Кәсіпорынның жөндеу шаруашылығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Экономика және бизнес кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЭжБ кафедрасының
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
меңгерушісі м.а., профессор
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
_____________ Ш.З.Заманбеков
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
____ ________ 2019 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыбы: Кәсіпорынның өндірістік инфақұрылымын пайдалануды жетілдіру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В050600 - Экономика мамандығы бойынша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған (4 к. 4 ж.) Кадиркулова Г.М
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
профессор, э.ғ.д. Қамшыбаев Р.А.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алматы 2019
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті
Экономика және бизнес кафедрасы
Кадиркулова Г.М
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның өндірістік инфақұрылымын пайдалануды жетілдіру
5В050600 - Экономика мамандығы бойынша
Алматы 2019
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы әлемдік тәжірибені ескеретін, қазіргі заманға сай құқық нормаларымен реттелетін, нақты түбірлі реформалау негізінде елді тұрақты өркендеу өмір жолына түсуге мүмкіндік беретін әлеуметтік-экономикалық, конституциялық, мемлекеттік-құқықтық дамудың жаңа кезеңіне өтті.
Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 2012 жылдың 14 желтоқсанында жасаған Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: Біз инфрақұрылымды дамыту міндетін алға қойдық. Біз мұны да еңсердік. Өткен жылдар ішінде өнеркәсіп, көлік инфрақұрылымы мен тыныс-тіршілік инфрақұрылымының ірі стратегиялық объектілері іске қосылды. Бұл - автомобиль және темір жол магистральдары, құбыр жолдары, логистикалық орталықтар, терминалдар, әуежайлар, вокзалдар, порттар және т.б.-деп нақты атап өткен болатын [1]. Елбасы жыл сайынғы жасаған жолдауларында өндірістік инфрақұрлымға өте үлкен көңіл бөліп отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылдың 31 қаңтар айында Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Қазақстанның бес басымдығын атап өткен болатын. Соның ішінде,бесінші басымдық - Жаңа еуразиялық логистикалық инфрақұрылымды дамыту - маңызды басымдықтардың бірі.
Оған қазірдің өзінде қомақты инвестиция жұмсалды. Енді одан экономикалық қайтарым ала бастау қажет.
Үкіметке 2020 жылға қарай транзиттік тасымалдың жылдық көлемін:
- контейнерлермен тасымалданатын жүктер үшін 7 есе - 2 миллион контейнерге дейін;
- жолаушыларды әуе көлігімен тасымалдауды 4 есе - 1,6 миллион транзиттік жолаушыға дейін арттыруды тапсырамын.
Транзиттік тасымалдаудан түсетін табысты 5,5 есе - жылына 4 миллиард долларға дейін көбейту қажет.
2015 жылы мен Нұрлы жол инфрақұрылымдық даму бағдарламасын ұсындым. Өткен 2 жыл ішінде бағдарлама өзін толық ақтады.
Биыл республикалық маңызы бар 4400 шақырым автожол құрылысы мен қайта жаңғырту жұмыстары жүргізіледі. Жыл соңына дейін соның кем дегенде 600 шақырымы пайдалануға беріліп, кезең-кезеңімен ақылы жүйе енгізіледі.
Еліміздің көлік және транзит әлеуетін толық ашу үшін көрші елдермен үйлесімді іс-қимыл қажет. Жүктердің еркін транзитін, көлік дәліздерін құру мен оларды жаңғырту ісін қамтамасыз ету керек. Көлік инфрақұрылымын басқаруға, қызмет көрсету деңгейін арттыруға және әкімшілік кедергілерді жоюға ерекше көңіл аудару қажет.
Транскаспий дәлізі бойынша тасымалдау көлемінің ұлғаюына байланысты Құрық портын салудың екінші кезеңі - автомобиль өткелі құрылысын іске асыруға кірісу қажет - деп атап көрсетілген болатын [2].
Бүгінгі таңда Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасының аясында елдегі 263 кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымы салынып, қайта құрастырылуда. Бұл мақсатқа 49,01 млрд. теңге бөлінген.
Жаһандану үрдістері, ақпараттық сферадағы жоғары технологиялар, қатаң түрдегі халықаралық технологиялық бәсекелестік тенденциялары өнеркәсіпте технологиялық базаны жетілдіруді талап етеді. Сондықтан заман талабына сай дамыған елдерде тиімді әзірлемелер жүйесі және түрлі қызмет сфераларына жаңа технологиялық шешімдерді енгізуге негізделген инновациялық экономикаға өту үрдісі байқалады, демек, нарық жағдайында ғылым мен өндіріс интеграциясы байқалады. Өйткені ғылым жетістіктерінің сапасы ғылым деңгейіне ғана емес, сонымен қатар сол жетістіктерді өнеркәсіпте тиімді пайдалануға да тәуелді болып табылады. Экономикада инновациялық белсенділікті арттыру мақсатында ғылым мен өндірісті кооперациялаудың түрлі формалары қолданылады. Ал сол инновациялық қызметпен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға тиімді жағдайлар жасап, сол кәсіпорындардың дамуын қамтамасыз ететін ұйымдар жиынтығы - инновациялық инфрақұрылымды құрайды. Сондықтан бүгінгі таңда инновациялық инфрақұрылым ұғымының мәні мен маңызы өзекті мәнге ие. Қазақстан Республикасының экономикасының инновациялық экономикаға бағыт бұруы еліміздің өркендеген елдер қатарына қосылуының бірден-бір жолы болып табылады [3].
Дипломдық жұмыс мақсаты - кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымының элементтерін ұйымдастыруды кешенді экономикалық негіздеу және олардың қызметін оңтайлы басқаруды тиімді жүзеге асыруға бағытталған шаралар жүйесін ұсыну болып табылады. Дипломдық зерттеулердің негізгі мақсатын іске асыру үшін келесідей міндеттер қарастырылуы керек:
oo өндірістік инфрақұрылым элементтерінің қажеттілігін айқындау;
oo өндірістік инфрақұрылым элементтерінің жалпы даму жағдайы, көрсеткіштері жүйесі мен даму әлеуетіне баға беру;
oo өндірістік инфрақұрылымның құрамдас бөліктерінің қызметін жақсарту жолдарын қарастыру.
Зерттеу мәні - кәсіпорынның өндірістік инфақұрылымын пайдалануды жетілдіру бойынша негізделген тұжырымдар жасау.
Зерттеу объектісіне ретінде Қазақстан Республикасында қызмет атқарып отырған АЛТЕК ЖШС-гі алынды.
Дипломдық зерттеулердің әдістемелік негізі: Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтары мен жыл сайынғы жолдаулары, басқа да құқықтық-нормативтік актілері, статистикалық мәліметтер тобы мен жиынтығы; динамикалық қатарлар талдауы .
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырып өзектілігі негізделіп, мақсаттар мен міндеттер белгіленіп, зерттелінетін тақырып объектісі мен пәні айқындалады, әдістемелік және ақпараттық база көрсетіледі.
Бірінші тарауда экономикадағы өндірістік инфрақұрылымның теориялық негізі көрсетілген: олардың нарықтық экономикадағы ролі айқындалады, экономикадаға өндірістік инфрақұрылымды ұйымдастыруға қатысты сұрақтар, сонымен қатар елімізде инновациялық инфрақұрылым элементтерін құру қажеттіліктерін айқындау әдістері келтірілген.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасының өндірістік инфрақұрылымының қазіргі жағдайы мен анализдің әдістемелік аспектісін талдауға арналған: өндірістік инфрақұрылымның құрамдас бөліктерінің қазіргі даму жағдайы, олардың негізгі қызметін талдау, өндірістік инфрақұрылым элементтерінің экономикалық әлеуетінің талдауы келтіріледі.
Үшінші тарауында қойылған міндеттер шегіндегі экономикадағы өндірістік инфрақұрылым элементтерін ұйымдастыру мен басқарудың механизмін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жүйесі ұсынылады.
Қорытындыда негізгі тұжырымдамалар түйінделіп, зерттелетін тақырыпқа қатысты ұсыныстар жасалынады.
1 Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымын қалыптастыру мен дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Өндірістік инфрақұрылымның түсінігі, элементтері, ерекшеліктері мен қалыптасуы.
Өндірістік инфрақұрылым - өндірістің жалпы жағдайын қалыптастырушы шаруашылық салаларының жиынтығы. Өндірістік инфрақұрылым қоғам мен адам факторларын ескере отырып, әлеуметтік жағдайды жақсартуға, халықты жұмыспен, материалдық және рухани қажеттілікпен қамтамасыз етуге әсерін тигізеді. Мемлекет өндірістік инфрақұрылымды дамыта отырып, өндірістік үдерістердің ұтымды жұмыс істеуіне экономикалық, өндірістік және технологиялық жағдайлар тудырады. Нақты айтсақ, өндірістік инфрақұрылым - ұлттық көлік жүйесі, байланыс және ақпарат таратушы жүйе элементтерінің жиынтығы. Ол халықаралық қарым-қатынасқа, ішкі экономикалық байланыстарға қызмет етеді. Табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған. Өндірістік инфрақұрылымды жетілдіру және дамыту аймақтың еңбек бөлінісінің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады және екі жаққа тиімді халықаралық шаруашылық байланыстарын қалыптастырады. Экономикалық жаһандану дәуірінде өндірістік инфрақұрылым халықаралық аумақтық еңбек бөлінісінде дүниежүзілік шаруашылық байланыстарын күшейтуге өзіндік септігін тигізетін; қысқаша Инфрақұрылым.
Инфрақұрылым - (латынша Іnfrа - төменгі, астыңғы, sТruсТurа - құрылыс, орналасу) - экономиканың және адамдардың қызмет етуінің жалпы жағдайларын жасауды қамтамасыз ететін халық шаруашылығы салаларының жиынтығы (мысалы өндірістік инфрақұрылым - жолдар, көлік, байланыс, электрмен қамту желісі, қоймалар және т.б.; әлеуметтік- тұрмыстық инфрақұрылым - тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық, сауда, жолаушылар көлігі және байланыс, білім беру, ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау және т.б.; экологиялық инфрақұрылым - тазалаушы құрылымдар, бөгеттер, дренажды жүйелер, саябақтар және т.б.).
Қоғамдық өндіріс екі үлкен сферадан тұрады. Оның біріншісіне - қоғамның материалдық-заттық қажеттіліктерін қанағаттандыратын салалар жататын болса, екіншісіне - оның материалдық емес (ақпарат, әр түрлі қызметтер т.б. ) сұраныстарын қамтамасыз ететін салалар жатады. Дегенмен, бұл сфералардың дұрыс дамуы үшін белгілі бір сыртқы жағдайлар (материалдық өнімнің айналуы, шаруашылық байланыстарды қалыптастыру, ақпаратны өндеу және жеткізу т.б.) қажет. Кәсіпорындар жұмысының сыртқы жағдайларын қамтамасыз етумен, экономикалық әдебиеттерде "инфрақұрылым" алатын, экономиканың өзінше бөлек сферасы айналысады.
Экономиканың дербес сферасы болып, инфрақұрылым, материалдық-заттық өндірістен қоғамдық еңбек бөлінуінің тереңдеуіне және оның сыртқы жағдайларын қамтамасыз етуге деген сұраныстың өсуіне байланысты бөлініп шықты [4].
Кәсіпорындардың сыртқы жағдайлары біркелкі болмағандықтан, инфрақұрылым салалары да біркелкі емес. Сол себепті, инфрақұрылымды төрт түрлі ірі салалар тобына бөлуге болады:
1. Өндірістік инфрақұрылым - өндіріс процестерінің тікелей сыртқы жағдайларын қамтамасыз ететін салалар кешені. Оған жүк тасу көлігі, көтерме сауда, электрмен, газбен, сумен қамтамасыз ету, қойма шаруашылығы, байланыс, ақпаратны өндеу салалары және іскерлік қызметтер сферасы жатады. Іскерлік қызметтер сферасы жарнама мен маркетингтік қызмет көрсетуді, жалға алу (беру) мен лизингті, басқару, инвестициялық саясат, т.б. жөнінде консультациялық қызмет көрсетуді, инжинирингті қамтиды.
2. Әлеуметтік инфрақұрылым - жұмыс күшін ұдайы өндірумен байланысты салалар кешені: денсаулық сақтау, білім беру, жеке сауда, жолаушылар тасу көлігі, тұрғын үй - коммуналдық шаруашылық, қоғамдық тамақтандыру, демалысты ұйымдастыру т.б. салалар.
3. Институттық инфрақұрылым - экономиканы макроэкономикалық реттеуді жүзеге асырушы салалар мен қызмет сфераларының кешені. Оған мемлекеттік аппарат, несиелік- қаржылық сфера, т.б. жатады.
4. Экологиялық инфрақұрылым - адам тіршілігінің зиянды жақтарынан қоршаған ортаны қорғау, қоғам өндірісі дамуының экологиялық жағдайларын қамтамасыз ету сфералары мен инженерлік құрылыстардың кешені.
Инфрақұрылым экономикалық өсімнің мүмкіндіктерін кеңейтуге тиіс.
Инфрақұрылымды екі бағытта дамыту: ұлттық экономиканы жаһандық ортаға кіріктіру, сонымен қатар, ел ішінде өңірлерге қарай қадам жасау қажет.
Өз пайдамызды мұқият есептей отырып, Қазақстанның шегінен тыс өндірістік көліктік-логистикалық объектілер құру үшін, елден сыртқа шығуға назар тіктеудің маңызы зор. Біз қазіргі түсініктерімізден арылып, өңірде және барша әлемде - Еуропада, Азияда, Америкада, мысалы, теңізге тікелей шыға алатын елдердің порттары, әлемнің тораптық транзиттік нүктелеріндегі және тағы басқа, көліктік-логистикалық хабтар секілді қазіргі заманғы кәсіпорындар құруға тиіспіз. Осы мақсатта Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция арнайы бағдарламасын әзірлеу қажет болады.
Біз өз транзиттік әлеуетімізді дамытуға тиіспіз. Бүгінде нәтижесінде 2020 жылы Қазақстан арқылы транзиттік тасымалдау екі есеге ұлғаюы тиіс болатын бірқатар ірі жалпыұлттық инфрақұрылымдық жобалар іске асуда. 2050 жылға қарай - бұл цифр он есе ұлғаюға тиіс.
Осының бәрі басты мақсатқа - экспортымызды тек біздің өніміміз бен қызметтерімізге деген ұзақ мерзімді сұранысболатын әлемдік нарықтарға қарай жылжытуға бағынуға тиіс.
Инфрақұрылым жасау, сонымен қатар, табыстылық заңына бағынуға тиіс. Жаңа бизнестерді дамытуға және жұмыс орындарын ашуға бастайтын жерде ғана құрылыс жүргізу қажет.
Шалғай өңірлерді немесе тұрғындарының тығыздылығы жеткілікті емес өңірлерді өмірлік маңызды және экономикалық қажет инфрақұрылым объектілерімен қамту үшін біз инфрақұрылымдық орталықтар құруға тиіспіз. Бұл үшін көлік жүйесінің озыңқы инфрақұрылымын құруды қамтамасыз ету қажет.
1.2 Өндірістік инфрақұрылым элементтері және олардың ерекшелену белгілері
"Өндірістік инфрақұрылым" ұғымын қисынға келтірмес бұрын, өнеркәсіптік (немесе қандай да болмасын басқа) өндірісті, сонымен қатар тұрғындарды да қамтамасыз ететін шаруашылық салаларының кешенін білдіретін халық шаруашылығының инфрақұрылымы анықтамасын еске түсіру қажет. Оған көлік, байланыс, сауда, тұрмыстық - техникалық қамтамасыз ету, ғылым, білім, денсаулықты қорғау жатады.
Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымы анықтамасын халық шаруашылығы инфрақұрылымы ұғымымен ұқсастыруға болмайды, өйткені өнеркәсіптік кәсіпорындарда халық шаруашылығындай сауда, ғылым, білім, денсаулықты қорғау толық көлемде жүзеге аспайды, тек негізгі өндірістің қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз ететін өндірістердің кешені бар.
Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымы ұғымын негізгі өндірістік процесті шикізатпен, құралдармен, жанармай және қуатпен, жабдықтармен, сонымен бірге технологиялық және энергетикалық жабдықтарды жұмыс күй-жағдайда ұстайтын қосалқы өндірістерге қызмет көрсететін кешен ретінде түсінуге болады.
Осы жұмыстардың жиынтығы өндірістің техникалық қызмет көрсетуінің мәнін құрайды. Демек, техникалық қызмет ету бөлімшелерінің құрамы қосалқы цехтер, қызметтер немесе жөндеу, энергетикалық, құралдық, көліктік, қоймалық қамтамасыздандыру және т.б. шаруашылықтары кіретін кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымын құрайды.
Кәсіпорынның бұл бөлімшелерінің құрамы мен көлемдері, негізгі өндірістің ерекшеліктерімен өндірістің түрі және мөлшерімен, оның ішкі және сыртқы ортамен байланысы анықталады .
Кәсіпорынның жөндеу цехтері мен қызметтері технологиялық жабдықтарды жөндеу және жаңарту әдісімен оның тұрақты эксплуатациялық даярлығын қамсыздандырады. Бұл цехтер мен қызметтердің мақсаты құрал - жабдықтарды жөндеу және жаңарту жұмыстарының сапалы әрі жұмсалған шығындарға қарамастан белгіленген мезгілде орындалуында.
Энергетикалық цехтер және қызметтер кәсіпорынды энергияның барлық түрлерімен қамсыздандырады, оның орынды қолдануын ұйымдастырады, жөндеу және жаңарту жолдары арқылы энергия қондырғылары мен жабдықтардың эксплуатациялық даярлығын қамтамасыз етеді, жаңа энергетикалық жабдықтарды енгізеді, негізгі өндірістік цехтерде энергия қондырғыларының дұрыс қолданылуын қадағалайды сонымен бірге оларды телефондық әрі радиобайланыспен қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның аспаптық цехтері мен қызметтері негізгі өндірісті жоғары сапалы жабдықтардың даярлауына ең аз көлемде шығындар жұмсай отырып, камтамасыз етуге тырысады. Аспаптық шаруашылықтың негізгі міндеттері:
- барлық цехтер мен жұмыс орындарын жоғары сапалы аспаптармен тоқтаусыз қамтамасыз ету;
- аспапты дұрыс қолдануды бақылауға алу әрі оның шығынын қысқарту;
- құрал-жабдықтарды даярлауға, сақтауға, жөндеуге және қайта қалпына келтіруіне шығындарды аз жұмсау;
- аспаптың ең қажетті қорларын сүйемелдеу болып табылады.
Көліктік, қоймалық әрі жабдықтау шаруашылықтары, цехтер мен қызметтер, өндіріс барысында барлық заттық қорлардың дер кезінде жеткізілуін, олардың сақталуы мен қозғалысын қамсыздандырады. Олардың жұмысына кәсіпорынның жұмыс ырғақтылығы және заттық қорлардың үнемді қолданылуы тәуелді болып келеді.
Өндірісті барлық аспап түрлерімен қамтамасыз етуді кәсіпорынның аспаптық шаруашылығы іске асырады. Аспаптық шаруашылық келесідей міндеттерді шешеді:
кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелерін аспаптармен тоқтаусыз қамтамасыз ету;
аспаптар мен құралдарды орынды қолдануды ұйымдастыру;
өндірістік процеске зиян келтірмей, аспап запастарын қысқарту;
аспаптық шаруашылықты ұстауға кететін шығындарды төмендету.
Аспаптық шаруашылықты келесілер құрайды: аспаппен қамтамасыз ету, қалпына келтіру, жөндеу, реттеу және ұштау бөлімшелері; сақтау, жинақтау және аспап берумен айналысатын орталық қойма және үйлестіретін қоймалық бөлімдер.
Аспапты бірнеше белгілері бойынша топтауға болады.
Өндіріс процесіндегі рөлі бойынша:
жұмыс істейтін;
қосалқы;
бақылап-өлшейтін аспап;
құрылғылар;
штамптар;
пресс-формалар.
Аспапты қолдану сипаты бойынша:
арнайы;
әмбебаб (универсальный).
Кәсіпорынның жөндеу шаруашылығы
Жөндеу қызметінің орындары мен цехтері өндірістік менеджменттің маңызды нысандары болып табылады. Бұл, технологиялық құралды қолдану барысында, оның физикалық және моральдік тозуға ұшырайтындығынан үнемі техникалық қызмет етуді қажет етуімен байланысты. Құралдың жұмысқа қабілеттілігі, оны жөндеу жолымен қалпына келтіріледі. Жөндеу жұмыстарын басқару мен ұйымдастыру, кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымындағы өндірістік менеджменттің негізгі мәнін құрайды.
Жөндеу жұмыстарының пайда болуының экономикалық негізі техника бөлшектері мен түйіндерінің беріксіздігі болып табылады.
Жөндеу (француз тілінен аударғанда - дұрыстау, толықтыру, қайтадан жинау дегенді білдіреді) - бұл жеке қолданыстағы заттардың немесе негізгі қорладың тұтыну құнының жарым - жартылай қалпына келтірілуі және қолдануымен байланысты техникалық-экономикалық және ұйымдастыру шараларының жиынтығы. Іс жүзіндегі стандарттарға сәйкес жөндеу - бұл бұйымдардың немесе оның құрама бөлшектерінің жұмыстық қабілеттілігін қалпына келтіру операцияларының кешені болып табылады.
Кәсіпорынның жөндеу шаруашылығының негізгі міндеттеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
- технологиялық жабдықтардың қалыпты эксплуатациялық даярлығын және оның жаңартылып отыруын қолдау;
- құрал-жабдықтардың қолдану мерзімін жөндеу жұмыстарысыз ұзарту;
- құрал-жабдықтарды жөндеу жұмыстарының сапасын арттыру;
- жөндеу жұмыстарына кететін шығындарды азайту және технологиялық құрал-жабдықтарға техникалық қызмет көрсету
Бұл мәселелерді келесі жолдармен шешуге болады:
- апаттар мен тозудың алдын-алу мақсатында, эксплуатациялық процесс барысындағы құрал-жабдыққа техникалық қызмет көрсету бойынша өндірістік менеджменттің рационалды жүйесін дайындау;
- жабдықты жоспарлы-алдын-ала, сапалы, дер кезінде жөндеу;
- ескірген жабдықты жаңарту;
Ірі және орта өнеркәсіптік кәсіпорындарда негізгі қорларды жөндеу жұмыстарын келесі дербес қызметтер орындайды: бас механик, бас энергетик, бас құралшы және бас сәулеткер. Осы аталған қызметтер кәсіпорынның (шаруашылықтың) жөндеу өндірісін құрайды.
Кәсіпорынның көлеміне және өндіріс сипатына байланысты, жөндеу қызметтерінде келесідей басқарудың ұйымдастыру құрылымдары қолданылады: орталықтандырылмаған, аралас және орталықтандырылған.
Басқарудың орталықтандырылмаған құрылымында технологиялық құралдарды жөндеу жұмыстарының барлық түрлері өндірістік цехтердің құрамына кіретін жөндеу бөлімшелерінің күшімен жасалады.
Сурет 1 - Кәсіпорынның жөндеу-механикалық қызметінің орталықтандырылмаған ұйымдастырушы құрылымы
Басқарудың аралас құрылымы кезінде технологиялық жабдыққа ағымдық жөндеу және техникалық қызмет көрсету негізгі цехтың жөндеу бөлімшелерін күшімен, ал күрделі жөндеу жұмыстары - жөндеу механикалық немесе басқа арнайы мамандандырылған жөндеу цехтерімен жүргізіледі.
Сурет 2 - Кәсіпорынның жөндеу-механикалық қызметінің аралас ұйымдастырушы құрылымы
Басқарудың орталықтандырылған құрылымында жөндеу жұмыстарының барлық түрлері және технологиялық құралдарға техникалық қызмет көрсету, орталықтандырылған жөндеу өндірісінің құрамына кіретін, арнайы мамандандырылған бөлімшелермен орындалады. Жөндеу жұмыстарын орталықтандыру қызмет көрсету сапасын жақсартады, жөндеушілердің еңбек өнімділігін көтереді, жұмыстың өзіндік құнын төмендетеді.
Сурет 3 - Кәсіпорынның орталықтандырылған жөндеу өндірісінің ұйымдастырушы құрылымы
Жөндеу жұмыстарына ағымдық (шағын), орта және күрделі жөндеу. Жөндеу жұмыстары негізгі қорлардың барлық түрлері бойынша жүргізіледі.
Ағымдық деп көлемі бойынша минималды жөндеу жұмыстарын айтады, оларға кезекті жоспарлы жөндеу жұмыстарына дейін құралдардың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін механизмдерді жөнге салу және тез тозатын бөлшектерді ауыстыру мен қалпына келтіру жұмыстарын жатқызуға болады.
Орташа жөндеу күрделілірек болып табылады. Бұнда жабдықты жарым-жартылай бөлшектеу арқылы тозған бөлшектерді ауыстыру және қалпына келтіру қажет .
Күрделі жөндеу жұмыстары - көлемі және қиындығы жағынан ең үлкен, барлық бастапқы бөлшектерді жөндеу мен толық бөлшектеп жинауынды, түйіндер мен бөлектерді ауыстыруды, кейбір бөліктерін қалпына келтіруді, олардың дәлділігін тексеруді қажет етеді.
Жөндеудің барлық түрлеріне кететін шығындар жөндеу қорынан қаржыландырылады, ол кәсіпорында өзіндік құн есебінен норматив бойынша құрылады.
Кәсіпорынның энергиямен қамтамасыз ету шаруашылығы
Өнеркәсіп кәсіпорындары инновациялық техникамен және технологиямен толық жарақтанып жатқан жағдайда және барлық өндірістік үрдістер механикаландырылып, автоматтандырылып жатқан жағдайда түрлі энергия көздеріне, еңбектің қуатпен қамтылуына және еңбек жағдайын жақсартуға байланысты шараларды жүзеге асыруда электр қуатына деген қажеттілік үздіксіз артып отырады.
Энергетика шаруашылығының негізгі мақсатына осы қызметті атқарушы жұмыскерге аз шығын жұмсай отырып, кәсіпорынның барлық бөлімшелерін қажетті энергетикалық ресурстардың түрлерімен қамтамасыз ету қажеттігі туындайды. Оған қол жеткізу үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:
жалпы өндіріске қажетті энергияны сырттан қабылдау және кәсіпорынның өз күшімен өндірілетін энергияның жеке түрлерін іздестіру;
кәсіпорынның барлық бөлімшелерінде энергияны ұтымды пайдалануды ұйымдастыру және жоспарлау;
энергетикалық құралдарды ұтымды пайдалануды бақылау, оларға техникалық қызмет көрсету және жөндеуді бақылау;
энергоресурстарды үнемдеу шараларын дайындау және жүргізу.
Қазіргі жағдайда энергоресурстардың негізгі көзі болып кәсіпорындарды өз энергия көздерімен қамтамасыз етуі саналады. Кәсіпорынның өз энергоресуртарымен жабдықталуы оған жоғары сапа, төмен баға және сенімді қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді.
Энергияны кәсіпорын өз күшімен өндіруі орталықтан жабдықтаудың кәсіпорын үшін тиімсіз, техникалық жағынан мүмкіндігі төмен болған жағдайда ғана қажет болады.
Сонымен бірге, кәсіпорындарда қайталама энергоресурстарды ұтымды пайдалану үлкен рөл атқарады. Мысалы: мартен пештеріндегі жылуды жылы су, бу өндіру үшін қолдану, жылы суды, буды ғимараттарды жылыту үшін және шаруашылық қажеттілікке пайдаланады. Кәсіпорынның энергетика шаруашылығының құрамына жылу күштік, газ, әлсіз токты, электр жөндеу бөлімшелері жатады.
Жылу күштік бөлімшесі қазандық, компрессорлық қондырғы, жылу және канализациялық, су қондырғысын қамтиды.
Электр күштік бөлімше төмендетуші подстанция, электр желілері мен трансформаторлық қондырғыларды біріктіреді. Оның негізгі міндеті-кәсіпорынның барлық бөлімшелерін электр энергиясымен қамтамасыз ету болып табылады.
Газ бөлімшесі өндірістік желдеткішті көміртекті және ацетилин станцияларды, тоңазытқыш қондырғыларды, газ топтарын қамтиды. Ол өндірісті көміртекпен, ацетиленмен және тағы басқа газдармен қамтамасыз етеді.
Әлсіз токты бөлімшеге зауыттың телефон және радио тораптар байланысы жатады. Бұл берілген тәртіпте кәсіпорынның тоқтаусыз жұмыс істеуіне ықпалын тигізеді.
Электрлік жөндеу бөлімшесі (цех) электрлік құралдарды және электр аппаратураларын жөндеуде техникалық құралдармен қамтамасыз етуден және онда жұмыс істейтін мамандардан тұрады. Ірі кәсіпорындарда энергетикалық шаруашылықты бас энергетик басқарады.
Энергетикалық ресурстарды ұтымды пайдалану үшін оны жұмсауды және өндіруді қатаң мөлшерлеу талап етіледі. Электроэнергия, бу, қысымды ауа, газ, су, қосымша материалдардың жұмсау мөлшері бір өнімге есептеледі. Энергоресурстарды өндіруші бөлімшелер үшін мөлшерлер бір өнімге қатысты былай анықталады: электростанциялар үшін - 100 кВт.сағ өндірілген электроэнергия, қазандықтар үшін - 1 тонна бу немесе 1 Мкал басылу, көміртекті қондырғылар үшін - 1 м3 газ түсті көміртек және т. с. с.
Негізгі цехтар үшін өнім бірлігіне келесі мөлшерлер дайындалады: құю және ұста цехтары үшін - 1 т кесілген құймалар, штамповкалар төсеу цехтарында - 1м2 төсеніштермен жабу, механикалық цехтарда - бөліктердің машинобөліктері, жинақтау цехында - жинау бірлігі, агрегат немесе машина.
Энергетика ресурстарын жұмсау мөлшерін есептеу әдістемесі салалық әдістемелік нұсқауларға сәйкес әзірленеді. Энергия шығындарын жоспарлау жұмсау мөлшері мен жоспар мерзімінің өндірістік бағдарламасы негізінде ресурстардың түрлері бойынша жеке жүргізіледі. Негізгі және қосымша өндіріске қажетті энергия көлемі жеке есептелінеді. Сонымен бірге, тораптардағы энергияны жоғалтулар ескеріледі.
Мысалы, механикалық цехтағы жоспар жылындағы өнім өндіруге энергияны жұмсау шығыны келесі формуламен есептелінеді
Ржос=Нэл * N (1)
мұнда,
Ржос - жоспар мерзіміндегі электроэнергияны жұмсау шығыны, квт.сағ;
Нэ л- машинобөлікке цех бойынша электроэнергияны жұмсау мөлшері;
N - жоспарлы мерзімге есептелінген машинобөлікке бағдарлама.
Қосымша қажеттіліктерге арналған электроэнергияға қажеттілік (көтеру, тасымалдау құралдары, жарықтандыру, желдеткіштерге қажетті электроэнергия) энергия жұмсау көздерінің санына, жұмыс тәртібіне және энергия жұмсау мөлшеріне байланысты анықталады.
Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мөлшерлер бойынша есептеледі.
Аталған үш құрамдас бөліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын анықтайды.
Жеке цехтар және жұмыс орындары бойынша жоспар жылына кәсіпорынның электроэнергиясының жалпы шығынын есептеумен бас энергетика бөлімі айналысады.
Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мөлшерлер бойынша есептеледі.
Аталған үш құрамдас бөліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын есептеумен бас энергетика бөлімі айналысады.
Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру және жоспарлауда энергияның түрлері бойынша кәсіпорынның энергетикалық балансының жиынтығын есептеу ең басты мәселе болып саналады. Энергетикалық баланс кіріс және шығыс бөлімдерінен тұрады. Кіріс бөлігінде энергия көздерінен энергияның жалпы түсімі, шығыс бөлігінде оның түрлері мен тұтынушылары бойынша энергияны пайдалану бағыттары көрсетіледі.
Энергетикалық баланстың құрамына жалпы энергияның түсімі, оның түрлері бойынша пайдалану бағыттары, энергия таратудың жеке түрлері бойынша шығындар және пайдалану тиімділігі кіреді. Соның негізінде энергияны өндіру және қолдану, жоспар жылындағы материалдық ресурстарға және мамандарға қажеттілік, ресурстарды пайдалану тиімділігі әзірленеді. Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру тиімділігін сипаттаушы негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерге мыналар жатады: энергия түрлері бойынша тораптардағы шығындар коэффициенттері, энергия жабдықтарын пайдалану тиімділігі, отынды және басқа бастапқы материалдарды абсолютті тұтыну және олардың энергияның белгілі бір түрінің бірлігіне үлестік шамамен жұмсалуы, энергияның әрбір түрінің толық өзіндік құны, еңбекті энергиямен жабдықтау және жұмысшыларды энергиямен қаруландыру коэффициенттері.
Энергияны ұтымды пайдалану.
Өнеркәсіптік өндіріс энергия ресурстарын көп пайдаланатын тұтынушыларға жатады. Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындарда энергия ресурстарын үнемді пайдалану шараларын дәйекті жүргізу экономика үшін маңызы зор мәселе болып табылады.
Пайдалану бағытына қарай энергиялар технологиялық, двигательдік, жарықтандыру және жылыту энергиялары болып бөлінеді. Барлық аталған бағыттар бойынша энергияны ұтымды тұтынудың негізгі жолдарына энергия мен отынның тікелей шығындарын төмендету, энергия тарату жүйелерін дұрыс таңдау, қайталама энергоресурстарын пайдалану, негізгі өндірісті ұйымдастыру және технологияны жетілдіру, отын мен энергияны үнемдеудің жалпы шаруашылық шаралары жатады.
Технологиялық және энергетикалық құрал-жабдықтардағы, құбырлардағы, тораптардағы энергия мен отынның тікелей шығындарын азайту шараларына пайдалану кезінде болатын өзгерістерге сәйкес профилактикалық шараларды жүргізуді жүйелі түрде бақылауды талап етеді.
Энергия тарату жүйелерін дұрыс таңдау. Бір өндірістік үрдісті орындау үшін әр түрлі энергия таратушы жүйелерді пайдалануды қажет етеді. Оларды пайдалану барысында салыстырмалы сипаттамаларын жасау қажеттігі туындайды. Осыған байланысты ғылыми негізделген түрде оларды таңдай білу керек. Ал таңдау бір қатар параметрлерге байланысты болады: технологиялық үрдістің ерекшелігіне, энергиямен қамтамасыз ету көздеріне және т.б.
Бір энергия таратушы жүйелерді қажетті жағдайда оның басқа тиімді түрлеріне ауыстыру энергия ресурстарын тиімді пайдалануға көмектеседі.
Қайталама энергоресурстарды пайдалануға мысалы, пештен шыққан газдарды, генератор газының физикалық жылуын, бу конденсаторын, суытылған суды, кокс және домна газдарын толық пайдалануды жатқызуға болады.
Негізгі өндірісті ұйымдастыру және технологияны жетілдіру.
Энергияны үнемді пайдаланудың негізгі технологиялық шараларына өндірістік үрдістерді интенсивті жүргізу, жаңа жетілдірілген технология мен техниканы енгізу жатады. Двигательдік энергияны үнемдеуде құрал-жабдықтар қуатын толық пайдаланудың маңызы жоғары. Бұл бағытта ток қабылдағыштардың қуатын пайдалану коэффициентін орындалатын жұмыстың сипаты мен тұтыну қуатына сәйкес электродвигательдерді қайта бөлуіне байланысты есептеу, ауысымдағы құрал-жабдықтарды толық жүктеу шаралары жүргізілуі тиіс.
Ұйымдастыру шараларының ішінде отын мен энергияны үнемді пайдалану үшін технологиялық үрдістерді басқаруды автоматтандыру, энергияны көп қажет ететін үрдістердің жүру тәртібін электронды-есептеуіш машиналардың көмегімен реттеу шаралары негізгі орын алады.
Отын мен энергияны үнемдеудің жалпы шаруашылық шараларын жүргізу үшін желдеткіш жүйесінің, су құбырларының жетілдірілген түрлерін, отын мен энергияны үнемдеуді ынталандыру жүйесін қолдануды, отын мен энергияның барлық түрлеріне техникалық негізделген мөлшерлерді енгізу және тағы басқаларды пайдалану қажет болады.
Кәсіпорын ұжымы энергоресурстарды мейлінше үнемді пайдаланудың жолдарын іздестіру үшін энергетикалық қызмет, яғни осы саладағы мақсатты ізденісті қамтамасыз ететін шаралар кешенін дайындайды.
Көп жағдайда отын - энергетика ресурстарын үнемді пайдалану үшін цехтар арасында жарыс (сайыс) жүргізу әдісі қолданылады.
Энергоресурстарды үнемдеудің есеп қағазын енгізу үшін өспелі шығын мөлшерін есептеу қажет және осы ресурстардың шығындарын әрбір бөлімше, жеке бригада мен жұмыс орны бойынша емептеу қажет болады.
Отын - энергетика ресурстарын үнемдеуде сыйақы тағайындау кеңінен қолданылады. Сыйақы белгіленген мөлшердегі энергия шығынының азайтылуы үшін төленеді. Отын-энергетика ресурстарының үнемделуіне ықпал ететін қызметкерлер мен жұмысшылар санын кәсіподақ ұжымы кәсіпорын басшысымен келісе отырып белгілейді.
Кәсіпорынды электр қуатымен қамту қызметінің жұмыс сапасы кәсіпорын экономикасына елеулі ықпал етеді. Мұны өнімнің өзіндік құнының едәуір бөлігін электр қуатына кететін шығындар құрайтындығынан байқауға болады, әсіресе мұндай ықпалды электр қуатын көп қажет ететін металлургия және химия өндірістерінен көруге болады. Екінші жағынан алғанда, электр қуатымен қамтудағы қысқа мерзімді үзілістердің өзі өндіріс ырғағының бұзылуына, ал бұл өз кезегінде елеулі шығындарға әкеліп соқтырады.
Кәсіпорынның электрмен қамтамасыз ету шаруашылығының міндеті барлық бөлімшелерді белгіленген мөлшерде электр энергиясымен уақтылы және толық қамтамасыз ету, электр қуатын үнемді пайдалануды қамтамасыз ету және кәсіпорынның электр қуатымен қамтамасыз ету қызметінің шығындарын азайту болып табылады.
Кәсіпорынды электр қуатымен қамтамасыз ету орталық қалалық энергетика және жылу тораптарынан, газбен қамту торабынан орталықтандырылған түрде, сонымен қатар меншікті энергия (қуат) өндірісі, негізінде, яғни жылу орталықтарынан, бу қазандықтарынан, компрессорлық станциялардан да таратылады. Энергиямен қамтамасыз етудің орталықтандырылған түрі анағұрлым тиімдірек болып саналады, өйткені бұл жағдайда энергиямен қамтамасыз ету сенімділігі мен үнемділігі артады.
Кәсіпорынның энергетикалық шаруашылығының құрылымы, оның қай салаға жататындығына, көлеміне және қолданылатын технологиясына байланысты болады.
Түрлі энергияны көп пайдаланатын ірі кәсіпорындардағы энергетикалық шаруашылыққа мынадай құрал-жабдықтар қажет: электр күшімен жұмыс істейтін подстанциялары және трансформаторлары бар құралдар, қазандықтары бар жылу құралдары, телефон, теледидар және радиобайланыс құралдары, сонымен қатар тарауларға бөлінген тораптардың электр, бу, ауа, газ құралдары және тағы басқалар энергия өндіруші құралдарды жөндеу цехтары және сол сияқтылар.
Ірі кәсіпорындарда энергия шаруашылығын бас энергетика бөлімі, ал кейбір орташа кәсіпорындарда бұл қызметті бас механик бөлімі атқарады. Бас энергетик бөлімі (немесе бас механик бөлімі) энергия шығынын мөлшерлейді оның пайдаланылуының есебі мен оларды бақылау жұмыстарын жүргізеді, энергиямен қамту балансын, энергияны үнемдеу жөнінде шаралар және энергия беруші құралдарды жөндеу жұмыстарын ұйымдастырады.
Энергия өндіруші құралдардың жөндеуін алдын-ала жоспарлы жөндеу жүйесі бойынша энергожөндеу цехы жүргізеді.
Кәсіпорын пайдаланатын энергияның тізімі өнім түріне, техника сипатына және өндіріс технологиясына және де басқа да түрлі ерекшеліктерге байланысты болады. Кәсіпорындағы негізгі энергия көзін тасымалдаушыға электр қуаты, газ, түрлі көлемдегі бу, су, қысымдағы ауа, қатты және сұйық жанар-жағар май жатады.
Пайдалану мақсатына қарай кәсіпорында қолданылатын барлық энергия былайша бөлінеді: қозғаушы, технологиялық, жылу, жарық және санитарлы-желдеткішті.
Энергиямен қамтамасыз етуді жоспарлау өспелі мөлшерлер негізінде жасалады. Энергияны пайдаланудың техника түріне сәйкестірілген шекті мөлшерін жасау энергетикалық қызметтің аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Энергияның әрбір түрі бойынша шығын мөлшері өнім бірлігіне, жұмыс уақытына, ғимараттың шаршы метрге шаққандағы тұтынушыларына байланысты белгіленеді. Энергиямен қамтамасыз ету мөлшерлі энергияның әрбір түрі бойынша цехтар, қызметтер және жалпы кәсіпорын бойынша есептелінеді. Осы мөлшерлер негізінде кәсіпорынның әрбір бөлімшесі үшін энергия шығынының шегі белгіленеді.
Кәсіпорынның энергияға деген қажеттілігін оның алынуын, тиімді, әрі орынды бөлінуі мен пайдалануын байланыстыру үшін кәсіпорынның материалдық баланстары тобының құрамына кіретін энергетикалық баланстар жасалынылады. Бұл баланстар кәсіпорынның өндіріс көлеміне байланысты өспелі мөлшерлері бойынша қажеттілікті анықтауға және оларды жабудың анағұрлым тиімді көздерін табуға мүмкіндік береді.
Баланстың шығыс бөлігі энергияны пайдаланудың жоспары болып табылады.
Мұнда кәсіпорын бөлімшелерінің түрлері мен пайдалану мақсатына қарай энергияға деген қажеттілігі анықталады. Баланстың кіріс бөлігінде кәсіпорынның бастапқы және қайталама энергоресурстарымен қамтамасыз ету жоспары және оны табу көздері көрсетіледі.
Кәсіпорынның белгілі уақыт ішіндегі энергияның бір түріне деген қажеттілігі жоспар бойынша өнімді өндіруге кететін энергия шығыны, жылу шығыны, жарық, санитарлы желдеткішті қызмет шығындары мөлшерінің кәсіпорынның сыртқа жіберетін және тораптардағы шығындалған энергия мөлшерінің қосындысы арқылы анықталады.
Жарыққа жұмсалатын энергия (қуат) шамдардың саны, қуаты және жану уақытына қарай анықтама, жылуға жұмсалатын энергия ғимарат көлеміне, сыртқы және ішкі ауа температурасына, ғимараттың жылу сақтау мөлшеріне, жылыту маусымының күн санына қарай есептеледі. Санитарлы-желдеткішті қажеттіліктерге жұмсалатын энергия (қуат) осы құрамдардың қуатына және жұмыс жасау уақытына қарай анықталады.
Энергияға қажеттілікті есептеу негізінде оның құны мен өзіндік құны есептелінеді.
Энергияны тұтыну есебі әрбір цех бойынша ғана емес, сонымен қатар участоктар, бригадалар және энергияны көп тұтынатын агрегаттар бойынша да жүргізіледі. Энергия тұтынушылары пайдаланылатын энергияның барлық түрін есептеу үшін бақылау өлшеуіш құралдармен жарақтандырылуы тиіс.
Техникалық шараларға мыналар жатады: анағұрлым үнемді энергия тасымалдаушылар мен энергия өндіруші құралдарды таңдау, ескі құралдарды жаңаларымен ауыстыру немесе жақсарту, тораптардағы энергия шығындарын азайту және тағы басқалар.
Технологиялық шаралар қатарында мыналарды атап өтуге болады: энергияны сақтап қалатын технологиялық үрдістерді қолдану, өңдеуге кететін шығынды азайтуды жатқызуға болады.
Энергияны екінші қайтара пайдалану арқылы энергия ресурстарын үнемдеуге болады. Қайталама энергоресурстарға белгілі бір үрдіс үшін шығын болып саналатын, ал басқа үрдістерге қолдануға болатын энергия түрлері жатады. Қайталама ресурстарды толық пайдалану үшін оларды мөлшерлеу, калькуляциялау және кәсіпорынның сәйкес бөлімшелеріне қарай жоспарлау және де оны пайдаланудың есебін жүргізу қажет болады [5].
1.3 Өндірістік инфрақұрылымды тиімді басқару әдістері және факторлары
Кәсіпорының негізгі өндірісінде еңбек заттарын өнімге айналдыру жүзеге асады. Негізгі өндірістің өзара байланысқан әрбір цехіндегі жұмысшылар мен қызметкерлер, сәйкес ұжымға біріктіріліп, өнімді дайындау бойынша алға қойған мақсаттарды жүзеге асырады және өндірістік процеске қатысады. Бұл жерде өндірістік және ақпараттық процестер тікелей байланыста болады.
Егер, олардың алғашқысы, өндірістік еңбекті сипаттаса, онда ақпараттық процестің нәтижесі шешім дайындау болып табылады. Ақпараттық процесс берілген өндірістік бағдарламаларды орындау үшін олардың іс-әрекетін нормативті тәртіп белгілеуін, жұмысшылар, бригадалар, өндірістік цехтар және цехтар арасындағы жұмыстың келісімді, нақты орындалуын қамтамасыз етеді. Бұл шешімдер, басқару болмысы бола отырып, алға қойылған мақсаттарға жету үшін адамдар ұжымын ұйымдастыруға әсер етеді. Басқару мақсаттылы ұжымдарға ғана әсер етіп қоймай, сонымен бірге, әр түрлі әдістермен жүзеге асырылатын және әр түрлі нысанда болатын, өндірістік процесстерге де әсерін тигізеді.
Өндірістік процестерді ұйымдастыру нысандарына өндірістің автоматтандырылу деңгейі мен осы процесте қалыптасатын адамдар арасындағы қарым-қатынас әсер етеді. Өндірістік процестердің орналасқан орнына және ұйымдастырылу нысандарына қарамастан, басқару кәсіпорнындағы өндірістің барлық деңгейін (цехтар, учаскілер, бригадалар, жұмыс орындарын) қамтып бір мақсатты жиынға біріктіреді.
Өндірісті тікелей басқару жоспарлау (мақсат қою), жұмысты ұйымдастыру (бөлу), үйлестіру, еңбекті ынталантыру (мотивация), шешімдердің орындалуын бақылау және өндіріс барысын реттеу негізінде жүргізіледі.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшілері белгіленген мақсаттарға сай дамиды және іс-әрекет етеді. Жалпы алғанда, кәсіпорын үшін өнім сапасы және өндіріс көлемі, белгіленген немесе таңдалған ассортиментке сәйкес оның қызмет етуге бағыттылығын анықтайтын негізгі мақсат (стратегиялық, глобалды) тән. Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру бөлімше ұжымынан нақты міндетті, оларды орындау үшін іс-шараларды, және де сәйкесінші ресурстарды айқын анықтауды талап етеді.
Мақсаттар мен міндеттер - бұл цех ұжымының қызметі нәтижесіндегі жететін жетістіктерінің соңғы шегі. Әр бөлімшенің өз міндеттері болады, олар кәсіпорынның мақсатына жетуге септігін тигізеді. Мақсаттар мен міндеттер, әдетте, орындалудың соңғы нәтижесі бойынша бірдей болып келеді. Міндет дегеніміз өндірістік бағдарламаның орындалуының соңғы нәтижесі болса, ал мақсат дегеніміз кәсіпорынның, оның бөлімшелерінің жұмысының сандық және сапалық көрсеткіштері болып табылады. Яғни ағымдық айда өндірістік учаскінің шебері алдына бөлшектердің құндық, сапалық және сандық, белгіленген ассортиментті шығару бойынша міндеттер қоюға болады.
Кәсіпорын, цех басшыларының алдында мынадай мақсаттар тұруы мүмкін: төмен өндірістік шығындармен белгіленген көлемде өнім өндіру, өнімнің бүліну пайызын төмендету, жұмыс күшінің ағымдылығын болдырмау, жаңа қондырғыларды сатып алу және орнату немесе белгіленген мерзімге дейін жұмысшы қондырғылардың орын ауыстыруын іске асыру және т.с.с. Бұл сандық көрсіткіштер ұжымның мақсаты болып табылады.
Мақсаттың сапалық көрсеткіштері көмескі сипатта және белгілі кезеңде (жыл, квартал, ай) ұжымның міндетін көрсетеді. Мысалы, оларға келесі мақсаттарды жатқызуға болады:
· бухгалтерлер, экономист, басқару бойынша мамандардың жұмыс орындарын автоматтандырумен байланысты өндірісті басқарудың ұйымдастыру құрылымын жетілдіру;
· кәсіпорынның, цехтардың функционалдық қызметтеріндегі кадрларды қайта дайындауды жүзеге асыру;
· басқару және өндірістің тиімділігін арттыру үшін, мамандырылған кадрлар аппаратын ұйымдастыру және жинақтау қажет;
· қызметкерлер мен жұмысшылардың өндірістік емес уақытын жоғалтуды шекте.
Цехтарда жұмысшылардың қызметі ұжымдық болғандықтан, әр қойылған мақсат топтық болып табылады. Осыған байланысты, мақсат әр жұмысшыға түсінікті нысанда болуы қажет, сонда ғана, оған жету мүмкін және ұжым жұмысының тиімділігін нәтижесін көруге болады.
Әрбір өндірістік бөлімшелердің міндеттері әр түрлі болуы мүмкін, бірақ негізгі басқару мақсаты әр қайсысы үшін бірдей.
Өндірістік құрылым басқару объектісі ретінде энериямен қамтамасыз ету шаруашылығының технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктерін көрсетеді. Ол өндіріс барысындағы еңбек затының, құралдардың және процестердің бірігуінің сипатын, сонымен қатар монтаждық және жөндеу жұмыстары барысындағы энергияның әр түрлі түрлерін пайлану мен таратуының сипатын көрсетеді.
Кәсіпорынның энергетиямен қамтамасыз ету шаруашылығының өндірістік құрылымы оның басқаруының ұйымдастырушылық құрылымын анықталады (.4. сурет).
Кәсіпорынның көліктік қызметі мен қойма шаруашылығын ұйымдастыру және басқару.
Кәсіпорындардың күнделікті қызметі әртүрлі қөлемді жүктерді тасымалдауды қажет етеді. Кәсіпорын ішінде шикізатты, материалдарды, жартылай фабрикаттарды тасымалдау, және де оның сыртына дайын өнімді жіберу қызметін кәсіпорынның көліктік шаруашылығы қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның көліктік шаруашылығының негізгі міндеттері:
- өндірістік процесс талаптарына сәйкес еңбек затын, отынды және дайын өнімді тез арада жеткізу;
- көлік құралдарын және көлік жүргізушілердің еңбегін тиімді пайдалану;
- көліктік және тиеу мен түсіру операцияларын автоматтандыру және механикаландыру;
- көліктік операциялардың өзіндік құнын төмендету;
- технологиялық және көліктік операцияларды катаң келсімділігін камту;
- көлік құралдарын үнемі жұмысқа қабілетті жағдайда сақтап тұру.
Кәсіпорында алуан түрлі көлік құралдарының паркі қолданылады. Көлік түрлері бойынша рельсті (темір жол), рельсті емес (автокөлік, электркөлігі) суда жүретін (теңіз, өзен көлігі), құбырлы (пневматикалық құбырлар, мұнай құбырлары, гравитациялық өнім құбырлары және т.б.), арнайы (технологиялық) көлік, көтеру-көлік құралдары (конвейерлер, крандар, тиеуіштер, лифтер және т.с.с.). ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Экономика және бизнес кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЭжБ кафедрасының
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
меңгерушісі м.а., профессор
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
_____________ Ш.З.Заманбеков
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
____ ________ 2019 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыбы: Кәсіпорынның өндірістік инфақұрылымын пайдалануды жетілдіру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В050600 - Экономика мамандығы бойынша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған (4 к. 4 ж.) Кадиркулова Г.М
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
профессор, э.ғ.д. Қамшыбаев Р.А.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алматы 2019
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті
Экономика және бизнес кафедрасы
Кадиркулова Г.М
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның өндірістік инфақұрылымын пайдалануды жетілдіру
5В050600 - Экономика мамандығы бойынша
Алматы 2019
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы әлемдік тәжірибені ескеретін, қазіргі заманға сай құқық нормаларымен реттелетін, нақты түбірлі реформалау негізінде елді тұрақты өркендеу өмір жолына түсуге мүмкіндік беретін әлеуметтік-экономикалық, конституциялық, мемлекеттік-құқықтық дамудың жаңа кезеңіне өтті.
Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 2012 жылдың 14 желтоқсанында жасаған Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: Біз инфрақұрылымды дамыту міндетін алға қойдық. Біз мұны да еңсердік. Өткен жылдар ішінде өнеркәсіп, көлік инфрақұрылымы мен тыныс-тіршілік инфрақұрылымының ірі стратегиялық объектілері іске қосылды. Бұл - автомобиль және темір жол магистральдары, құбыр жолдары, логистикалық орталықтар, терминалдар, әуежайлар, вокзалдар, порттар және т.б.-деп нақты атап өткен болатын [1]. Елбасы жыл сайынғы жасаған жолдауларында өндірістік инфрақұрлымға өте үлкен көңіл бөліп отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылдың 31 қаңтар айында Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Қазақстанның бес басымдығын атап өткен болатын. Соның ішінде,бесінші басымдық - Жаңа еуразиялық логистикалық инфрақұрылымды дамыту - маңызды басымдықтардың бірі.
Оған қазірдің өзінде қомақты инвестиция жұмсалды. Енді одан экономикалық қайтарым ала бастау қажет.
Үкіметке 2020 жылға қарай транзиттік тасымалдың жылдық көлемін:
- контейнерлермен тасымалданатын жүктер үшін 7 есе - 2 миллион контейнерге дейін;
- жолаушыларды әуе көлігімен тасымалдауды 4 есе - 1,6 миллион транзиттік жолаушыға дейін арттыруды тапсырамын.
Транзиттік тасымалдаудан түсетін табысты 5,5 есе - жылына 4 миллиард долларға дейін көбейту қажет.
2015 жылы мен Нұрлы жол инфрақұрылымдық даму бағдарламасын ұсындым. Өткен 2 жыл ішінде бағдарлама өзін толық ақтады.
Биыл республикалық маңызы бар 4400 шақырым автожол құрылысы мен қайта жаңғырту жұмыстары жүргізіледі. Жыл соңына дейін соның кем дегенде 600 шақырымы пайдалануға беріліп, кезең-кезеңімен ақылы жүйе енгізіледі.
Еліміздің көлік және транзит әлеуетін толық ашу үшін көрші елдермен үйлесімді іс-қимыл қажет. Жүктердің еркін транзитін, көлік дәліздерін құру мен оларды жаңғырту ісін қамтамасыз ету керек. Көлік инфрақұрылымын басқаруға, қызмет көрсету деңгейін арттыруға және әкімшілік кедергілерді жоюға ерекше көңіл аудару қажет.
Транскаспий дәлізі бойынша тасымалдау көлемінің ұлғаюына байланысты Құрық портын салудың екінші кезеңі - автомобиль өткелі құрылысын іске асыруға кірісу қажет - деп атап көрсетілген болатын [2].
Бүгінгі таңда Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасының аясында елдегі 263 кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымы салынып, қайта құрастырылуда. Бұл мақсатқа 49,01 млрд. теңге бөлінген.
Жаһандану үрдістері, ақпараттық сферадағы жоғары технологиялар, қатаң түрдегі халықаралық технологиялық бәсекелестік тенденциялары өнеркәсіпте технологиялық базаны жетілдіруді талап етеді. Сондықтан заман талабына сай дамыған елдерде тиімді әзірлемелер жүйесі және түрлі қызмет сфераларына жаңа технологиялық шешімдерді енгізуге негізделген инновациялық экономикаға өту үрдісі байқалады, демек, нарық жағдайында ғылым мен өндіріс интеграциясы байқалады. Өйткені ғылым жетістіктерінің сапасы ғылым деңгейіне ғана емес, сонымен қатар сол жетістіктерді өнеркәсіпте тиімді пайдалануға да тәуелді болып табылады. Экономикада инновациялық белсенділікті арттыру мақсатында ғылым мен өндірісті кооперациялаудың түрлі формалары қолданылады. Ал сол инновациялық қызметпен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға тиімді жағдайлар жасап, сол кәсіпорындардың дамуын қамтамасыз ететін ұйымдар жиынтығы - инновациялық инфрақұрылымды құрайды. Сондықтан бүгінгі таңда инновациялық инфрақұрылым ұғымының мәні мен маңызы өзекті мәнге ие. Қазақстан Республикасының экономикасының инновациялық экономикаға бағыт бұруы еліміздің өркендеген елдер қатарына қосылуының бірден-бір жолы болып табылады [3].
Дипломдық жұмыс мақсаты - кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымының элементтерін ұйымдастыруды кешенді экономикалық негіздеу және олардың қызметін оңтайлы басқаруды тиімді жүзеге асыруға бағытталған шаралар жүйесін ұсыну болып табылады. Дипломдық зерттеулердің негізгі мақсатын іске асыру үшін келесідей міндеттер қарастырылуы керек:
oo өндірістік инфрақұрылым элементтерінің қажеттілігін айқындау;
oo өндірістік инфрақұрылым элементтерінің жалпы даму жағдайы, көрсеткіштері жүйесі мен даму әлеуетіне баға беру;
oo өндірістік инфрақұрылымның құрамдас бөліктерінің қызметін жақсарту жолдарын қарастыру.
Зерттеу мәні - кәсіпорынның өндірістік инфақұрылымын пайдалануды жетілдіру бойынша негізделген тұжырымдар жасау.
Зерттеу объектісіне ретінде Қазақстан Республикасында қызмет атқарып отырған АЛТЕК ЖШС-гі алынды.
Дипломдық зерттеулердің әдістемелік негізі: Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтары мен жыл сайынғы жолдаулары, басқа да құқықтық-нормативтік актілері, статистикалық мәліметтер тобы мен жиынтығы; динамикалық қатарлар талдауы .
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырып өзектілігі негізделіп, мақсаттар мен міндеттер белгіленіп, зерттелінетін тақырып объектісі мен пәні айқындалады, әдістемелік және ақпараттық база көрсетіледі.
Бірінші тарауда экономикадағы өндірістік инфрақұрылымның теориялық негізі көрсетілген: олардың нарықтық экономикадағы ролі айқындалады, экономикадаға өндірістік инфрақұрылымды ұйымдастыруға қатысты сұрақтар, сонымен қатар елімізде инновациялық инфрақұрылым элементтерін құру қажеттіліктерін айқындау әдістері келтірілген.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасының өндірістік инфрақұрылымының қазіргі жағдайы мен анализдің әдістемелік аспектісін талдауға арналған: өндірістік инфрақұрылымның құрамдас бөліктерінің қазіргі даму жағдайы, олардың негізгі қызметін талдау, өндірістік инфрақұрылым элементтерінің экономикалық әлеуетінің талдауы келтіріледі.
Үшінші тарауында қойылған міндеттер шегіндегі экономикадағы өндірістік инфрақұрылым элементтерін ұйымдастыру мен басқарудың механизмін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жүйесі ұсынылады.
Қорытындыда негізгі тұжырымдамалар түйінделіп, зерттелетін тақырыпқа қатысты ұсыныстар жасалынады.
1 Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымын қалыптастыру мен дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Өндірістік инфрақұрылымның түсінігі, элементтері, ерекшеліктері мен қалыптасуы.
Өндірістік инфрақұрылым - өндірістің жалпы жағдайын қалыптастырушы шаруашылық салаларының жиынтығы. Өндірістік инфрақұрылым қоғам мен адам факторларын ескере отырып, әлеуметтік жағдайды жақсартуға, халықты жұмыспен, материалдық және рухани қажеттілікпен қамтамасыз етуге әсерін тигізеді. Мемлекет өндірістік инфрақұрылымды дамыта отырып, өндірістік үдерістердің ұтымды жұмыс істеуіне экономикалық, өндірістік және технологиялық жағдайлар тудырады. Нақты айтсақ, өндірістік инфрақұрылым - ұлттық көлік жүйесі, байланыс және ақпарат таратушы жүйе элементтерінің жиынтығы. Ол халықаралық қарым-қатынасқа, ішкі экономикалық байланыстарға қызмет етеді. Табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған. Өндірістік инфрақұрылымды жетілдіру және дамыту аймақтың еңбек бөлінісінің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады және екі жаққа тиімді халықаралық шаруашылық байланыстарын қалыптастырады. Экономикалық жаһандану дәуірінде өндірістік инфрақұрылым халықаралық аумақтық еңбек бөлінісінде дүниежүзілік шаруашылық байланыстарын күшейтуге өзіндік септігін тигізетін; қысқаша Инфрақұрылым.
Инфрақұрылым - (латынша Іnfrа - төменгі, астыңғы, sТruсТurа - құрылыс, орналасу) - экономиканың және адамдардың қызмет етуінің жалпы жағдайларын жасауды қамтамасыз ететін халық шаруашылығы салаларының жиынтығы (мысалы өндірістік инфрақұрылым - жолдар, көлік, байланыс, электрмен қамту желісі, қоймалар және т.б.; әлеуметтік- тұрмыстық инфрақұрылым - тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық, сауда, жолаушылар көлігі және байланыс, білім беру, ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау және т.б.; экологиялық инфрақұрылым - тазалаушы құрылымдар, бөгеттер, дренажды жүйелер, саябақтар және т.б.).
Қоғамдық өндіріс екі үлкен сферадан тұрады. Оның біріншісіне - қоғамның материалдық-заттық қажеттіліктерін қанағаттандыратын салалар жататын болса, екіншісіне - оның материалдық емес (ақпарат, әр түрлі қызметтер т.б. ) сұраныстарын қамтамасыз ететін салалар жатады. Дегенмен, бұл сфералардың дұрыс дамуы үшін белгілі бір сыртқы жағдайлар (материалдық өнімнің айналуы, шаруашылық байланыстарды қалыптастыру, ақпаратны өндеу және жеткізу т.б.) қажет. Кәсіпорындар жұмысының сыртқы жағдайларын қамтамасыз етумен, экономикалық әдебиеттерде "инфрақұрылым" алатын, экономиканың өзінше бөлек сферасы айналысады.
Экономиканың дербес сферасы болып, инфрақұрылым, материалдық-заттық өндірістен қоғамдық еңбек бөлінуінің тереңдеуіне және оның сыртқы жағдайларын қамтамасыз етуге деген сұраныстың өсуіне байланысты бөлініп шықты [4].
Кәсіпорындардың сыртқы жағдайлары біркелкі болмағандықтан, инфрақұрылым салалары да біркелкі емес. Сол себепті, инфрақұрылымды төрт түрлі ірі салалар тобына бөлуге болады:
1. Өндірістік инфрақұрылым - өндіріс процестерінің тікелей сыртқы жағдайларын қамтамасыз ететін салалар кешені. Оған жүк тасу көлігі, көтерме сауда, электрмен, газбен, сумен қамтамасыз ету, қойма шаруашылығы, байланыс, ақпаратны өндеу салалары және іскерлік қызметтер сферасы жатады. Іскерлік қызметтер сферасы жарнама мен маркетингтік қызмет көрсетуді, жалға алу (беру) мен лизингті, басқару, инвестициялық саясат, т.б. жөнінде консультациялық қызмет көрсетуді, инжинирингті қамтиды.
2. Әлеуметтік инфрақұрылым - жұмыс күшін ұдайы өндірумен байланысты салалар кешені: денсаулық сақтау, білім беру, жеке сауда, жолаушылар тасу көлігі, тұрғын үй - коммуналдық шаруашылық, қоғамдық тамақтандыру, демалысты ұйымдастыру т.б. салалар.
3. Институттық инфрақұрылым - экономиканы макроэкономикалық реттеуді жүзеге асырушы салалар мен қызмет сфераларының кешені. Оған мемлекеттік аппарат, несиелік- қаржылық сфера, т.б. жатады.
4. Экологиялық инфрақұрылым - адам тіршілігінің зиянды жақтарынан қоршаған ортаны қорғау, қоғам өндірісі дамуының экологиялық жағдайларын қамтамасыз ету сфералары мен инженерлік құрылыстардың кешені.
Инфрақұрылым экономикалық өсімнің мүмкіндіктерін кеңейтуге тиіс.
Инфрақұрылымды екі бағытта дамыту: ұлттық экономиканы жаһандық ортаға кіріктіру, сонымен қатар, ел ішінде өңірлерге қарай қадам жасау қажет.
Өз пайдамызды мұқият есептей отырып, Қазақстанның шегінен тыс өндірістік көліктік-логистикалық объектілер құру үшін, елден сыртқа шығуға назар тіктеудің маңызы зор. Біз қазіргі түсініктерімізден арылып, өңірде және барша әлемде - Еуропада, Азияда, Америкада, мысалы, теңізге тікелей шыға алатын елдердің порттары, әлемнің тораптық транзиттік нүктелеріндегі және тағы басқа, көліктік-логистикалық хабтар секілді қазіргі заманғы кәсіпорындар құруға тиіспіз. Осы мақсатта Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция арнайы бағдарламасын әзірлеу қажет болады.
Біз өз транзиттік әлеуетімізді дамытуға тиіспіз. Бүгінде нәтижесінде 2020 жылы Қазақстан арқылы транзиттік тасымалдау екі есеге ұлғаюы тиіс болатын бірқатар ірі жалпыұлттық инфрақұрылымдық жобалар іске асуда. 2050 жылға қарай - бұл цифр он есе ұлғаюға тиіс.
Осының бәрі басты мақсатқа - экспортымызды тек біздің өніміміз бен қызметтерімізге деген ұзақ мерзімді сұранысболатын әлемдік нарықтарға қарай жылжытуға бағынуға тиіс.
Инфрақұрылым жасау, сонымен қатар, табыстылық заңына бағынуға тиіс. Жаңа бизнестерді дамытуға және жұмыс орындарын ашуға бастайтын жерде ғана құрылыс жүргізу қажет.
Шалғай өңірлерді немесе тұрғындарының тығыздылығы жеткілікті емес өңірлерді өмірлік маңызды және экономикалық қажет инфрақұрылым объектілерімен қамту үшін біз инфрақұрылымдық орталықтар құруға тиіспіз. Бұл үшін көлік жүйесінің озыңқы инфрақұрылымын құруды қамтамасыз ету қажет.
1.2 Өндірістік инфрақұрылым элементтері және олардың ерекшелену белгілері
"Өндірістік инфрақұрылым" ұғымын қисынға келтірмес бұрын, өнеркәсіптік (немесе қандай да болмасын басқа) өндірісті, сонымен қатар тұрғындарды да қамтамасыз ететін шаруашылық салаларының кешенін білдіретін халық шаруашылығының инфрақұрылымы анықтамасын еске түсіру қажет. Оған көлік, байланыс, сауда, тұрмыстық - техникалық қамтамасыз ету, ғылым, білім, денсаулықты қорғау жатады.
Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымы анықтамасын халық шаруашылығы инфрақұрылымы ұғымымен ұқсастыруға болмайды, өйткені өнеркәсіптік кәсіпорындарда халық шаруашылығындай сауда, ғылым, білім, денсаулықты қорғау толық көлемде жүзеге аспайды, тек негізгі өндірістің қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз ететін өндірістердің кешені бар.
Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымы ұғымын негізгі өндірістік процесті шикізатпен, құралдармен, жанармай және қуатпен, жабдықтармен, сонымен бірге технологиялық және энергетикалық жабдықтарды жұмыс күй-жағдайда ұстайтын қосалқы өндірістерге қызмет көрсететін кешен ретінде түсінуге болады.
Осы жұмыстардың жиынтығы өндірістің техникалық қызмет көрсетуінің мәнін құрайды. Демек, техникалық қызмет ету бөлімшелерінің құрамы қосалқы цехтер, қызметтер немесе жөндеу, энергетикалық, құралдық, көліктік, қоймалық қамтамасыздандыру және т.б. шаруашылықтары кіретін кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымын құрайды.
Кәсіпорынның бұл бөлімшелерінің құрамы мен көлемдері, негізгі өндірістің ерекшеліктерімен өндірістің түрі және мөлшерімен, оның ішкі және сыртқы ортамен байланысы анықталады .
Кәсіпорынның жөндеу цехтері мен қызметтері технологиялық жабдықтарды жөндеу және жаңарту әдісімен оның тұрақты эксплуатациялық даярлығын қамсыздандырады. Бұл цехтер мен қызметтердің мақсаты құрал - жабдықтарды жөндеу және жаңарту жұмыстарының сапалы әрі жұмсалған шығындарға қарамастан белгіленген мезгілде орындалуында.
Энергетикалық цехтер және қызметтер кәсіпорынды энергияның барлық түрлерімен қамсыздандырады, оның орынды қолдануын ұйымдастырады, жөндеу және жаңарту жолдары арқылы энергия қондырғылары мен жабдықтардың эксплуатациялық даярлығын қамтамасыз етеді, жаңа энергетикалық жабдықтарды енгізеді, негізгі өндірістік цехтерде энергия қондырғыларының дұрыс қолданылуын қадағалайды сонымен бірге оларды телефондық әрі радиобайланыспен қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның аспаптық цехтері мен қызметтері негізгі өндірісті жоғары сапалы жабдықтардың даярлауына ең аз көлемде шығындар жұмсай отырып, камтамасыз етуге тырысады. Аспаптық шаруашылықтың негізгі міндеттері:
- барлық цехтер мен жұмыс орындарын жоғары сапалы аспаптармен тоқтаусыз қамтамасыз ету;
- аспапты дұрыс қолдануды бақылауға алу әрі оның шығынын қысқарту;
- құрал-жабдықтарды даярлауға, сақтауға, жөндеуге және қайта қалпына келтіруіне шығындарды аз жұмсау;
- аспаптың ең қажетті қорларын сүйемелдеу болып табылады.
Көліктік, қоймалық әрі жабдықтау шаруашылықтары, цехтер мен қызметтер, өндіріс барысында барлық заттық қорлардың дер кезінде жеткізілуін, олардың сақталуы мен қозғалысын қамсыздандырады. Олардың жұмысына кәсіпорынның жұмыс ырғақтылығы және заттық қорлардың үнемді қолданылуы тәуелді болып келеді.
Өндірісті барлық аспап түрлерімен қамтамасыз етуді кәсіпорынның аспаптық шаруашылығы іске асырады. Аспаптық шаруашылық келесідей міндеттерді шешеді:
кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелерін аспаптармен тоқтаусыз қамтамасыз ету;
аспаптар мен құралдарды орынды қолдануды ұйымдастыру;
өндірістік процеске зиян келтірмей, аспап запастарын қысқарту;
аспаптық шаруашылықты ұстауға кететін шығындарды төмендету.
Аспаптық шаруашылықты келесілер құрайды: аспаппен қамтамасыз ету, қалпына келтіру, жөндеу, реттеу және ұштау бөлімшелері; сақтау, жинақтау және аспап берумен айналысатын орталық қойма және үйлестіретін қоймалық бөлімдер.
Аспапты бірнеше белгілері бойынша топтауға болады.
Өндіріс процесіндегі рөлі бойынша:
жұмыс істейтін;
қосалқы;
бақылап-өлшейтін аспап;
құрылғылар;
штамптар;
пресс-формалар.
Аспапты қолдану сипаты бойынша:
арнайы;
әмбебаб (универсальный).
Кәсіпорынның жөндеу шаруашылығы
Жөндеу қызметінің орындары мен цехтері өндірістік менеджменттің маңызды нысандары болып табылады. Бұл, технологиялық құралды қолдану барысында, оның физикалық және моральдік тозуға ұшырайтындығынан үнемі техникалық қызмет етуді қажет етуімен байланысты. Құралдың жұмысқа қабілеттілігі, оны жөндеу жолымен қалпына келтіріледі. Жөндеу жұмыстарын басқару мен ұйымдастыру, кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымындағы өндірістік менеджменттің негізгі мәнін құрайды.
Жөндеу жұмыстарының пайда болуының экономикалық негізі техника бөлшектері мен түйіндерінің беріксіздігі болып табылады.
Жөндеу (француз тілінен аударғанда - дұрыстау, толықтыру, қайтадан жинау дегенді білдіреді) - бұл жеке қолданыстағы заттардың немесе негізгі қорладың тұтыну құнының жарым - жартылай қалпына келтірілуі және қолдануымен байланысты техникалық-экономикалық және ұйымдастыру шараларының жиынтығы. Іс жүзіндегі стандарттарға сәйкес жөндеу - бұл бұйымдардың немесе оның құрама бөлшектерінің жұмыстық қабілеттілігін қалпына келтіру операцияларының кешені болып табылады.
Кәсіпорынның жөндеу шаруашылығының негізгі міндеттеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
- технологиялық жабдықтардың қалыпты эксплуатациялық даярлығын және оның жаңартылып отыруын қолдау;
- құрал-жабдықтардың қолдану мерзімін жөндеу жұмыстарысыз ұзарту;
- құрал-жабдықтарды жөндеу жұмыстарының сапасын арттыру;
- жөндеу жұмыстарына кететін шығындарды азайту және технологиялық құрал-жабдықтарға техникалық қызмет көрсету
Бұл мәселелерді келесі жолдармен шешуге болады:
- апаттар мен тозудың алдын-алу мақсатында, эксплуатациялық процесс барысындағы құрал-жабдыққа техникалық қызмет көрсету бойынша өндірістік менеджменттің рационалды жүйесін дайындау;
- жабдықты жоспарлы-алдын-ала, сапалы, дер кезінде жөндеу;
- ескірген жабдықты жаңарту;
Ірі және орта өнеркәсіптік кәсіпорындарда негізгі қорларды жөндеу жұмыстарын келесі дербес қызметтер орындайды: бас механик, бас энергетик, бас құралшы және бас сәулеткер. Осы аталған қызметтер кәсіпорынның (шаруашылықтың) жөндеу өндірісін құрайды.
Кәсіпорынның көлеміне және өндіріс сипатына байланысты, жөндеу қызметтерінде келесідей басқарудың ұйымдастыру құрылымдары қолданылады: орталықтандырылмаған, аралас және орталықтандырылған.
Басқарудың орталықтандырылмаған құрылымында технологиялық құралдарды жөндеу жұмыстарының барлық түрлері өндірістік цехтердің құрамына кіретін жөндеу бөлімшелерінің күшімен жасалады.
Сурет 1 - Кәсіпорынның жөндеу-механикалық қызметінің орталықтандырылмаған ұйымдастырушы құрылымы
Басқарудың аралас құрылымы кезінде технологиялық жабдыққа ағымдық жөндеу және техникалық қызмет көрсету негізгі цехтың жөндеу бөлімшелерін күшімен, ал күрделі жөндеу жұмыстары - жөндеу механикалық немесе басқа арнайы мамандандырылған жөндеу цехтерімен жүргізіледі.
Сурет 2 - Кәсіпорынның жөндеу-механикалық қызметінің аралас ұйымдастырушы құрылымы
Басқарудың орталықтандырылған құрылымында жөндеу жұмыстарының барлық түрлері және технологиялық құралдарға техникалық қызмет көрсету, орталықтандырылған жөндеу өндірісінің құрамына кіретін, арнайы мамандандырылған бөлімшелермен орындалады. Жөндеу жұмыстарын орталықтандыру қызмет көрсету сапасын жақсартады, жөндеушілердің еңбек өнімділігін көтереді, жұмыстың өзіндік құнын төмендетеді.
Сурет 3 - Кәсіпорынның орталықтандырылған жөндеу өндірісінің ұйымдастырушы құрылымы
Жөндеу жұмыстарына ағымдық (шағын), орта және күрделі жөндеу. Жөндеу жұмыстары негізгі қорлардың барлық түрлері бойынша жүргізіледі.
Ағымдық деп көлемі бойынша минималды жөндеу жұмыстарын айтады, оларға кезекті жоспарлы жөндеу жұмыстарына дейін құралдардың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін механизмдерді жөнге салу және тез тозатын бөлшектерді ауыстыру мен қалпына келтіру жұмыстарын жатқызуға болады.
Орташа жөндеу күрделілірек болып табылады. Бұнда жабдықты жарым-жартылай бөлшектеу арқылы тозған бөлшектерді ауыстыру және қалпына келтіру қажет .
Күрделі жөндеу жұмыстары - көлемі және қиындығы жағынан ең үлкен, барлық бастапқы бөлшектерді жөндеу мен толық бөлшектеп жинауынды, түйіндер мен бөлектерді ауыстыруды, кейбір бөліктерін қалпына келтіруді, олардың дәлділігін тексеруді қажет етеді.
Жөндеудің барлық түрлеріне кететін шығындар жөндеу қорынан қаржыландырылады, ол кәсіпорында өзіндік құн есебінен норматив бойынша құрылады.
Кәсіпорынның энергиямен қамтамасыз ету шаруашылығы
Өнеркәсіп кәсіпорындары инновациялық техникамен және технологиямен толық жарақтанып жатқан жағдайда және барлық өндірістік үрдістер механикаландырылып, автоматтандырылып жатқан жағдайда түрлі энергия көздеріне, еңбектің қуатпен қамтылуына және еңбек жағдайын жақсартуға байланысты шараларды жүзеге асыруда электр қуатына деген қажеттілік үздіксіз артып отырады.
Энергетика шаруашылығының негізгі мақсатына осы қызметті атқарушы жұмыскерге аз шығын жұмсай отырып, кәсіпорынның барлық бөлімшелерін қажетті энергетикалық ресурстардың түрлерімен қамтамасыз ету қажеттігі туындайды. Оған қол жеткізу үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:
жалпы өндіріске қажетті энергияны сырттан қабылдау және кәсіпорынның өз күшімен өндірілетін энергияның жеке түрлерін іздестіру;
кәсіпорынның барлық бөлімшелерінде энергияны ұтымды пайдалануды ұйымдастыру және жоспарлау;
энергетикалық құралдарды ұтымды пайдалануды бақылау, оларға техникалық қызмет көрсету және жөндеуді бақылау;
энергоресурстарды үнемдеу шараларын дайындау және жүргізу.
Қазіргі жағдайда энергоресурстардың негізгі көзі болып кәсіпорындарды өз энергия көздерімен қамтамасыз етуі саналады. Кәсіпорынның өз энергоресуртарымен жабдықталуы оған жоғары сапа, төмен баға және сенімді қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді.
Энергияны кәсіпорын өз күшімен өндіруі орталықтан жабдықтаудың кәсіпорын үшін тиімсіз, техникалық жағынан мүмкіндігі төмен болған жағдайда ғана қажет болады.
Сонымен бірге, кәсіпорындарда қайталама энергоресурстарды ұтымды пайдалану үлкен рөл атқарады. Мысалы: мартен пештеріндегі жылуды жылы су, бу өндіру үшін қолдану, жылы суды, буды ғимараттарды жылыту үшін және шаруашылық қажеттілікке пайдаланады. Кәсіпорынның энергетика шаруашылығының құрамына жылу күштік, газ, әлсіз токты, электр жөндеу бөлімшелері жатады.
Жылу күштік бөлімшесі қазандық, компрессорлық қондырғы, жылу және канализациялық, су қондырғысын қамтиды.
Электр күштік бөлімше төмендетуші подстанция, электр желілері мен трансформаторлық қондырғыларды біріктіреді. Оның негізгі міндеті-кәсіпорынның барлық бөлімшелерін электр энергиясымен қамтамасыз ету болып табылады.
Газ бөлімшесі өндірістік желдеткішті көміртекті және ацетилин станцияларды, тоңазытқыш қондырғыларды, газ топтарын қамтиды. Ол өндірісті көміртекпен, ацетиленмен және тағы басқа газдармен қамтамасыз етеді.
Әлсіз токты бөлімшеге зауыттың телефон және радио тораптар байланысы жатады. Бұл берілген тәртіпте кәсіпорынның тоқтаусыз жұмыс істеуіне ықпалын тигізеді.
Электрлік жөндеу бөлімшесі (цех) электрлік құралдарды және электр аппаратураларын жөндеуде техникалық құралдармен қамтамасыз етуден және онда жұмыс істейтін мамандардан тұрады. Ірі кәсіпорындарда энергетикалық шаруашылықты бас энергетик басқарады.
Энергетикалық ресурстарды ұтымды пайдалану үшін оны жұмсауды және өндіруді қатаң мөлшерлеу талап етіледі. Электроэнергия, бу, қысымды ауа, газ, су, қосымша материалдардың жұмсау мөлшері бір өнімге есептеледі. Энергоресурстарды өндіруші бөлімшелер үшін мөлшерлер бір өнімге қатысты былай анықталады: электростанциялар үшін - 100 кВт.сағ өндірілген электроэнергия, қазандықтар үшін - 1 тонна бу немесе 1 Мкал басылу, көміртекті қондырғылар үшін - 1 м3 газ түсті көміртек және т. с. с.
Негізгі цехтар үшін өнім бірлігіне келесі мөлшерлер дайындалады: құю және ұста цехтары үшін - 1 т кесілген құймалар, штамповкалар төсеу цехтарында - 1м2 төсеніштермен жабу, механикалық цехтарда - бөліктердің машинобөліктері, жинақтау цехында - жинау бірлігі, агрегат немесе машина.
Энергетика ресурстарын жұмсау мөлшерін есептеу әдістемесі салалық әдістемелік нұсқауларға сәйкес әзірленеді. Энергия шығындарын жоспарлау жұмсау мөлшері мен жоспар мерзімінің өндірістік бағдарламасы негізінде ресурстардың түрлері бойынша жеке жүргізіледі. Негізгі және қосымша өндіріске қажетті энергия көлемі жеке есептелінеді. Сонымен бірге, тораптардағы энергияны жоғалтулар ескеріледі.
Мысалы, механикалық цехтағы жоспар жылындағы өнім өндіруге энергияны жұмсау шығыны келесі формуламен есептелінеді
Ржос=Нэл * N (1)
мұнда,
Ржос - жоспар мерзіміндегі электроэнергияны жұмсау шығыны, квт.сағ;
Нэ л- машинобөлікке цех бойынша электроэнергияны жұмсау мөлшері;
N - жоспарлы мерзімге есептелінген машинобөлікке бағдарлама.
Қосымша қажеттіліктерге арналған электроэнергияға қажеттілік (көтеру, тасымалдау құралдары, жарықтандыру, желдеткіштерге қажетті электроэнергия) энергия жұмсау көздерінің санына, жұмыс тәртібіне және энергия жұмсау мөлшеріне байланысты анықталады.
Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мөлшерлер бойынша есептеледі.
Аталған үш құрамдас бөліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын анықтайды.
Жеке цехтар және жұмыс орындары бойынша жоспар жылына кәсіпорынның электроэнергиясының жалпы шығынын есептеумен бас энергетика бөлімі айналысады.
Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мөлшерлер бойынша есептеледі.
Аталған үш құрамдас бөліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын есептеумен бас энергетика бөлімі айналысады.
Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру және жоспарлауда энергияның түрлері бойынша кәсіпорынның энергетикалық балансының жиынтығын есептеу ең басты мәселе болып саналады. Энергетикалық баланс кіріс және шығыс бөлімдерінен тұрады. Кіріс бөлігінде энергия көздерінен энергияның жалпы түсімі, шығыс бөлігінде оның түрлері мен тұтынушылары бойынша энергияны пайдалану бағыттары көрсетіледі.
Энергетикалық баланстың құрамына жалпы энергияның түсімі, оның түрлері бойынша пайдалану бағыттары, энергия таратудың жеке түрлері бойынша шығындар және пайдалану тиімділігі кіреді. Соның негізінде энергияны өндіру және қолдану, жоспар жылындағы материалдық ресурстарға және мамандарға қажеттілік, ресурстарды пайдалану тиімділігі әзірленеді. Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру тиімділігін сипаттаушы негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерге мыналар жатады: энергия түрлері бойынша тораптардағы шығындар коэффициенттері, энергия жабдықтарын пайдалану тиімділігі, отынды және басқа бастапқы материалдарды абсолютті тұтыну және олардың энергияның белгілі бір түрінің бірлігіне үлестік шамамен жұмсалуы, энергияның әрбір түрінің толық өзіндік құны, еңбекті энергиямен жабдықтау және жұмысшыларды энергиямен қаруландыру коэффициенттері.
Энергияны ұтымды пайдалану.
Өнеркәсіптік өндіріс энергия ресурстарын көп пайдаланатын тұтынушыларға жатады. Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындарда энергия ресурстарын үнемді пайдалану шараларын дәйекті жүргізу экономика үшін маңызы зор мәселе болып табылады.
Пайдалану бағытына қарай энергиялар технологиялық, двигательдік, жарықтандыру және жылыту энергиялары болып бөлінеді. Барлық аталған бағыттар бойынша энергияны ұтымды тұтынудың негізгі жолдарына энергия мен отынның тікелей шығындарын төмендету, энергия тарату жүйелерін дұрыс таңдау, қайталама энергоресурстарын пайдалану, негізгі өндірісті ұйымдастыру және технологияны жетілдіру, отын мен энергияны үнемдеудің жалпы шаруашылық шаралары жатады.
Технологиялық және энергетикалық құрал-жабдықтардағы, құбырлардағы, тораптардағы энергия мен отынның тікелей шығындарын азайту шараларына пайдалану кезінде болатын өзгерістерге сәйкес профилактикалық шараларды жүргізуді жүйелі түрде бақылауды талап етеді.
Энергия тарату жүйелерін дұрыс таңдау. Бір өндірістік үрдісті орындау үшін әр түрлі энергия таратушы жүйелерді пайдалануды қажет етеді. Оларды пайдалану барысында салыстырмалы сипаттамаларын жасау қажеттігі туындайды. Осыған байланысты ғылыми негізделген түрде оларды таңдай білу керек. Ал таңдау бір қатар параметрлерге байланысты болады: технологиялық үрдістің ерекшелігіне, энергиямен қамтамасыз ету көздеріне және т.б.
Бір энергия таратушы жүйелерді қажетті жағдайда оның басқа тиімді түрлеріне ауыстыру энергия ресурстарын тиімді пайдалануға көмектеседі.
Қайталама энергоресурстарды пайдалануға мысалы, пештен шыққан газдарды, генератор газының физикалық жылуын, бу конденсаторын, суытылған суды, кокс және домна газдарын толық пайдалануды жатқызуға болады.
Негізгі өндірісті ұйымдастыру және технологияны жетілдіру.
Энергияны үнемді пайдаланудың негізгі технологиялық шараларына өндірістік үрдістерді интенсивті жүргізу, жаңа жетілдірілген технология мен техниканы енгізу жатады. Двигательдік энергияны үнемдеуде құрал-жабдықтар қуатын толық пайдаланудың маңызы жоғары. Бұл бағытта ток қабылдағыштардың қуатын пайдалану коэффициентін орындалатын жұмыстың сипаты мен тұтыну қуатына сәйкес электродвигательдерді қайта бөлуіне байланысты есептеу, ауысымдағы құрал-жабдықтарды толық жүктеу шаралары жүргізілуі тиіс.
Ұйымдастыру шараларының ішінде отын мен энергияны үнемді пайдалану үшін технологиялық үрдістерді басқаруды автоматтандыру, энергияны көп қажет ететін үрдістердің жүру тәртібін электронды-есептеуіш машиналардың көмегімен реттеу шаралары негізгі орын алады.
Отын мен энергияны үнемдеудің жалпы шаруашылық шараларын жүргізу үшін желдеткіш жүйесінің, су құбырларының жетілдірілген түрлерін, отын мен энергияны үнемдеуді ынталандыру жүйесін қолдануды, отын мен энергияның барлық түрлеріне техникалық негізделген мөлшерлерді енгізу және тағы басқаларды пайдалану қажет болады.
Кәсіпорын ұжымы энергоресурстарды мейлінше үнемді пайдаланудың жолдарын іздестіру үшін энергетикалық қызмет, яғни осы саладағы мақсатты ізденісті қамтамасыз ететін шаралар кешенін дайындайды.
Көп жағдайда отын - энергетика ресурстарын үнемді пайдалану үшін цехтар арасында жарыс (сайыс) жүргізу әдісі қолданылады.
Энергоресурстарды үнемдеудің есеп қағазын енгізу үшін өспелі шығын мөлшерін есептеу қажет және осы ресурстардың шығындарын әрбір бөлімше, жеке бригада мен жұмыс орны бойынша емептеу қажет болады.
Отын - энергетика ресурстарын үнемдеуде сыйақы тағайындау кеңінен қолданылады. Сыйақы белгіленген мөлшердегі энергия шығынының азайтылуы үшін төленеді. Отын-энергетика ресурстарының үнемделуіне ықпал ететін қызметкерлер мен жұмысшылар санын кәсіподақ ұжымы кәсіпорын басшысымен келісе отырып белгілейді.
Кәсіпорынды электр қуатымен қамту қызметінің жұмыс сапасы кәсіпорын экономикасына елеулі ықпал етеді. Мұны өнімнің өзіндік құнының едәуір бөлігін электр қуатына кететін шығындар құрайтындығынан байқауға болады, әсіресе мұндай ықпалды электр қуатын көп қажет ететін металлургия және химия өндірістерінен көруге болады. Екінші жағынан алғанда, электр қуатымен қамтудағы қысқа мерзімді үзілістердің өзі өндіріс ырғағының бұзылуына, ал бұл өз кезегінде елеулі шығындарға әкеліп соқтырады.
Кәсіпорынның электрмен қамтамасыз ету шаруашылығының міндеті барлық бөлімшелерді белгіленген мөлшерде электр энергиясымен уақтылы және толық қамтамасыз ету, электр қуатын үнемді пайдалануды қамтамасыз ету және кәсіпорынның электр қуатымен қамтамасыз ету қызметінің шығындарын азайту болып табылады.
Кәсіпорынды электр қуатымен қамтамасыз ету орталық қалалық энергетика және жылу тораптарынан, газбен қамту торабынан орталықтандырылған түрде, сонымен қатар меншікті энергия (қуат) өндірісі, негізінде, яғни жылу орталықтарынан, бу қазандықтарынан, компрессорлық станциялардан да таратылады. Энергиямен қамтамасыз етудің орталықтандырылған түрі анағұрлым тиімдірек болып саналады, өйткені бұл жағдайда энергиямен қамтамасыз ету сенімділігі мен үнемділігі артады.
Кәсіпорынның энергетикалық шаруашылығының құрылымы, оның қай салаға жататындығына, көлеміне және қолданылатын технологиясына байланысты болады.
Түрлі энергияны көп пайдаланатын ірі кәсіпорындардағы энергетикалық шаруашылыққа мынадай құрал-жабдықтар қажет: электр күшімен жұмыс істейтін подстанциялары және трансформаторлары бар құралдар, қазандықтары бар жылу құралдары, телефон, теледидар және радиобайланыс құралдары, сонымен қатар тарауларға бөлінген тораптардың электр, бу, ауа, газ құралдары және тағы басқалар энергия өндіруші құралдарды жөндеу цехтары және сол сияқтылар.
Ірі кәсіпорындарда энергия шаруашылығын бас энергетика бөлімі, ал кейбір орташа кәсіпорындарда бұл қызметті бас механик бөлімі атқарады. Бас энергетик бөлімі (немесе бас механик бөлімі) энергия шығынын мөлшерлейді оның пайдаланылуының есебі мен оларды бақылау жұмыстарын жүргізеді, энергиямен қамту балансын, энергияны үнемдеу жөнінде шаралар және энергия беруші құралдарды жөндеу жұмыстарын ұйымдастырады.
Энергия өндіруші құралдардың жөндеуін алдын-ала жоспарлы жөндеу жүйесі бойынша энергожөндеу цехы жүргізеді.
Кәсіпорын пайдаланатын энергияның тізімі өнім түріне, техника сипатына және өндіріс технологиясына және де басқа да түрлі ерекшеліктерге байланысты болады. Кәсіпорындағы негізгі энергия көзін тасымалдаушыға электр қуаты, газ, түрлі көлемдегі бу, су, қысымдағы ауа, қатты және сұйық жанар-жағар май жатады.
Пайдалану мақсатына қарай кәсіпорында қолданылатын барлық энергия былайша бөлінеді: қозғаушы, технологиялық, жылу, жарық және санитарлы-желдеткішті.
Энергиямен қамтамасыз етуді жоспарлау өспелі мөлшерлер негізінде жасалады. Энергияны пайдаланудың техника түріне сәйкестірілген шекті мөлшерін жасау энергетикалық қызметтің аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Энергияның әрбір түрі бойынша шығын мөлшері өнім бірлігіне, жұмыс уақытына, ғимараттың шаршы метрге шаққандағы тұтынушыларына байланысты белгіленеді. Энергиямен қамтамасыз ету мөлшерлі энергияның әрбір түрі бойынша цехтар, қызметтер және жалпы кәсіпорын бойынша есептелінеді. Осы мөлшерлер негізінде кәсіпорынның әрбір бөлімшесі үшін энергия шығынының шегі белгіленеді.
Кәсіпорынның энергияға деген қажеттілігін оның алынуын, тиімді, әрі орынды бөлінуі мен пайдалануын байланыстыру үшін кәсіпорынның материалдық баланстары тобының құрамына кіретін энергетикалық баланстар жасалынылады. Бұл баланстар кәсіпорынның өндіріс көлеміне байланысты өспелі мөлшерлері бойынша қажеттілікті анықтауға және оларды жабудың анағұрлым тиімді көздерін табуға мүмкіндік береді.
Баланстың шығыс бөлігі энергияны пайдаланудың жоспары болып табылады.
Мұнда кәсіпорын бөлімшелерінің түрлері мен пайдалану мақсатына қарай энергияға деген қажеттілігі анықталады. Баланстың кіріс бөлігінде кәсіпорынның бастапқы және қайталама энергоресурстарымен қамтамасыз ету жоспары және оны табу көздері көрсетіледі.
Кәсіпорынның белгілі уақыт ішіндегі энергияның бір түріне деген қажеттілігі жоспар бойынша өнімді өндіруге кететін энергия шығыны, жылу шығыны, жарық, санитарлы желдеткішті қызмет шығындары мөлшерінің кәсіпорынның сыртқа жіберетін және тораптардағы шығындалған энергия мөлшерінің қосындысы арқылы анықталады.
Жарыққа жұмсалатын энергия (қуат) шамдардың саны, қуаты және жану уақытына қарай анықтама, жылуға жұмсалатын энергия ғимарат көлеміне, сыртқы және ішкі ауа температурасына, ғимараттың жылу сақтау мөлшеріне, жылыту маусымының күн санына қарай есептеледі. Санитарлы-желдеткішті қажеттіліктерге жұмсалатын энергия (қуат) осы құрамдардың қуатына және жұмыс жасау уақытына қарай анықталады.
Энергияға қажеттілікті есептеу негізінде оның құны мен өзіндік құны есептелінеді.
Энергияны тұтыну есебі әрбір цех бойынша ғана емес, сонымен қатар участоктар, бригадалар және энергияны көп тұтынатын агрегаттар бойынша да жүргізіледі. Энергия тұтынушылары пайдаланылатын энергияның барлық түрін есептеу үшін бақылау өлшеуіш құралдармен жарақтандырылуы тиіс.
Техникалық шараларға мыналар жатады: анағұрлым үнемді энергия тасымалдаушылар мен энергия өндіруші құралдарды таңдау, ескі құралдарды жаңаларымен ауыстыру немесе жақсарту, тораптардағы энергия шығындарын азайту және тағы басқалар.
Технологиялық шаралар қатарында мыналарды атап өтуге болады: энергияны сақтап қалатын технологиялық үрдістерді қолдану, өңдеуге кететін шығынды азайтуды жатқызуға болады.
Энергияны екінші қайтара пайдалану арқылы энергия ресурстарын үнемдеуге болады. Қайталама энергоресурстарға белгілі бір үрдіс үшін шығын болып саналатын, ал басқа үрдістерге қолдануға болатын энергия түрлері жатады. Қайталама ресурстарды толық пайдалану үшін оларды мөлшерлеу, калькуляциялау және кәсіпорынның сәйкес бөлімшелеріне қарай жоспарлау және де оны пайдаланудың есебін жүргізу қажет болады [5].
1.3 Өндірістік инфрақұрылымды тиімді басқару әдістері және факторлары
Кәсіпорының негізгі өндірісінде еңбек заттарын өнімге айналдыру жүзеге асады. Негізгі өндірістің өзара байланысқан әрбір цехіндегі жұмысшылар мен қызметкерлер, сәйкес ұжымға біріктіріліп, өнімді дайындау бойынша алға қойған мақсаттарды жүзеге асырады және өндірістік процеске қатысады. Бұл жерде өндірістік және ақпараттық процестер тікелей байланыста болады.
Егер, олардың алғашқысы, өндірістік еңбекті сипаттаса, онда ақпараттық процестің нәтижесі шешім дайындау болып табылады. Ақпараттық процесс берілген өндірістік бағдарламаларды орындау үшін олардың іс-әрекетін нормативті тәртіп белгілеуін, жұмысшылар, бригадалар, өндірістік цехтар және цехтар арасындағы жұмыстың келісімді, нақты орындалуын қамтамасыз етеді. Бұл шешімдер, басқару болмысы бола отырып, алға қойылған мақсаттарға жету үшін адамдар ұжымын ұйымдастыруға әсер етеді. Басқару мақсаттылы ұжымдарға ғана әсер етіп қоймай, сонымен бірге, әр түрлі әдістермен жүзеге асырылатын және әр түрлі нысанда болатын, өндірістік процесстерге де әсерін тигізеді.
Өндірістік процестерді ұйымдастыру нысандарына өндірістің автоматтандырылу деңгейі мен осы процесте қалыптасатын адамдар арасындағы қарым-қатынас әсер етеді. Өндірістік процестердің орналасқан орнына және ұйымдастырылу нысандарына қарамастан, басқару кәсіпорнындағы өндірістің барлық деңгейін (цехтар, учаскілер, бригадалар, жұмыс орындарын) қамтып бір мақсатты жиынға біріктіреді.
Өндірісті тікелей басқару жоспарлау (мақсат қою), жұмысты ұйымдастыру (бөлу), үйлестіру, еңбекті ынталантыру (мотивация), шешімдердің орындалуын бақылау және өндіріс барысын реттеу негізінде жүргізіледі.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшілері белгіленген мақсаттарға сай дамиды және іс-әрекет етеді. Жалпы алғанда, кәсіпорын үшін өнім сапасы және өндіріс көлемі, белгіленген немесе таңдалған ассортиментке сәйкес оның қызмет етуге бағыттылығын анықтайтын негізгі мақсат (стратегиялық, глобалды) тән. Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру бөлімше ұжымынан нақты міндетті, оларды орындау үшін іс-шараларды, және де сәйкесінші ресурстарды айқын анықтауды талап етеді.
Мақсаттар мен міндеттер - бұл цех ұжымының қызметі нәтижесіндегі жететін жетістіктерінің соңғы шегі. Әр бөлімшенің өз міндеттері болады, олар кәсіпорынның мақсатына жетуге септігін тигізеді. Мақсаттар мен міндеттер, әдетте, орындалудың соңғы нәтижесі бойынша бірдей болып келеді. Міндет дегеніміз өндірістік бағдарламаның орындалуының соңғы нәтижесі болса, ал мақсат дегеніміз кәсіпорынның, оның бөлімшелерінің жұмысының сандық және сапалық көрсеткіштері болып табылады. Яғни ағымдық айда өндірістік учаскінің шебері алдына бөлшектердің құндық, сапалық және сандық, белгіленген ассортиментті шығару бойынша міндеттер қоюға болады.
Кәсіпорын, цех басшыларының алдында мынадай мақсаттар тұруы мүмкін: төмен өндірістік шығындармен белгіленген көлемде өнім өндіру, өнімнің бүліну пайызын төмендету, жұмыс күшінің ағымдылығын болдырмау, жаңа қондырғыларды сатып алу және орнату немесе белгіленген мерзімге дейін жұмысшы қондырғылардың орын ауыстыруын іске асыру және т.с.с. Бұл сандық көрсіткіштер ұжымның мақсаты болып табылады.
Мақсаттың сапалық көрсеткіштері көмескі сипатта және белгілі кезеңде (жыл, квартал, ай) ұжымның міндетін көрсетеді. Мысалы, оларға келесі мақсаттарды жатқызуға болады:
· бухгалтерлер, экономист, басқару бойынша мамандардың жұмыс орындарын автоматтандырумен байланысты өндірісті басқарудың ұйымдастыру құрылымын жетілдіру;
· кәсіпорынның, цехтардың функционалдық қызметтеріндегі кадрларды қайта дайындауды жүзеге асыру;
· басқару және өндірістің тиімділігін арттыру үшін, мамандырылған кадрлар аппаратын ұйымдастыру және жинақтау қажет;
· қызметкерлер мен жұмысшылардың өндірістік емес уақытын жоғалтуды шекте.
Цехтарда жұмысшылардың қызметі ұжымдық болғандықтан, әр қойылған мақсат топтық болып табылады. Осыған байланысты, мақсат әр жұмысшыға түсінікті нысанда болуы қажет, сонда ғана, оған жету мүмкін және ұжым жұмысының тиімділігін нәтижесін көруге болады.
Әрбір өндірістік бөлімшелердің міндеттері әр түрлі болуы мүмкін, бірақ негізгі басқару мақсаты әр қайсысы үшін бірдей.
Өндірістік құрылым басқару объектісі ретінде энериямен қамтамасыз ету шаруашылығының технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктерін көрсетеді. Ол өндіріс барысындағы еңбек затының, құралдардың және процестердің бірігуінің сипатын, сонымен қатар монтаждық және жөндеу жұмыстары барысындағы энергияның әр түрлі түрлерін пайлану мен таратуының сипатын көрсетеді.
Кәсіпорынның энергетиямен қамтамасыз ету шаруашылығының өндірістік құрылымы оның басқаруының ұйымдастырушылық құрылымын анықталады (.4. сурет).
Кәсіпорынның көліктік қызметі мен қойма шаруашылығын ұйымдастыру және басқару.
Кәсіпорындардың күнделікті қызметі әртүрлі қөлемді жүктерді тасымалдауды қажет етеді. Кәсіпорын ішінде шикізатты, материалдарды, жартылай фабрикаттарды тасымалдау, және де оның сыртына дайын өнімді жіберу қызметін кәсіпорынның көліктік шаруашылығы қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның көліктік шаруашылығының негізгі міндеттері:
- өндірістік процесс талаптарына сәйкес еңбек затын, отынды және дайын өнімді тез арада жеткізу;
- көлік құралдарын және көлік жүргізушілердің еңбегін тиімді пайдалану;
- көліктік және тиеу мен түсіру операцияларын автоматтандыру және механикаландыру;
- көліктік операциялардың өзіндік құнын төмендету;
- технологиялық және көліктік операцияларды катаң келсімділігін камту;
- көлік құралдарын үнемі жұмысқа қабілетті жағдайда сақтап тұру.
Кәсіпорында алуан түрлі көлік құралдарының паркі қолданылады. Көлік түрлері бойынша рельсті (темір жол), рельсті емес (автокөлік, электркөлігі) суда жүретін (теңіз, өзен көлігі), құбырлы (пневматикалық құбырлар, мұнай құбырлары, гравитациялық өнім құбырлары және т.б.), арнайы (технологиялық) көлік, көтеру-көлік құралдары (конвейерлер, крандар, тиеуіштер, лифтер және т.с.с.). ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz