Арқас - тарихи тау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Жамбыл Акерке Нұрланқызы

«АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ОРОНИМДЕРІ: ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ, ЭТНОМӘДЕНИ ПАЙЫМ»

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5В020500 - «Филология» мамандығы бойынша

Алматы 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті

Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

Хаттама № __ « » 2019 ж.

Кафедра меңгерушісі,

ф. ғ. д., проф. Ермекова Т. Н.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: «Алматы облысы оронимдері:тарихи-танымдық, этномәдени пайым»

5В020500 - «Филология» мамандығы бойынша

Орындаған Жамбыл А. Н.

Ғылыми жетекші Атабаева М. С.

Алматы 2019

РЕФЕРАТ

Жұмыс көлемі - бет.

Пайдаланылғын әдебиеттер саны -

Тірек сөздер: топонимика, ономастика, топоним, ороним, топонимжасам, сөзжасам, этимология, географиялық нысан, тау атауы, Алматы облысы.

Мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты - Алматы облысы аймақтық топонимиялық жүйесінің оронимдеріне этнолинвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей мндеттердің шешмн табу көзделд:

Міндеттері:

- Алматы өңірі физика-географиялық жағдайының аймақтық жер бедері атаулары жүйесінде бейнеленуін анықтау;

- Алматы аймақтық оронимдерінің қалыптасуындағы тарихи-танымдық факторларға сипаттама беру;

- этникалық дүниетанымның Алматы өңірі оронимдеріндегі көрінісін айқындау;

- Алматы өлкесі оронимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;

- Алатау тауы, Хантәңірі шыңы топониміне этнолингвистикалық сипаттама беру.

Қолданылатын әдістер : Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, жүйелеу, типологиялық, лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдау әдістері мен тәсілдер пайдаланылды.

Нәтиже : Мол материалдарға сүйене отырып, Алматы облысы оронимдерінің этнолинвистикалық сипаты, жасалу жолдары, даму тарихы, мағыналары мен ұғымдары айқындалды.

Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысының нәтижелер өлкетану, топоним туралы ргел пайымдаулардың дамуына, аймақтық оронимдер жүйесінің болашақтағы даму бағыттарын айқындауға септгн тигзед.

МАЗМҰНЫ

Крспе . . . 6

1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 9

1. 1 Жер бедері атаулары жүйесінің құрылымы физика-географиялық жағдайының аймақтық оронимдерде бейнеленуі . . . 9

1. 2 Оронимдердің қалыптасуының тарихи-танымдық қабаттары . . . 17

2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТТАРЫ . . . 25

2. 1 Оронимдердің сөзжасамдық үлгілері . . . 25

2. 2 Оронимдер мазмұнындағы этномәдени ақпарат . . . 31

2. 3 Оронимдердің қатысымдық семантикасы . . . 42

қорытынды . . . 59

пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 62

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі .

Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл, мәдениеттің өзара байланысының жаңаша антропоцентристік парадигмаданың зерттелуі топонимдік материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқыныңда санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлардың бойы қалыптасқан шаруашылығыменде тұтас қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық ақпараттардың жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристікге парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ оронимдерінің, яғни таудың атауларының табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерінде тану мен сипаттауға жаңа жол ашады.

Жұмыста қарастырылатын және зерттелетін аймақтықтың топонимдер жиынтығы мен жүйесінде көрініс беретін қазақ елініңнің әлеуметтік-рухани тарихы, өмір сүру жағдайы, шаруашылығы, дүниетанымы, т. б. мәденитің мұра құндылықтары санатына жататындығыда жұмыстың өзектілігін айқындай және арттыра түседі. Қазіргі кездегі зерттеу жұмыстарына топонимикалық атлас жасау, жер-суге аттарының этимологиялық сөздігін құрастыру, қазақ топонимдерінің типтік ерекшеліктерін анықтайды.

Қазақстан жеріндегі таулы өлкелерге - Сарыарқа, Алтай, Тарбағатай таулары, Жоңғар Алатауы және Тянь-шаньдің таулары ежелгі заманнан ата-бабамыздың қонысы, мал өргізер жайлауы, аңшылық еткен, кіндік қаны тамған жерін жат жұрттық басқыншыларданда қорғау үшін қасық қаны қалғанша соғысқан, ұрпақ өсіріп, қыз ұзатқан құтты мекені, қасиетті, қастерлі жері болды. Көне замандардан бері тауга дегеніміз күш пен беріктік символы болып саналған. Намысты ұл-қыздардің тауға қарап бой түзеген, өмірдің қиындығын таудай көтеруге үйренген. Алматы облысындағы аспанмен таласқан таулардың ел мен ер тағдырындағыдің орны айрықша.

Қазақстандағы ең биік таулар Алматы облысының аумағында шоғырланған. Олар айбарлы Тянь-Шаньге тауларының жүйесіне кіреді және Орталық Тянь-Шаньдағы Меридиональды, Сарыжаз, және Тәңір тауға жоталарына ұласады. Тәңір Тау жотасында Қазақстандағы ең биік тау - Хан Тәңірі шыңы теңіз деңгейінен 6995 м биіктікте жатыр.

Тянь-Шаньнан солтүстікке қарайды солтүстік Тянь-Шань сілемдеріне ұласатын Теріскей Алатау, Күнгей Алатау және Іле Алатауытың жоталары созылып жатыр. Ұзынқара (Кетпен) жотасы, бұл жоталардың ұзындығы 50 мен 100 км аралығында қамтиды. Одан солтүстікке, Іле өзенінен әрі қарай Жетісу (Жоңғар) Алатауының алып тау жоталарыыс созылып жатыр.

Алатау тауы, Хантәңірі шыңынің қазақ халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие атау. Алатау - асқақтықтың, биіктіктің бойтұмарының.

Дипломдық жұмыс көлеміндеба Алматы облысы оронимдерінің, яғни тау атауларының тарихи-танымдықтың негіздері мен этномәдени сипаты лингвистикалық тұрғыда қарастырылады.

Өткен ғасырдыңда 80-90-шы жылдары қазақ ономастикасының, оның ішінде топонимияның қарқындап дамуымен ерекшеленсе, 90-жылдардың соңына қарай зерттеу парадигмасы жаңа антропоөзектіктің бағытқа бет бұра бастады. Тіл білімі ғылымы, оның ішіндегі ономастиканың эволюциялық даму барысында қазіргі заманауи зерттеулерде қоршаған ортаны, жалпы этномәдени, ономастикалық кеңістікті идеографиялықтың аймақтарға жіктеп қарастыру аса өзекті болып отыр. Оның өзі адамзаттың барлық тіршілікке аясын қамтитын және іштей тармақталып кететін, академик Ә. Қайдарға ұсынған Адам, Қоғам, Табиғат ірі бірнеше кешенді секторға бөлінеді. Өткен ғасырдың 70-80 жж. түркі тілдес ұлттық топонимиясында лексика-семантикалық жағынан топтастыру А. Әбдірахмановтыңге, С. Атаниязовтың, Қ. Қоңқабаевтың, О. А. Султаняевтің, А. А. Камаловтың, еңбектеріндеде орын алады. Ал түркі тілдеріне ортақ боларлықтай жер-су атауларын жан-жақты топтастыру Ресей жеріненің қарасты таулы Алтай өңірін зерттеген О. Т. Молчанованыңде еңбегінде «Адам» және «Табиғат» деген үлкен екі топта берілген, іштей көптеген тақырыпшаларғада жіктеле түскен. Қазақ топонимиясында А. Әбдірахманов жер-су атауларын алғаш рет лексика-семантикалықты топтастыру барысында жасалу жолдарына қарай 14 топқа бөлген. Топонимдерді қандай да бір жер-су атауларының географиялыққа және тарихи мәнінен хабар беретін белгіде ретінде қабылдау қалыптасқан. Қазақ халқының географиялық терминологиясында зерттеген, Қазақстанда топонимиканың географиялық ғылым ретінде негізін салған географ-ғалым Ғ. Қонқашбаевтың болды. Қазақстан этнотопонимикасын, ұлттық ономастиканың лингвокогнитивтік және этномәдени негіздерін Ә. Әбдірахманов, Т. Жанұзақда, Қ. Рысберген, Е. Керімбаевқа, Б. Бияров, т. б. зерттеді. Атап айтқанда Е. Керімбаев Қазақстан оронимиясының лексикалық-семантикалық типологиясын, Г. Сағидоллақызынің қазақ және монғол халықтарының тарихи-мәдениге байланыстарының топонимияда бейнеленуін қарастырса, Ғ. Ермекбаев жер бедері атауларын семантикалық, морфологиялық тұрғыда талдап, фоносемантикалықта сипаттама жасады

Аймақтық топонимияны саралаған А. Әбдірахманов, О. Сұлтаняев Көкшетау өңірінің жер-су атаулар сөздігін, Б. Бияровта, А. Әлімхан, Б. Келгембаева, Г. Құсмановаға Шығыс Қазақстан топонимикасын құрастырды. А. Жартыбаев Орталық Қазақстан топонимиясының өзекті мәселелерін, Қ. Т. Сапаров Павлодар облысының топонимикасын, Г. Б. Мадиева Шығысба Қазақстан облысы гидронимиясын, Б. Бияров Өр Алтайдың жер-су аттарын, Б. Көшімова Маңғыстау киелі жер-су атауларының этномәдениге негіздерін зерттеген.

Жамбыл облысының топонимикалықға атауларының анықтамалығы жасалған. Профессор Телқожа Жанұзақовтыңге географиялық атауларын Алматы облысы бойынша сипаттаған іргеліде еңбегі бар.

Зерттеу нысаны . Алматы облысы аймақтық топонимиялық жүйесінің оронимдері.

физика-географиялықта, тарихи, этномәдени алғышарттары мен этнотанымдық негіздері.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Жұмыстың негізгі мақсаты - Алматы облысы аймақтық топонимиялықге жүйесінің оронимдеріне этнолинвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей мндеттердіңға шешмн табу көзделд:

Міндеттері:

- Алматы өңірі физика-географиялыққа жағдайының аймақтық жер бедері атаулары жүйесінде бейнеленуін анықтау;

- Алматы аймақтық оронимдерініңде қалыптасуындағы тарихи-танымдық факторларға сипаттама беру;

- этникалық дүниетанымның Алматыға өңірі оронимдеріндегі көрінісін айқындау;

- Алматы өлкесі оронимдерінеде қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;

- Алатау тауы, Хантәңірі шыңы топониміне этнолингвистикалықта сипаттама беру.

Қолданылатын әдістер: Зерттеу барысында сипаттамалыны, салыстырмалы, құрылымдық, жүйелеу, типологиялықің, лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдауға әдістері мен тәсілдер пайдаланылды.

Зерттеу материалдары . Зерттеу барысындаға негізгі дереккөздер ретінде Алматы өңіріне қатысты оронимдіктің деректемелер алынды. Топонимдік, энциклопедиялықты сөздіктердегі, анықтамалардағы топонимдік деректер және көркем әдебиет, фольклорлықға мәтіндер пайдаланылды.

Нәтиже: Мол материалдарға сүйене отырып, Алматы облысы оронимдерінің этнолинвистикалық сипаты, жасалу жолдары, дамудың тарихы, мағыналары мен ұғымдарыға айқындалды.

Ғылыми-теориялық маңыздылығы: Зерттеу жұмысының нәтижелер өлкетану, топонимде туралы ргел пайымдаулардың дамуына, аймақтық оронимдер жүйесінің болашақтағы дамуға бағыттарын айқындауға септгн тигзед.

Диплом жұмысының құрылымы. Дипломның жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыға мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Алматы облысындағы тау атаулары қосымшада берілді.

1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ОРОНИМДЕРДІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ТАРИХИ-ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Жер бедері атаулары жүйесінің құрылымы физика-географиялық жағдайының аймақтық оронимдерде бейнеленуі.

Қазақстанның казіргі жердің бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына тікелей байланысты. Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынанның, климаттың үнемі өзгеріскеға ұшырауынан және тектоник қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Жер шарының басқа аудандары сияқты Қазақстан аумағында да жер бедері әлі даму үстінде. Қазіргі жердің бедері жердің ішкі және сыртқы күштерінің әрекеті нәтижесінде қалыптасып отырға. Ішкі, сыртқы күштер әрекеті әлі жалғасудада. Ішкі күштердің әсері кейінгі тау түзілу процестерінде, яғни жер қабатының ғасырлық тербелістеріде нәтижесінде биік таулыдың аудандардың шетінде болатын көтерілулер мен төмен түсулерден байқалады. Қозғалыстардың нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып, қатпарлы-жақпарлы таулар қалыптасты.

Кең-байтақ қазақ жерінің Алматыға облысы табиғат ресурстары мен көздің жауын алатын әсемтың биік тауларымен ерекшеленеді. Алматы облысының жері ежелден Сақ, Үйсін, Қаңлы тайпаларының, Ұлы жүз қазақтарының атамекеніды болды.

Алматы облысының табиғаты мен жер бедері әр алуан. Т. Жанұзақтың зерттеуінде Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін бөлігі көнеға құрғақ арналармен тілімделгенның. Солтүстік-шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу(Жоңғар) қақпасыға орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері толығыменға қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдардың мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауының - Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1, 0 мың км ² -ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т. б. ) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғынаға еніп жатыр. Облыстың оңтүстік және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпендің (Ұзынқара) жотасы және СолтүстікТянь-Шаньсілемдерінің т. б. жоталарынанға құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттерітің мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері) деп көрсетеді.

Алматы қаласында 2005 жылы жасалған жаңа картада Тәңіртауын үшке бөліпға қарастырған. Солтүстік құрамындағы тау-жоталар: Қырғыз Алатауы, Талас Алатауының, Сусамыртауы, Сонкөлтау, Теріскей Алатауы, Күңгей Алатауы, Алматы Алатау жотасы, Кәстек жотасының жалғасы, Кекілік-Сеңгір тауы. Этнографға, жазушы Зейнолла Сәнік келтірген дерек бойынша, Нарат жотасында 4257 метрдің биіктікте орналасқан Қабанбай батырдың шоқтығы барға екенін анықтаған.

Жетісу Алатауы деген ұғым қалыптасқан. Ол үшкеға бөлінеді. Солтүстіктың Жетісу, Орталық Жетісу, Оңтүстік Жетісу. Оңтүстік Жетісу тау жоталарына: Малайсары, Арқарлыға, Күреңкей (Алтынемел), Матай, Дегерес, Қатутауның, Аяққалқан, Долантау, Дуантау, Жәдігер (Аты жоқ) тауы, Қоянды тау, Тоқсанбай, Бежінтаутың, Көкшіиелі, Жосалы, Жалбасы (Албасы), Шаған-Жекетаудың, Қотырқайың, Желдіқара, Арқарлық, Қыземшек, Қанжыға, Бұйра-Қора, Еренқабырға, Абралы, Киелітің тауы кіреді.

Шоқан Уәлихановтың: «Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің бір саласын қамтитынға тарихи оқиғалармен байланыстының жер-су атаулары, адам аттары тағы да басқалары есте сақталып, атадан-балаға жалғасыпға жатады» десе, Мұқтар Әуезов: «Біздің қазақ жер аты, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатынадың қарай қоя білген жұрт. Қайда, қандай өлкегедің барсаң да, жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншаматың мән-мағына, шешілмеген құпияға сыр жатады» - деп анық көрсеткен болатын.

Топонимика гректің - орын + опума - есім, ат деген сөздерінен алынған. Яғни топонимдер - жер-су аттарыға, олар тау аттары - оронимдер мен өзен аттары -гидронимдерден тұрады. Оронимдер - тауның, жота, қыр, қырат, төбе, бел, асу, шың, құзға сияқты географиялық нысандардың атаулары.

Жер-су аттарының түрлі өзгеріске ұшырап, ауысып отыру құбылысы, тарихи жағдайларға тікелей байланысты. Ата мекен атауларыда белгілі бір халықтың тарихына, мәдениетінетың қатысты болғандықтан ондағы жер-су аттары тарихи ескерткіш іспетті көрінеді. 1837 жылының жазылған бір еңбегінде орыстың ғалымы Н. И. Надеждин топонимдер арқылы халықтардың миграциясын (көшуін), жаңа жерлерге қоныстануынға анықтауға болады деген тұжырым жасайды.

Алматы облысындағыдың оронимдерден сол өңірді мекендеген халық тарихының ізі, дүниеге көзқарасы, тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылық-кәсіптері, әдет-ғұрпы, салт-санасы көріністің береді. Тарихи оқиғалармен байланысты оронимдердің халықтың жадында сақталып, атадан-балаға мирас болып жалғасып келе жатыр. Тау атаулары шығуға тегі жағынан ежелгі дәуірлерденға, орта ғасырлардан, ХХ-ХХІ ғасыр атаулары байқалады.

Этнолингвистикамен сабақтас этнос болмысының санға түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академиктің Әбдуәлі Қайдар екіге бөледі: 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, мәдениеттану), этнографияның, этнология, өлкетанутың, фольклористика, мифология, астрономия, педагогика, дидактика т. б. ) ғылымдар. 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология, ономастика, фразеологияның, паремиология, терминология, лексикография, социолингвистика, этнолингвистиканың, психолингвистика т. б. ) [Ә. Қайдар, 12 б. ]

Ғалымдар пікірлерінен, адамның қоршаған әлемді танып білу көзі - оның тілі екенінға және оның басқа рухани құндылықтармен өзара тығыз байланыста екенін аңғарамыз. Бұл идеяның заңды жалғасын көптеген ғалымдар өз зерттеулерінеға арқау етті. В. фон Гумбольдтың ізбасарлары Г. Штейнталь мен М. Лацарус этностар психологиясының тілге әсерін зерттеп, индивидті психикалық тұрғыдан этностық тілді қалыптастырудағы роліне талдау жасаса, тіл білімінің ірі майталманы Фердинанд де Соссюр тіл мен мәдениеттің, ұлттық таным мен ойлаудың іліктес екеніне бағыт-бағдар сілтеді. Яғни қоғамның даму заңдылығындағы күрт өзгерістер (адам санасының өсуі, ғылым мен техниканың дамуы) мен ерекшеліктерге қарамастан әлемдегі әрбір ру, тайпа, этностың өзіндіктің болмыс-бітімін сақтап қалуы этнография, психологияның, тіл білімі үшін аса маңызды жетістік екені бұдан кейінгі зерттеулерге арқауға болды.

Профессор М. С. Атабаеваның зерттеулерінде: «Этнолингвистикалық зерттеу - тіл байлығының этнос болмысының мәдени, рухани дүниесін бейнелейтін мағлұматы бар сөздерін талдап зерделеп түсіндіруге деген сөз, осы күні көпшілік түсіне бермейтін сөздердің арғы қабатында олардың пайда болуы, этнос тұрмыс-тіршілігіне қатысты ақпаратға жатыр. Этнос болмысы - оның ғасырлар бойы қалыптастырған материалдық және рухани мәдениеті арқылы танылады, оны жеткізуші тілдік деректер», - деп көрсетіледі [С. Атабаева, 52б. ] .

V- ғасырларда Ресейдің географиялық императорлық қоғамдары өз отарындағы аймақтарды зерттеуге бел шеше кіріседі. Барлық өлкелердің қазбаға байлықтарын, географиясын, геологиясын, жануарлар дүниесін зерттеуді көздейді. Осы мақсатпен 1882 жылының Санкт-Петербург қаласында Геология комитеті құрылады. Комитеттің бөлімшелері Орталық Ресейде, Оралда, Батыс Сібірде, Орта Азияда болды. Қазақстанда Ресей Федерациясы Совнаркомының төрағасының ықпалымен 1928 жылы геология комитетінің іргесі қаланды. Одан кейін Геология комитетінің негізінде Қазақстан геолтресі қазақ геологияға басқармасы ұйымдастырылып, бүкіл Қазақстандық геологиялық жұмысқа кіріседі. Көптеген кен орындары ашылады. Аймақтық геология карталары құрастырылады.

Орыс зерттеушілерінің ішінде ландшафт терминдерінің топонимдік белсенділігі мен таралуға мәселесіне В. П. Семенов-Тян-Шанский алдымен көңіл аударды. Ол «Халықтық жер-су атауларында географиялық пейзаж қалай бейнеленеді?» деген әйгіліға еңбегінде ландшафт терминдерінің топонимжасамдық қызметіне байланысты басты заңдылықтарды ашады.

П. П. Семенов Тянь-Шаньский 1850 жылдарыға Құрсай-Қапшағай өткелінен Іле өзенінің солтүстік жағынан алыстан көрінген Алатауды «Хребет Заилийский Алатау», ал Қастек жотасының шығысындағы жотаны «Хребет Заилийский Алатау» деп көрсеткен болатын. Ал оның шығысына Шарын керішіне дейін созылып жатыр. Қазіргі материалдардың нәтижесінде бұл тауды үш бөлікке бөліп қарастырады. Бірінші Қараш жотасына: Бақай, Орта тау, Алмалы, Сөгеті, Қызылтас, Үлкен Бұғытыға, Шошқалы тау, Кіші Бұғытының таулары болса, екінші бөліміне Сарытау, Жамбас, Алабайтал, Торайғыр таулары жатады. Алатаудың өзі Қарғалы өзенінен бастап, Аманжолов Садық асуына дейін созылады.

Қай тіл болмасын, ең көп кездесетіні жалқы есімдер, оның ішінде жер-су аттарының мол екені баршамызға аян. Біздің Қазақстан да ондай атаудан кенде емес. Кең байтақ республиканың жеріндегі тау, өзен, төбе-шоқыға қойылған мыңдаған топонимдер осының айғағы. Жалқы есімдер тіл білімінің бір саласын ономастика деп атайды. Бұл сөз гректің «есім, ат», «ұғым, ілім» есімдер деп түсіндіріледі. Қазақ тілінің ономастика саласында да жемісті еңбектер істеліп келеді. Бұл салада Т. Жанұзақовтың, Ә. Әбдірахмановға, Е. Қойшыбаев, Е. Керімбаев, В. Н. Попова т. б. ғалымдардың еңбегін атауға болады.

Табиғаты жағынан болсын, географиялық жағынан болсын, Жетісу өңірі ерекше, оның бір жағы биікға таулы, бұлақты, өзені мол жер болып келеді. Қазақстан жер-су аттарын зерттеп жүрген ғалымдардың айтуынша, тіліміздегі топонимдер құрамы жағынан алып қарағанда үлкен екі бөлімнен тұрады. Жетісу өңірінде кездесетін Алтынемелтің, Басқан, Сарқан топонимдері Алтай дәуіріне жатқызады. Ә. Әбдірахмановтың зерттеулерінде Жетісуда кездесетін кейбір гидронимдер жөнінде айтқан қызықты пікірлер бар. Жоңғар Алатауынан басталып Лепсі өзеніне құятын өзенді Басқан дейді.

Қазақстан жерінде жиі кездесетін топонимнің бірі - Шаған. Бұл атау Жетісу жерінде ұшырайды. Мысалы: Кербұлақ ауданында Шаған т. б. Кейбір ғалымдар Шаған моңғолдың қаған деген сөзіне бұрмаланған атау деп қарастырады.

Жетісуда кездесетін жер-су аттарының ішіндегі тауларға, өзен-су атауларына және кісі, өсімдік аттарымен байланысты топонимдер кездеседі. Кісі есімдеріне байланысты аталатын топонимдерге Қарасай, Орақты, Қанай, Есеттың, Жанай тәрізді жер аттарын айтуға болады.

Жетісу өңірінде өсімдіктерге байланысты топонимдер: Алмалы, Теректі, Қамысты, Көкпекті, Жыландыбастаудың, Шилі, Итмұрынды, Толдысай т. б.

Қазақстан аумағындағы орорнимдер арасында басқа топоним топтарына қарағанда көне атаулар өте көп кездеседі. Мұны көне түркілердің тауға табынудың дәстүрімен тығыз байланысты. Биік тауларға табыну, оларға айрықша құрмет ерте замандардан бері барлық халықтарда болған. Бір тәңірге сиынған ежелгі түркілерде аспанға жақын тұрған биік шыңдар қасиетті деп саналған, яғни тауға жақын тұруды Құдайға жақындау ретінде түсінген. Енисей маңындағы орыс топонимиясының ерекшеліктрін зерттеген С. П. Васильева бұл өңірдегі «әулие» атаулардың көбінесе гидронимдер болып табылатыны туралы жазған [28, 15 б] . Мұның өзі номинациялау процесінің ұлттық менталитетпен байланыстыға екендігін дәлелдейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.