Арқас - тарихи тау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Жамбыл Акерке Нұрланқызы
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ОРОНИМДЕРІ: ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ, ЭТНОМӘДЕНИ ПАЙЫМ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Алматы облысы оронимдері:тарихи-танымдық, этномәдени пайым
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Орындаған Жамбыл А.Н.
Ғылыми жетекші Атабаева М.С.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыс көлемі - бет.
Пайдаланылғын әдебиеттер саны -
Тірек сөздер: топонимика, ономастика, топоним, ороним, топонимжасам, сөзжасам, этимология, географиялық нысан, тау атауы, Алматы облысы.
Мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты - Алматы облысы аймақтық топонимиялық жүйесінің оронимдеріне этнолинвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей мндеттердің шешмн табу көзделд:
Міндеттері:
- Алматы өңірі физика-географиялық жағдайының аймақтық жер бедері атаулары жүйесінде бейнеленуін анықтау;
- Алматы аймақтық оронимдерінің қалыптасуындағы тарихи-танымдық факторларға сипаттама беру;
- этникалық дүниетанымның Алматы өңірі оронимдеріндегі көрінісін айқындау;
- Алматы өлкесі оронимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;
- Алатау тауы, Хантәңірі шыңы топониміне этнолингвистикалық сипаттама беру.
Қолданылатын әдістер: Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, жүйелеу, типологиялық, лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдау әдістері мен тәсілдер пайдаланылды.
Нәтиже: Мол материалдарға сүйене отырып, Алматы облысы оронимдерінің этнолинвистикалық сипаты, жасалу жолдары, даму тарихы, мағыналары мен ұғымдары айқындалды.
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысының нәтижелер өлкетану, топоним туралы ргел пайымдаулардың дамуына, аймақтық оронимдер жүйесінің болашақтағы даму бағыттарын айқындауға септгн тигзед.
МАЗМҰНЫ
Крспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... .. 9
1.1 Жер бедері атаулары жүйесінің құрылымы физика-географиялық жағдайының аймақтық оронимдерде бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 9
1.2 Оронимдердің қалыптасуының тарихи-танымдық қабаттары ... ... 17
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Оронимдердің сөзжасамдық үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Оронимдер мазмұнындағы этномәдени ақпарат ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.3 Оронимдердің қатысымдық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 62
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл, мәдениеттің өзара байланысының жаңаша антропоцентристік парадигмаданың зерттелуі топонимдік материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқыныңда санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлардың бойы қалыптасқан шаруашылығыменде тұтас қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық ақпараттардың жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристікге парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ оронимдерінің, яғни таудың атауларының табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерінде тану мен сипаттауға жаңа жол ашады.
Жұмыста қарастырылатын және зерттелетін аймақтықтың топонимдер жиынтығы мен жүйесінде көрініс беретін қазақ елініңнің әлеуметтік-рухани тарихы, өмір сүру жағдайы, шаруашылығы, дүниетанымы, т.б. мәденитің мұра құндылықтары санатына жататындығыда жұмыстың өзектілігін айқындай және арттыра түседі. Қазіргі кездегі зерттеу жұмыстарына топонимикалық атлас жасау, жер-суге аттарының этимологиялық сөздігін құрастыру, қазақ топонимдерінің типтік ерекшеліктерін анықтайды.
Қазақстан жеріндегі таулы өлкелерге - Сарыарқа, Алтай, Тарбағатай таулары, Жоңғар Алатауы және Тянь-шаньдің таулары ежелгі заманнан ата-бабамыздың қонысы, мал өргізер жайлауы, аңшылық еткен, кіндік қаны тамған жерін жат жұрттық басқыншыларданда қорғау үшін қасық қаны қалғанша соғысқан, ұрпақ өсіріп, қыз ұзатқан құтты мекені, қасиетті, қастерлі жері болды. Көне замандардан бері тауга дегеніміз күш пен беріктік символы болып саналған. Намысты ұл-қыздардің тауға қарап бой түзеген, өмірдің қиындығын таудай көтеруге үйренген. Алматы облысындағы аспанмен таласқан таулардың ел мен ер тағдырындағыдің орны айрықша.
Қазақстандағы ең биік таулар Алматы облысының аумағында шоғырланған. Олар айбарлы Тянь-Шаньге тауларының жүйесіне кіреді және Орталық Тянь-Шаньдағы Меридиональды, Сарыжаз, және Тәңір тауға жоталарына ұласады. Тәңір Тау жотасында Қазақстандағы ең биік тау - Хан Тәңірі шыңы теңіз деңгейінен 6995 м биіктікте жатыр.
Тянь-Шаньнан солтүстікке қарайды солтүстік Тянь-Шань сілемдеріне ұласатын Теріскей Алатау, Күнгей Алатау және Іле Алатауытың жоталары созылып жатыр. Ұзынқара (Кетпен) жотасы, бұл жоталардың ұзындығы 50 мен 100 км аралығында қамтиды. Одан солтүстікке, Іле өзенінен әрі қарай Жетісу (Жоңғар) Алатауының алып тау жоталарыыс созылып жатыр.
Алатау тауы, Хантәңірі шыңынің қазақ халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие атау. Алатау - асқақтықтың, биіктіктің бойтұмарының.
Дипломдық жұмыс көлеміндеба Алматы облысы оронимдерінің, яғни тау атауларының тарихи-танымдықтың негіздері мен этномәдени сипаты лингвистикалық тұрғыда қарастырылады.
Өткен ғасырдыңда 80-90-шы жылдары қазақ ономастикасының, оның ішінде топонимияның қарқындап дамуымен ерекшеленсе, 90-жылдардың соңына қарай зерттеу парадигмасы жаңа антропоөзектіктің бағытқа бет бұра бастады. Тіл білімі ғылымы, оның ішіндегі ономастиканың эволюциялық даму барысында қазіргі заманауи зерттеулерде қоршаған ортаны, жалпы этномәдени, ономастикалық кеңістікті идеографиялықтың аймақтарға жіктеп қарастыру аса өзекті болып отыр. Оның өзі адамзаттың барлық тіршілікке аясын қамтитын және іштей тармақталып кететін, академик Ә.Қайдарға ұсынған Адам, Қоғам, Табиғат ірі бірнеше кешенді секторға бөлінеді. Өткен ғасырдың 70-80 жж. түркі тілдес ұлттық топонимиясында лексика-семантикалық жағынан топтастыру А.Әбдірахмановтыңге, С.Атаниязовтың, Қ.Қоңқабаевтың, О.А.Султаняевтің, А.А.Камаловтың, еңбектеріндеде орын алады. Ал түркі тілдеріне ортақ боларлықтай жер-су атауларын жан-жақты топтастыру Ресей жеріненің қарасты таулы Алтай өңірін зерттеген О.Т.Молчанованыңде еңбегінде Адам және Табиғат деген үлкен екі топта берілген, іштей көптеген тақырыпшаларғада жіктеле түскен. Қазақ топонимиясында А.Әбдірахманов жер-су атауларын алғаш рет лексика-семантикалықты топтастыру барысында жасалу жолдарына қарай 14 топқа бөлген. Топонимдерді қандай да бір жер-су атауларының географиялыққа және тарихи мәнінен хабар беретін белгіде ретінде қабылдау қалыптасқан. Қазақ халқының географиялық терминологиясында зерттеген, Қазақстанда топонимиканың географиялық ғылым ретінде негізін салған географ-ғалым Ғ.Қонқашбаевтың болды. Қазақстан этнотопонимикасын, ұлттық ономастиканың лингвокогнитивтік және этномәдени негіздерін Ә.Әбдірахманов, Т.Жанұзақда, Қ.Рысберген, Е.Керімбаевқа, Б.Бияров, т.б. зерттеді. Атап айтқанда Е.Керімбаев Қазақстан оронимиясының лексикалық-семантикалық типологиясын, Г.Сағидоллақызынің қазақ және монғол халықтарының тарихи-мәдениге байланыстарының топонимияда бейнеленуін қарастырса, Ғ.Ермекбаев жер бедері атауларын семантикалық, морфологиялық тұрғыда талдап, фоносемантикалықта сипаттама жасады
Аймақтық топонимияны саралаған А.Әбдірахманов, О.Сұлтаняев Көкшетау өңірінің жер-су атаулар сөздігін, Б.Бияровта, А.Әлімхан, Б.Келгембаева, Г.Құсмановаға Шығыс Қазақстан топонимикасын құрастырды. А. Жартыбаев Орталық Қазақстан топонимиясының өзекті мәселелерін, Қ.Т. Сапаров Павлодар облысының топонимикасын, Г.Б.Мадиева Шығысба Қазақстан облысы гидронимиясын, Б.Бияров Өр Алтайдың жер-су аттарын, Б.Көшімова Маңғыстау киелі жер-су атауларының этномәдениге негіздерін зерттеген.
Жамбыл облысының топонимикалықға атауларының анықтамалығы жасалған. Профессор Телқожа Жанұзақовтыңге географиялық атауларын Алматы облысы бойынша сипаттаған іргеліде еңбегі бар.
Зерттеу нысаны. Алматы облысы аймақтық топонимиялық жүйесінің оронимдері.
физика-географиялықта, тарихи, этномәдени алғышарттары мен этнотанымдық негіздері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - Алматы облысы аймақтық топонимиялықге жүйесінің оронимдеріне этнолинвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей мндеттердіңға шешмн табу көзделд:
Міндеттері:
- Алматы өңірі физика-географиялыққа жағдайының аймақтық жер бедері атаулары жүйесінде бейнеленуін анықтау;
- Алматы аймақтық оронимдерініңде қалыптасуындағы тарихи-танымдық факторларға сипаттама беру;
- этникалық дүниетанымның Алматыға өңірі оронимдеріндегі көрінісін айқындау;
- Алматы өлкесі оронимдерінеде қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;
- Алатау тауы, Хантәңірі шыңы топониміне этнолингвистикалықта сипаттама беру.
Қолданылатын әдістер: Зерттеу барысында сипаттамалыны, салыстырмалы, құрылымдық, жүйелеу, типологиялықің, лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдауға әдістері мен тәсілдер пайдаланылды.
Зерттеу материалдары. Зерттеу барысындаға негізгі дереккөздер ретінде Алматы өңіріне қатысты оронимдіктің деректемелер алынды. Топонимдік, энциклопедиялықты сөздіктердегі, анықтамалардағы топонимдік деректер және көркем әдебиет, фольклорлықға мәтіндер пайдаланылды.
Нәтиже: Мол материалдарға сүйене отырып, Алматы облысы оронимдерінің этнолинвистикалық сипаты, жасалу жолдары, дамудың тарихы, мағыналары мен ұғымдарыға айқындалды.
Ғылыми-теориялық маңыздылығы: Зерттеу жұмысының нәтижелер өлкетану, топонимде туралы ргел пайымдаулардың дамуына, аймақтық оронимдер жүйесінің болашақтағы дамуға бағыттарын айқындауға септгн тигзед.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломның жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыға мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Алматы облысындағы тау атаулары қосымшада берілді.
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жер бедері атаулары жүйесінің құрылымы физика-географиялық жағдайының аймақтық оронимдерде бейнеленуі.
Қазақстанның казіргі жердің бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына тікелей байланысты. Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынанның, климаттың үнемі өзгеріскеға ұшырауынан және тектоник қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Жер шарының басқа аудандары сияқты Қазақстан аумағында да жер бедері әлі даму үстінде. Қазіргі жердің бедері жердің ішкі және сыртқы күштерінің әрекеті нәтижесінде қалыптасып отырға. Ішкі, сыртқы күштер әрекеті әлі жалғасудада. Ішкі күштердің әсері кейінгі тау түзілу процестерінде, яғни жер қабатының ғасырлық тербелістеріде нәтижесінде биік таулыдың аудандардың шетінде болатын көтерілулер мен төмен түсулерден байқалады. Қозғалыстардың нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып, қатпарлы-жақпарлы таулар қалыптасты.
Кең-байтақ қазақ жерінің Алматыға облысы табиғат ресурстары мен көздің жауын алатын әсемтың биік тауларымен ерекшеленеді. Алматы облысының жері ежелден Сақ, Үйсін, Қаңлы тайпаларының, Ұлы жүз қазақтарының атамекеніды болды.
Алматы облысының табиғаты мен жер бедері әр алуан. Т.Жанұзақтың зерттеуінде Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін бөлігі көнеға құрғақ арналармен тілімделгенның. Солтүстік-шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу(Жоңғар) қақпасыға орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері толығыменға қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдардың мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауының - Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғынаға еніп жатыр. Облыстың оңтүстік және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпендің (Ұзынқара) жотасы және СолтүстікТянь-Шаньсілемдерінің т.б. жоталарынанға құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттерітің мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері) деп көрсетеді.
Алматы қаласында 2005 жылы жасалған жаңа картада Тәңіртауын үшке бөліпға қарастырған. Солтүстік құрамындағы тау-жоталар: Қырғыз Алатауы, Талас Алатауының, Сусамыртауы, Сонкөлтау, Теріскей Алатауы, Күңгей Алатауы, Алматы Алатау жотасы, Кәстек жотасының жалғасы, Кекілік-Сең - гір тауы. Этнографға, жазушы Зейнолла Сәнік келтірген дерек бойынша, Нарат жотасында 4257 метрдің биіктікте орналасқан Қабанбай батырдың шоқтығы барға екенін анықтаған.
Жетісу Алатауы деген ұғым қалыптасқан. Ол үшкеға бөлінеді. Солтүстіктың Жетісу, Орталық Жетісу, Оңтүстік Жетісу. Оңтүстік Жетісу тау жоталарына: Малайсары, Арқарлыға, Күреңкей (Алтынемел), Матай, Дегерес, Қатутауның, Аяққалқан, Долантау, Дуантау, Жәдігер (Аты жоқ) тауы, Қоянды тау, Тоқсанбай, Бежінтаутың, Көкшіиелі, Жосалы, Жалбасы (Албасы), Шаған-Жекетаудың, Қотырқайың, Желдіқара, Арқарлық, Қыземшек, Қанжыға, Бұйра-Қора, Еренқабырға, Абралы, Киелітің тауы кіреді.
Шоқан Уәлихановтың: Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің бір саласын қамтитынға тарихи оқиғалармен байланыстының жер-су атаулары, адам аттары тағы да басқалары есте сақталып, атадан-балаға жалғасыпға жатады десе, Мұқтар Әуезов: Біздің қазақ жер аты, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатынадың қарай қоя білген жұрт. Қайда, қандай өлкегедің барсаң да, жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншаматың мән-мағына, шешілмеген құпияға сыр жатады - деп анық көрсеткен болатын.
Топонимика гректің - орын + опума - есім, ат деген сөздерінен алынған. Яғни топонимдер - жер-су аттарыға, олар тау аттары - оронимдер мен өзен аттары - гидронимдерден тұрады. Оронимдер - тауның, жота, қыр, қырат, төбе, бел, асу, шың, құзға сияқты географиялық нысандардың атаулары.
Жер-су аттарының түрлі өзгеріске ұшырап, ауысып отыру құбылысы, тарихи жағдайларға тікелей байланысты. Ата мекен атауларыда белгілі бір халықтың тарихына, мәдениетінетың қатысты болғандықтан ондағы жер-су аттары тарихи ескерткіш іспетті көрінеді. 1837 жылының жазылған бір еңбегінде орыстың ғалымы Н.И. Надеждин топонимдер арқылы халықтардың миграциясын (көшуін), жаңа жерлерге қоныстануынға анықтауға болады деген тұжырым жасайды.
Алматы облысындағыдың оронимдерден сол өңірді мекендеген халық тарихының ізі, дүниеге көзқарасы, тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылық-кәсіптері, әдет-ғұрпы, салт-санасы көріністің береді. Тарихи оқиғалармен байланысты оронимдердің халықтың жадында сақталып, атадан-балаға мирас болып жалғасып келе жатыр. Тау атаулары шығуға тегі жағынан ежелгі дәуірлерденға, орта ғасырлардан, ХХ-ХХІ ғасыр атаулары байқалады.
Этнолингвистикамен сабақтас этнос болмысының санға түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академиктің Әбдуәлі Қайдар екіге бөледі: 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, мәдениеттану), этнографияның, этнология, өлкетанутың, фольклористика, мифология, астрономия, педагогика, дидактика т.б.) ғылымдар. 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология, ономастика, фразеологияның, паремиология, терминология, лексикография, социолингвистика, этнолингвистиканың, психолингвистика т.б.) [Ә. Қайдар, 12 б.]
Ғалымдар пікірлерінен, адамның қоршаған әлемді танып білу көзі - оның тілі екенінға және оның басқа рухани құндылықтармен өзара тығыз байланыста екенін аңғарамыз. Бұл идеяның заңды жалғасын көптеген ғалымдар өз зерттеулерінеға арқау етті. В.фон Гумбольдтың ізбасарлары Г.Штейнталь мен М.Лацарус этностар психологиясының тілге әсерін зерттеп, индивидті психикалық тұрғыдан этностық тілді қалыптастырудағы роліне талдау жасаса, тіл білімінің ірі майталманы Фердинанд де Соссюр тіл мен мәдениеттің, ұлттық таным мен ойлаудың іліктес екеніне бағыт-бағдар сілтеді. Яғни қоғамның даму заңдылығындағы күрт өзгерістер (адам санасының өсуі, ғылым мен техниканың дамуы) мен ерекшеліктерге қарамастан әлемдегі әрбір ру, тайпа, этностың өзіндіктің болмыс-бітімін сақтап қалуы этнография, психологияның, тіл білімі үшін аса маңызды жетістік екені бұдан кейінгі зерттеулерге арқауға болды.
Профессор М.С.Атабаеваның зерттеулерінде: Этнолингвистикалық зерттеу - тіл байлығының этнос болмысының мәдени, рухани дүниесін бейнелейтін мағлұматы бар сөздерін талдап зерделеп түсіндіруге деген сөз, осы күні көпшілік түсіне бермейтін сөздердің арғы қабатында олардың пайда болуы, этнос тұрмыс-тіршілігіне қатысты ақпаратға жатыр. Этнос болмысы - оның ғасырлар бойы қалыптастырған материалдық және рухани мәдениеті арқылы танылады, оны жеткізуші тілдік деректер, - деп көрсетіледі [С.Атабаева, 52б.].
V- ғасырларда Ресейдің географиялық императорлық қоғамдары өз отарындағы аймақтарды зерттеуге бел шеше кіріседі. Барлық өлкелердің қазбаға байлықтарын, географиясын, геологиясын, жануарлар дүниесін зерттеуді көздейді. Осы мақсатпен 1882 жылының Санкт-Петербург қаласында Геология комитеті құрылады. Комитеттің бөлімшелері Орталық Ресейде, Оралда, Батыс Сібірде, Орта Азияда болды. Қазақстанда Ресей Федерациясы Совнаркомының төрағасының ықпалымен 1928 жылы геология комитетінің іргесі қаланды. Одан кейін Геология комитетінің негізінде Қазақстан геолтресі қазақ геологияға басқармасы ұйымдастырылып, бүкіл Қазақстандық геологиялық жұмысқа кіріседі. Көптеген кен орындары ашылады. Аймақтық геология карталары құрастырылады.
Орыс зерттеушілерінің ішінде ландшафт терминдерінің топонимдік белсенділігі мен таралуға мәселесіне В.П. Семенов-Тян-Шанский алдымен көңіл аударды. Ол Халықтық жер-су атауларында географиялық пейзаж қалай бейнеленеді? деген әйгіліға еңбегінде ландшафт терминдерінің топонимжасамдық қызметіне байланысты басты заңдылықтарды ашады.
П.П.Семенов Тянь-Шаньский 1850 жылдарыға Құрсай-Қапшағай өткелінен Іле өзенінің солтүстік жағынан алыстан көрінген Алатауды Хребет Заилийский Алатау, ал Қастек жотасының шығысындағы жотаны Хребет Заилийский Алатау деп көрсеткен болатын. Ал оның шығысына Шарын керішіне дейін созылып жатыр. Қазіргі материалдардың нәтижесінде бұл тауды үш бөлікке бөліп қарастырады. Бірінші Қараш жотасына: Бақай, Орта тау, Алмалы, Сөгеті, Қызылтас, Үлкен Бұғытыға, Шошқалы тау, Кіші Бұғытының таулары болса, екінші бөліміне Сарытау, Жамбас, Алабайтал, Торайғыр таулары жатады. Алатаудың өзі Қарғалы өзенінен бастап, Аманжолов Садық асуына дейін созылады.
Қай тіл болмасын, ең көп кездесетіні жалқы есімдер, оның ішінде жер-су аттарының мол екені баршамызға аян. Біздің Қазақстан да ондай атаудан кенде емес. Кең байтақ республиканың жеріндегі тау, өзен, төбе-шоқыға қойылған мыңдаған топонимдер осының айғағы. Жалқы есімдер тіл білімінің бір саласын ономастика деп атайды. Бұл сөз гректің есім, ат, ұғым,ілім есімдер деп түсіндіріледі. Қазақ тілінің ономастика саласында да жемісті еңбектер істеліп келеді. Бұл салада Т.Жанұзақовтың, Ә.Әбдірахмановға, Е.Қойшыбаев, Е.Керімбаев, В.Н.Попова т.б. ғалымдардың еңбегін атауға болады.
Табиғаты жағынан болсын, географиялық жағынан болсын, Жетісу өңірі ерекше, оның бір жағы биікға таулы, бұлақты, өзені мол жер болып келеді. Қазақстан жер-су аттарын зерттеп жүрген ғалымдардың айтуынша, тіліміздегі топонимдер құрамы жағынан алып қарағанда үлкен екі бөлімнен тұрады. Жетісу өңірінде кездесетін Алтынемелтің, Басқан, Сарқан топонимдері Алтай дәуіріне жатқызады. Ә.Әбдірахмановтың зерттеулерінде Жетісуда кездесетін кейбір гидронимдер жөнінде айтқан қызықты пікірлер бар. Жоңғар Алатауынан басталып Лепсі өзеніне құятын өзенді Басқан дейді.
Қазақстан жерінде жиі кездесетін топонимнің бірі - Шаған. Бұл атау Жетісу жерінде ұшырайды. Мысалы: Кербұлақ ауданында Шаған т.б. Кейбір ғалымдар Шаған моңғолдың қаған деген сөзіне бұрмаланған атау деп қарастырады.
Жетісуда кездесетін жер-су аттарының ішіндегі тауларға, өзен-су атауларына және кісі, өсімдік аттарымен байланысты топонимдер кездеседі. Кісі есімдеріне байланысты аталатын топонимдерге Қарасай, Орақты, Қанай, Есеттың, Жанай тәрізді жер аттарын айтуға болады.
Жетісу өңірінде өсімдіктерге байланысты топонимдер: Алмалы, Теректі, Қамысты, Көкпекті, Жыландыбастаудың, Шилі, Итмұрынды, Толдысай т.б.
Қазақстан аумағындағы орорнимдер арасында басқа топоним топтарына қарағанда көне атаулар өте көп кездеседі. Мұны көне түркілердің тауға табынудың дәстүрімен тығыз байланысты. Биік тауларға табыну, оларға айрықша құрмет ерте замандардан бері барлық халықтарда болған. Бір тәңірге сиынған ежелгі түркілерде аспанға жақын тұрған биік шыңдар қасиетті деп саналған, яғни тауға жақын тұруды Құдайға жақындау ретінде түсінген. Енисей маңындағы орыс топонимиясының ерекшеліктрін зерттеген С.П.Васильева бұл өңірдегі әулие атаулардың көбінесе гидронимдер болып табылатыны туралы жазған [28, 15 б]. Мұның өзі номинациялау процесінің ұлттық менталитетпен байланыстыға екендігін дәлелдейді.
Ежелгі түркі халықтарының санасындағы тау феномені әртүрлі сипат алған; таудың маңыздылығы оған табыну деңгейімен анықталған. Телеуіттер, абақандық түркілер жақын орналасқан таулардың ең биігін тау атасы ретінде таныған. Алтайлықтар таудың құрметіне арнайы дәстүр өткізіп тұрған, мұнда таудың құрметіне ән айтқан. Әсіресе Алтайды ерекше құрмет тұтқан [187, Б. 253-254]. Алтайлықтардың ұғымынша, тау иелері адамдарға қолайсыз ауа-райы, дауылдың жіберу мүмкін. Мұндай болмас үшін адамдар тауға құрбандық шалып отырған; Алтай иесіне ақ қошқарды құрбандыққа шалып, ақ төккен.
Тауға табыну феномені ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан. Осы тұрғыда С.А.Тоқаревтің пікірлері назар аударды [188]. Осы пікірлер негізінде түркі халықтарының тауға қатысты көзқарасы жөнінде мынандай мәселелерді атап өтуге болады:
1) Таулардың қатал климаты, сырғулар мен мұздықтар адам шығынына себепші болған. Бұл түсініксіз, алапат табиғат күштері ежелгі адамдар санасында таулардың қаһарлы иелері бар деген ұғымды туғызған.Әртүрлі табиғи апаттардың болуы тауды мифологиялық бейне ретінде қабылдауға себепші болған. Табиғат апатына адамдар тәңірінің ашулануы деп түсінген.
2) Тау асуларының қауіптілігін адамдар бұл асуларды қорғап тұрған тау иелері болуымен түсіндірген. Адамдар асудың жолында жатқан ірілі-ұсақты тастарға, жолдарында ұшырасқан жалғыз ағашқа сиынған. Ежелгі қазақ дәстүріндегі тауды барлық басқа нысандардан жоғары қою, қасиетті деп тану асқар, асқақ, әулие теңеулеріненға айқын көрінеді. Алтайлықтар мен моңғолдар бұл иелерді оба деп атаған.
3) Халықтың шаруашылық сипатына байланыстытау иесіне сену. Адамдар әрбір шаруашылық түрімен айналысуға мүмкіндік берген тау иесіне құрбандық шалатын болған. Ата-баба отаны осы тау болған тайпалар ол тауды айрықша құрметтеп, төс-тау, ұлытау, арутөс деп атаған. Қазақ оронимиясындағы ислам дініндегі желеп-жебеуші қырық шілтеннің Шілтен атауынаға негіз болған.
4) Тауды тәңірінің мекен ортасы ретінде түсіну. Бұл әсіресе грек мифологиясына тән. Мұндай сенім-наным түркілерде де болған: біздің ата-бабаларымыз жаңбырдың,найзағайдың, желдің иелері биік тауларды мекен етеді деп түсінген. Көне түркілік енім-нанымдар бойынша, Көк тәңірісіне сиыну, табиғатты оның сыйы ретінде қабылдау, Тәңірдің мкені ретінде ең биік топонимиясындағы ертеректе қалыптасқанға Тарбағатай Тәңірі,Тәңіртау (жота, Алматыға облысы, ҚХР және Қырғазстанмен шекараласаймақта), Хан Тәңірі атауларды мысалға келтіре аламыз.
5) Тек киелілік символы ретінде әлемдік және ұлттық діндерде үлкен орын алады. Ислам мен христиан діндерінде пайғамбарлар да құдай үнін тауда естілген.
Қазақ халқының руханиның мәдениетінде де тау бейнесіның өзіндік эстетикалық маңызға ие болған. Бұл дәстүрдың халқымызда әкені биік тауға теңеп, асқартау деп атап, ал жас балаға тілекға білдіргенде таудай бол деуденға де көрінеді [80, 11 б]. Қазақ халқында тауға табынудыңдың құрылымдық-семантикалықның дамуындағы ерекшеліктер:
oo Антропоморфизация, яғни тауды тіріге адам ретінде түсіну: башқұрттар Орал тауын батырдың ретінде түсінген, ал алтайлықтардың аңыздарында бірнеше батыр Алтайдың жеке бөліктерінға құрайтын тауларға айналған. Қазақтың халқында таудың жеке бөліктерін адамның дене мүшелеріне ұқсату басым болады. Бұл оронимда бастың, мойын, төс, аяқ, табан метафоралық лексемаларының қатысуыменға жүзеге асқан.
oo Реантропоморфизация, яғни адамның тауға айналады деген түсінік: адамның тасқа айналғандығының туралы аңыздар көп. Мысалы, Толағай батырдың тауға айналуынан Толағайға тауының қалыптасуы қазақ ертегісінде баяндалған. Қазақның ертегілері мен аңыздарында адамның тауға, тасқа айналуы туралы ұғымға бар.
Қазақстан аумағында оронимдер құрамында таудың топоформанты жиі кездеседі. Бұл терминнің көнедың формасы тағ, тақ Қазақстанда ғана емес, жалпы Орта Азияда көптеген оронимдерға құрамында сақталып қалған. Бұл терминдердің көне екендігін Геродоттың келтірген Алтунтаг және Мастаг (Мұзтағ) оронимдеріға дәлелдейді. Қазақ тілндегі тақ сөзі хандар, патшалар отыратын биік орындық мағынасын білдіретіндігінға де осы көне негізбен түсіндіругеның болады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы таулыға өңірлердің топонимиясында тау термині топоним құраушының басты элементтің бірі болып табылады. Бұл термин аласа таулы өңірлердің ең биіктің бөліктерін, орта және биік тау жүйелерін және оның жеке бөліктерін, оқшауға массивтерді, тіпті төбелерді номинациялау барысынданың қолданылған. Оронимдерде тау көбінесе постпозицияда тұрады және көбінесе тау пішінінға, биіктігін, жыныстарының түсіннің, ондағы өсімдік, жануарлар дүниесін білдіретін сөздермен қосарланып келеді. Тау терминітың негізінде қалыптасып, кейіннен жалқы атаудан жалпы сипаттағыатауларға айналған, белгіліға бір ландшафт ерекшелігін білдіретінның оронимдер тобы ерекшеленеді.
Саз термині негізінде қалыптасқанның атаулардың басым көпшілігі таулы ландшафттарға тән. Өйткені саздар тауларданға басталатын бұлақтардың маңынданың және тау жағдайында атмосфералық жауын-шашынның жеткіліктіға мөлшерде түсуі себепті таулы ландшафтыларда қалыптасады. Ал тауалды жазығындағы және ойпатты-жазықты жердің бедері тән ландшафтыларда саздың негізінен өзен бойларындағы аллювийлі жазықтарданың шоғырланады.
Қазақстанның жазықтағы және таулыға аудандардағы ландшафтылық ерекшеліктерінің топонимияда көріністің табуын зертеу нәтижесінде жазықтар мен тауларда табиғатға кешенінің ерекшеліктері топонимдердің айрықша жиынтығын қалыптастыратындығы жайлының тұжырым жасайды.
1.2 Оронимдердің қалыптасуының тарихи-танымдық қабаттары
Кез келген аймақтыңға (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің) топонимиялық жүйесі ғасырлардың бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат жағдайларын, сол өлкеніның мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлттың материалдық және руханиды мәдениеттерінен көрініс бере алатындар көптеген жалқы географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып келеді. Аймақтық топонимдерға кешені немесе жиынтығы белгілі бір топонимиялықға жүйе құрайды, себебі топонимдер өзара және тілдегі, тілден тыс (экстралингвистикалық) факторларменның күрделі, диалектикалық қатынастардатың болады және сол қатынастар негізінде жүйе ретінде қалыптасады. Басқаша айтқанда, аймақтық топонимиялықға жүйенің қалыптасуында қоршағандың ортаның физика-географиялық жағдайы, сол өлкені көне замандардан бері мекенға еткен халықтың тарихы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы т.б. алғышарттары болыптың табылады.
Аймақтық топонимияныңның жүйесін және құрылымын қалыптастырған және топонимдердің сипаттарыға мен ерекшеліктеріне ықпал еткен физика-географиялық, тарихиның, этномәдени жағдайларды қарастырудан бұрын аймақтың (аумақ, регион, өңір, өлке) туралы түсініктерді айқындапға алуымыз керек сияқты.
Қазақстан Республикасының тілдің саясаты жөніндегі құжаттар жинағында аймақтың термині жөнінде мынадай түсініктеме берілген: Аймақ - Республиканың бірнеше елдіға мекендері енгізілетін, оның мүддесі үшін құрылатындың және басқарылатын Республика аумағының бір бөлігі [Мемлекеттік тілға саясаты (нормативтік-құқықтық актілер жинағы, 14 б.]. Бұл түсініктен көріп тұрғанымыздай, аймақтың әкімшілік-аумақтық тұрғыданға түсіндіріледі.
Әлеуметтік лингвистика маманы, ғалым Б.Хасанұлы аймақтың, тілдік аймақ ұғымдарына мынадайға түсінік береді: Аймақ сөзінің мағынасы - өлке, өңір. Ғылыми тұрғыдан алғанда, аймақ - елдіңтің табиғи және тарихи қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік, мәденитың ерекшелік жиынтығымен дараланатын бөлігідың немесе бөліктері. Әлеуметтік лингвистика тұрғысынан алғанда, тілдікдың аймақ (аймақ тілдері) деген тілдік жағдаяты (ситуация), жалпы алғанда, ұқсас болып келген, елдіңдің жақын орналасқан әкімшілік-аумақтық құрылыстағытың буындарда (облыс, аудан, ауылдық (селолық-округ) қоғамдық қызметтің атақаратын тілдер тобы орналасқан аумақға. Аймақ деген қазақ ұғымында ауданнан көлемді белгілі бір аумақтық-таксономиялықтың бірлік. (Таксономия гректің - орналасу, тәртіп және - заңға деген сөздері негізінде қалыптасқан). Тілдік аймақ тілдер қолданысымен туындайтын іштей тілдіктың ахуал ортақтығына негізделген, мөлшері жағынанға ауқымды кеңістік [Хасанұлы Б., 35-36 бб.].
Қазақ топонимикасы ғылымындағы топонимиялық аймақ мәселесіне алғашқылардың бірі болып тоқтаған зерттеушінің А.Жартыбаевтың пайымдауынша: ...этникалық топонимиялық аймаққа дегеніміз - өз физика-географиялық территориясы (шеңбері) барға, өз экономикалық, саяси, этнологиялық, этногенездік, тілдік т.б. белгілеріменның ерекшеленетін топонимиялық жүйеға. Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас бөлігі, сонымен қатар өзіндіктің аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік топонимикалық құрылым болыпның табылады. Топонимиялық аймақтың межелерінің әкімшілік-экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ әкімшілік-экономикалықға құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәденитың факторлары аймақтық топонимиялық жүйені сипаттаудаға назарға алынады. Сонымен қатар жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққаның қатысы ескерілмек [Жартыбаев А., 10 б.]
А.Жартыбаев белгілі бір этникалықтың топонимиялық аймақты зерттеу нысаны ретінде Орталық Қазақстан өңірінің топонимиялық жүйесін алып отыр. Зерттеушінің пікірінше, аймақтықға топонимияның қайталанбас өзіндік тілдік келбетін, жүйесін жасауда солға өңірдің тарихи тағдыры, физика-географиялық (ландшафттық) өзгешелігі, көптеген саяси-әлеуметтік, этносаяси және этнографиялық жағдайлары, этногенездіктың, этногенетикалықның байланыстары әсер етеді.
Аймақтық топонимиялық жүйенің тілдіктің өзіндік келбетін қалыптастыратын қоршаған ортаға(географиялық фактор), әлеуметтік-экономикалық, этнографиялық, тарихи жағдайларының біртұтастығының облыс көлеміненға кіші аймақтар топонимиясынан да өз көрінісін табады және сол кіші (облыстан) шектеулі топожүйесініңның экстралингвистикалық алғышарттары болыпға келеді. Біздің пікірімізше, белгілі бір аудан аумағындағы топонимдер жиынтығы аймақтықның топонимиялық жүйесін құра алады, себебі кейбір ауданға (барлығы емес) топонимиясы сол алғышарттар мен олардың топонимиялықның көріністерінің байланысын аймақтық деңгейде паштың етеді. Яғни, аймақтық сипат сол аудан көлеміндегі топонимиялық жүйеге тән, демектің, аудан топонимиясы басқа аудандар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынантың өзгеше, өзіндік ерекшеліктерге ие. Әр ауданның - сол бір шектеулі аймақтың дара, өзге өңірлерге ұқсамайтын тарихинің тағдыры, физика-географиялық жағдайлары (геологиялық құрылымы, жер бедері, ландшафтық зоналарыға, гидрографиясы т.б.), өзіндіктің тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік-экономикалық өмірі болған және де бар. Әрине, республиканың, облыстар көлеміндегі (территориясындағы) топонимиялық, жүйелерге ортақтың физика-географиялық негіздерінің, жалпы ұлттыққа топонимияның келбетін сомдаған тарихи, этнографиялық факторлардың барға екендігін ешкім жоққа шығараның алмайды.
Кез келген аймақтық топонимиялықның жүйеде белгілі бір өңірдің географиялық ортасы, физика-географиялық жағдайының заңды түрде аймақ топонимдер жиынтығындаға (кешенінде) бейнеленеді, өз көрінісін табады.
Жалпы алғанда, географиялыққа фактордың, ортаның (ал оған табиғи ресурстар, халықтың экономикалық-географиялықтың жағдайы, табиғи және өндірістік территориялық кешендердің мен оның жеке түрлері жатады) қоғамға әсер етуі, қатынасы жан-жақты, көп қызметтіға және көп қырлы.
Табиғи-географиялық ортаныңның қоғамға әсер етуі ... жан-жақты, әр саламен қоғамның барлық бөлігін қамтиды - өндіргіш күштерға, өндірістік, экономикалық қатынастар, базистік саласы, базисті басқарудағы саяси қатынастар, қоғамдық сана бірлігі және жалпы саясиға құрылым, қоғамдық сана деңгейіндегі қатынастардың және оның формалары, яғни негізгі компоненттердің түріндегі құрылымдық салалар [6, 79 б.
Географ-ғалым Ғ.Қонқашбаевтың былай деп жазған: Қазақстан жерінің кеңдігінен оның табиғатыға да әртүрлі, оңтүстігі құмды ыстық шөлдер болса, солтүстігінде орманды далалардың, ал оңтүстік-шығысында бір белдеуде созылыптың жатқан таулар. Осындай табиғи ерекшеліктер шаруашылықты жүргізу, жерді күтіп баптауғаның өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Ертеректе қазақтардың көшпелі малшаруашылығымен айналысқан, малға жайылым іздепға, жыл бойы бір жерден екінші жерге көшіп жүрген. Шаруашылықтың осы түрімен айнадлысқанға қазақтар территорияның ландшафттық ерекшеліктеріннің, әсіресе, ең негізгі қажеттілігі - мал жайылымына байланысты табиғи ерекшеліктерді жан-жақтынің меңгерген [Ғ.Қонқашбаев, 19 б.].
Сондықтан халықтықға географиялық терминдер мен топонимдік атаулар кез келген аумақтың физдика-географиялықтың ерекшеліктерін дәл, айнытпай бере алады. Жалпы географиялықтың атаулардың жергілікті жер ерекшеліктерін дәл бейнелегеннің жағдайда өміршең келетінін ғалымдар көрсеткен болатын [8, 20 б.].
Белгілі орыс ономаст-ғдалымы А.В. Суперанскаяныңға пікірінше, әрбір атау - тарихи, ал топонимиканы түгелдей тарихтың айнасыде деуге болады. Географиялық көне атаулардда тарихи ескерткіштер іспетті, себебі өткен замандардың мұралары ретінде мемлекеттер мен халықтардыңнің тарихының, жер жағдайладрыныңның, материалдық және рухани мәдениеттерінің белгілі бір тарихи кезеңдердегіде келбетін, қалпын көрсетеді.Сондықтан топонимдерда диахрондық бағытта зерттеудің маңызы зор [А.В. Суперанская].
Жер-су аттарының шығу, пайда болуға тарихы ең алдымен халық тілінің байлығына, әрдбір тарихи дәуірдегі қоғамдықдың өмірдің құрылысына, оның әлеуметтік-экономикалықтің жағдайына тікелей байланысты болып отырады. Жеріміздегі мыңдаған атауларддың шығу, пайдада болу, дамып өсуі- бір ғана дәуірге тән емес, талай ғасыр, біздіңде заманға жеткен бай қазына, асыл мұрасы. Жер-сутың, ойконимиялық атауларды жасауға қатысатын халықтық географиялық терминдердің көнетің түркі тілдеріне тәндері, сондай-ақ ежелгі замандардағы орал-алтай тіл бірлестіктерінедің қатыстылары тарихы-этимологиялықпен, типологиялық тұрғыдан зерттелуге тиіс.
Жер-су аттарыдныңның мағыналары қазіргі тіліміздің лексика-морфоогиялық табиғаты жағынан түсінікті, әріде мағынасы айқын сияқты көрінеді. Мәселен, Хантәңірінің- тәңірі хан, Қаратау- қарайып жатқан тау, Ұлытау- үлкен тау осындай атауларддыға тарихи- салыстырмалы және тарихи- типологиялықтың жолмен зерттейді.
Қазақ тілініңд қайта өрлеуға кезеңі басталғаннан бері, ең алдымен терминжасамның мәселесі қауырт көтерілді.
Қазақстан жеріндегі оронимдердың туралы ең алғаш Ғ.Қоңқашбаев, А.Әбдірахманов, Е.Қойшыбаев, О.Сұлтаньяев сындыға ғалымдардың еңбектерінде азды-көпті пікірлер айтыдлғаныда болмаса, ауқымды да мазмұнды жеке зедрттеу жұмысыныңде болмағаны белгілі. Бұл мәселе 1985 жылы ғана қолғаның алынып, Е. Керімбаев тарапынан түрлі жазба ескерткіштерден, тарихи-географиялықтың деректер мен анықтағыштардан, әртүрлі көркем әдебиеттерден, сондай-ақ ғылыминың экспедициялық жолмен алты мыңднан аса орографиялық терминдердің жиналды[Е. Керімбаев].
Осы қыруар материалдың негізінде ол Қадзақстан оронимдерінің лексика-семантикалық типологидясы аттыға тақырыпта кандидаттық диссертация жазды. Диссертациялық жұмыстың біріншіда тарауында Қазақстан оронимдерінің дамуыдның мен қалыптасуы жайлы сөз болса, екінші тарауында Қазақтың халықтықтың орографиялық терминдері жан-жақтыға талданды. Осы тараудың бірінші тармағында Кейбір орографиялық терминдердің семантикасы жайлы зерттеутің жасалса, 2-тармағында Қазақтың халықтық ороградфиялықтың терминдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктерініңнің сыр-сипаты анықталды. Ал үшінші тармағында Қазақтың халықтық орографиялықда терминдерінің тілдік әдеби, диалектіліктің және ғылыми-терминологиялық деңгейіндегі қызметі сараланып сипатталды. Диссертацияның үшіншіге тарауында Қазақстан оронимдерінің лексика-семантикадлықтың топтары жайлы ғылыми-теориялық ізденістер атқарылды. Ғ.Ермекбаевтыңтың Жер бедері атаулары атты 1999 жылы жазылғанға канддидаттық диссертациясында кең дәрежеде сөз болмады [Ғ.Ермекбаев].
Ол жер бетіненнің биіктегі тау, төбе, төмпешік, шоқы, шоқат атауларын, сондай-ақ қарға, шо, тоо атауларын имитатив формасының чо түріне тәндігін, яғни олардыңтың шо архетип түбірлерін бір имитатив негізде қарастырып, олардың фоносемантдикалықның заңдылықтарын ашып берді.
Э.М. Мурзаев өз еңбегіндедің (1984) орографиялық терминдерге тоқтала отырып, олардың лексика-семантикалық сипаттарында, дыбыстық тұрғыдан түрлену жайларын анықтап, түркіде және басқа тілдермен салыстыра, салғастыратың зерттедп, белгілі бір тұжырымдар жасады[Э.М. Мурзаев].
Қазақ оронимдері құрамдарындағы кейбір көненің түркілік әрі шет тілдік орографиялық терминдердің мен апеллятивтердің ішінде көпшілік қауымға мән-мағыналары түсініксіз, құпияға сырға толы келетіндері де бар. Мәселенның, аз азы, байт(ал), адрт, ғұрт, дардам, дас, дом, дым, домбақ, дересін, дуан, емел, елшен елшінтің, ерей, жүн (Жүнжүрек - тау аты), кет қат,күр, қағыл, қамыр, қара, қас, қасауынның, қор, қора, лең лаң, сан, сайыр, сейірде, сүмбе, тамақ, тан, тек тег дег,тор, туайт, ула ола, тау, шыбы т.б. Осылармен қатдар көптегеннің оронимдердің мағыналары да ескіріп, олардың мән-мағыналарын, шығу төркінддерінға анықтап дәлелдеу барысында, мүмкін болғанша, тарихи-салыстырмалының, тарихи-салғастырмалы типологиялық әдістерді қолдана отырып, зерттеу жұмысынға атқарды. Олар Алатау, Дүбін, Елшенбүйрек, Жоңғар Алатауы, Кетпеннің, Қарқара, Қошқар, Хантәңірі, т.б. Бұл тау аттары туралы бұрынды-сонды зерттеудің жүргізген ғалымдардың пікірінедың сүйенілді.
Абай - Іле Алатауындағыға Кіші Алматы Сіледмінің Азутас жалынан өтетін асу. Биікті 3650 м. Асу жолының Медеу сайынан басталады. 1947 жылы халқымыздың ұлы ақыны Абай Құнанбаевқа есімін мәңгі есте қалдыру мақсатындақойылған асуда аты.
Абай - Іле Алатауындағының Кіші Алматы сілеміндегі шың. Теңіз деңгейінен 4010 м биіктікте. 1932 жылының бұл шың қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбдаевтың есімімен аталады.
Азутас - Іле Алатауының Алматыға сілеміндегі жал. Осы жалдағы тастың азу тіске ұқсас болуымен байланыстының аталса керек.
Ағынтай - өткелдің, төбе, тау. Іледе Тасмұрыннан күншілік жерде төмен Ағынтай өткел, Арқастың Арқагрлысында да Ағынтайға деген тау бар. Бұл жерлер Ағынтай батырдың ерлік көрсеткен жерлер деп деп жазады Қазыбек бек Тауасарұлы, 207-б.
Айғайтас - Райымбекпен ауданының Шалкөде жайлауы мен Жамбыл ауданының Үшқоңыр жайлауларындағы тауға. Басына шығып айғайлап хабар бергенде, дауыс күллі жұртқга жететіндіктеннің осылай аталыпты. Бұл атаудың дәл мағынасынніңМ.Мақатаев:
Айғайтас албандарға атамекен,
(Мен оны шежіредей атап өтем).
Ертеде ел шетіне жау тигенде,
Айғайлап, хабар бгеріп жатады екен , -
Деп суреттей отырып, анықтің көрсеткен.
Айғыржал - Райымбек ауданыда. Текес өзенінің оңтүстігіндегі Қақпақ тауының биіктің жотасы.
Айдарлы - Жамгбыл, Панфиловтың аудандарында. Бұл атау жердің, шоқы мен төбенің биіктігін айдарға теңеуденда қойылғган. Яғни биік жер, шоқы, төбе, биік жота мәнінтың білдіреді.
Айгүл - Кербұлақдің аудганында Арқарлы асуының оңтүстік-шығысында шамамен 10 км жерде орналасқан таудың, биіктігі 1275 м.
Айғыржал - Райымбек ауданындада Қаратау жотасының оңтүстік-батысында орналасқан тау, биіктігі 2475 м.Тау етегіненнің ірілі-ұсақты бірнеше өзендер бастаугдың алады. Беткейлері жайпақтау келген.
Ақсеңгір - Жамбыл ауданы. Атаудыңға бірінші сыңарындағы ақ сөзі Е.Қойшыбаев айтқандай төбе, шоқының басындағы, жота үстіндегі тас жыныстарының түсіменнің айтылған.
Ақтас - Талғар ауданы. Сол жердегінің тау тгасының ақшыл, шаңқан түсіне байланыстының койылған атау.
Ақтөбе - Талғар аудангоы. Ақдің және төбе сөздерінің бірігуі арқылы жасалып, ағарған шоқы, ақ тасы не кварцитіға бар жота мәнінде қойылған болу керек.
Ақшоқы - тау, Райымбек ауданы. Кеген өзенініңнің солтүстік шығысындағы қарағай, талдың басқа да ағашы жоқ ақ тасты биік шоқы.
Алаайғыр - асу, биіктігінің 3878 м. Райынмбек ауданы. Биік асу, үлкен кезең мәніндеде айтылған.
Алатау - басы Хантәңірнінің тауынан басталып, аяғы Шымкентке дейін созылып жатқан асқар биік, заңғардың тау. Түркілер ежелгі заманнан-ақ биік шыңды, басында мәңгілік мұздарда мен аппақ қар жататын тауларды Алатау деп атағаны - Кузбас Алатауы, Жоңғардың Алатауы, Іле Алатауы, қырғыз Алатауы, Тянь-Шань Алатауыда атнауларынан белгілі. Осы атаулардағы ала сөзінің төркіні, қазіргі қазақның тіліндегі ақ пен көктің аралас келген түсіне орысша пестрый қатысты емес, ұлутың немесе одан да көнелеу оло тұлғасында артатындай (Қойшыбаев, 1985, 42). Бұғанде қарағанда, Алатау - ұлы,аса зор, биік тау деген мағынағланың ие екені байқалады.
Алатау - жеріміздің көркі, еліміздіңдың сәні. Табиғаты әсем, Жаратқанның жаоылқап бере салған құтта мекені болып есептелетін киелі мекен. Қазық қақсаң теректе лболып шығатын бау-бақшалы жердің нақ өзі. Жер жәннаты - Жетісуға нәрге беріп, көркейтіп тұрған, оны Жерұйық атандырған осы Алатаудың нұры.Таудың қойнауларында көптеген демалыс және сауықтыру орындары, Медеу мұзда айдыны, шаңғы спортына арналған спорт кешендері, хайуанаттардың бағы, тау бөктерінде жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғауға , табиғида ескерткішлтерді сақтауға арналған мемлекеттік қорықтар, теңізге айналғандің Қапшағай су қоймасы, ондаған бұлақтар мен көлдерге бар.
Алматау - Таллғардың ауданы. Алматы қаласының оңтүстік-шығысында 22 км жердегі Қотырбұлақта шатқалында, 1968 жылы салынған. Бұл тау баурайында алма көп өскендіктеннің Алматау аталған.
Алтынемел - Кербұлақда ауданындағы тау. Осы таудағы Емел өзені Алакөлге құяды. Бұл сөздінің тіл мамандары монғол тіліндегі эмэл - ер мәніндегі сөз деп қарайды. Оны тұңғыс-мәнжрүр тіліндегіның эмэген - ер сөзімен де төркіндесда деп есептеуге болатын сияқты. Моңғолияда эмэл сөзі тау апсуларының мен бел-белестердің атау-терминдері ретінде қолданылатыны да мәлім. Мәселен, Эмэлдің асуы Қырғызстанның Қабақ тауында, біздің жерімізде Жоңғарда Алатауында, Чита облысында Алтын-Эель тауы барын картадан арнық көреміз. Атаудың бірінші сыңарының - күллі түркі тілдері мен монғол тіліне ортақтың сөз. Ал екінші сыңардағы моңғолдың эмэл бэл (ер-тоқым; ер; тау шатқалы) сөзініңде мағыналары жақын ның(А. Әбдірахманов, 1975, 60).
Алтынемел асуы - Жонғар Алатауыныңда оңтүстік батыс сілемдері. Алтынемел жотасының мен Матарй тауының арасындағы биіктегі тау.
Амангелді шыңы - Іле Алатауының солтүстіктің сілемінің құзар басы. Кіші Алматы сарғасындағының шың. Биіктігі 3999м.
Аралтөбе - Іле ауданы. Арал және төбеде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Жамбыл Акерке Нұрланқызы
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ОРОНИМДЕРІ: ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ, ЭТНОМӘДЕНИ ПАЙЫМ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Алматы облысы оронимдері:тарихи-танымдық, этномәдени пайым
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Орындаған Жамбыл А.Н.
Ғылыми жетекші Атабаева М.С.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыс көлемі - бет.
Пайдаланылғын әдебиеттер саны -
Тірек сөздер: топонимика, ономастика, топоним, ороним, топонимжасам, сөзжасам, этимология, географиялық нысан, тау атауы, Алматы облысы.
Мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты - Алматы облысы аймақтық топонимиялық жүйесінің оронимдеріне этнолинвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей мндеттердің шешмн табу көзделд:
Міндеттері:
- Алматы өңірі физика-географиялық жағдайының аймақтық жер бедері атаулары жүйесінде бейнеленуін анықтау;
- Алматы аймақтық оронимдерінің қалыптасуындағы тарихи-танымдық факторларға сипаттама беру;
- этникалық дүниетанымның Алматы өңірі оронимдеріндегі көрінісін айқындау;
- Алматы өлкесі оронимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;
- Алатау тауы, Хантәңірі шыңы топониміне этнолингвистикалық сипаттама беру.
Қолданылатын әдістер: Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, жүйелеу, типологиялық, лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдау әдістері мен тәсілдер пайдаланылды.
Нәтиже: Мол материалдарға сүйене отырып, Алматы облысы оронимдерінің этнолинвистикалық сипаты, жасалу жолдары, даму тарихы, мағыналары мен ұғымдары айқындалды.
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысының нәтижелер өлкетану, топоним туралы ргел пайымдаулардың дамуына, аймақтық оронимдер жүйесінің болашақтағы даму бағыттарын айқындауға септгн тигзед.
МАЗМҰНЫ
Крспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... .. 9
1.1 Жер бедері атаулары жүйесінің құрылымы физика-географиялық жағдайының аймақтық оронимдерде бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 9
1.2 Оронимдердің қалыптасуының тарихи-танымдық қабаттары ... ... 17
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Оронимдердің сөзжасамдық үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Оронимдер мазмұнындағы этномәдени ақпарат ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.3 Оронимдердің қатысымдық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 62
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл, мәдениеттің өзара байланысының жаңаша антропоцентристік парадигмаданың зерттелуі топонимдік материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқыныңда санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлардың бойы қалыптасқан шаруашылығыменде тұтас қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық ақпараттардың жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристікге парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ оронимдерінің, яғни таудың атауларының табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерінде тану мен сипаттауға жаңа жол ашады.
Жұмыста қарастырылатын және зерттелетін аймақтықтың топонимдер жиынтығы мен жүйесінде көрініс беретін қазақ елініңнің әлеуметтік-рухани тарихы, өмір сүру жағдайы, шаруашылығы, дүниетанымы, т.б. мәденитің мұра құндылықтары санатына жататындығыда жұмыстың өзектілігін айқындай және арттыра түседі. Қазіргі кездегі зерттеу жұмыстарына топонимикалық атлас жасау, жер-суге аттарының этимологиялық сөздігін құрастыру, қазақ топонимдерінің типтік ерекшеліктерін анықтайды.
Қазақстан жеріндегі таулы өлкелерге - Сарыарқа, Алтай, Тарбағатай таулары, Жоңғар Алатауы және Тянь-шаньдің таулары ежелгі заманнан ата-бабамыздың қонысы, мал өргізер жайлауы, аңшылық еткен, кіндік қаны тамған жерін жат жұрттық басқыншыларданда қорғау үшін қасық қаны қалғанша соғысқан, ұрпақ өсіріп, қыз ұзатқан құтты мекені, қасиетті, қастерлі жері болды. Көне замандардан бері тауга дегеніміз күш пен беріктік символы болып саналған. Намысты ұл-қыздардің тауға қарап бой түзеген, өмірдің қиындығын таудай көтеруге үйренген. Алматы облысындағы аспанмен таласқан таулардың ел мен ер тағдырындағыдің орны айрықша.
Қазақстандағы ең биік таулар Алматы облысының аумағында шоғырланған. Олар айбарлы Тянь-Шаньге тауларының жүйесіне кіреді және Орталық Тянь-Шаньдағы Меридиональды, Сарыжаз, және Тәңір тауға жоталарына ұласады. Тәңір Тау жотасында Қазақстандағы ең биік тау - Хан Тәңірі шыңы теңіз деңгейінен 6995 м биіктікте жатыр.
Тянь-Шаньнан солтүстікке қарайды солтүстік Тянь-Шань сілемдеріне ұласатын Теріскей Алатау, Күнгей Алатау және Іле Алатауытың жоталары созылып жатыр. Ұзынқара (Кетпен) жотасы, бұл жоталардың ұзындығы 50 мен 100 км аралығында қамтиды. Одан солтүстікке, Іле өзенінен әрі қарай Жетісу (Жоңғар) Алатауының алып тау жоталарыыс созылып жатыр.
Алатау тауы, Хантәңірі шыңынің қазақ халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие атау. Алатау - асқақтықтың, биіктіктің бойтұмарының.
Дипломдық жұмыс көлеміндеба Алматы облысы оронимдерінің, яғни тау атауларының тарихи-танымдықтың негіздері мен этномәдени сипаты лингвистикалық тұрғыда қарастырылады.
Өткен ғасырдыңда 80-90-шы жылдары қазақ ономастикасының, оның ішінде топонимияның қарқындап дамуымен ерекшеленсе, 90-жылдардың соңына қарай зерттеу парадигмасы жаңа антропоөзектіктің бағытқа бет бұра бастады. Тіл білімі ғылымы, оның ішіндегі ономастиканың эволюциялық даму барысында қазіргі заманауи зерттеулерде қоршаған ортаны, жалпы этномәдени, ономастикалық кеңістікті идеографиялықтың аймақтарға жіктеп қарастыру аса өзекті болып отыр. Оның өзі адамзаттың барлық тіршілікке аясын қамтитын және іштей тармақталып кететін, академик Ә.Қайдарға ұсынған Адам, Қоғам, Табиғат ірі бірнеше кешенді секторға бөлінеді. Өткен ғасырдың 70-80 жж. түркі тілдес ұлттық топонимиясында лексика-семантикалық жағынан топтастыру А.Әбдірахмановтыңге, С.Атаниязовтың, Қ.Қоңқабаевтың, О.А.Султаняевтің, А.А.Камаловтың, еңбектеріндеде орын алады. Ал түркі тілдеріне ортақ боларлықтай жер-су атауларын жан-жақты топтастыру Ресей жеріненің қарасты таулы Алтай өңірін зерттеген О.Т.Молчанованыңде еңбегінде Адам және Табиғат деген үлкен екі топта берілген, іштей көптеген тақырыпшаларғада жіктеле түскен. Қазақ топонимиясында А.Әбдірахманов жер-су атауларын алғаш рет лексика-семантикалықты топтастыру барысында жасалу жолдарына қарай 14 топқа бөлген. Топонимдерді қандай да бір жер-су атауларының географиялыққа және тарихи мәнінен хабар беретін белгіде ретінде қабылдау қалыптасқан. Қазақ халқының географиялық терминологиясында зерттеген, Қазақстанда топонимиканың географиялық ғылым ретінде негізін салған географ-ғалым Ғ.Қонқашбаевтың болды. Қазақстан этнотопонимикасын, ұлттық ономастиканың лингвокогнитивтік және этномәдени негіздерін Ә.Әбдірахманов, Т.Жанұзақда, Қ.Рысберген, Е.Керімбаевқа, Б.Бияров, т.б. зерттеді. Атап айтқанда Е.Керімбаев Қазақстан оронимиясының лексикалық-семантикалық типологиясын, Г.Сағидоллақызынің қазақ және монғол халықтарының тарихи-мәдениге байланыстарының топонимияда бейнеленуін қарастырса, Ғ.Ермекбаев жер бедері атауларын семантикалық, морфологиялық тұрғыда талдап, фоносемантикалықта сипаттама жасады
Аймақтық топонимияны саралаған А.Әбдірахманов, О.Сұлтаняев Көкшетау өңірінің жер-су атаулар сөздігін, Б.Бияровта, А.Әлімхан, Б.Келгембаева, Г.Құсмановаға Шығыс Қазақстан топонимикасын құрастырды. А. Жартыбаев Орталық Қазақстан топонимиясының өзекті мәселелерін, Қ.Т. Сапаров Павлодар облысының топонимикасын, Г.Б.Мадиева Шығысба Қазақстан облысы гидронимиясын, Б.Бияров Өр Алтайдың жер-су аттарын, Б.Көшімова Маңғыстау киелі жер-су атауларының этномәдениге негіздерін зерттеген.
Жамбыл облысының топонимикалықға атауларының анықтамалығы жасалған. Профессор Телқожа Жанұзақовтыңге географиялық атауларын Алматы облысы бойынша сипаттаған іргеліде еңбегі бар.
Зерттеу нысаны. Алматы облысы аймақтық топонимиялық жүйесінің оронимдері.
физика-географиялықта, тарихи, этномәдени алғышарттары мен этнотанымдық негіздері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - Алматы облысы аймақтық топонимиялықге жүйесінің оронимдеріне этнолинвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей мндеттердіңға шешмн табу көзделд:
Міндеттері:
- Алматы өңірі физика-географиялыққа жағдайының аймақтық жер бедері атаулары жүйесінде бейнеленуін анықтау;
- Алматы аймақтық оронимдерініңде қалыптасуындағы тарихи-танымдық факторларға сипаттама беру;
- этникалық дүниетанымның Алматыға өңірі оронимдеріндегі көрінісін айқындау;
- Алматы өлкесі оронимдерінеде қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;
- Алатау тауы, Хантәңірі шыңы топониміне этнолингвистикалықта сипаттама беру.
Қолданылатын әдістер: Зерттеу барысында сипаттамалыны, салыстырмалы, құрылымдық, жүйелеу, типологиялықің, лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдауға әдістері мен тәсілдер пайдаланылды.
Зерттеу материалдары. Зерттеу барысындаға негізгі дереккөздер ретінде Алматы өңіріне қатысты оронимдіктің деректемелер алынды. Топонимдік, энциклопедиялықты сөздіктердегі, анықтамалардағы топонимдік деректер және көркем әдебиет, фольклорлықға мәтіндер пайдаланылды.
Нәтиже: Мол материалдарға сүйене отырып, Алматы облысы оронимдерінің этнолинвистикалық сипаты, жасалу жолдары, дамудың тарихы, мағыналары мен ұғымдарыға айқындалды.
Ғылыми-теориялық маңыздылығы: Зерттеу жұмысының нәтижелер өлкетану, топонимде туралы ргел пайымдаулардың дамуына, аймақтық оронимдер жүйесінің болашақтағы дамуға бағыттарын айқындауға септгн тигзед.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломның жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыға мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Алматы облысындағы тау атаулары қосымшада берілді.
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жер бедері атаулары жүйесінің құрылымы физика-географиялық жағдайының аймақтық оронимдерде бейнеленуі.
Қазақстанның казіргі жердің бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына тікелей байланысты. Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынанның, климаттың үнемі өзгеріскеға ұшырауынан және тектоник қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Жер шарының басқа аудандары сияқты Қазақстан аумағында да жер бедері әлі даму үстінде. Қазіргі жердің бедері жердің ішкі және сыртқы күштерінің әрекеті нәтижесінде қалыптасып отырға. Ішкі, сыртқы күштер әрекеті әлі жалғасудада. Ішкі күштердің әсері кейінгі тау түзілу процестерінде, яғни жер қабатының ғасырлық тербелістеріде нәтижесінде биік таулыдың аудандардың шетінде болатын көтерілулер мен төмен түсулерден байқалады. Қозғалыстардың нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып, қатпарлы-жақпарлы таулар қалыптасты.
Кең-байтақ қазақ жерінің Алматыға облысы табиғат ресурстары мен көздің жауын алатын әсемтың биік тауларымен ерекшеленеді. Алматы облысының жері ежелден Сақ, Үйсін, Қаңлы тайпаларының, Ұлы жүз қазақтарының атамекеніды болды.
Алматы облысының табиғаты мен жер бедері әр алуан. Т.Жанұзақтың зерттеуінде Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін бөлігі көнеға құрғақ арналармен тілімделгенның. Солтүстік-шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу(Жоңғар) қақпасыға орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері толығыменға қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдардың мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауының - Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғынаға еніп жатыр. Облыстың оңтүстік және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпендің (Ұзынқара) жотасы және СолтүстікТянь-Шаньсілемдерінің т.б. жоталарынанға құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттерітің мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері) деп көрсетеді.
Алматы қаласында 2005 жылы жасалған жаңа картада Тәңіртауын үшке бөліпға қарастырған. Солтүстік құрамындағы тау-жоталар: Қырғыз Алатауы, Талас Алатауының, Сусамыртауы, Сонкөлтау, Теріскей Алатауы, Күңгей Алатауы, Алматы Алатау жотасы, Кәстек жотасының жалғасы, Кекілік-Сең - гір тауы. Этнографға, жазушы Зейнолла Сәнік келтірген дерек бойынша, Нарат жотасында 4257 метрдің биіктікте орналасқан Қабанбай батырдың шоқтығы барға екенін анықтаған.
Жетісу Алатауы деген ұғым қалыптасқан. Ол үшкеға бөлінеді. Солтүстіктың Жетісу, Орталық Жетісу, Оңтүстік Жетісу. Оңтүстік Жетісу тау жоталарына: Малайсары, Арқарлыға, Күреңкей (Алтынемел), Матай, Дегерес, Қатутауның, Аяққалқан, Долантау, Дуантау, Жәдігер (Аты жоқ) тауы, Қоянды тау, Тоқсанбай, Бежінтаутың, Көкшіиелі, Жосалы, Жалбасы (Албасы), Шаған-Жекетаудың, Қотырқайың, Желдіқара, Арқарлық, Қыземшек, Қанжыға, Бұйра-Қора, Еренқабырға, Абралы, Киелітің тауы кіреді.
Шоқан Уәлихановтың: Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің бір саласын қамтитынға тарихи оқиғалармен байланыстының жер-су атаулары, адам аттары тағы да басқалары есте сақталып, атадан-балаға жалғасыпға жатады десе, Мұқтар Әуезов: Біздің қазақ жер аты, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатынадың қарай қоя білген жұрт. Қайда, қандай өлкегедің барсаң да, жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншаматың мән-мағына, шешілмеген құпияға сыр жатады - деп анық көрсеткен болатын.
Топонимика гректің - орын + опума - есім, ат деген сөздерінен алынған. Яғни топонимдер - жер-су аттарыға, олар тау аттары - оронимдер мен өзен аттары - гидронимдерден тұрады. Оронимдер - тауның, жота, қыр, қырат, төбе, бел, асу, шың, құзға сияқты географиялық нысандардың атаулары.
Жер-су аттарының түрлі өзгеріске ұшырап, ауысып отыру құбылысы, тарихи жағдайларға тікелей байланысты. Ата мекен атауларыда белгілі бір халықтың тарихына, мәдениетінетың қатысты болғандықтан ондағы жер-су аттары тарихи ескерткіш іспетті көрінеді. 1837 жылының жазылған бір еңбегінде орыстың ғалымы Н.И. Надеждин топонимдер арқылы халықтардың миграциясын (көшуін), жаңа жерлерге қоныстануынға анықтауға болады деген тұжырым жасайды.
Алматы облысындағыдың оронимдерден сол өңірді мекендеген халық тарихының ізі, дүниеге көзқарасы, тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылық-кәсіптері, әдет-ғұрпы, салт-санасы көріністің береді. Тарихи оқиғалармен байланысты оронимдердің халықтың жадында сақталып, атадан-балаға мирас болып жалғасып келе жатыр. Тау атаулары шығуға тегі жағынан ежелгі дәуірлерденға, орта ғасырлардан, ХХ-ХХІ ғасыр атаулары байқалады.
Этнолингвистикамен сабақтас этнос болмысының санға түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академиктің Әбдуәлі Қайдар екіге бөледі: 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, мәдениеттану), этнографияның, этнология, өлкетанутың, фольклористика, мифология, астрономия, педагогика, дидактика т.б.) ғылымдар. 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология, ономастика, фразеологияның, паремиология, терминология, лексикография, социолингвистика, этнолингвистиканың, психолингвистика т.б.) [Ә. Қайдар, 12 б.]
Ғалымдар пікірлерінен, адамның қоршаған әлемді танып білу көзі - оның тілі екенінға және оның басқа рухани құндылықтармен өзара тығыз байланыста екенін аңғарамыз. Бұл идеяның заңды жалғасын көптеген ғалымдар өз зерттеулерінеға арқау етті. В.фон Гумбольдтың ізбасарлары Г.Штейнталь мен М.Лацарус этностар психологиясының тілге әсерін зерттеп, индивидті психикалық тұрғыдан этностық тілді қалыптастырудағы роліне талдау жасаса, тіл білімінің ірі майталманы Фердинанд де Соссюр тіл мен мәдениеттің, ұлттық таным мен ойлаудың іліктес екеніне бағыт-бағдар сілтеді. Яғни қоғамның даму заңдылығындағы күрт өзгерістер (адам санасының өсуі, ғылым мен техниканың дамуы) мен ерекшеліктерге қарамастан әлемдегі әрбір ру, тайпа, этностың өзіндіктің болмыс-бітімін сақтап қалуы этнография, психологияның, тіл білімі үшін аса маңызды жетістік екені бұдан кейінгі зерттеулерге арқауға болды.
Профессор М.С.Атабаеваның зерттеулерінде: Этнолингвистикалық зерттеу - тіл байлығының этнос болмысының мәдени, рухани дүниесін бейнелейтін мағлұматы бар сөздерін талдап зерделеп түсіндіруге деген сөз, осы күні көпшілік түсіне бермейтін сөздердің арғы қабатында олардың пайда болуы, этнос тұрмыс-тіршілігіне қатысты ақпаратға жатыр. Этнос болмысы - оның ғасырлар бойы қалыптастырған материалдық және рухани мәдениеті арқылы танылады, оны жеткізуші тілдік деректер, - деп көрсетіледі [С.Атабаева, 52б.].
V- ғасырларда Ресейдің географиялық императорлық қоғамдары өз отарындағы аймақтарды зерттеуге бел шеше кіріседі. Барлық өлкелердің қазбаға байлықтарын, географиясын, геологиясын, жануарлар дүниесін зерттеуді көздейді. Осы мақсатпен 1882 жылының Санкт-Петербург қаласында Геология комитеті құрылады. Комитеттің бөлімшелері Орталық Ресейде, Оралда, Батыс Сібірде, Орта Азияда болды. Қазақстанда Ресей Федерациясы Совнаркомының төрағасының ықпалымен 1928 жылы геология комитетінің іргесі қаланды. Одан кейін Геология комитетінің негізінде Қазақстан геолтресі қазақ геологияға басқармасы ұйымдастырылып, бүкіл Қазақстандық геологиялық жұмысқа кіріседі. Көптеген кен орындары ашылады. Аймақтық геология карталары құрастырылады.
Орыс зерттеушілерінің ішінде ландшафт терминдерінің топонимдік белсенділігі мен таралуға мәселесіне В.П. Семенов-Тян-Шанский алдымен көңіл аударды. Ол Халықтық жер-су атауларында географиялық пейзаж қалай бейнеленеді? деген әйгіліға еңбегінде ландшафт терминдерінің топонимжасамдық қызметіне байланысты басты заңдылықтарды ашады.
П.П.Семенов Тянь-Шаньский 1850 жылдарыға Құрсай-Қапшағай өткелінен Іле өзенінің солтүстік жағынан алыстан көрінген Алатауды Хребет Заилийский Алатау, ал Қастек жотасының шығысындағы жотаны Хребет Заилийский Алатау деп көрсеткен болатын. Ал оның шығысына Шарын керішіне дейін созылып жатыр. Қазіргі материалдардың нәтижесінде бұл тауды үш бөлікке бөліп қарастырады. Бірінші Қараш жотасына: Бақай, Орта тау, Алмалы, Сөгеті, Қызылтас, Үлкен Бұғытыға, Шошқалы тау, Кіші Бұғытының таулары болса, екінші бөліміне Сарытау, Жамбас, Алабайтал, Торайғыр таулары жатады. Алатаудың өзі Қарғалы өзенінен бастап, Аманжолов Садық асуына дейін созылады.
Қай тіл болмасын, ең көп кездесетіні жалқы есімдер, оның ішінде жер-су аттарының мол екені баршамызға аян. Біздің Қазақстан да ондай атаудан кенде емес. Кең байтақ республиканың жеріндегі тау, өзен, төбе-шоқыға қойылған мыңдаған топонимдер осының айғағы. Жалқы есімдер тіл білімінің бір саласын ономастика деп атайды. Бұл сөз гректің есім, ат, ұғым,ілім есімдер деп түсіндіріледі. Қазақ тілінің ономастика саласында да жемісті еңбектер істеліп келеді. Бұл салада Т.Жанұзақовтың, Ә.Әбдірахмановға, Е.Қойшыбаев, Е.Керімбаев, В.Н.Попова т.б. ғалымдардың еңбегін атауға болады.
Табиғаты жағынан болсын, географиялық жағынан болсын, Жетісу өңірі ерекше, оның бір жағы биікға таулы, бұлақты, өзені мол жер болып келеді. Қазақстан жер-су аттарын зерттеп жүрген ғалымдардың айтуынша, тіліміздегі топонимдер құрамы жағынан алып қарағанда үлкен екі бөлімнен тұрады. Жетісу өңірінде кездесетін Алтынемелтің, Басқан, Сарқан топонимдері Алтай дәуіріне жатқызады. Ә.Әбдірахмановтың зерттеулерінде Жетісуда кездесетін кейбір гидронимдер жөнінде айтқан қызықты пікірлер бар. Жоңғар Алатауынан басталып Лепсі өзеніне құятын өзенді Басқан дейді.
Қазақстан жерінде жиі кездесетін топонимнің бірі - Шаған. Бұл атау Жетісу жерінде ұшырайды. Мысалы: Кербұлақ ауданында Шаған т.б. Кейбір ғалымдар Шаған моңғолдың қаған деген сөзіне бұрмаланған атау деп қарастырады.
Жетісуда кездесетін жер-су аттарының ішіндегі тауларға, өзен-су атауларына және кісі, өсімдік аттарымен байланысты топонимдер кездеседі. Кісі есімдеріне байланысты аталатын топонимдерге Қарасай, Орақты, Қанай, Есеттың, Жанай тәрізді жер аттарын айтуға болады.
Жетісу өңірінде өсімдіктерге байланысты топонимдер: Алмалы, Теректі, Қамысты, Көкпекті, Жыландыбастаудың, Шилі, Итмұрынды, Толдысай т.б.
Қазақстан аумағындағы орорнимдер арасында басқа топоним топтарына қарағанда көне атаулар өте көп кездеседі. Мұны көне түркілердің тауға табынудың дәстүрімен тығыз байланысты. Биік тауларға табыну, оларға айрықша құрмет ерте замандардан бері барлық халықтарда болған. Бір тәңірге сиынған ежелгі түркілерде аспанға жақын тұрған биік шыңдар қасиетті деп саналған, яғни тауға жақын тұруды Құдайға жақындау ретінде түсінген. Енисей маңындағы орыс топонимиясының ерекшеліктрін зерттеген С.П.Васильева бұл өңірдегі әулие атаулардың көбінесе гидронимдер болып табылатыны туралы жазған [28, 15 б]. Мұның өзі номинациялау процесінің ұлттық менталитетпен байланыстыға екендігін дәлелдейді.
Ежелгі түркі халықтарының санасындағы тау феномені әртүрлі сипат алған; таудың маңыздылығы оған табыну деңгейімен анықталған. Телеуіттер, абақандық түркілер жақын орналасқан таулардың ең биігін тау атасы ретінде таныған. Алтайлықтар таудың құрметіне арнайы дәстүр өткізіп тұрған, мұнда таудың құрметіне ән айтқан. Әсіресе Алтайды ерекше құрмет тұтқан [187, Б. 253-254]. Алтайлықтардың ұғымынша, тау иелері адамдарға қолайсыз ауа-райы, дауылдың жіберу мүмкін. Мұндай болмас үшін адамдар тауға құрбандық шалып отырған; Алтай иесіне ақ қошқарды құрбандыққа шалып, ақ төккен.
Тауға табыну феномені ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан. Осы тұрғыда С.А.Тоқаревтің пікірлері назар аударды [188]. Осы пікірлер негізінде түркі халықтарының тауға қатысты көзқарасы жөнінде мынандай мәселелерді атап өтуге болады:
1) Таулардың қатал климаты, сырғулар мен мұздықтар адам шығынына себепші болған. Бұл түсініксіз, алапат табиғат күштері ежелгі адамдар санасында таулардың қаһарлы иелері бар деген ұғымды туғызған.Әртүрлі табиғи апаттардың болуы тауды мифологиялық бейне ретінде қабылдауға себепші болған. Табиғат апатына адамдар тәңірінің ашулануы деп түсінген.
2) Тау асуларының қауіптілігін адамдар бұл асуларды қорғап тұрған тау иелері болуымен түсіндірген. Адамдар асудың жолында жатқан ірілі-ұсақты тастарға, жолдарында ұшырасқан жалғыз ағашқа сиынған. Ежелгі қазақ дәстүріндегі тауды барлық басқа нысандардан жоғары қою, қасиетті деп тану асқар, асқақ, әулие теңеулеріненға айқын көрінеді. Алтайлықтар мен моңғолдар бұл иелерді оба деп атаған.
3) Халықтың шаруашылық сипатына байланыстытау иесіне сену. Адамдар әрбір шаруашылық түрімен айналысуға мүмкіндік берген тау иесіне құрбандық шалатын болған. Ата-баба отаны осы тау болған тайпалар ол тауды айрықша құрметтеп, төс-тау, ұлытау, арутөс деп атаған. Қазақ оронимиясындағы ислам дініндегі желеп-жебеуші қырық шілтеннің Шілтен атауынаға негіз болған.
4) Тауды тәңірінің мекен ортасы ретінде түсіну. Бұл әсіресе грек мифологиясына тән. Мұндай сенім-наным түркілерде де болған: біздің ата-бабаларымыз жаңбырдың,найзағайдың, желдің иелері биік тауларды мекен етеді деп түсінген. Көне түркілік енім-нанымдар бойынша, Көк тәңірісіне сиыну, табиғатты оның сыйы ретінде қабылдау, Тәңірдің мкені ретінде ең биік топонимиясындағы ертеректе қалыптасқанға Тарбағатай Тәңірі,Тәңіртау (жота, Алматыға облысы, ҚХР және Қырғазстанмен шекараласаймақта), Хан Тәңірі атауларды мысалға келтіре аламыз.
5) Тек киелілік символы ретінде әлемдік және ұлттық діндерде үлкен орын алады. Ислам мен христиан діндерінде пайғамбарлар да құдай үнін тауда естілген.
Қазақ халқының руханиның мәдениетінде де тау бейнесіның өзіндік эстетикалық маңызға ие болған. Бұл дәстүрдың халқымызда әкені биік тауға теңеп, асқартау деп атап, ал жас балаға тілекға білдіргенде таудай бол деуденға де көрінеді [80, 11 б]. Қазақ халқында тауға табынудыңдың құрылымдық-семантикалықның дамуындағы ерекшеліктер:
oo Антропоморфизация, яғни тауды тіріге адам ретінде түсіну: башқұрттар Орал тауын батырдың ретінде түсінген, ал алтайлықтардың аңыздарында бірнеше батыр Алтайдың жеке бөліктерінға құрайтын тауларға айналған. Қазақтың халқында таудың жеке бөліктерін адамның дене мүшелеріне ұқсату басым болады. Бұл оронимда бастың, мойын, төс, аяқ, табан метафоралық лексемаларының қатысуыменға жүзеге асқан.
oo Реантропоморфизация, яғни адамның тауға айналады деген түсінік: адамның тасқа айналғандығының туралы аңыздар көп. Мысалы, Толағай батырдың тауға айналуынан Толағайға тауының қалыптасуы қазақ ертегісінде баяндалған. Қазақның ертегілері мен аңыздарында адамның тауға, тасқа айналуы туралы ұғымға бар.
Қазақстан аумағында оронимдер құрамында таудың топоформанты жиі кездеседі. Бұл терминнің көнедың формасы тағ, тақ Қазақстанда ғана емес, жалпы Орта Азияда көптеген оронимдерға құрамында сақталып қалған. Бұл терминдердің көне екендігін Геродоттың келтірген Алтунтаг және Мастаг (Мұзтағ) оронимдеріға дәлелдейді. Қазақ тілндегі тақ сөзі хандар, патшалар отыратын биік орындық мағынасын білдіретіндігінға де осы көне негізбен түсіндіругеның болады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы таулыға өңірлердің топонимиясында тау термині топоним құраушының басты элементтің бірі болып табылады. Бұл термин аласа таулы өңірлердің ең биіктің бөліктерін, орта және биік тау жүйелерін және оның жеке бөліктерін, оқшауға массивтерді, тіпті төбелерді номинациялау барысынданың қолданылған. Оронимдерде тау көбінесе постпозицияда тұрады және көбінесе тау пішінінға, биіктігін, жыныстарының түсіннің, ондағы өсімдік, жануарлар дүниесін білдіретін сөздермен қосарланып келеді. Тау терминітың негізінде қалыптасып, кейіннен жалқы атаудан жалпы сипаттағыатауларға айналған, белгіліға бір ландшафт ерекшелігін білдіретінның оронимдер тобы ерекшеленеді.
Саз термині негізінде қалыптасқанның атаулардың басым көпшілігі таулы ландшафттарға тән. Өйткені саздар тауларданға басталатын бұлақтардың маңынданың және тау жағдайында атмосфералық жауын-шашынның жеткіліктіға мөлшерде түсуі себепті таулы ландшафтыларда қалыптасады. Ал тауалды жазығындағы және ойпатты-жазықты жердің бедері тән ландшафтыларда саздың негізінен өзен бойларындағы аллювийлі жазықтарданың шоғырланады.
Қазақстанның жазықтағы және таулыға аудандардағы ландшафтылық ерекшеліктерінің топонимияда көріністің табуын зертеу нәтижесінде жазықтар мен тауларда табиғатға кешенінің ерекшеліктері топонимдердің айрықша жиынтығын қалыптастыратындығы жайлының тұжырым жасайды.
1.2 Оронимдердің қалыптасуының тарихи-танымдық қабаттары
Кез келген аймақтыңға (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің) топонимиялық жүйесі ғасырлардың бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат жағдайларын, сол өлкеніның мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлттың материалдық және руханиды мәдениеттерінен көрініс бере алатындар көптеген жалқы географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып келеді. Аймақтық топонимдерға кешені немесе жиынтығы белгілі бір топонимиялықға жүйе құрайды, себебі топонимдер өзара және тілдегі, тілден тыс (экстралингвистикалық) факторларменның күрделі, диалектикалық қатынастардатың болады және сол қатынастар негізінде жүйе ретінде қалыптасады. Басқаша айтқанда, аймақтық топонимиялықға жүйенің қалыптасуында қоршағандың ортаның физика-географиялық жағдайы, сол өлкені көне замандардан бері мекенға еткен халықтың тарихы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы т.б. алғышарттары болыптың табылады.
Аймақтық топонимияныңның жүйесін және құрылымын қалыптастырған және топонимдердің сипаттарыға мен ерекшеліктеріне ықпал еткен физика-географиялық, тарихиның, этномәдени жағдайларды қарастырудан бұрын аймақтың (аумақ, регион, өңір, өлке) туралы түсініктерді айқындапға алуымыз керек сияқты.
Қазақстан Республикасының тілдің саясаты жөніндегі құжаттар жинағында аймақтың термині жөнінде мынадай түсініктеме берілген: Аймақ - Республиканың бірнеше елдіға мекендері енгізілетін, оның мүддесі үшін құрылатындың және басқарылатын Республика аумағының бір бөлігі [Мемлекеттік тілға саясаты (нормативтік-құқықтық актілер жинағы, 14 б.]. Бұл түсініктен көріп тұрғанымыздай, аймақтың әкімшілік-аумақтық тұрғыданға түсіндіріледі.
Әлеуметтік лингвистика маманы, ғалым Б.Хасанұлы аймақтың, тілдік аймақ ұғымдарына мынадайға түсінік береді: Аймақ сөзінің мағынасы - өлке, өңір. Ғылыми тұрғыдан алғанда, аймақ - елдіңтің табиғи және тарихи қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік, мәденитың ерекшелік жиынтығымен дараланатын бөлігідың немесе бөліктері. Әлеуметтік лингвистика тұрғысынан алғанда, тілдікдың аймақ (аймақ тілдері) деген тілдік жағдаяты (ситуация), жалпы алғанда, ұқсас болып келген, елдіңдің жақын орналасқан әкімшілік-аумақтық құрылыстағытың буындарда (облыс, аудан, ауылдық (селолық-округ) қоғамдық қызметтің атақаратын тілдер тобы орналасқан аумақға. Аймақ деген қазақ ұғымында ауданнан көлемді белгілі бір аумақтық-таксономиялықтың бірлік. (Таксономия гректің - орналасу, тәртіп және - заңға деген сөздері негізінде қалыптасқан). Тілдік аймақ тілдер қолданысымен туындайтын іштей тілдіктың ахуал ортақтығына негізделген, мөлшері жағынанға ауқымды кеңістік [Хасанұлы Б., 35-36 бб.].
Қазақ топонимикасы ғылымындағы топонимиялық аймақ мәселесіне алғашқылардың бірі болып тоқтаған зерттеушінің А.Жартыбаевтың пайымдауынша: ...этникалық топонимиялық аймаққа дегеніміз - өз физика-географиялық территориясы (шеңбері) барға, өз экономикалық, саяси, этнологиялық, этногенездік, тілдік т.б. белгілеріменның ерекшеленетін топонимиялық жүйеға. Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас бөлігі, сонымен қатар өзіндіктің аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік топонимикалық құрылым болыпның табылады. Топонимиялық аймақтың межелерінің әкімшілік-экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ әкімшілік-экономикалықға құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәденитың факторлары аймақтық топонимиялық жүйені сипаттаудаға назарға алынады. Сонымен қатар жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққаның қатысы ескерілмек [Жартыбаев А., 10 б.]
А.Жартыбаев белгілі бір этникалықтың топонимиялық аймақты зерттеу нысаны ретінде Орталық Қазақстан өңірінің топонимиялық жүйесін алып отыр. Зерттеушінің пікірінше, аймақтықға топонимияның қайталанбас өзіндік тілдік келбетін, жүйесін жасауда солға өңірдің тарихи тағдыры, физика-географиялық (ландшафттық) өзгешелігі, көптеген саяси-әлеуметтік, этносаяси және этнографиялық жағдайлары, этногенездіктың, этногенетикалықның байланыстары әсер етеді.
Аймақтық топонимиялық жүйенің тілдіктің өзіндік келбетін қалыптастыратын қоршаған ортаға(географиялық фактор), әлеуметтік-экономикалық, этнографиялық, тарихи жағдайларының біртұтастығының облыс көлеміненға кіші аймақтар топонимиясынан да өз көрінісін табады және сол кіші (облыстан) шектеулі топожүйесініңның экстралингвистикалық алғышарттары болыпға келеді. Біздің пікірімізше, белгілі бір аудан аумағындағы топонимдер жиынтығы аймақтықның топонимиялық жүйесін құра алады, себебі кейбір ауданға (барлығы емес) топонимиясы сол алғышарттар мен олардың топонимиялықның көріністерінің байланысын аймақтық деңгейде паштың етеді. Яғни, аймақтық сипат сол аудан көлеміндегі топонимиялық жүйеге тән, демектің, аудан топонимиясы басқа аудандар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынантың өзгеше, өзіндік ерекшеліктерге ие. Әр ауданның - сол бір шектеулі аймақтың дара, өзге өңірлерге ұқсамайтын тарихинің тағдыры, физика-географиялық жағдайлары (геологиялық құрылымы, жер бедері, ландшафтық зоналарыға, гидрографиясы т.б.), өзіндіктің тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік-экономикалық өмірі болған және де бар. Әрине, республиканың, облыстар көлеміндегі (территориясындағы) топонимиялық, жүйелерге ортақтың физика-географиялық негіздерінің, жалпы ұлттыққа топонимияның келбетін сомдаған тарихи, этнографиялық факторлардың барға екендігін ешкім жоққа шығараның алмайды.
Кез келген аймақтық топонимиялықның жүйеде белгілі бір өңірдің географиялық ортасы, физика-географиялық жағдайының заңды түрде аймақ топонимдер жиынтығындаға (кешенінде) бейнеленеді, өз көрінісін табады.
Жалпы алғанда, географиялыққа фактордың, ортаның (ал оған табиғи ресурстар, халықтың экономикалық-географиялықтың жағдайы, табиғи және өндірістік территориялық кешендердің мен оның жеке түрлері жатады) қоғамға әсер етуі, қатынасы жан-жақты, көп қызметтіға және көп қырлы.
Табиғи-географиялық ортаныңның қоғамға әсер етуі ... жан-жақты, әр саламен қоғамның барлық бөлігін қамтиды - өндіргіш күштерға, өндірістік, экономикалық қатынастар, базистік саласы, базисті басқарудағы саяси қатынастар, қоғамдық сана бірлігі және жалпы саясиға құрылым, қоғамдық сана деңгейіндегі қатынастардың және оның формалары, яғни негізгі компоненттердің түріндегі құрылымдық салалар [6, 79 б.
Географ-ғалым Ғ.Қонқашбаевтың былай деп жазған: Қазақстан жерінің кеңдігінен оның табиғатыға да әртүрлі, оңтүстігі құмды ыстық шөлдер болса, солтүстігінде орманды далалардың, ал оңтүстік-шығысында бір белдеуде созылыптың жатқан таулар. Осындай табиғи ерекшеліктер шаруашылықты жүргізу, жерді күтіп баптауғаның өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Ертеректе қазақтардың көшпелі малшаруашылығымен айналысқан, малға жайылым іздепға, жыл бойы бір жерден екінші жерге көшіп жүрген. Шаруашылықтың осы түрімен айнадлысқанға қазақтар территорияның ландшафттық ерекшеліктеріннің, әсіресе, ең негізгі қажеттілігі - мал жайылымына байланысты табиғи ерекшеліктерді жан-жақтынің меңгерген [Ғ.Қонқашбаев, 19 б.].
Сондықтан халықтықға географиялық терминдер мен топонимдік атаулар кез келген аумақтың физдика-географиялықтың ерекшеліктерін дәл, айнытпай бере алады. Жалпы географиялықтың атаулардың жергілікті жер ерекшеліктерін дәл бейнелегеннің жағдайда өміршең келетінін ғалымдар көрсеткен болатын [8, 20 б.].
Белгілі орыс ономаст-ғдалымы А.В. Суперанскаяныңға пікірінше, әрбір атау - тарихи, ал топонимиканы түгелдей тарихтың айнасыде деуге болады. Географиялық көне атаулардда тарихи ескерткіштер іспетті, себебі өткен замандардың мұралары ретінде мемлекеттер мен халықтардыңнің тарихының, жер жағдайладрыныңның, материалдық және рухани мәдениеттерінің белгілі бір тарихи кезеңдердегіде келбетін, қалпын көрсетеді.Сондықтан топонимдерда диахрондық бағытта зерттеудің маңызы зор [А.В. Суперанская].
Жер-су аттарының шығу, пайда болуға тарихы ең алдымен халық тілінің байлығына, әрдбір тарихи дәуірдегі қоғамдықдың өмірдің құрылысына, оның әлеуметтік-экономикалықтің жағдайына тікелей байланысты болып отырады. Жеріміздегі мыңдаған атауларддың шығу, пайдада болу, дамып өсуі- бір ғана дәуірге тән емес, талай ғасыр, біздіңде заманға жеткен бай қазына, асыл мұрасы. Жер-сутың, ойконимиялық атауларды жасауға қатысатын халықтық географиялық терминдердің көнетің түркі тілдеріне тәндері, сондай-ақ ежелгі замандардағы орал-алтай тіл бірлестіктерінедің қатыстылары тарихы-этимологиялықпен, типологиялық тұрғыдан зерттелуге тиіс.
Жер-су аттарыдныңның мағыналары қазіргі тіліміздің лексика-морфоогиялық табиғаты жағынан түсінікті, әріде мағынасы айқын сияқты көрінеді. Мәселен, Хантәңірінің- тәңірі хан, Қаратау- қарайып жатқан тау, Ұлытау- үлкен тау осындай атауларддыға тарихи- салыстырмалы және тарихи- типологиялықтың жолмен зерттейді.
Қазақ тілініңд қайта өрлеуға кезеңі басталғаннан бері, ең алдымен терминжасамның мәселесі қауырт көтерілді.
Қазақстан жеріндегі оронимдердың туралы ең алғаш Ғ.Қоңқашбаев, А.Әбдірахманов, Е.Қойшыбаев, О.Сұлтаньяев сындыға ғалымдардың еңбектерінде азды-көпті пікірлер айтыдлғаныда болмаса, ауқымды да мазмұнды жеке зедрттеу жұмысыныңде болмағаны белгілі. Бұл мәселе 1985 жылы ғана қолғаның алынып, Е. Керімбаев тарапынан түрлі жазба ескерткіштерден, тарихи-географиялықтың деректер мен анықтағыштардан, әртүрлі көркем әдебиеттерден, сондай-ақ ғылыминың экспедициялық жолмен алты мыңднан аса орографиялық терминдердің жиналды[Е. Керімбаев].
Осы қыруар материалдың негізінде ол Қадзақстан оронимдерінің лексика-семантикалық типологидясы аттыға тақырыпта кандидаттық диссертация жазды. Диссертациялық жұмыстың біріншіда тарауында Қазақстан оронимдерінің дамуыдның мен қалыптасуы жайлы сөз болса, екінші тарауында Қазақтың халықтықтың орографиялық терминдері жан-жақтыға талданды. Осы тараудың бірінші тармағында Кейбір орографиялық терминдердің семантикасы жайлы зерттеутің жасалса, 2-тармағында Қазақтың халықтық ороградфиялықтың терминдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктерініңнің сыр-сипаты анықталды. Ал үшінші тармағында Қазақтың халықтық орографиялықда терминдерінің тілдік әдеби, диалектіліктің және ғылыми-терминологиялық деңгейіндегі қызметі сараланып сипатталды. Диссертацияның үшіншіге тарауында Қазақстан оронимдерінің лексика-семантикадлықтың топтары жайлы ғылыми-теориялық ізденістер атқарылды. Ғ.Ермекбаевтыңтың Жер бедері атаулары атты 1999 жылы жазылғанға канддидаттық диссертациясында кең дәрежеде сөз болмады [Ғ.Ермекбаев].
Ол жер бетіненнің биіктегі тау, төбе, төмпешік, шоқы, шоқат атауларын, сондай-ақ қарға, шо, тоо атауларын имитатив формасының чо түріне тәндігін, яғни олардыңтың шо архетип түбірлерін бір имитатив негізде қарастырып, олардың фоносемантдикалықның заңдылықтарын ашып берді.
Э.М. Мурзаев өз еңбегіндедің (1984) орографиялық терминдерге тоқтала отырып, олардың лексика-семантикалық сипаттарында, дыбыстық тұрғыдан түрлену жайларын анықтап, түркіде және басқа тілдермен салыстыра, салғастыратың зерттедп, белгілі бір тұжырымдар жасады[Э.М. Мурзаев].
Қазақ оронимдері құрамдарындағы кейбір көненің түркілік әрі шет тілдік орографиялық терминдердің мен апеллятивтердің ішінде көпшілік қауымға мән-мағыналары түсініксіз, құпияға сырға толы келетіндері де бар. Мәселенның, аз азы, байт(ал), адрт, ғұрт, дардам, дас, дом, дым, домбақ, дересін, дуан, емел, елшен елшінтің, ерей, жүн (Жүнжүрек - тау аты), кет қат,күр, қағыл, қамыр, қара, қас, қасауынның, қор, қора, лең лаң, сан, сайыр, сейірде, сүмбе, тамақ, тан, тек тег дег,тор, туайт, ула ола, тау, шыбы т.б. Осылармен қатдар көптегеннің оронимдердің мағыналары да ескіріп, олардың мән-мағыналарын, шығу төркінддерінға анықтап дәлелдеу барысында, мүмкін болғанша, тарихи-салыстырмалының, тарихи-салғастырмалы типологиялық әдістерді қолдана отырып, зерттеу жұмысынға атқарды. Олар Алатау, Дүбін, Елшенбүйрек, Жоңғар Алатауы, Кетпеннің, Қарқара, Қошқар, Хантәңірі, т.б. Бұл тау аттары туралы бұрынды-сонды зерттеудің жүргізген ғалымдардың пікірінедың сүйенілді.
Абай - Іле Алатауындағыға Кіші Алматы Сіледмінің Азутас жалынан өтетін асу. Биікті 3650 м. Асу жолының Медеу сайынан басталады. 1947 жылы халқымыздың ұлы ақыны Абай Құнанбаевқа есімін мәңгі есте қалдыру мақсатындақойылған асуда аты.
Абай - Іле Алатауындағының Кіші Алматы сілеміндегі шың. Теңіз деңгейінен 4010 м биіктікте. 1932 жылының бұл шың қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбдаевтың есімімен аталады.
Азутас - Іле Алатауының Алматыға сілеміндегі жал. Осы жалдағы тастың азу тіске ұқсас болуымен байланыстының аталса керек.
Ағынтай - өткелдің, төбе, тау. Іледе Тасмұрыннан күншілік жерде төмен Ағынтай өткел, Арқастың Арқагрлысында да Ағынтайға деген тау бар. Бұл жерлер Ағынтай батырдың ерлік көрсеткен жерлер деп деп жазады Қазыбек бек Тауасарұлы, 207-б.
Айғайтас - Райымбекпен ауданының Шалкөде жайлауы мен Жамбыл ауданының Үшқоңыр жайлауларындағы тауға. Басына шығып айғайлап хабар бергенде, дауыс күллі жұртқга жететіндіктеннің осылай аталыпты. Бұл атаудың дәл мағынасынніңМ.Мақатаев:
Айғайтас албандарға атамекен,
(Мен оны шежіредей атап өтем).
Ертеде ел шетіне жау тигенде,
Айғайлап, хабар бгеріп жатады екен , -
Деп суреттей отырып, анықтің көрсеткен.
Айғыржал - Райымбек ауданыда. Текес өзенінің оңтүстігіндегі Қақпақ тауының биіктің жотасы.
Айдарлы - Жамгбыл, Панфиловтың аудандарында. Бұл атау жердің, шоқы мен төбенің биіктігін айдарға теңеуденда қойылғган. Яғни биік жер, шоқы, төбе, биік жота мәнінтың білдіреді.
Айгүл - Кербұлақдің аудганында Арқарлы асуының оңтүстік-шығысында шамамен 10 км жерде орналасқан таудың, биіктігі 1275 м.
Айғыржал - Райымбек ауданындада Қаратау жотасының оңтүстік-батысында орналасқан тау, биіктігі 2475 м.Тау етегіненнің ірілі-ұсақты бірнеше өзендер бастаугдың алады. Беткейлері жайпақтау келген.
Ақсеңгір - Жамбыл ауданы. Атаудыңға бірінші сыңарындағы ақ сөзі Е.Қойшыбаев айтқандай төбе, шоқының басындағы, жота үстіндегі тас жыныстарының түсіменнің айтылған.
Ақтас - Талғар ауданы. Сол жердегінің тау тгасының ақшыл, шаңқан түсіне байланыстының койылған атау.
Ақтөбе - Талғар аудангоы. Ақдің және төбе сөздерінің бірігуі арқылы жасалып, ағарған шоқы, ақ тасы не кварцитіға бар жота мәнінде қойылған болу керек.
Ақшоқы - тау, Райымбек ауданы. Кеген өзенініңнің солтүстік шығысындағы қарағай, талдың басқа да ағашы жоқ ақ тасты биік шоқы.
Алаайғыр - асу, биіктігінің 3878 м. Райынмбек ауданы. Биік асу, үлкен кезең мәніндеде айтылған.
Алатау - басы Хантәңірнінің тауынан басталып, аяғы Шымкентке дейін созылып жатқан асқар биік, заңғардың тау. Түркілер ежелгі заманнан-ақ биік шыңды, басында мәңгілік мұздарда мен аппақ қар жататын тауларды Алатау деп атағаны - Кузбас Алатауы, Жоңғардың Алатауы, Іле Алатауы, қырғыз Алатауы, Тянь-Шань Алатауыда атнауларынан белгілі. Осы атаулардағы ала сөзінің төркіні, қазіргі қазақның тіліндегі ақ пен көктің аралас келген түсіне орысша пестрый қатысты емес, ұлутың немесе одан да көнелеу оло тұлғасында артатындай (Қойшыбаев, 1985, 42). Бұғанде қарағанда, Алатау - ұлы,аса зор, биік тау деген мағынағланың ие екені байқалады.
Алатау - жеріміздің көркі, еліміздіңдың сәні. Табиғаты әсем, Жаратқанның жаоылқап бере салған құтта мекені болып есептелетін киелі мекен. Қазық қақсаң теректе лболып шығатын бау-бақшалы жердің нақ өзі. Жер жәннаты - Жетісуға нәрге беріп, көркейтіп тұрған, оны Жерұйық атандырған осы Алатаудың нұры.Таудың қойнауларында көптеген демалыс және сауықтыру орындары, Медеу мұзда айдыны, шаңғы спортына арналған спорт кешендері, хайуанаттардың бағы, тау бөктерінде жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғауға , табиғида ескерткішлтерді сақтауға арналған мемлекеттік қорықтар, теңізге айналғандің Қапшағай су қоймасы, ондаған бұлақтар мен көлдерге бар.
Алматау - Таллғардың ауданы. Алматы қаласының оңтүстік-шығысында 22 км жердегі Қотырбұлақта шатқалында, 1968 жылы салынған. Бұл тау баурайында алма көп өскендіктеннің Алматау аталған.
Алтынемел - Кербұлақда ауданындағы тау. Осы таудағы Емел өзені Алакөлге құяды. Бұл сөздінің тіл мамандары монғол тіліндегі эмэл - ер мәніндегі сөз деп қарайды. Оны тұңғыс-мәнжрүр тіліндегіның эмэген - ер сөзімен де төркіндесда деп есептеуге болатын сияқты. Моңғолияда эмэл сөзі тау апсуларының мен бел-белестердің атау-терминдері ретінде қолданылатыны да мәлім. Мәселен, Эмэлдің асуы Қырғызстанның Қабақ тауында, біздің жерімізде Жоңғарда Алатауында, Чита облысында Алтын-Эель тауы барын картадан арнық көреміз. Атаудың бірінші сыңарының - күллі түркі тілдері мен монғол тіліне ортақтың сөз. Ал екінші сыңардағы моңғолдың эмэл бэл (ер-тоқым; ер; тау шатқалы) сөзініңде мағыналары жақын ның(А. Әбдірахманов, 1975, 60).
Алтынемел асуы - Жонғар Алатауыныңда оңтүстік батыс сілемдері. Алтынемел жотасының мен Матарй тауының арасындағы биіктегі тау.
Амангелді шыңы - Іле Алатауының солтүстіктің сілемінің құзар басы. Кіші Алматы сарғасындағының шың. Биіктігі 3999м.
Аралтөбе - Іле ауданы. Арал және төбеде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz