдебиетпен қарым-қатынасы екі аспектіде қаралады:
1) эволюциялық;
2) типологиялық.
Эволюциялық аспект мифтік сананы жазба әдебиеттің тарихи құбылыс түрінде пайда болуына дейінгі тұрақты бір даму бөлігі деген түсінік түрінде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарағанда әдебиет мифтің діни бүлінген түрлерімен байланыс жасайды және әдебиеттің өзі мифтің осылай бүлінуіне ықпал етеді.
Типологиялық аспект бойынша миф пен жазба әдебиет әлемді тану мен сипаттаудың екі түрлі әдісі ретінде салыстырыла қаралады. Екеуі бір кезеңдерде қатар жүреді де, кейбір кезеңде ғана өздерін әр түрлі сипатта көрсетеді.
Миф пен көркем жазба әдебиеттің арақатынасын әр дәуірлерде туындаған әдеби мұралар негізінде талдап түсіндіруге болады. Көне дәуірдегі грек ақындары мифті адамгершілік пен ерлікті сипаттап, таныту бағытында өз туындыларына арқау етті. Мифологиялық дүниетаным Греция трагедиясының гүлдену дәуірінде ерекше маңызға ие болды.
Көне дәуірлерден жеткен түркілік жазба әдеби мұралардан да мифтік сарын көрінетініне ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар мұрасы - Орхон жазба ескерткіштерінен мысалдар келтіруге болады. Бұл әдеби ескерткіштер түркі қағанатының тарихын, экономикалық-әлеуметтік, саяси ахуалымен бірге, сол қағанат құрамындағы тайпалардың наным-сенімінен, яғни түркілік мифологиядан хабар береді. Аталмыш жазбалардан түркілердің табынған құдайы - Көк Тәңіріне ерекше құрмет байқалады.
С.Қасқабасов классикалық көне мифтің бас кейіпкері - ілкі-ата-демиург, жасампаз қаһарман екенін айта келіп, қазақтың көне мифінде болуға тиісті ілкі-ата-демиург бейнесі Тәңір образымен алмастырылған. Ал, Тәңір - аспанның әміршісі саналған. Яғни, Тәңір - ең жоғарғы құдай, ол - аспан мен жердегі тылсым тіршіліктің иесі, [14] - деп көрсетеді.
Түркі қағанаты кезінде бір жүйеге түскен архаикалық миф аспан-әке-Тәңір, жер-ана-Ұмай бейнелерін даралады. Осы Тәңір мен Ұмай бейнелері өзіміз сөз етіп отырған әдеби ескерткіштен маңызды орын алған. Бұл мифтік таным туралы Е.М. Мелетинский Ерлі-зайыпты баба құдайлардың ең көне әрі жан-жақты тараған түрі - Аспан-әке, Жер-ана. Бұл образдарда бір жағынан рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал, екінші жағынан, неке мен отбасылық қатынастардың табиғат дүниесіне көшірілгенін көруге болады дейді [15, 195].
Көне дәуір ескерткіші болып саналатын Қорқыт ата кітабынан да мифтік таным көп ұшырасады. Сонымен қатар, түркі тектес халықтардың шежіресін генеологиялық аңыздар негізінде баяндаған Оғыз-нама эпосында да көне дәуірдегі мифтік ұғым түсініктер мол орын алған. Көк Тәңіріне сыйынған, көк пен жерге табынған көне түркілердің мифтік танымы аталмыш шығарма оқиғасынан айқын аңғарылып отырады. Рулық-тайпалық дәуірде адамдар өздерінің шығу тегін бір аңмен байланыстырған. Өз тегін жануарлардан тарататын мифтік сенім Оғыз-намеден ерекше көрінеді. Жорыққа аттанған Оғыз-қағанды көк бөрінің бастап жүруі осы мифтік танымға негізделген.
Орта ғасырлардағы европалық әдебиетке христиандық мифология өзіндік сипатын таныта бастаса, осы кезеңдегі түркі әдебиеті мұсылмандық мифология сипатымен ерекшеленеді. Бұған мысал ретіңде Қожа Ахмет Яссауидің Диуани хикмет, Сүлеймен Бақырғанидің Ақыр заман кітабы, Бибі-Мариям кітабы туындыларын атауға болады.
Жазба әдебиет пен мифтің ара қатынасын зерттеушілер әр дәуір әдебиетінің және әдебиеттегі әр түрлі ағымдар мен бағыттардың мифке деген көзқарасын белгілеп берді [16, 59-65; 17, 224-225]. Бұл мәселе турасында Ю.М Лотман, З.Г. Минц, Е.М. Мелетинский көркем әдебиет үлгілеріне сүйене отырып, тұжырымды ой айтты.
ХХ ғасыр әдебиетіндегі мифологизм турасында соңғы жылдардағы әдебиеттану саласындағы еңбектерде түрлі пікірлер айтылып, тұжырымдар жасалды. Бұл саладағы бірінші классификация Е.М. Мелетинский, Ю.М. Лотман, З.Г. Минц есімдерімен байланысты [16, 60-65].
Келесі талдау иесі - М.Н. Энштейн [17, 224-225]. Осы ғалымдардың пікір-тұжырымдарына сүйене отырып, Д.Н. Низамиддинов қазіргі әдебиеттегі мифологизм формаларын төмендегідей үш түрге топтастырады:
Бірінші - дәстүрлі мифтік сюжеттер мен бейнелерді пайдалану. Осы бірінші форманың өзі әдеби туындыларда екі түрлі сипатта көрінеді:
а) дәстүрлі мифтік сюжеттер мен бейнелерді түсіндіру, талдау (интерпретация);
ә) дәстүрлі мифтік сюжеттер мен бейнелерді өзгерту, ауыстыру (трансформациялау):
Екінші - авторлық мифтердің шығарылуы. Мұнда жазушы ежелгі ритуалды - мифологиялық текстер құрылымына сүйене отырып, өзіндік дара мифологем жүйесін түзеді.
Үшінші - мифологиялық стилизация. Мифтік санаға тән таным-түсініктің көркем шығармада идеялық, эстетикалық кызмет атқаруы, яғни мифтің көркем мифологияға айналуы - мифологиялық стилизация сипаты болып табылады [18, 38-42].
ХХ ғ. әдебиетіндегі мифологизм әлемдік тұрғысында зерттеу нысанасына алынып, бұл турасында бірнеше бағыттағы зерттеу еңбектері жазылды. Ал, ұлттық әдебиетіміз тұрғысынан зерттеу негіздері жоққа тән. Бұл мәселе арнайы, жүйелі зерттеуді кажет етеді. Мифология мен әдебиетіміздің арақатынасын ХХ ғ. тұрғысында бағдарласақ, оның өзін бірнеше кезеңдерге бөліп, қарастыруға болады.
Өзіміз нысана еткен тақырыпқа келу үшін, қазіргі әдебиеттегі неомифологиялық бағыттың басты ерекшеліктерін анықтап алу қажеттігі туындайды. Неомифологизм бағыты модернистік әдебиетке тән екенін Е.М. Мелетинский, Ю.М. Лотман атап көрсетеді. М.Н. Энштейн қазіргі мифологизм түп тамыры философиямен байланысты терең рефлектілі сипатымен дараланатынын, сонымен қатар, суреткердің мифке интеллектуалды қарым-қатынасымен ерекшеленетінін атап көрсетеді.
Біз Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизмді сөз еткенде, негізінен аталған зерттеушілер пікір-тұжырымдарына, көне халықтық таным азды-көпті сөз болған Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Р.Бердібаев, Б.Уахатов, Б.Абылқасымов, Ш.Ыбыраев еңбектеріне сүйенеміз.
3 Бөкей прозасындағы мифологизм мәселелері
3.1 Анимизм және кейіптеу
Анимизм - қоршаған орта мен табиғат құбылыстарының рухы, жаны бар деп пайымдаған түсінік. Анимизм алғашқы дін негізінде және алғашқы адамдардың табиғат күштері алдындағы дәрменсіздігінен туындаған. Мифология анимизмнің орманның, таудың, ағаштардың, бұлақтың, өзеннің, жел мен толқынның жаны бар деген сеніммен туындағанына куәлік етеді. Жыл мезгілдерінің ауысуы, тасқынның болуы, дауыл, т.б. құбылыстарды ежелгі адамдар табиғаттың жанды күштері түрінде түсініп, саналы іс-әрекетке ие адам бейнесінде қабылдаған [19, 121].
Ағылшын ғалымы Э.Тэйлор өзінің Алғашқы қауымдық мәдениет атты еңбегінде анимизмнің мифологиялық мәніне, шығуына, оның екі бөлігін: жан туралы және өзге рухтар туралы, жанның өлімнен кейінгі әрекетіне, тірілу туралы түсініктерге, болашақ өмір, екінші мәрте өлім, өлілер әлеміндегі рухтың саяхаты туралы түсініктерге, жер үсті және жер асты әлеміндегі жағдайларға жан-жақты талдау жасайды [20, 239-242]. Сонымен қатар, анимизмнің аллегория, метафора кейіптеуімен ара қатынасына философиялық тұрғысынан баға береді [20, 203].
Анимистік сенімнің көркем әдебиеттегі кейіптеумен сабақтастығын ғалым С.Қасқабасов айтқандай, көне мифтің көркем мифологияға айналуы ауқымынан қарастырамыз. О.Бөкей шығармаларында табиғат пен адам проблемасы өзекті идея болғаны мәлім. Сол табиғат пен адам арақатынасын бейнелеп беруде жазушы мифтік желіні, мифтік бейнелерді оқиғаға араластырса, енді бірде мифтік сенімге негізделген таным-түсініктерді көркемдеу құралы түрінде пайдаланады. Айпара ана, Қамшыгер әңгімелерінен бастап, Атау кере повесіне дейін желі болып тартылған табиғатты жанды кейіпкер түрінде бейнелеу-жазушы шығармаларындағы мифологизмнің бір қыры.
Жазушының өзі аңызнама деп атаған, біз әңгіме-миф түрінде таныған Айпара-анаға тоқталсақ, ананың сырласары - дала. Жау шапқыншылығын көрген ел тағдырын дала суретімен беру шығарманың мифтік сипатын айқындай түседі. Дала ақыл-естен айырылып жатыр. Жым-жырт. Бейне бір алып батырдың ұзақ жолдан оралып, ат соғып шалдығып, көз шырымын алғаны секілді. Осы дала-батыр осы мең-зең, есеңгіреген ұйқысынан мәңгі оянбай қоятындай елестетеді [21].
Жазушы даланы бірде ұзақ жолдан оралып, ұйықтап жатқан батырға, бірде қой соңында жүріп, ұйықтап кеткен жетім балаға ұқсатады. Далаға адамға тән іс-әрекет, құбылыстың таңылуы, бұл жерде, дәл сол кездегі халық өмірімен, оның басындағы ауыр халмен байланыстырылған. Көне мифтерде жер ана түрінде кейіптелсе, О.Бөкейде дала бірде батырға, бірде балаға кейіптеледі. Осы әңгімеде жаңбырдың жаууын аспанның ағыл-тегіл жылауы деп суреттеу бар. Жылау адамға тән көңіл-күй болса, сол көңіл-күй табиғатқа ауыстырылады. Табиғат құбылысын адам көңіл-күйімен ұқсастыра бейнелеудің әңгіме мазмұнын ашудағы мәнді орнын атамай кетуге болмайды.
Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың адамға тән көңіл-күйі, іс-әрекетпен көрінуі көне мифтік тұрғыдан келгенде, барлық құбылыс пен заттардың рухы, жаны бар деген сенімнен туындаған шындық, көркемдік ойлау жүйесі тұрғысынан келгенде, мифтік танымға сүйене отырып, табиғат суретін бейнелеп беру, яғни кейіптеу тәсілі. О.Бөкей назарына жиі ілігетін дала, тау, жел, т.б. жанды-жансыз зат пен құбылыс жазушы қаламында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz