Қазіргі Түркия мемлекетінің Қазақстандағы қарым қатынас деңгейін көтерудегі рөлін көрсету
Кіріспе.
1. Қазақстанның тәуелсіз ел атануы және Түркия республикасымен қарым-қатынастар бастауы
1.1 Қазақстан Республикасының Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың орнауы негіздері.
1.2. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері.
1.3. Қазақстан Түркия бірлескен кәсіпорындардың құрылуы және оның қызметі.
2. Түркия Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасқа 20 жыл.
2.1 Қазақстан мен Түркия қарым-қатынасы дамудың жаңа көкжиегіне бет бұрды.
2.2. Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастарға Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қосқан үлесінің маңыздылығы.
2.3. Қазіргі кездегі Қазақстан-Түркия қатынастарының өзекті мәселелері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Түркия, яғни Түркия Республикасы (түр. Türkiye, Türkiye Cumhuriyeti) - Азия мен Еуропа құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-шы орын алады (783,562 км²). Жұрт саны - 72,600,000 адам. Тәуелсіздігін 1923-жылы алған. Осман империясының ыдырауының нәтижесінде пайда болды. Кіші Азия түбегінде орналасқан, оны Қара,Жерорта, Эгей мен Мәрмәр теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында Грузия, Әзірбайжан, Иранмен жәнеАрмениямен,батысында Болгариямен, Грекиямен,оңтүстігінде Ирак және Сириямен шекаралас.
Түркия - кез келгеннің талғамына жауап беретін ел!
Түркия-табиғи әдемілігімен, бірегей тарихи және археологиялық мұрасымен туризмнің қарқынды дамып келе жатқан инфрақұрылымымен және қонақ үйі бизнесімен, өзінің дәстүрлі қонақжайлығымен және байыпты бағаларымен қонақтарды өздерінің күткендерінен де асыра қанағаттандырады. Түрция өзінің демалуға арналған кең спектрімен шын мәнінде көпшілікке танымал демалыс орындарының бірі деп атауға тұрарлық. Түркияның ауыспалы географиялық жағдайлары бір күнде 4 түрлі климатты бастан кешіруге мүмкіндік береді. Үш жағынан үш түрлі теңізбен қоршалған елдің жағалауын тік төртбұрыш түрінде жағажайлар, аралдар, бұғаздар, шығанақтар, түбектер, желкенді кеме тоқтайтын айлақтар, жарты аралдар мен қойнаулар қоршаған. Жергілікті жердегі туристік белсенділікпен, жазы сегіз айға созылатын (Бодрум,Анадолы және т.б.) жазғы және қысқы туризмнің барлық кезеңінде спорттың кез келген түрімен (рафтинг, тау шаңғысы, альпинизм және т.б.).айналысуға мүмкіндік ұсынатын елді барлық жағынан таулар, аңғарлар, өзендер, құламалы сулар мен үңгірлер безендіріп тұр.
Түркияда тау шаңғысы спорты әуесқойлары, альпинистер, жаяу серуенді ұнататындар мен тіпті аңшылар да жаңа және ұмытылмас рақатқа батады. Түркия - бұл Анадолының барлық өркениетінің бесігінен тербетіліп шыққан ашық ауадағы мұражай. Түркияның тарихи мұрасы мен археологиялық байлықтары бір континентке жетеді. Соңғы уақытта Түркияға деген қызығушылық денсаулық сақтау тарапынан артып келеді, Түркияның жер асты ыстық сулары шын мәнінде көптеген ауруларға медицина тарапынан шипалы суы мен балшықтары дертке дауа, ауруға шипа деп танылған. Ең басында Ислам мен Христандық тұрған сансыз діни пайымдаулардың ортақ нүктесінде орналасқан Түркияға келушілер қандай дінге жатса да, осы жерде сол діннің өзінің қасиеттісін табады: бұл храмдар мен әулиелердің жерленген жерлері, мазарлар мен молалар және т.б.
Елдің ресми аты- Туркия Республикасы. Құрылған күні - 1923 жылғы 29 Қазан. Астанасы - Анкара. Ең ірі қалалары - Стамбул,Анкара,Измир,Адана,Анталия. Орналасқан жер көлемі - 814.578 km2 Мемлекеттік тілі - түрік тілі. Ірі қалаларда ағылшын тілі кеңінен тараған.
Әдетте курортты аймақтарда көптеген ұйымдар демалыссыз жұмыс істейді, ең дұрысы тағы да күні бұрын біліп алған жөн болады.Түркияда ресми мерекелер екіге бөлінеді: Ресми мерекелер жыл сайын тойланатын негізгі мерекелер әр жылы сол күндерде және діни мерекелер жыл сайын жылжымалы күнтізбе бойынша тойланады. 1 Қаңтар, 23 Сәуір, 1 Мамыр, 19 Мамыр, 30 Тамыз, 28 және 29 Қазан.
Түркиямен визалық режімді қолдайтын елдердің азаматтары визаны аэропорттан оңай алуына болады. Қалаларда және негізгі туристік қалаларда халықаралық деңгейдегі жоғары сапалы қызметтің кең спектрін жеке және мемлекеттік ауруханалар ұсынады.Жер орта теңізінің басқа көптеген елдері сияқты түрік асханасы да денсаулыққа аса пайдалы, балғын және дәмді. Су құбырындағы ішетін су хлорландырылады және қауіпсіз. Оның үстіне, шөлмектегі суларды да таңдауға болады, ол байыпты бағамен сатылады және пайдалануға дайын болады.1
1980 жылдарға қарай қоғамдык-саяси және зкономикалық құрылысы өзгеше мемлекеттермен, әсіресе АҚШ және Ұлыбритания, Франция сияқты батыс державалармен екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан тартысы барысында Кеңес Одағы мемлекеті экономикалық тұрғыда өзінің әлсіздігін таныта бастады. Қырғиқабақ соғыс саясаты жағдайындағы жаппай қарулану бәсекелестігі КСРО мемлекетінде ең алдымен әскери-өнеркәсіптік кешенді басым дамытуға алып келгені мәлім. Ал бұл өз кезегінде халық шаруашылығының бейбіт саласындағы ахуалына керісінше әсер етті. Жеңіл өнеркәсіп және басқа да әлеуметтік салаға тікелей қатынасы бар өнеркәсіп кешені халықтың күнделікті сұранысын қанағаттандыра алмайтындай дәрежеде еді. Сондықтан экономика саласында негізгі назарды әскери өнеркәсіптен бейбіт шаруашылыққа қарай ойыстыру қажет болды. Ал бұл өз кезегінде халықаралық қатынастарда КСРО-ның сыртқы саясатына өзгерістер енгізуді, батыс державаларымен нақты жағдайға байланысты қарым-қатынасын қайта қарауды қажет етті.
Мұндай экономикалық реформалар ең алдымен нарықтық қатынастар негізінде, мемлекет тарапынан үйлестіру, бақылау арқылы іске асырылатын болды. Алайда, нарықтық қатынастар, жалпы кеңестік экономикаға либералдық сипат беру өз кезегінде қоғамды демократияландыру шараларымен қатар жүргізілуі қажет еді. Бұл заңдылықтарды іске асыру барысында КСРО мемлекетіндегі ұлттық және ұлтаралық қатынастарды да, одақтас және автономиялық республикалардың орталық үкіметпен байланысын, қарым-қатынасын да, құқықтық негіздерін де қайта құру, өзгерту күн тәртібіне қойылғаны мәлім. Мемлекеттердің бөлінуінен басталған бұл үрдіс бұрынғы одақтас республикалардың бірінен соң бірі өз егемендігін жариялауына, ал 1991 жылы тамыз оқиғаларынан кейін ыдырап, сол жылғы желтоқсанның бас кезінде бір кездегі құдіретті империя Кеңес мемлекетінің тарихи аренадан кетіп, әлем картасында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына алып келді.
Бұл тақырыпта: Түркияның Қазақстан елімен қарым қатынастарының даму барысы қалам тартып зерттеулер жасауымдағы басты мақсаты болып: Түркияның түбі бір Қазақ елімен ара қатынастары жағдайын анықтау болып табылады.
Сонымен қоса дипломдық жұмысты жазу барысында нақты деректерге сүйене отыра, жаңалық енгізу және дипломдық жұмысты қазіргі ғылыми зерттеу саласындағы стандартқа сай жазылуын қадағалау.
Жұмысымның міндеті:
1. Екі елдің қатынастарының қай деңгейде екенін анықтау.
2. Осы қатынастарының өзіндік ерекшелігін ашып көрсету.
3. Экономикалық, саяси және мәдени қатынастарының ішкі нарыққа тигізген әсерін анықтау.
4. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдерін талдау.
5. Қазіргі Түркия мемлекетінің Қазақстандағы қарым қатынас деңгейін көтерудегі рөлін көрсету. Екі ел арасындағы байланыстың маңыздылығы мен тәжірибе алмасудың болашағына талдау жасау.
Жоғарыда айтылған міндеттерді шешу үшін әр түрлі әдебиет көздері: ағымдағы басылымдар, энцеклопедиялық басылымдар, жол сілтеуіштер, анықтама басылымдары мен интернет көздері қолданылған болатын.
Алға қойылып отырған басты нысан Түркия мен Қазақ елі және жоғарыда айтылған мәселелерді жан жақты зерттеп, қорытынды жасау.
Қазақстан мен Түркия арасында саяси, экономика, мәдени қатынасы тез дамып кетті. Бүкіл Түркия Республикасының Ата Түрік Мұстафа Кемал өзінің 10-жылдық тәуелсіздігінде сөйлеген сөзінен кейін 58 жылдан кейін қатынастық бастамасы еді. Бұл қатынас Түркияның 58 жыл бойы Қазақстанның тәуелсіздігін күткендігін, оған жақсы дайындалғандығын көрсетіп отыр. Екі Елдің арасында дипломатиялық достық, ынтымақтастық қарым-қатынастары орнатыла бастады. Бірақ айта кететін бір нәрсе 1992 жылы Стамбулда Түркі мемлекеттерінің бас қосуында Түркияның Президеті Түркішілдік Одағын құруға ұсыныс жасағанда Н.Назарбаев қол қоюды қарсылық білдірді Өзбекстан Президенті Ислам Каримовта бұл ұсыныстан қол қоюдан бас тартқан еді.2
Дипломдық жұмысымның мақсаты орай мен - осылайша Қазақстан мен Түркия Республикасының жан-жақты салада қатынастарын дамуы тарихи құбылыс сипатын алып отыр. Сондықтан да бұл мәселені зерттеу, талдау олардың бағыттарына сипаттама беру қажеттілігі қалыптасып отыр. Осыған орай мен осы жұмысымда арнайы зерттеу жұмысын жасауды көздедім.
Себебі Қазақстан мен Түркия Республикасының қарым-қатынастары туралы сол кездерде бірқатар еңбектер мен кітаптар, ғылыми мақалалар жарыққа шыға бастады, сондай ақ, Қазақстан мен Түркия Республикасының қарым қатынастарын бастамасы екі елдің тұңғыш рет келісім жасау министрлердің дипломатиялық қатынастардың бастамасы, кәсіпорындардың бірлесу туралы Келімбетов М. Қазақстан коммунисі газетіне де жазған болатын.3
Н.Назарбаев тәуелсіздік алған кезде тұңғыш мойындаған және туысқан Түркия Республикасының Президенттері туралы өз еңбегінде жазады.4
1996 жылы Түркия Республикасында Қазақстан мен Түркия Республикасының 5 жылдық дипломатиялық, экономикалық мәдениет қарымқатынастары мен екі елдің 5 жылда жасалған келісім шарттар туралы жазылған еңбек шықты.5 Фейзуллах Будак ежелгіден қазіргі Қазақстанның тарихы туралы өз еңбегін түрікше жазып шығарады.
Мені айрықша қуантатын жәйт еліміздегі тұрақтылық, бұл демократиялық қоғам көмек беруі, нарықтық экономикаға өту, негізгі принциптер жаңа конституцияға әлем елдерінде қалыптасқан Қазақстанның түбі бір Түркиа елімен түбі бірлігі тек ата - баба қанында ғана емес, Президент дана саясатшы Н.Назарбаев басқарған ел ұлы мемлекет болуа сенімім. Түркия осы жолда жан-жақты қолдау, ұсыныс беруге дайындығының болуы. Өйткені 15 жыл ішінде Түркия үлкен тәжірибе жинақтады, дін қиыншылықтарымызды түрлі жолдармен шығу жолын қарастырамыз деді.
1. Қазақстанның тәуелсіз ел атануы және Түркия республикасымен қарым-қатынастар бастауы.
1.1 Қазақстан Республикасының Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың орнауы негіздері.
Сөйтіп, 90-жылдардың басындағы Кенес Одағының құлдырауы тәуелсіз мемлекеттердің құрылуына себеп болды. Ал ол өз кезегінде түркі тілдес халықтар мемлекеттерінің, онын ішінде Қазақстан мен Түркияның саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қарым-қатынастарының қарқыны өсуіне түрткі болды. Жоғарыда айтылғандай, 1991 жылы 16 желтоксанда жарияланған Қазақстан тәуелсіздігін әлемде бірінші болып таныған мемлекет Түркия Республикасы болды.
Қазақстанға ең бірінші болып қолдау көрсеткен Түркия мемлекетінің теңдесі жок бұл актісі тәуелсіз жас мемлекеттің халықаралық деңгейде тез танылып, өзінің сыртқы саясатын айқындауға, басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынастарының негізін салуға жол ашты. Көп ұзамай 1992 жылы 2 наурызда Қазақстан мен Түркия арасында дипломатиялық қатынастар орнатылды және де Алматы қаласында ең бірініш болып Түркия Республикасының Елшілігі ашылды. Әрине, бұл ресми дипломатиялық қатынастың орнатылуы еді.
Айта кететін жайт, Түркиямен мәдени қарым-қатынастың алғашқы ресми байланысы 1990 жылдың желтоқсанында орнатылды. Онда Қазақ КСР-ның мәдениет жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Түркия Республикасының мәде-ниет министрлігінің арасында қарым-қатынас туралы келісімге және де Қазақ КСР-ы мен Түркия Республикасының Үкіметтері арасындағы ресми протоколға қол қойылды. Бұл құжаттарда жастарға білім беру саласында көрсетілетін көмек, жоғары оқу орындарындағы қарым-қатынас, бірлескен ғылыми жобалар жасау, студенттермен, әр түрлі саладағы мамандар және ғалымдармен алмасу, халықаралық семинарлар, конференциялар, фестивальдер өткізу, көрмелер ұйымдастыру, мәдени орталықтар ашу, театрлық, музыкалық және де басқа да шығармашылық ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастарды қолдау, мара-паттау, қазақ жазушыларының шығармаларын түрік тіліне, ал түрік жазушыла-рының шығармаларын қазақ тіліне аудару және Қожа Ахмет Ясауимен Арыстанбаб кесенелерін жөндеуден өткізу, бірлескен археологиялық зерттеулер ұйымдастыру және тағы басқа да мәдени саладағы қатынастар туралы шаралар нақты көрініс тапты 6
Бұл ресми қарым-қатынастар ең алдымен түбі бір туысқан түрік халқы мен қазақ халқы арасындағы бір кезде үзіліп қалған мәдени және рухани байланыстарды қалпына келтіріп, екі халық арасындағы тарихи сабақтастықты жалғастырудың алғашқы қадамы еді. Түркия мемлекеті мен Қазақстанды байланыстырған осы шаралар республика жұртшылығы тарапынан қызу қолдау тапқанын айту қажет. Мұнан кейінгі туысқандық байланыстар, әсіресе халыққа етене жақын мәдениеті, білім, ғылым саласындағы өзара қарым-қатынастар екі ел арасын одан да тығыз жақындатты. Бұған Түркия мен Қазақстанның экономикалық байланыстары да зор ықпал етті. Сондыктан, бүгінгі күні қазақ-түрік ынтымақтастығы кең әрі жан-жақты екендігін және де халықаралық аренада қарым-қатынастарының артқандығын қуана айтуға болады, сонымен қатар екі елдің маңызды мәселелер бойынша ұстанған бағыттарының бірлігі мен ұқсастығын атап айту да қажет.
Қазақстан мен Түркияның арасындағы екі жақты қатынастардың дамуымен қатар екі елдің халықаралық ынтымақтастық саласындағы өзара әрекеттестігі де маңызды орын алатыны сөзсіз. Түркия алғашқыдан бастап Азиядағы өзара ықпалдастың және сенім шаралары кеңесі (АӨЫСШК) шеңберіндегі Қазақстан тарапының инициативасын барынша қолдап келеді. 1999 жылы қыркүйек айында Алматыда өткен АӨЫСШК-не қатынасушы елдердің сыртқы саяси мекемелері басшыларының бас қосуымен мемлекеттік министрі Абду Халук Мехмет Чай бастаған Түркия делегациясының қатысуын айтуға болады.
Екі елдің халықаралық деңгейдегі ынтымақтастығы халықаралық және аймақтық ұйымдар шеңберінде бір-бірін өзара қолдаудан да көрініс табуда.
2000 жылы 5 мамырда Түркия мемлекетінде оныншы Президент болып Ахмет Недждет Сезер сайланды. Ахмет Недждет Сезер Нұрсұлтан Назарбаев екеуі алғашқы кездесулері Нью-Йоркте Біріккен Ұлттар Ұйымының алақалы жиынында кездескен еді.7
2000 жылы 19 қазан күні Түркия Республикасының оныншы Президенті Ахмет Недждет Сезер Қазақстанға тұңғыш рет ресми сапарымен келді. Астана әуе жайы басында жоғары мәртебелі мейманды мемлекеттік хатшы Әбіш Кекілбаев қарсы алды. Содан кейін Түркия Президентінің кортежі Қазақстан басшысының резиденциясын бетке алды.
Қазақстан басшысы екі ел мемлекет арасында серпінді дамып отырған дәстүрлі достық қарым-қатынастардың алдағы уақыттарда жалғасын таба беретініне сенім білдіреді. Түркия Президенті өз елінің Қазақстан мен және Орталық Азияның басқа да мемлекеттерімен ынтымақтастық байланыстарды дамытуға деген бағыты өзгермейтін, әрі мұның өзі Түркияның аса маңызды сыртқы саяси басымдықтарының бірі болып қала беретінін атап көрсетті8.
Қазақстан мен Түркия Республикасының қарым қатынастарын бастамасы екі елдің тұңғыш рет келісім жасау министрлердің дипломатиялық қатынастардың бастамасы, кәсіпорындардың бірлесу туралы Келімбетов М. Қазақстан коммунисі газетіне жазды9.
Н.Назарбаев тәуелсіздік алған кезде тұңғыш мойындаған және туысқан Түркия Республикасының Президенттері туралы өз еңбегінде жазады.
1996 жылы Түркия Республикасында Қазақстан мен Түркия Республикасының 5 жылдық дипломатиялық, экономикалық мәдениет қарымқатынастары мен екі елдің 5 жылда жасалған келісім шарттар туралы жазылған еңбек шықты. Фейзуллах Будак ежелгіден қазіргі Қазақ еліенің тарихы туралы өз еңбегін түрікше жазып шығарады.
Н.Назарбаев 1994 жылы Түркияға ресми сапармен барғанын және түркі тілдес халықтардың Еуразия Одағын құру туралы Халық Кеңесі газетіне жазып шығарады.10 Ибрагим Қазақстанның Түркияменг экономикалық қатынасы мұнай саласы мен сауда қатынасы туралы Түркия мен Қазақстан деген мақаласын жазады.11 Негізі, 1994 жылы қазанның 17-де Анкарада Түркия мен Қазақстанның арасында достық және ынтымақтастық туралы шарт жасалды.
Түрк ия Президентінің Анкарадағы резиденциясында салтанатты қол қою рәсімінде сөз сөйлеген Н.Назарбаев:
Екі елдің арасында туысқандық, жақындық қатынастар бар екенін айтты. Түркия Қазақстанның тірегі болып табылады деп атап көрсетті. Біз сіздерге сенеміз деп атап көрсетті. - Біз үшін Түркияның күшті болғаны өте маңызды. Құрамында Түркия мен Орталық Азияның түркі тілдес республикалары кіретін ұйымды құратын уақыт келді деп атап көрсетті Н.Назарбаев. Бұл ұйымның әлде кімге қарсы бағытталмайтындығын және әскери болмайтындығына, оның мақсаты бейбітшілікті және халықтардың әл-ауқатын нығайту нығайту болып табылатындығына сенім білдірді.
Ал Түркия республикасының Президенті Сүлеймен Демирел Қазақстанмен қарым-қатынас туралы мынандай тамаша сөздерді айтты: Түркия мен Қазақстан аймақтағы екі іргелі және ықпалды мемлекет болып табылады. Н.Назарбаевтың батыл да салиқалы сырқы саясатының нәтижесінде Қазақстан аз уақыт халықаралық аренада маңызды орын алып үлгерді. Республика аймақтық және бүкіл әлемдік беделге ие болды - деді.
1.2. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері.
Қазақстаң Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай Біз түркі тілдес мемлекетпіз және де түркі тілдес елдермен қатынастарды нығайтуға бар күшімізді саламыз.
10 жыл ішінде Қазақстан мен Түркия арасында 90-нан астам келісім-шарттар және хаттамаларға қол қойылды. Екі елдің Президенттерінің білім, ғылым және мәдениет министрлерінің бірнеше іс-сапарлары орын алды. Екі жақты делегациялар алмасу, мемлекетаралық ресми байланыстар кезінде келісілген қатынастар туралы шарттар негізінде тікелей мәдениет мекемелері мен шығармашылық ұйымдар мен ұжымдар, оқу орындары мен ғылыми институт-тар және орталық өкілдерінің тұрақты байланысы қалыптасты. Ғылым Академиясына және ведомстволарға қарасты ғылыми мекемелер, жоғары оқу орындары арасында мамандардың алмасуы, сондай-ақ университеттер арасында студенттер мен маман оқытушылардың алмасуы Қазақстан үшін ғылым, білім, мәдениет саласында шетелдік тәжірибе жинақтаудың алғашқы мектебі болды. Себебі, АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания мемлекеттерімен мұндай қарым-қатынастар 90-жылдары Түркия елімен сияқты кең көлемде жүргізілген жоқ болатын. Бұл мәселе қазір де сондай сипатта деуге болады.
Екі ел арасындағы рухани байланыстар үшін Түркия мен Қазақстанда екі халықтың мәдениет күндерінін, өткізілуі аса маңызды оқиға болды. 90-жылдардын ішінде Түркиядағы Қазақстан мәдениет күндері және Қазақстан-дағы Түркия мәдениет күндері айдарымен ауқымды мәдени фестивальдері өткізілді. Бұл тұрақты сипат алды.
Қазақстан және Түркия түрік әлемінде өткізілген ортақ құрылтайларға, көптеген жастар фестиваліне, жазушылар, музыканттар, мәдениет және ғылым қайраткерлерінің жиналыстарына, кинематография фестиваліне екі жақтан да жаппай бұқара өкілдері қатысты. Осы жылдары арнайы суретшілер көрмелері ұйымдастырылды, екі елдің теледидарында елді таныстыру мақсатында түрлі телехабарлар және сұхбаттар дайындалды. Осындай мақсатпен екі жақтың техникалық өзара көмек, кеңесулер, жетістіктер және тәжірибе алмасу процестері жүзеге асырылды.
Қазақ -түрік қарым-қатынастарында ежелден аса маңызды саланың бірі діни рухани байланыс екеніне бұрын назар аударылған жоқ. 1917 жылы төңкеріске дейін Ресей империясынын саясаты Түркияны Қара теңіз бөн Жерорта теңізі аумағындағы бәсекелесі ретінде қарастырып, орталық патшалығының қол астындағы түркі тілдес отар халықтардың Түркиямен байланысын кеңейтуге кедергі жасап келгені мәлім.
Ал кеңестік дәуірді бұл тек ресми мемлекетаралық қатынастар аясында ғана қарастырылың екі ел халықтарының мәдени, рухани, діни жақындықтарына тосқауыл қойылды. Ресми коммунистік (орыстық деп айтуға болады) идеологиялық ауытқып, түрік халықтарының тамырластығы туралы пікір білдіргендігін кеңестік дәуірде пантюркизм идеологиясына уағыздаушылар деп бағаланғаны, саяси қуғын-сүргінге ұшырағаны белгілі.12
Сондықтан, тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жарияланып, демократиялық, егемендік негізде сыртқы қарым - қатынастарын айқындау, қалыптастыру барысында ежелгі діни-рухани байланыстарды да жаңғыртудың маңызы өте зор еді. Бұл тұрғыда Түркістан, ондағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі сияқты қасиетті ұғымдар мен ескерткіштердің де рөлі ерекше болғаны белгілі. Сондықтан, 90-жылдары екі елдің діни қайраткерлерінің арасында рухани және материалдық құндылықтарды сақтау және де исламды дін ретінде уағыздау саласында қарым - қатынастар жаңғыртылды.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарының шынайы достық, туысқандық аясында дамуына бағыт берген, оны сипаттайтын негізгі құжаттардың бірі ретінде 1991 жылы 15 наурызда Алматыда Түркия Республикасы Президентінің Қазақстанға жасаған алғашқы ресми сапары кезінде Н.Ә.Назарбаев пен Т.Өзал қол қойған Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасының қарым-қатынасы туралы келісімшартты ең алдымен атаған жөн. Онда екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және жан-жақты дамытуға ұмтылу негіздері дәйектелген. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы басқа да мәселелермен қатар ғылым және техника саласындағы қазіргі заман жетістіктерін тиімді қолдану мақсатында ғылыми-техникалык белсенді қарым- қатынастар жобасының негізін жасады.
Осыған сәйкес бұл келісімшартта екі ел арасындағы халықаралық мәдени қарым-қатынас саласын кеңейту және өзара байыту, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық қарым-қатынасты дамыту, радиохабар және телекоммуникация жүйесінің дамуына ықпал ету, тарихи және мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру және қорғау, түрлі салалар бойынша мамандар даярлау және мамандандыру, елшілік өкілділігін ашу қарастырылды.13
Осы келісім шарттан кейін 1991 жылы 26 қыркүйекте екі елдің Президенттері Н.Ә.Назарбаев және Т.Өзал Қазақ Совет Социалистік Республикасы және Түркия Республикасы арасындағы қарым - қатынастың принциптері мен мақсаттары туралы Декларацияға қол қойды.14 Онда екі жақты қарым-қатынастың жақсаруының қажетті потенциалы көрсетілген және мәдениет туризм саласындағы қарым-қатынасты дамытуға ұмтылыс, сондай-ақ, Алматы мен Стамбул, Түркістан мен Байбұрт, Қызылқұм мен Қираман қалаларының арасында туысқандық бауырлас қатынас орнату көзделген еді.
Сол жолы осылармен қатар Қазақ КСР және Түркия Республикасы Үкіметтері арасында сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық қарым-қатынас туралы келісімге де қол қойылды.
Осы келісімшарттар және 1990 жылдан бері мәдени байланыстар Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың нығаюына жол ашты. Себебі, осы шаралармен екі елдің үкіметі өздерінің сауда, экономика, ғылым және техника салаларындағы кең әрі ұзақ мерзімді және тұрақты қарым-қатынасты дамытуға барлық күшін салуға дайын екендігін білдірді.
1991 жылы қазанда Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Түркияға алғаш рет ресми сапар жасады.
Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Түркияға ресми мемлекеттік сапары барысында және одан кейін қол қойылған келісімшарттар негізінде екі ел арасындағы байланыстар нақты мазмұнға ие болды. Әсіресе, 1992 жылы 1-мамырда Алматы қаласында мәдениет, ғылым, білім және спорт салалары бойынша екі ел үкіметтері қол қойған келісімшарттан кейін екі жақты байланыстың мағынасы және белсенділігі артты.15
Осы еңбекте қарастырылып отырған мәдениет және ғылым саласындағы байланыстардың терең және нақты мазмұнды сипат алуына осы келісімшарттың атқарған қызметі ерекше екендігіне назар аударған жөн.
Келісімшартта халықаралық ынтымақтастықтың негізгі салалары қарасты-рылған, олар: университеттер арасындағы қарым-қатынастың дамуы, ғылыми жобалар мен бағдарламалар алмасу, ғылыми конференниялар, кездесулер өткізу және бірлескен ғылыми жұмыстар жүргізу, маман кадрлар даярлау және алмасу, оқу материалдарымен және ақпараттармен алмасу, театр, музыка, опера, балет және басқа да өнер салаларындағы өзара қарым-қатынастың дамуы, көрмелер ұйымдастыру, әртістермен және көркемөнер ұжымдарының екі жақты қатынасы және бағдарламалар алмасу, әдеби шығармалармен танысу және оларды екі елде аудару, кинематография, теле-радио компаниялары, ақпараттық агенттіктер және баспасөз, жастар ұйымдары арасындағы қарым-қатынасқа ықпал ету. Осының нәтижесінде бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан мәдени, ғьшыми, рухани, жалпы гуманитарлық саладағы қарым-қатынастар екі елдің бұлжымас саясатына айналды.16
1991 жылдан бастап түркі мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін қоғамдық негізде достық және бірлік ұйымдары құрыла бастады. Ресми мәдени және ғылыми байланыстармен қатар қоғамдык ұйымдардын, оның ішінде діни қауымдастықтын да Түркия елімен байланыс орнату ниеттері мемлекетаралық қарым-қатынастарды нығайтуға септігін тигізді. Өз тарапынан Түркия еліндегі қоғамдық ұйымдар да осындай талпыныс жасады.
Қазақстан мен Түркия елдерінің қоғамдық ұйымдарының өкілдері түркі
елдері арасында болған достық, бауырластық және ынтымақтастық құрылтайла-рына (Түрік девлет ве топлулуклары достлук, кардешлик ве ишбирлиги курултайлары) қатысты. Бүгінге дейін осы іспеттес сегіз құрылтай өткізілді, оның жүмысына түркі тілдес елдердің мәдениет, ғылым және қоғамдық-саяси ұйымдары қозғалыстарының қайраткерлері және басшылары қатысты. Бұл құрылтайлардың мақсаты-түркі әлеміндегі қарым-қатынастың нығаюына, экономикалық дамуына, мәдени жақындасуына және жаңаша сипатта пікір қалыптастыруға ықпал ету болып табылады. Аталмыш құрылтайлар Түркияның қоғамдық-саяси өмірінде едәуір оқиға болып саналады.17
Ал бұл Түркияның түркі тілдес халықтар өмір сүретін аймақтарға деген қызығушылығының бар екендігін көрсетеді. Бұл құрылтайлардын шешімдері түркі тілдес елдердің үкіметтеріне ұсыныс ретінде беріледі. Нақты мысалдар келтіретін болсақ, 1-ші құрылтай Антальяда 1993 жылы 21-23-наурызда өткізілді, 2-інісі Измирде 1994 жылы 20-23-қазанда етті. Құрылтай жұмыстарына 60 адам қатысты, оның қатарында Қазақстанның Елшісі Қ.Саудабаев, 2-ші хатшы Б.Нарбаев және Білім министрі Е.Мәмбетқазиев бастаған 48 адамдық басшылардан құрылған делегация болды. Осы құрылтайда қазақ зиялылары, оның ішінде әдебиетшілер қауымы атынан Р.Бердібаев баяндама жасады. 3-ші құрылтай 1995 жылы шілде айында Измирде өткізілді.
Міне, осы екі ел арасын байланыстырудағы алғашқы халықаралық жиындар қазақ-түрік мәдени қарым-қатынастарының бағыттарын айқындауға зор әсер етті. Оларда жасалған баяндамалар ежелгі туысқан халықтар мәдениетінің қайта табысуына ақпарат беріп, дәнекерлік қызметін атқарды деуге болады.18
Мұндай халықаралық бас қосу тұрақты сипат алып, жалғасын тапты.
Мысалы, 1996 жылы Анкарада болған 4-ші құрылтайдың жұмысына
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті, көрнекті ғалым, фольклортанушы Р.Бердібаев қатысты. Әрине, бұл құрылтайлар бірыңғай қазақ-түрік мәдени байланыстарын қарастырған жоқ. Олар Орта Азия түріктеріне ортақ мәселе ретінде талқыланды.
1997 жылы 11-13-сәуірде Стамбулда өткізілген 5-ші құрылтайға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, жазушы Ә.Кекілбаев, ғалым философ Ә.Нысанбаев және кене түркі тілін зерттеуші ғалым А.Аманжолов қатысты. Бұл форум да екі жақты байланыстардың жоғары мемлекеттік сипатқа ие болғанын көрсетті.
Біртіндеп түрік халықтарының құрылтайлары әртүрлі саладағы ғалымдарды, қоғам қайраткерлерін қамтыды. Оған дәлел 1998 жылы 20-22 наурызда Бурсада өткізілген 6-шы құрылтайға Қазақстан Республикасының.Білім министрі М. Жұрыновтың және қоғам кайраткері И.Сағындықовтың баруы еді. Бұл жолы екі жақты талқылауға білім саласындағы байланыстарды нығайту мәселесі аркау болды.
1999 жылы 2-4 шілдеде Памуккале-Денизлиде өткізілген 7-ші құрылтайға Қазақстанның бірнеше өкілі қатысты. Олар: Дүниежүзі қазақтары қауымдасты-ғы төрағасының орынбасары, жазушы Қ.Найманбаев, академиктер Ә.Хайдар, М.Қозыбаев, С.Зиманов, Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті Ә.Нысанбаев, Д.Якуп, Б.Шойбеков еді. Мұндай атақты ғалымдардың қатынасуымен бұл жолы жалпы түркі әлемінін келелі мәселелері, оның ішінде мәдени байланыстарды тереңдету проблемасы талқыға салынып, тиісті қарар қабылданды.19
2000 жылы 24-26-наурызда Самсунда өткізілген 8-ші құрылтайға тілдерді дамыту департаментінің директоры Е.Ш.Шәймерденов бастаған 14 адамнан тұратын делегация қатысты. Оның кұрамында академик, заңгер С.Зиманов, Қазақ мемлекеттік басқару Академиясының ректоры, экономист, профессор Н.Мамыров, халық жазушысы Қадыр Мырза Әлі, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры, профессор Ғ.Мұтанов, Л.Гуминев атын-дағы Еуразия университетінің Шығыстану факультетінің деканы, ҰҒА мүше-корреспонденті, әдебиеттанушы, профессор С.Қасқабасов, әншілер Б.Тілеуханов пен М.Омаров бар болатын. Осы құрылтайда түркі тілдес халықтардың тілін дамыту, жастарға білім беру мәселесі жан-жақты талқыланды. Нақты шаралар үшін осы құрылтайлардың маңызы зор болғаны аян.
1992 жылы Түркияда Қазақстан-Түркия достық қоғамы құрылды, оның мақсаты -- екі елдің арасындағы қарым-қатынасты нығайту, екі жақты қарым-қатынастың қарқындылығын арттыру еді. Кеңес Одағының ыдырау үрдісінің бастамасы деп саналатын Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғаларының орын алуы Түркиядағы толқыныстардың тууына негіз болған еді. Түркия үшін Қазақстан туралы мәліметтер ХХ ғасыр басында жеткіліксіз болды. Түркия ғалымдары Қазақстанның саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайын тек Мұстафа Шоқайдың "Яш Түркістан" (Жас Түркістан) деп аталатын журналдарынан ғана оқып білді. Ататүрік кезінде түркологиялық зерттеу жұмыстарының қолға алынып, жандануы нәтижесінде Түркия халқы Қазақстан мемлекеті мен қазақтар туралы мәліметтер ала бастады. Бұл ретте В.В. Бартольдтың, З. Валиди Тоған, Абдулқадыр Инан, Зүбейр Хамит Кошай, Саадет Шағатай сияқты ғалымдардың Қазақстан жайындағы немесе қазақтар туралы жазған еңбектері мен Түркі университетінде осы тақырыптардағы оқылған дәрістерін айтуымызға болады.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Кеңес Одағының халқы, атап айтқанда қазақ халқы туралы мәліметтер Түркияға белгілі бола бастады. Бірақ соғыстан кейін Түркия мен Кеңестер Одағының ара-қатынасының бұзылуына байланысты ХХ ғасырдың 60-шы жылдарына дейін байланыс қайтадан үзіліп қалды.
1960 жылдың басында Түрік мәдениетін зерттеу институты құрылып, Кеңес Одағындағы түркі тектес халықтар жайында зерттеулер жүргізуге мүмкіндіктер туды. 80-ші жылдары Кеңестер Одағында тоқырау кезеңі орын алды. Орыстандыру саясаты үстем алып, Орталықтың (Мәскеудің) шешімімен КСРО-ның құрамындағы Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан сияқты республикалардың басшылары алмастырылып, олардың орнына орыс ұлт өкілдері отырғызылды. Мәселен, 1987 жылға дейін Өзбекстан Орталық комитеті құрамының 90 пайызын осындай кадрлармен алмастырған.
1985 жылдың наурызында КОКП-ның басшылығына М.С. Горбачев келгеннен кейін, елде қалыптасқан жағдайды "жеделдету" бағытымен жоймаққа әрекет етті. Ол үшін қайта құру, қоғамды демократияландыру үрдісі қажет деп шешті.
Экономикалық-әлеуметтік даму барысын жақсартудың бірден-бір жолы республикалардағы басшыларды алмастыру деп түсінген М. Горбачев ұзақ жылдар Қазақстан үкіметін басқарған Д.А. Қонаевты 1986 жылдың 16 желтоқсанында Ульянов облыстық партия комитетін басқарған Г.В. Колбинмен алмастырды. Қазақстан басшысының алмасуы демократияшыл жастар қозғалысының шығуына, яғни тарихта "желтоқсан оқиғасы" деп аталған жағдайдың туындауына алып келді.
1986 жылғы Қазақстандағы желтоқсан оқиғасы, онан кейінгі болған саяси жағдайлар КСРО-ның ыдырауына алып келген еді. 1991 жылы бұрынғы одақтас республикалар тәуелсіздіктерін ала бастады.
1986 жылғы желтоқсан оқиғасы Түркияда бұрынғыдан да көп Қазақстанға деген қызығушылық тудырды. Қазақстан Коммунистік Партиясы жетекшісі болған Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаевтың орнына ұлты орыс Геннадий Колбиннің тағайындалуы турасындағы хабар Түркияның Жумхуриет, Миллиет және Тәржуман сияқты мерзімді басылымдарында екі күннен кейін жарияланды.
Алматыдағы "желтоқсан оқиғасы" турасындағы хабардың газет беттерінде жариялануы саясаткерлер арасында түрлі болжамдар тудырып, қазақ жастарының бас көтеруілері Кеңестер Одағындағы ұлт мәселесінің шешілмеуінен деп түсіндірді. Тәржуман газеті Қазақстандағы желтоқсан оқиғасы турасындағы хабарды "Қазақстан көтеріліс елі" деген тақырыппен жариялап, онда "Қазақстанда жүздеген түрік ереуілге шықты, бұл орыс билігіне қарсы тарихтағы тұңғыш қазақ халқының көтерілісі" деп жазды. Бұдан кейін аталмыш газеттерде Қазақстанда болған оқиға турасында пікірлер жариялана бастады. Мәселен, Миллиет газетіне жариялаған мақаласында саясаткер Сами Кохен Қазақстандағы желтоқсан оқиғасының түркі халқы үшін маңыздылығын атай отырып, бұл оқиғаның тамырында қазақ ұлтшылдық сезімінің бар екендігін атап өткен. Осы уақытқа дейін КСРО-да республика басшысының ауыстырылуына осылайша қарсылықтың білдірілуі бұрын кездескен жағдай емес. Алматыда көшеге шыққан қазақ жастары билік басына өзге ұлт өкілін әкелуге табандылықпен қарсылықтарын білдірді. Бұл қарсылық этникалық фактордан, яғни қазақтардың ұлтшылдық сезімінен туындап отыр, - дейді. Ал ғалым, әрі саясаткер Фахир Армаоғлы: Оқиғаның мәні өте маңызды болғаны соншалық, кеңес үкіметтің бұл көтерілісті қоғамнан жасыруға батылы жетпеді және ТАСС бұл көтеріліс туралы хабарлауға мәжбүр болды. Оқиғаның ұлттық сипаты болғандығы күмәнсіз деген пікірі білдірді. Қазақстандағы желтоқсан оқиғасына байланысты.20
Түркияның мерзімді басылымдарында күнделікті тарихшы, ғалым, саясаткерлердің осы мәселеге байланысты түрлі ой-пікірлері жарияланып отырды. Бұл ой-пікірлердің көпшілігі қазақ халқының ұзақ жылдар бойы отаршылдық саясатынынң уысында болса да еркіндікке, тәуелсіздікке деген патриоттық сезімдерін жоғалтпағандығын айтты.
Осындай пікірді Зафер Атай да ұстанды. Жетпіс жылдық коммунистік жүйенің қарамағында болғанына қарамастан қазақ ұрпағының ұлттық сезімдер жойылмапты дейді.
Түркия тарихшылары да желтоқсан оқиғасына өзіндік бағасын беруге тырысты. Тарихшы Йылмаз Өзтуна Мәскеудің бұл желтоқсан оқиғасын "ұлтшылдық қозғалыс" деп сипаттап, қазақ жастарына "ұлтшылдар" деп айып тағуы орыс шовинизмінен туындап отыр деген пікірде болды. Ол Қазақстан КСРО-дағы Ресей Федерациясынан кейінгі үлкен территориясы, табиғи байлығымен, әрі түркі халықтарының демографиялық жағынан өсуімен ерекшеленгендіктен, республикадағы "желтоқсан оқиғасы" орыстарға үлкен үрей тудырып, "ұлтшыл" ретінде айыптауының себебі де сондықтан екендігін айтады.
Қазақстандағы желтоқсан оқиғасын Ергүн Гөзе "Қазақстандағы ұлттық ереуіл" деген мақаласында қазақ халқының тәуелсіздік жолында үш күн бойы алаңға шығуы жетіс жыл бойы билеген кеңес жүйесінің әлсірегенін көрсетті деген тұжырым жасады.
80-ші жылдардың соңына қарай Еуропа елдерінде демократияландыру қозғалысы қарқынды сипат алып, көптеген мемлекеттерде тәуелсіздік жолында күрес нышандары біліне бастады. 1989 жылдың шілдесінде Польшада Тадеуш Мазовиецкий премьер-министр болып сайланғаннан кейін елдің Шығыс Блогында таралу белгілері байқала бастады. Осы жылдың қарашасында Берлин қабырғасының құлатылуы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екіге бөлінген неміс халқының қайтадан бірігу үрдісін жеделтетті.
90 жылдардың басында Кеңес Одағының құлдырауы оның құрамынан одақтас республикалардың біртіндеп бөліну үрдісін тудырды. Прибалтика республикаларының Кеңестер Одағынан шығуы, басқа одақтас республикалардың егемендігіне жол ашты.
Түркия мен Қазақстан арасындағы ресми байланыс 1990 жылдың желтоқсанында орнатылды. Мәдениет министрі Намык Кемал Зейбек пен Қазақ мемлекеттік мәдениет комитеті арасында екі ел арасында білім беру жүйесінде, ғылыми жобалар жасау, мамандар мен ғалымдармен тәжірибе алмасу, ортақ мәдени шаралар жүргізу ісі жөнінде келісімге қол қойылды. Бұл келісім ұзақ уақыт бойы үзіліп қалған мәдени байланысты қайта жалғастырды.
1991 жылдың 31 қаңтарында Қазақ мемлекеттік мәдениет комитетінің басшысының Түркияға келуі және осы жылдың 14 ақпанында Денсаулық министрінің ынтымақтастық келімсімге қол қоюы екі ел арасындағы мәдени қатынастарды нығайта түсті. 21
Қазақстан тәуелсіздік алмастан бұрын Түркияның мемлекет басшысы
Тұрғыт Өзалдың 15 наурызда Қазақстанға ресми сапары және "Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасының қарым-қатынасы туралы" келісімшартқа отыруы қазақ-түрік қарым-қатынастыраның достық бағытта одан әрі дамуына, нығая түсуіне алып келді. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы мәдени байланыстардың кеңеюіне және елшіліктер ашуына жол ашты.
Тұрғыт Өзалдың бұл сапары түрік қоғамына Қазақстанды жаңа қырынан танытуға жол ашты. Түркияның мерзімді басылымдары Қазақстан мен Түркияның арасындағы болашақтағы байланыстар туралы ашық жазып, Қазақстан президенті Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға ресми түрде шақырылғандығы басылды. Негізінде бұл кездесуде Тұрғыт Өзал Нұрсұлтан Назарбаевпен Түркияның нарықтық экономикаға өтудегі тәжірибелері, тұрақты валюта курсын бекітудегі ұсыныстарымен бөлісіп, болашақтағы түрік кәсіпкерлері үшін Қазақстанның лайықты инвестиция шарттарын қамтамасыз ету мәселелері жөнінде сұхбаттасты. Тұрғыт Өзал журналистерге берген сұхбатында Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстар одан әрі нығая түсетіндігін айтты.
"Тержуман" газеті Тұрғыт Өзалдың Қазақстан мен Әзірбайжанға келесі сапарға барудағы ниеті осы екі мемлекет халықтары мен Түркия арасында тарихи қатынастардан туындаған тілек деп тұжырымдады. Газеттің былай тұжырымдауы Қазақстан Сыртқы істер министрі Ақмарал Арыстанбекованың "Өзалдың бұл сапарының Қазақстан мен Түркия халықтары арасындағы қатынастардың дамуы тұрғысынан тарихи мәні бар және екі жақты қатынастар барлық салада дамитын кезеңге аяқ бастық" деуі мен Қазақстан Мәдениет министрі Қанат Саудабаевтың "Тіліміз, дініміз, мәдениетіміз, тарихымыз бір. Біраз уақыт олардан ажырап қалдық, енді қайтадан қауышамыз" деген сөздеріне назар аударғандықтан болды. Президент сапарынаа қатысқан тілшілер де алған әсерлерін оқырмандармен бөлісті.
Бұл турада Хасан Жемалдың "Қазақтар бізді ыстық құшақпен қарсы алды. Түркияның оларға көмек қолын созуы екі жақ үшін де пайдалы болады. Зайырлы, жаңашыл және демократиялық Түркия үлгісінің олар үшін Иранға, Ауғаныстанға қарағанда тартымдырақ болатыны айқын" деп жазуын атап өткен жөн.
Хасан Жемал Жумхуриет газетіне жариялаған келесі бір мақалаларында: "Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы Түркияны Кеңес Одағына алыс көрші болудан сақтайды. Сонымен қатар, Орта Азия түрікшілдігі арқылы Әзербайжан мен Түркияны жақындастырады. Барлық жақ үшін де жаңа көкжиектер ашқан бұл шарттарды саналы түрде пайдалануымыз керек", - деп келтірілді.22
Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстың берік болуы үшін газеттерге түрлі пікірлер мен ұсыныстар да жариялана бастады. Мәселен, Миллиет газетіне Алтан Өйменнің екі елдің экономикалық және мәдени байланысын жақсарту жолдарын көрсеткен ұсыныстары жарияланды. Бұл ұсыныстар мынаған саяды:
1. Экономикалық және мәдени байланыстарымызды дамытуға лайықты шарттар жасасу керек; 2. Экономикалық қатынастарды жетілдіру үшін оларға несие беруіміз керек; 3. Қазақ-түрік байланысын дамытуда әсіресе сыртқы істер, сыртқы сауда ұйымдары үшін білікті мамандар қажет.
Түркия және Қазақстан басшыларының ресми кездесулер өте нәтижелі түрде өтіп, сауда, экономика, достық және тасымал саласында ынтымақтастық келісімдерге қол қойылды.
1991 жылы 19 тамыздағы жасалған төңкерістен кейін Кеңес Одағы ыдырай бастады. Балтық республикаларынан бастап одақтас республикалар бірінен соң бірі тәуелсіздіктерін жариялап, егеменді мемлекеттермен жаңа одақ құрудың жолдарын қарастыра бастады.
Орта Азия мемлекеттерінің ішінде 1991 жылдың 30 тамызында Әзербайжан, ал 31 тамызында Өзбекстан мен Қырғызстан республикалары өз тәуелсіздіктерін жариялады. Бұл мемлекеттердің егемендігін өз жариялауын Түркия үкіметі тағатсыздана күткен еді.
1991 жылы қыркүйек айында Түркия үкіметі Кеңес Одағынағы жағдайларды нақтылау үшін екі зерттеу кеңесін жіберуге шешім қабылдады. 8 қыркүйекте сыртқы істер министрі Сафа Гирайдың бұл мәселе жөнінде мерзімді басылымға "Кеңес Одағын жақыннан бақылау", "Кеңес Одағындағы өзгерістерді көреміз" деген екі бірдей мақаласын жариялады.
Бұл қоғам Түркиядағы Қазақстандық студенттерге моральдық және мате-риалдық көмек көрсетеді, Қазақстан мен Түркияның ғылым және мәдениет қайраткерлерінін катысуымен екі елді таныстыру кештерін, конференциялар өткізеді. Қазақстан мен Түркия Республикалары казақ-түрік достығы туралы деректі фильмдер түсірді, түрік теледидары үшін казақтар қазақ-түрік достығы туралы хабарлар даярлады, ал Түркия елі қазақ-түрік достығын нығайтуға өз үлесін қоскан медениет және ғылым қайраткерлерін мен саяси қайраткерлерді марапаттады. Мысалы, осы қоғамның дайындауымен Түрік дүниесінің жұлдыз-дары атты таныстыру телехабарлары дайындалып, онда Абай Құнанбайұлы, Мұхтар Әуезов, Жамбыл Жабаев туралы мәліметтер түрік еліне кеңінен насихатталды.23
1992 жылы Түркияда Премьер-министр аппараты жанынан түрік ынтымақ-тастығы және дамыту агенттігі (ТИКА) құрылды. Оның негізгі мақсаты түркі елдеріне көмек беру және экономикалық қарым-қатыия орнату деп тұжырым-далды. Бұл мақсат түркі мемлекеттерінің дамуын стратегиялық жоспарларын жасау, бірлескен жобаларды ұйымдастыру, түркі елдерінің әлеуметтік және экономикалық жағдайын зерттеу стратегиялық жоспарлар мен бірлескен жоба-ларды жүзеге асыруға көмек көрсету шараларын көздейді.
Бұл агенттіктін көмегімен және қатысуымен ғылыми және мәдени салаларға байланысты бірнеше жобалар жүзеге асырылды. Олар: симпозиумдар және ғылыми конференциялар өткізу, мәдени іс-шаралар ұйымдастыруға материалдық қолдау көрсету, баспасөз жағынан көмек көрсету, әр түрлі мамандықтар бойынша тәжірибе алмасуды ұйымдастыру, Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесін жөндеуден өткізу, Қызылорда қаласындағы қолмен кілем тоқу жобасын іске асыру және т.б. Мысалы, Қызылорда облысындағы қолмен кілем тоқуды дамыту жобасы қазақтың дәстүрлі қолөнеріндегі ұлттық ерекшелігін қайта дамыта отырып, жергілікті жағдай мен еңбек ресурстарын (қорларын) кілем тоқитын шағын фабрикалар құруға пайдалануды іске асыруды көздеген еді.
Бұл жоба іске асырылды. Қызылордада қазақтың дәстүрлі кілем тоқу, ою-өрнек өнерін қалпына келтіру, бояулар әзірлеп, пайдалану сияқты ұмыт бола бастаған ұлттық кәсібін қайта жанғыртуда, жергілікті өнерпаздар мен қолөнер-шілерді ұйымдастыруда түрік ғалымы және этнографы Тахсин Парлак көп жұмыс атқарды. Ол осы жұмыстар негізінде қазактың дәстүрлі кілем тоқу өнерін, оның тарихи тамырларын сипаттап, 2001 жылы Алматыда этнография ғылымы саласында кандидаттық диссертация қорғады.
Екі жақты байланыстың нығаюына және мәдени ерекшеліктерімен танысу ісінде айтарлықтай үлес қосқан мәдени іс-шаралардың арасындағы ең маңызды-ларының бірі Өнер және достық күндерін өткізу шарасы. Мұндай мерекелер көрермендерге ұлттық мәдениеттің сын қырларымен көрнекті әрі жеткілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қазақстанның тәуелсіз ел атануы және Түркия республикасымен қарым-қатынастар бастауы
1.1 Қазақстан Республикасының Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың орнауы негіздері.
1.2. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері.
1.3. Қазақстан Түркия бірлескен кәсіпорындардың құрылуы және оның қызметі.
2. Түркия Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасқа 20 жыл.
2.1 Қазақстан мен Түркия қарым-қатынасы дамудың жаңа көкжиегіне бет бұрды.
2.2. Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастарға Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қосқан үлесінің маңыздылығы.
2.3. Қазіргі кездегі Қазақстан-Түркия қатынастарының өзекті мәселелері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Түркия, яғни Түркия Республикасы (түр. Türkiye, Türkiye Cumhuriyeti) - Азия мен Еуропа құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-шы орын алады (783,562 км²). Жұрт саны - 72,600,000 адам. Тәуелсіздігін 1923-жылы алған. Осман империясының ыдырауының нәтижесінде пайда болды. Кіші Азия түбегінде орналасқан, оны Қара,Жерорта, Эгей мен Мәрмәр теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында Грузия, Әзірбайжан, Иранмен жәнеАрмениямен,батысында Болгариямен, Грекиямен,оңтүстігінде Ирак және Сириямен шекаралас.
Түркия - кез келгеннің талғамына жауап беретін ел!
Түркия-табиғи әдемілігімен, бірегей тарихи және археологиялық мұрасымен туризмнің қарқынды дамып келе жатқан инфрақұрылымымен және қонақ үйі бизнесімен, өзінің дәстүрлі қонақжайлығымен және байыпты бағаларымен қонақтарды өздерінің күткендерінен де асыра қанағаттандырады. Түрция өзінің демалуға арналған кең спектрімен шын мәнінде көпшілікке танымал демалыс орындарының бірі деп атауға тұрарлық. Түркияның ауыспалы географиялық жағдайлары бір күнде 4 түрлі климатты бастан кешіруге мүмкіндік береді. Үш жағынан үш түрлі теңізбен қоршалған елдің жағалауын тік төртбұрыш түрінде жағажайлар, аралдар, бұғаздар, шығанақтар, түбектер, желкенді кеме тоқтайтын айлақтар, жарты аралдар мен қойнаулар қоршаған. Жергілікті жердегі туристік белсенділікпен, жазы сегіз айға созылатын (Бодрум,Анадолы және т.б.) жазғы және қысқы туризмнің барлық кезеңінде спорттың кез келген түрімен (рафтинг, тау шаңғысы, альпинизм және т.б.).айналысуға мүмкіндік ұсынатын елді барлық жағынан таулар, аңғарлар, өзендер, құламалы сулар мен үңгірлер безендіріп тұр.
Түркияда тау шаңғысы спорты әуесқойлары, альпинистер, жаяу серуенді ұнататындар мен тіпті аңшылар да жаңа және ұмытылмас рақатқа батады. Түркия - бұл Анадолының барлық өркениетінің бесігінен тербетіліп шыққан ашық ауадағы мұражай. Түркияның тарихи мұрасы мен археологиялық байлықтары бір континентке жетеді. Соңғы уақытта Түркияға деген қызығушылық денсаулық сақтау тарапынан артып келеді, Түркияның жер асты ыстық сулары шын мәнінде көптеген ауруларға медицина тарапынан шипалы суы мен балшықтары дертке дауа, ауруға шипа деп танылған. Ең басында Ислам мен Христандық тұрған сансыз діни пайымдаулардың ортақ нүктесінде орналасқан Түркияға келушілер қандай дінге жатса да, осы жерде сол діннің өзінің қасиеттісін табады: бұл храмдар мен әулиелердің жерленген жерлері, мазарлар мен молалар және т.б.
Елдің ресми аты- Туркия Республикасы. Құрылған күні - 1923 жылғы 29 Қазан. Астанасы - Анкара. Ең ірі қалалары - Стамбул,Анкара,Измир,Адана,Анталия. Орналасқан жер көлемі - 814.578 km2 Мемлекеттік тілі - түрік тілі. Ірі қалаларда ағылшын тілі кеңінен тараған.
Әдетте курортты аймақтарда көптеген ұйымдар демалыссыз жұмыс істейді, ең дұрысы тағы да күні бұрын біліп алған жөн болады.Түркияда ресми мерекелер екіге бөлінеді: Ресми мерекелер жыл сайын тойланатын негізгі мерекелер әр жылы сол күндерде және діни мерекелер жыл сайын жылжымалы күнтізбе бойынша тойланады. 1 Қаңтар, 23 Сәуір, 1 Мамыр, 19 Мамыр, 30 Тамыз, 28 және 29 Қазан.
Түркиямен визалық режімді қолдайтын елдердің азаматтары визаны аэропорттан оңай алуына болады. Қалаларда және негізгі туристік қалаларда халықаралық деңгейдегі жоғары сапалы қызметтің кең спектрін жеке және мемлекеттік ауруханалар ұсынады.Жер орта теңізінің басқа көптеген елдері сияқты түрік асханасы да денсаулыққа аса пайдалы, балғын және дәмді. Су құбырындағы ішетін су хлорландырылады және қауіпсіз. Оның үстіне, шөлмектегі суларды да таңдауға болады, ол байыпты бағамен сатылады және пайдалануға дайын болады.1
1980 жылдарға қарай қоғамдык-саяси және зкономикалық құрылысы өзгеше мемлекеттермен, әсіресе АҚШ және Ұлыбритания, Франция сияқты батыс державалармен екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан тартысы барысында Кеңес Одағы мемлекеті экономикалық тұрғыда өзінің әлсіздігін таныта бастады. Қырғиқабақ соғыс саясаты жағдайындағы жаппай қарулану бәсекелестігі КСРО мемлекетінде ең алдымен әскери-өнеркәсіптік кешенді басым дамытуға алып келгені мәлім. Ал бұл өз кезегінде халық шаруашылығының бейбіт саласындағы ахуалына керісінше әсер етті. Жеңіл өнеркәсіп және басқа да әлеуметтік салаға тікелей қатынасы бар өнеркәсіп кешені халықтың күнделікті сұранысын қанағаттандыра алмайтындай дәрежеде еді. Сондықтан экономика саласында негізгі назарды әскери өнеркәсіптен бейбіт шаруашылыққа қарай ойыстыру қажет болды. Ал бұл өз кезегінде халықаралық қатынастарда КСРО-ның сыртқы саясатына өзгерістер енгізуді, батыс державаларымен нақты жағдайға байланысты қарым-қатынасын қайта қарауды қажет етті.
Мұндай экономикалық реформалар ең алдымен нарықтық қатынастар негізінде, мемлекет тарапынан үйлестіру, бақылау арқылы іске асырылатын болды. Алайда, нарықтық қатынастар, жалпы кеңестік экономикаға либералдық сипат беру өз кезегінде қоғамды демократияландыру шараларымен қатар жүргізілуі қажет еді. Бұл заңдылықтарды іске асыру барысында КСРО мемлекетіндегі ұлттық және ұлтаралық қатынастарды да, одақтас және автономиялық республикалардың орталық үкіметпен байланысын, қарым-қатынасын да, құқықтық негіздерін де қайта құру, өзгерту күн тәртібіне қойылғаны мәлім. Мемлекеттердің бөлінуінен басталған бұл үрдіс бұрынғы одақтас республикалардың бірінен соң бірі өз егемендігін жариялауына, ал 1991 жылы тамыз оқиғаларынан кейін ыдырап, сол жылғы желтоқсанның бас кезінде бір кездегі құдіретті империя Кеңес мемлекетінің тарихи аренадан кетіп, әлем картасында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына алып келді.
Бұл тақырыпта: Түркияның Қазақстан елімен қарым қатынастарының даму барысы қалам тартып зерттеулер жасауымдағы басты мақсаты болып: Түркияның түбі бір Қазақ елімен ара қатынастары жағдайын анықтау болып табылады.
Сонымен қоса дипломдық жұмысты жазу барысында нақты деректерге сүйене отыра, жаңалық енгізу және дипломдық жұмысты қазіргі ғылыми зерттеу саласындағы стандартқа сай жазылуын қадағалау.
Жұмысымның міндеті:
1. Екі елдің қатынастарының қай деңгейде екенін анықтау.
2. Осы қатынастарының өзіндік ерекшелігін ашып көрсету.
3. Экономикалық, саяси және мәдени қатынастарының ішкі нарыққа тигізген әсерін анықтау.
4. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдерін талдау.
5. Қазіргі Түркия мемлекетінің Қазақстандағы қарым қатынас деңгейін көтерудегі рөлін көрсету. Екі ел арасындағы байланыстың маңыздылығы мен тәжірибе алмасудың болашағына талдау жасау.
Жоғарыда айтылған міндеттерді шешу үшін әр түрлі әдебиет көздері: ағымдағы басылымдар, энцеклопедиялық басылымдар, жол сілтеуіштер, анықтама басылымдары мен интернет көздері қолданылған болатын.
Алға қойылып отырған басты нысан Түркия мен Қазақ елі және жоғарыда айтылған мәселелерді жан жақты зерттеп, қорытынды жасау.
Қазақстан мен Түркия арасында саяси, экономика, мәдени қатынасы тез дамып кетті. Бүкіл Түркия Республикасының Ата Түрік Мұстафа Кемал өзінің 10-жылдық тәуелсіздігінде сөйлеген сөзінен кейін 58 жылдан кейін қатынастық бастамасы еді. Бұл қатынас Түркияның 58 жыл бойы Қазақстанның тәуелсіздігін күткендігін, оған жақсы дайындалғандығын көрсетіп отыр. Екі Елдің арасында дипломатиялық достық, ынтымақтастық қарым-қатынастары орнатыла бастады. Бірақ айта кететін бір нәрсе 1992 жылы Стамбулда Түркі мемлекеттерінің бас қосуында Түркияның Президеті Түркішілдік Одағын құруға ұсыныс жасағанда Н.Назарбаев қол қоюды қарсылық білдірді Өзбекстан Президенті Ислам Каримовта бұл ұсыныстан қол қоюдан бас тартқан еді.2
Дипломдық жұмысымның мақсаты орай мен - осылайша Қазақстан мен Түркия Республикасының жан-жақты салада қатынастарын дамуы тарихи құбылыс сипатын алып отыр. Сондықтан да бұл мәселені зерттеу, талдау олардың бағыттарына сипаттама беру қажеттілігі қалыптасып отыр. Осыған орай мен осы жұмысымда арнайы зерттеу жұмысын жасауды көздедім.
Себебі Қазақстан мен Түркия Республикасының қарым-қатынастары туралы сол кездерде бірқатар еңбектер мен кітаптар, ғылыми мақалалар жарыққа шыға бастады, сондай ақ, Қазақстан мен Түркия Республикасының қарым қатынастарын бастамасы екі елдің тұңғыш рет келісім жасау министрлердің дипломатиялық қатынастардың бастамасы, кәсіпорындардың бірлесу туралы Келімбетов М. Қазақстан коммунисі газетіне де жазған болатын.3
Н.Назарбаев тәуелсіздік алған кезде тұңғыш мойындаған және туысқан Түркия Республикасының Президенттері туралы өз еңбегінде жазады.4
1996 жылы Түркия Республикасында Қазақстан мен Түркия Республикасының 5 жылдық дипломатиялық, экономикалық мәдениет қарымқатынастары мен екі елдің 5 жылда жасалған келісім шарттар туралы жазылған еңбек шықты.5 Фейзуллах Будак ежелгіден қазіргі Қазақстанның тарихы туралы өз еңбегін түрікше жазып шығарады.
Мені айрықша қуантатын жәйт еліміздегі тұрақтылық, бұл демократиялық қоғам көмек беруі, нарықтық экономикаға өту, негізгі принциптер жаңа конституцияға әлем елдерінде қалыптасқан Қазақстанның түбі бір Түркиа елімен түбі бірлігі тек ата - баба қанында ғана емес, Президент дана саясатшы Н.Назарбаев басқарған ел ұлы мемлекет болуа сенімім. Түркия осы жолда жан-жақты қолдау, ұсыныс беруге дайындығының болуы. Өйткені 15 жыл ішінде Түркия үлкен тәжірибе жинақтады, дін қиыншылықтарымызды түрлі жолдармен шығу жолын қарастырамыз деді.
1. Қазақстанның тәуелсіз ел атануы және Түркия республикасымен қарым-қатынастар бастауы.
1.1 Қазақстан Республикасының Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың орнауы негіздері.
Сөйтіп, 90-жылдардың басындағы Кенес Одағының құлдырауы тәуелсіз мемлекеттердің құрылуына себеп болды. Ал ол өз кезегінде түркі тілдес халықтар мемлекеттерінің, онын ішінде Қазақстан мен Түркияның саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қарым-қатынастарының қарқыны өсуіне түрткі болды. Жоғарыда айтылғандай, 1991 жылы 16 желтоксанда жарияланған Қазақстан тәуелсіздігін әлемде бірінші болып таныған мемлекет Түркия Республикасы болды.
Қазақстанға ең бірінші болып қолдау көрсеткен Түркия мемлекетінің теңдесі жок бұл актісі тәуелсіз жас мемлекеттің халықаралық деңгейде тез танылып, өзінің сыртқы саясатын айқындауға, басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынастарының негізін салуға жол ашты. Көп ұзамай 1992 жылы 2 наурызда Қазақстан мен Түркия арасында дипломатиялық қатынастар орнатылды және де Алматы қаласында ең бірініш болып Түркия Республикасының Елшілігі ашылды. Әрине, бұл ресми дипломатиялық қатынастың орнатылуы еді.
Айта кететін жайт, Түркиямен мәдени қарым-қатынастың алғашқы ресми байланысы 1990 жылдың желтоқсанында орнатылды. Онда Қазақ КСР-ның мәдениет жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Түркия Республикасының мәде-ниет министрлігінің арасында қарым-қатынас туралы келісімге және де Қазақ КСР-ы мен Түркия Республикасының Үкіметтері арасындағы ресми протоколға қол қойылды. Бұл құжаттарда жастарға білім беру саласында көрсетілетін көмек, жоғары оқу орындарындағы қарым-қатынас, бірлескен ғылыми жобалар жасау, студенттермен, әр түрлі саладағы мамандар және ғалымдармен алмасу, халықаралық семинарлар, конференциялар, фестивальдер өткізу, көрмелер ұйымдастыру, мәдени орталықтар ашу, театрлық, музыкалық және де басқа да шығармашылық ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастарды қолдау, мара-паттау, қазақ жазушыларының шығармаларын түрік тіліне, ал түрік жазушыла-рының шығармаларын қазақ тіліне аудару және Қожа Ахмет Ясауимен Арыстанбаб кесенелерін жөндеуден өткізу, бірлескен археологиялық зерттеулер ұйымдастыру және тағы басқа да мәдени саладағы қатынастар туралы шаралар нақты көрініс тапты 6
Бұл ресми қарым-қатынастар ең алдымен түбі бір туысқан түрік халқы мен қазақ халқы арасындағы бір кезде үзіліп қалған мәдени және рухани байланыстарды қалпына келтіріп, екі халық арасындағы тарихи сабақтастықты жалғастырудың алғашқы қадамы еді. Түркия мемлекеті мен Қазақстанды байланыстырған осы шаралар республика жұртшылығы тарапынан қызу қолдау тапқанын айту қажет. Мұнан кейінгі туысқандық байланыстар, әсіресе халыққа етене жақын мәдениеті, білім, ғылым саласындағы өзара қарым-қатынастар екі ел арасын одан да тығыз жақындатты. Бұған Түркия мен Қазақстанның экономикалық байланыстары да зор ықпал етті. Сондыктан, бүгінгі күні қазақ-түрік ынтымақтастығы кең әрі жан-жақты екендігін және де халықаралық аренада қарым-қатынастарының артқандығын қуана айтуға болады, сонымен қатар екі елдің маңызды мәселелер бойынша ұстанған бағыттарының бірлігі мен ұқсастығын атап айту да қажет.
Қазақстан мен Түркияның арасындағы екі жақты қатынастардың дамуымен қатар екі елдің халықаралық ынтымақтастық саласындағы өзара әрекеттестігі де маңызды орын алатыны сөзсіз. Түркия алғашқыдан бастап Азиядағы өзара ықпалдастың және сенім шаралары кеңесі (АӨЫСШК) шеңберіндегі Қазақстан тарапының инициативасын барынша қолдап келеді. 1999 жылы қыркүйек айында Алматыда өткен АӨЫСШК-не қатынасушы елдердің сыртқы саяси мекемелері басшыларының бас қосуымен мемлекеттік министрі Абду Халук Мехмет Чай бастаған Түркия делегациясының қатысуын айтуға болады.
Екі елдің халықаралық деңгейдегі ынтымақтастығы халықаралық және аймақтық ұйымдар шеңберінде бір-бірін өзара қолдаудан да көрініс табуда.
2000 жылы 5 мамырда Түркия мемлекетінде оныншы Президент болып Ахмет Недждет Сезер сайланды. Ахмет Недждет Сезер Нұрсұлтан Назарбаев екеуі алғашқы кездесулері Нью-Йоркте Біріккен Ұлттар Ұйымының алақалы жиынында кездескен еді.7
2000 жылы 19 қазан күні Түркия Республикасының оныншы Президенті Ахмет Недждет Сезер Қазақстанға тұңғыш рет ресми сапарымен келді. Астана әуе жайы басында жоғары мәртебелі мейманды мемлекеттік хатшы Әбіш Кекілбаев қарсы алды. Содан кейін Түркия Президентінің кортежі Қазақстан басшысының резиденциясын бетке алды.
Қазақстан басшысы екі ел мемлекет арасында серпінді дамып отырған дәстүрлі достық қарым-қатынастардың алдағы уақыттарда жалғасын таба беретініне сенім білдіреді. Түркия Президенті өз елінің Қазақстан мен және Орталық Азияның басқа да мемлекеттерімен ынтымақтастық байланыстарды дамытуға деген бағыты өзгермейтін, әрі мұның өзі Түркияның аса маңызды сыртқы саяси басымдықтарының бірі болып қала беретінін атап көрсетті8.
Қазақстан мен Түркия Республикасының қарым қатынастарын бастамасы екі елдің тұңғыш рет келісім жасау министрлердің дипломатиялық қатынастардың бастамасы, кәсіпорындардың бірлесу туралы Келімбетов М. Қазақстан коммунисі газетіне жазды9.
Н.Назарбаев тәуелсіздік алған кезде тұңғыш мойындаған және туысқан Түркия Республикасының Президенттері туралы өз еңбегінде жазады.
1996 жылы Түркия Республикасында Қазақстан мен Түркия Республикасының 5 жылдық дипломатиялық, экономикалық мәдениет қарымқатынастары мен екі елдің 5 жылда жасалған келісім шарттар туралы жазылған еңбек шықты. Фейзуллах Будак ежелгіден қазіргі Қазақ еліенің тарихы туралы өз еңбегін түрікше жазып шығарады.
Н.Назарбаев 1994 жылы Түркияға ресми сапармен барғанын және түркі тілдес халықтардың Еуразия Одағын құру туралы Халық Кеңесі газетіне жазып шығарады.10 Ибрагим Қазақстанның Түркияменг экономикалық қатынасы мұнай саласы мен сауда қатынасы туралы Түркия мен Қазақстан деген мақаласын жазады.11 Негізі, 1994 жылы қазанның 17-де Анкарада Түркия мен Қазақстанның арасында достық және ынтымақтастық туралы шарт жасалды.
Түрк ия Президентінің Анкарадағы резиденциясында салтанатты қол қою рәсімінде сөз сөйлеген Н.Назарбаев:
Екі елдің арасында туысқандық, жақындық қатынастар бар екенін айтты. Түркия Қазақстанның тірегі болып табылады деп атап көрсетті. Біз сіздерге сенеміз деп атап көрсетті. - Біз үшін Түркияның күшті болғаны өте маңызды. Құрамында Түркия мен Орталық Азияның түркі тілдес республикалары кіретін ұйымды құратын уақыт келді деп атап көрсетті Н.Назарбаев. Бұл ұйымның әлде кімге қарсы бағытталмайтындығын және әскери болмайтындығына, оның мақсаты бейбітшілікті және халықтардың әл-ауқатын нығайту нығайту болып табылатындығына сенім білдірді.
Ал Түркия республикасының Президенті Сүлеймен Демирел Қазақстанмен қарым-қатынас туралы мынандай тамаша сөздерді айтты: Түркия мен Қазақстан аймақтағы екі іргелі және ықпалды мемлекет болып табылады. Н.Назарбаевтың батыл да салиқалы сырқы саясатының нәтижесінде Қазақстан аз уақыт халықаралық аренада маңызды орын алып үлгерді. Республика аймақтық және бүкіл әлемдік беделге ие болды - деді.
1.2. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері.
Қазақстаң Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай Біз түркі тілдес мемлекетпіз және де түркі тілдес елдермен қатынастарды нығайтуға бар күшімізді саламыз.
10 жыл ішінде Қазақстан мен Түркия арасында 90-нан астам келісім-шарттар және хаттамаларға қол қойылды. Екі елдің Президенттерінің білім, ғылым және мәдениет министрлерінің бірнеше іс-сапарлары орын алды. Екі жақты делегациялар алмасу, мемлекетаралық ресми байланыстар кезінде келісілген қатынастар туралы шарттар негізінде тікелей мәдениет мекемелері мен шығармашылық ұйымдар мен ұжымдар, оқу орындары мен ғылыми институт-тар және орталық өкілдерінің тұрақты байланысы қалыптасты. Ғылым Академиясына және ведомстволарға қарасты ғылыми мекемелер, жоғары оқу орындары арасында мамандардың алмасуы, сондай-ақ университеттер арасында студенттер мен маман оқытушылардың алмасуы Қазақстан үшін ғылым, білім, мәдениет саласында шетелдік тәжірибе жинақтаудың алғашқы мектебі болды. Себебі, АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания мемлекеттерімен мұндай қарым-қатынастар 90-жылдары Түркия елімен сияқты кең көлемде жүргізілген жоқ болатын. Бұл мәселе қазір де сондай сипатта деуге болады.
Екі ел арасындағы рухани байланыстар үшін Түркия мен Қазақстанда екі халықтың мәдениет күндерінін, өткізілуі аса маңызды оқиға болды. 90-жылдардын ішінде Түркиядағы Қазақстан мәдениет күндері және Қазақстан-дағы Түркия мәдениет күндері айдарымен ауқымды мәдени фестивальдері өткізілді. Бұл тұрақты сипат алды.
Қазақстан және Түркия түрік әлемінде өткізілген ортақ құрылтайларға, көптеген жастар фестиваліне, жазушылар, музыканттар, мәдениет және ғылым қайраткерлерінің жиналыстарына, кинематография фестиваліне екі жақтан да жаппай бұқара өкілдері қатысты. Осы жылдары арнайы суретшілер көрмелері ұйымдастырылды, екі елдің теледидарында елді таныстыру мақсатында түрлі телехабарлар және сұхбаттар дайындалды. Осындай мақсатпен екі жақтың техникалық өзара көмек, кеңесулер, жетістіктер және тәжірибе алмасу процестері жүзеге асырылды.
Қазақ -түрік қарым-қатынастарында ежелден аса маңызды саланың бірі діни рухани байланыс екеніне бұрын назар аударылған жоқ. 1917 жылы төңкеріске дейін Ресей империясынын саясаты Түркияны Қара теңіз бөн Жерорта теңізі аумағындағы бәсекелесі ретінде қарастырып, орталық патшалығының қол астындағы түркі тілдес отар халықтардың Түркиямен байланысын кеңейтуге кедергі жасап келгені мәлім.
Ал кеңестік дәуірді бұл тек ресми мемлекетаралық қатынастар аясында ғана қарастырылың екі ел халықтарының мәдени, рухани, діни жақындықтарына тосқауыл қойылды. Ресми коммунистік (орыстық деп айтуға болады) идеологиялық ауытқып, түрік халықтарының тамырластығы туралы пікір білдіргендігін кеңестік дәуірде пантюркизм идеологиясына уағыздаушылар деп бағаланғаны, саяси қуғын-сүргінге ұшырағаны белгілі.12
Сондықтан, тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жарияланып, демократиялық, егемендік негізде сыртқы қарым - қатынастарын айқындау, қалыптастыру барысында ежелгі діни-рухани байланыстарды да жаңғыртудың маңызы өте зор еді. Бұл тұрғыда Түркістан, ондағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі сияқты қасиетті ұғымдар мен ескерткіштердің де рөлі ерекше болғаны белгілі. Сондықтан, 90-жылдары екі елдің діни қайраткерлерінің арасында рухани және материалдық құндылықтарды сақтау және де исламды дін ретінде уағыздау саласында қарым - қатынастар жаңғыртылды.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарының шынайы достық, туысқандық аясында дамуына бағыт берген, оны сипаттайтын негізгі құжаттардың бірі ретінде 1991 жылы 15 наурызда Алматыда Түркия Республикасы Президентінің Қазақстанға жасаған алғашқы ресми сапары кезінде Н.Ә.Назарбаев пен Т.Өзал қол қойған Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасының қарым-қатынасы туралы келісімшартты ең алдымен атаған жөн. Онда екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және жан-жақты дамытуға ұмтылу негіздері дәйектелген. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы басқа да мәселелермен қатар ғылым және техника саласындағы қазіргі заман жетістіктерін тиімді қолдану мақсатында ғылыми-техникалык белсенді қарым- қатынастар жобасының негізін жасады.
Осыған сәйкес бұл келісімшартта екі ел арасындағы халықаралық мәдени қарым-қатынас саласын кеңейту және өзара байыту, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық қарым-қатынасты дамыту, радиохабар және телекоммуникация жүйесінің дамуына ықпал ету, тарихи және мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру және қорғау, түрлі салалар бойынша мамандар даярлау және мамандандыру, елшілік өкілділігін ашу қарастырылды.13
Осы келісім шарттан кейін 1991 жылы 26 қыркүйекте екі елдің Президенттері Н.Ә.Назарбаев және Т.Өзал Қазақ Совет Социалистік Республикасы және Түркия Республикасы арасындағы қарым - қатынастың принциптері мен мақсаттары туралы Декларацияға қол қойды.14 Онда екі жақты қарым-қатынастың жақсаруының қажетті потенциалы көрсетілген және мәдениет туризм саласындағы қарым-қатынасты дамытуға ұмтылыс, сондай-ақ, Алматы мен Стамбул, Түркістан мен Байбұрт, Қызылқұм мен Қираман қалаларының арасында туысқандық бауырлас қатынас орнату көзделген еді.
Сол жолы осылармен қатар Қазақ КСР және Түркия Республикасы Үкіметтері арасында сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық қарым-қатынас туралы келісімге де қол қойылды.
Осы келісімшарттар және 1990 жылдан бері мәдени байланыстар Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың нығаюына жол ашты. Себебі, осы шаралармен екі елдің үкіметі өздерінің сауда, экономика, ғылым және техника салаларындағы кең әрі ұзақ мерзімді және тұрақты қарым-қатынасты дамытуға барлық күшін салуға дайын екендігін білдірді.
1991 жылы қазанда Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Түркияға алғаш рет ресми сапар жасады.
Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Түркияға ресми мемлекеттік сапары барысында және одан кейін қол қойылған келісімшарттар негізінде екі ел арасындағы байланыстар нақты мазмұнға ие болды. Әсіресе, 1992 жылы 1-мамырда Алматы қаласында мәдениет, ғылым, білім және спорт салалары бойынша екі ел үкіметтері қол қойған келісімшарттан кейін екі жақты байланыстың мағынасы және белсенділігі артты.15
Осы еңбекте қарастырылып отырған мәдениет және ғылым саласындағы байланыстардың терең және нақты мазмұнды сипат алуына осы келісімшарттың атқарған қызметі ерекше екендігіне назар аударған жөн.
Келісімшартта халықаралық ынтымақтастықтың негізгі салалары қарасты-рылған, олар: университеттер арасындағы қарым-қатынастың дамуы, ғылыми жобалар мен бағдарламалар алмасу, ғылыми конференниялар, кездесулер өткізу және бірлескен ғылыми жұмыстар жүргізу, маман кадрлар даярлау және алмасу, оқу материалдарымен және ақпараттармен алмасу, театр, музыка, опера, балет және басқа да өнер салаларындағы өзара қарым-қатынастың дамуы, көрмелер ұйымдастыру, әртістермен және көркемөнер ұжымдарының екі жақты қатынасы және бағдарламалар алмасу, әдеби шығармалармен танысу және оларды екі елде аудару, кинематография, теле-радио компаниялары, ақпараттық агенттіктер және баспасөз, жастар ұйымдары арасындағы қарым-қатынасқа ықпал ету. Осының нәтижесінде бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан мәдени, ғьшыми, рухани, жалпы гуманитарлық саладағы қарым-қатынастар екі елдің бұлжымас саясатына айналды.16
1991 жылдан бастап түркі мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін қоғамдық негізде достық және бірлік ұйымдары құрыла бастады. Ресми мәдени және ғылыми байланыстармен қатар қоғамдык ұйымдардын, оның ішінде діни қауымдастықтын да Түркия елімен байланыс орнату ниеттері мемлекетаралық қарым-қатынастарды нығайтуға септігін тигізді. Өз тарапынан Түркия еліндегі қоғамдық ұйымдар да осындай талпыныс жасады.
Қазақстан мен Түркия елдерінің қоғамдық ұйымдарының өкілдері түркі
елдері арасында болған достық, бауырластық және ынтымақтастық құрылтайла-рына (Түрік девлет ве топлулуклары достлук, кардешлик ве ишбирлиги курултайлары) қатысты. Бүгінге дейін осы іспеттес сегіз құрылтай өткізілді, оның жүмысына түркі тілдес елдердің мәдениет, ғылым және қоғамдық-саяси ұйымдары қозғалыстарының қайраткерлері және басшылары қатысты. Бұл құрылтайлардың мақсаты-түркі әлеміндегі қарым-қатынастың нығаюына, экономикалық дамуына, мәдени жақындасуына және жаңаша сипатта пікір қалыптастыруға ықпал ету болып табылады. Аталмыш құрылтайлар Түркияның қоғамдық-саяси өмірінде едәуір оқиға болып саналады.17
Ал бұл Түркияның түркі тілдес халықтар өмір сүретін аймақтарға деген қызығушылығының бар екендігін көрсетеді. Бұл құрылтайлардын шешімдері түркі тілдес елдердің үкіметтеріне ұсыныс ретінде беріледі. Нақты мысалдар келтіретін болсақ, 1-ші құрылтай Антальяда 1993 жылы 21-23-наурызда өткізілді, 2-інісі Измирде 1994 жылы 20-23-қазанда етті. Құрылтай жұмыстарына 60 адам қатысты, оның қатарында Қазақстанның Елшісі Қ.Саудабаев, 2-ші хатшы Б.Нарбаев және Білім министрі Е.Мәмбетқазиев бастаған 48 адамдық басшылардан құрылған делегация болды. Осы құрылтайда қазақ зиялылары, оның ішінде әдебиетшілер қауымы атынан Р.Бердібаев баяндама жасады. 3-ші құрылтай 1995 жылы шілде айында Измирде өткізілді.
Міне, осы екі ел арасын байланыстырудағы алғашқы халықаралық жиындар қазақ-түрік мәдени қарым-қатынастарының бағыттарын айқындауға зор әсер етті. Оларда жасалған баяндамалар ежелгі туысқан халықтар мәдениетінің қайта табысуына ақпарат беріп, дәнекерлік қызметін атқарды деуге болады.18
Мұндай халықаралық бас қосу тұрақты сипат алып, жалғасын тапты.
Мысалы, 1996 жылы Анкарада болған 4-ші құрылтайдың жұмысына
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті, көрнекті ғалым, фольклортанушы Р.Бердібаев қатысты. Әрине, бұл құрылтайлар бірыңғай қазақ-түрік мәдени байланыстарын қарастырған жоқ. Олар Орта Азия түріктеріне ортақ мәселе ретінде талқыланды.
1997 жылы 11-13-сәуірде Стамбулда өткізілген 5-ші құрылтайға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, жазушы Ә.Кекілбаев, ғалым философ Ә.Нысанбаев және кене түркі тілін зерттеуші ғалым А.Аманжолов қатысты. Бұл форум да екі жақты байланыстардың жоғары мемлекеттік сипатқа ие болғанын көрсетті.
Біртіндеп түрік халықтарының құрылтайлары әртүрлі саладағы ғалымдарды, қоғам қайраткерлерін қамтыды. Оған дәлел 1998 жылы 20-22 наурызда Бурсада өткізілген 6-шы құрылтайға Қазақстан Республикасының.Білім министрі М. Жұрыновтың және қоғам кайраткері И.Сағындықовтың баруы еді. Бұл жолы екі жақты талқылауға білім саласындағы байланыстарды нығайту мәселесі аркау болды.
1999 жылы 2-4 шілдеде Памуккале-Денизлиде өткізілген 7-ші құрылтайға Қазақстанның бірнеше өкілі қатысты. Олар: Дүниежүзі қазақтары қауымдасты-ғы төрағасының орынбасары, жазушы Қ.Найманбаев, академиктер Ә.Хайдар, М.Қозыбаев, С.Зиманов, Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті Ә.Нысанбаев, Д.Якуп, Б.Шойбеков еді. Мұндай атақты ғалымдардың қатынасуымен бұл жолы жалпы түркі әлемінін келелі мәселелері, оның ішінде мәдени байланыстарды тереңдету проблемасы талқыға салынып, тиісті қарар қабылданды.19
2000 жылы 24-26-наурызда Самсунда өткізілген 8-ші құрылтайға тілдерді дамыту департаментінің директоры Е.Ш.Шәймерденов бастаған 14 адамнан тұратын делегация қатысты. Оның кұрамында академик, заңгер С.Зиманов, Қазақ мемлекеттік басқару Академиясының ректоры, экономист, профессор Н.Мамыров, халық жазушысы Қадыр Мырза Әлі, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры, профессор Ғ.Мұтанов, Л.Гуминев атын-дағы Еуразия университетінің Шығыстану факультетінің деканы, ҰҒА мүше-корреспонденті, әдебиеттанушы, профессор С.Қасқабасов, әншілер Б.Тілеуханов пен М.Омаров бар болатын. Осы құрылтайда түркі тілдес халықтардың тілін дамыту, жастарға білім беру мәселесі жан-жақты талқыланды. Нақты шаралар үшін осы құрылтайлардың маңызы зор болғаны аян.
1992 жылы Түркияда Қазақстан-Түркия достық қоғамы құрылды, оның мақсаты -- екі елдің арасындағы қарым-қатынасты нығайту, екі жақты қарым-қатынастың қарқындылығын арттыру еді. Кеңес Одағының ыдырау үрдісінің бастамасы деп саналатын Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғаларының орын алуы Түркиядағы толқыныстардың тууына негіз болған еді. Түркия үшін Қазақстан туралы мәліметтер ХХ ғасыр басында жеткіліксіз болды. Түркия ғалымдары Қазақстанның саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайын тек Мұстафа Шоқайдың "Яш Түркістан" (Жас Түркістан) деп аталатын журналдарынан ғана оқып білді. Ататүрік кезінде түркологиялық зерттеу жұмыстарының қолға алынып, жандануы нәтижесінде Түркия халқы Қазақстан мемлекеті мен қазақтар туралы мәліметтер ала бастады. Бұл ретте В.В. Бартольдтың, З. Валиди Тоған, Абдулқадыр Инан, Зүбейр Хамит Кошай, Саадет Шағатай сияқты ғалымдардың Қазақстан жайындағы немесе қазақтар туралы жазған еңбектері мен Түркі университетінде осы тақырыптардағы оқылған дәрістерін айтуымызға болады.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Кеңес Одағының халқы, атап айтқанда қазақ халқы туралы мәліметтер Түркияға белгілі бола бастады. Бірақ соғыстан кейін Түркия мен Кеңестер Одағының ара-қатынасының бұзылуына байланысты ХХ ғасырдың 60-шы жылдарына дейін байланыс қайтадан үзіліп қалды.
1960 жылдың басында Түрік мәдениетін зерттеу институты құрылып, Кеңес Одағындағы түркі тектес халықтар жайында зерттеулер жүргізуге мүмкіндіктер туды. 80-ші жылдары Кеңестер Одағында тоқырау кезеңі орын алды. Орыстандыру саясаты үстем алып, Орталықтың (Мәскеудің) шешімімен КСРО-ның құрамындағы Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан сияқты республикалардың басшылары алмастырылып, олардың орнына орыс ұлт өкілдері отырғызылды. Мәселен, 1987 жылға дейін Өзбекстан Орталық комитеті құрамының 90 пайызын осындай кадрлармен алмастырған.
1985 жылдың наурызында КОКП-ның басшылығына М.С. Горбачев келгеннен кейін, елде қалыптасқан жағдайды "жеделдету" бағытымен жоймаққа әрекет етті. Ол үшін қайта құру, қоғамды демократияландыру үрдісі қажет деп шешті.
Экономикалық-әлеуметтік даму барысын жақсартудың бірден-бір жолы республикалардағы басшыларды алмастыру деп түсінген М. Горбачев ұзақ жылдар Қазақстан үкіметін басқарған Д.А. Қонаевты 1986 жылдың 16 желтоқсанында Ульянов облыстық партия комитетін басқарған Г.В. Колбинмен алмастырды. Қазақстан басшысының алмасуы демократияшыл жастар қозғалысының шығуына, яғни тарихта "желтоқсан оқиғасы" деп аталған жағдайдың туындауына алып келді.
1986 жылғы Қазақстандағы желтоқсан оқиғасы, онан кейінгі болған саяси жағдайлар КСРО-ның ыдырауына алып келген еді. 1991 жылы бұрынғы одақтас республикалар тәуелсіздіктерін ала бастады.
1986 жылғы желтоқсан оқиғасы Түркияда бұрынғыдан да көп Қазақстанға деген қызығушылық тудырды. Қазақстан Коммунистік Партиясы жетекшісі болған Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаевтың орнына ұлты орыс Геннадий Колбиннің тағайындалуы турасындағы хабар Түркияның Жумхуриет, Миллиет және Тәржуман сияқты мерзімді басылымдарында екі күннен кейін жарияланды.
Алматыдағы "желтоқсан оқиғасы" турасындағы хабардың газет беттерінде жариялануы саясаткерлер арасында түрлі болжамдар тудырып, қазақ жастарының бас көтеруілері Кеңестер Одағындағы ұлт мәселесінің шешілмеуінен деп түсіндірді. Тәржуман газеті Қазақстандағы желтоқсан оқиғасы турасындағы хабарды "Қазақстан көтеріліс елі" деген тақырыппен жариялап, онда "Қазақстанда жүздеген түрік ереуілге шықты, бұл орыс билігіне қарсы тарихтағы тұңғыш қазақ халқының көтерілісі" деп жазды. Бұдан кейін аталмыш газеттерде Қазақстанда болған оқиға турасында пікірлер жариялана бастады. Мәселен, Миллиет газетіне жариялаған мақаласында саясаткер Сами Кохен Қазақстандағы желтоқсан оқиғасының түркі халқы үшін маңыздылығын атай отырып, бұл оқиғаның тамырында қазақ ұлтшылдық сезімінің бар екендігін атап өткен. Осы уақытқа дейін КСРО-да республика басшысының ауыстырылуына осылайша қарсылықтың білдірілуі бұрын кездескен жағдай емес. Алматыда көшеге шыққан қазақ жастары билік басына өзге ұлт өкілін әкелуге табандылықпен қарсылықтарын білдірді. Бұл қарсылық этникалық фактордан, яғни қазақтардың ұлтшылдық сезімінен туындап отыр, - дейді. Ал ғалым, әрі саясаткер Фахир Армаоғлы: Оқиғаның мәні өте маңызды болғаны соншалық, кеңес үкіметтің бұл көтерілісті қоғамнан жасыруға батылы жетпеді және ТАСС бұл көтеріліс туралы хабарлауға мәжбүр болды. Оқиғаның ұлттық сипаты болғандығы күмәнсіз деген пікірі білдірді. Қазақстандағы желтоқсан оқиғасына байланысты.20
Түркияның мерзімді басылымдарында күнделікті тарихшы, ғалым, саясаткерлердің осы мәселеге байланысты түрлі ой-пікірлері жарияланып отырды. Бұл ой-пікірлердің көпшілігі қазақ халқының ұзақ жылдар бойы отаршылдық саясатынынң уысында болса да еркіндікке, тәуелсіздікке деген патриоттық сезімдерін жоғалтпағандығын айтты.
Осындай пікірді Зафер Атай да ұстанды. Жетпіс жылдық коммунистік жүйенің қарамағында болғанына қарамастан қазақ ұрпағының ұлттық сезімдер жойылмапты дейді.
Түркия тарихшылары да желтоқсан оқиғасына өзіндік бағасын беруге тырысты. Тарихшы Йылмаз Өзтуна Мәскеудің бұл желтоқсан оқиғасын "ұлтшылдық қозғалыс" деп сипаттап, қазақ жастарына "ұлтшылдар" деп айып тағуы орыс шовинизмінен туындап отыр деген пікірде болды. Ол Қазақстан КСРО-дағы Ресей Федерациясынан кейінгі үлкен территориясы, табиғи байлығымен, әрі түркі халықтарының демографиялық жағынан өсуімен ерекшеленгендіктен, республикадағы "желтоқсан оқиғасы" орыстарға үлкен үрей тудырып, "ұлтшыл" ретінде айыптауының себебі де сондықтан екендігін айтады.
Қазақстандағы желтоқсан оқиғасын Ергүн Гөзе "Қазақстандағы ұлттық ереуіл" деген мақаласында қазақ халқының тәуелсіздік жолында үш күн бойы алаңға шығуы жетіс жыл бойы билеген кеңес жүйесінің әлсірегенін көрсетті деген тұжырым жасады.
80-ші жылдардың соңына қарай Еуропа елдерінде демократияландыру қозғалысы қарқынды сипат алып, көптеген мемлекеттерде тәуелсіздік жолында күрес нышандары біліне бастады. 1989 жылдың шілдесінде Польшада Тадеуш Мазовиецкий премьер-министр болып сайланғаннан кейін елдің Шығыс Блогында таралу белгілері байқала бастады. Осы жылдың қарашасында Берлин қабырғасының құлатылуы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екіге бөлінген неміс халқының қайтадан бірігу үрдісін жеделтетті.
90 жылдардың басында Кеңес Одағының құлдырауы оның құрамынан одақтас республикалардың біртіндеп бөліну үрдісін тудырды. Прибалтика республикаларының Кеңестер Одағынан шығуы, басқа одақтас республикалардың егемендігіне жол ашты.
Түркия мен Қазақстан арасындағы ресми байланыс 1990 жылдың желтоқсанында орнатылды. Мәдениет министрі Намык Кемал Зейбек пен Қазақ мемлекеттік мәдениет комитеті арасында екі ел арасында білім беру жүйесінде, ғылыми жобалар жасау, мамандар мен ғалымдармен тәжірибе алмасу, ортақ мәдени шаралар жүргізу ісі жөнінде келісімге қол қойылды. Бұл келісім ұзақ уақыт бойы үзіліп қалған мәдени байланысты қайта жалғастырды.
1991 жылдың 31 қаңтарында Қазақ мемлекеттік мәдениет комитетінің басшысының Түркияға келуі және осы жылдың 14 ақпанында Денсаулық министрінің ынтымақтастық келімсімге қол қоюы екі ел арасындағы мәдени қатынастарды нығайта түсті. 21
Қазақстан тәуелсіздік алмастан бұрын Түркияның мемлекет басшысы
Тұрғыт Өзалдың 15 наурызда Қазақстанға ресми сапары және "Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасының қарым-қатынасы туралы" келісімшартқа отыруы қазақ-түрік қарым-қатынастыраның достық бағытта одан әрі дамуына, нығая түсуіне алып келді. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы мәдени байланыстардың кеңеюіне және елшіліктер ашуына жол ашты.
Тұрғыт Өзалдың бұл сапары түрік қоғамына Қазақстанды жаңа қырынан танытуға жол ашты. Түркияның мерзімді басылымдары Қазақстан мен Түркияның арасындағы болашақтағы байланыстар туралы ашық жазып, Қазақстан президенті Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға ресми түрде шақырылғандығы басылды. Негізінде бұл кездесуде Тұрғыт Өзал Нұрсұлтан Назарбаевпен Түркияның нарықтық экономикаға өтудегі тәжірибелері, тұрақты валюта курсын бекітудегі ұсыныстарымен бөлісіп, болашақтағы түрік кәсіпкерлері үшін Қазақстанның лайықты инвестиция шарттарын қамтамасыз ету мәселелері жөнінде сұхбаттасты. Тұрғыт Өзал журналистерге берген сұхбатында Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстар одан әрі нығая түсетіндігін айтты.
"Тержуман" газеті Тұрғыт Өзалдың Қазақстан мен Әзірбайжанға келесі сапарға барудағы ниеті осы екі мемлекет халықтары мен Түркия арасында тарихи қатынастардан туындаған тілек деп тұжырымдады. Газеттің былай тұжырымдауы Қазақстан Сыртқы істер министрі Ақмарал Арыстанбекованың "Өзалдың бұл сапарының Қазақстан мен Түркия халықтары арасындағы қатынастардың дамуы тұрғысынан тарихи мәні бар және екі жақты қатынастар барлық салада дамитын кезеңге аяқ бастық" деуі мен Қазақстан Мәдениет министрі Қанат Саудабаевтың "Тіліміз, дініміз, мәдениетіміз, тарихымыз бір. Біраз уақыт олардан ажырап қалдық, енді қайтадан қауышамыз" деген сөздеріне назар аударғандықтан болды. Президент сапарынаа қатысқан тілшілер де алған әсерлерін оқырмандармен бөлісті.
Бұл турада Хасан Жемалдың "Қазақтар бізді ыстық құшақпен қарсы алды. Түркияның оларға көмек қолын созуы екі жақ үшін де пайдалы болады. Зайырлы, жаңашыл және демократиялық Түркия үлгісінің олар үшін Иранға, Ауғаныстанға қарағанда тартымдырақ болатыны айқын" деп жазуын атап өткен жөн.
Хасан Жемал Жумхуриет газетіне жариялаған келесі бір мақалаларында: "Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы Түркияны Кеңес Одағына алыс көрші болудан сақтайды. Сонымен қатар, Орта Азия түрікшілдігі арқылы Әзербайжан мен Түркияны жақындастырады. Барлық жақ үшін де жаңа көкжиектер ашқан бұл шарттарды саналы түрде пайдалануымыз керек", - деп келтірілді.22
Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстың берік болуы үшін газеттерге түрлі пікірлер мен ұсыныстар да жариялана бастады. Мәселен, Миллиет газетіне Алтан Өйменнің екі елдің экономикалық және мәдени байланысын жақсарту жолдарын көрсеткен ұсыныстары жарияланды. Бұл ұсыныстар мынаған саяды:
1. Экономикалық және мәдени байланыстарымызды дамытуға лайықты шарттар жасасу керек; 2. Экономикалық қатынастарды жетілдіру үшін оларға несие беруіміз керек; 3. Қазақ-түрік байланысын дамытуда әсіресе сыртқы істер, сыртқы сауда ұйымдары үшін білікті мамандар қажет.
Түркия және Қазақстан басшыларының ресми кездесулер өте нәтижелі түрде өтіп, сауда, экономика, достық және тасымал саласында ынтымақтастық келісімдерге қол қойылды.
1991 жылы 19 тамыздағы жасалған төңкерістен кейін Кеңес Одағы ыдырай бастады. Балтық республикаларынан бастап одақтас республикалар бірінен соң бірі тәуелсіздіктерін жариялап, егеменді мемлекеттермен жаңа одақ құрудың жолдарын қарастыра бастады.
Орта Азия мемлекеттерінің ішінде 1991 жылдың 30 тамызында Әзербайжан, ал 31 тамызында Өзбекстан мен Қырғызстан республикалары өз тәуелсіздіктерін жариялады. Бұл мемлекеттердің егемендігін өз жариялауын Түркия үкіметі тағатсыздана күткен еді.
1991 жылы қыркүйек айында Түркия үкіметі Кеңес Одағынағы жағдайларды нақтылау үшін екі зерттеу кеңесін жіберуге шешім қабылдады. 8 қыркүйекте сыртқы істер министрі Сафа Гирайдың бұл мәселе жөнінде мерзімді басылымға "Кеңес Одағын жақыннан бақылау", "Кеңес Одағындағы өзгерістерді көреміз" деген екі бірдей мақаласын жариялады.
Бұл қоғам Түркиядағы Қазақстандық студенттерге моральдық және мате-риалдық көмек көрсетеді, Қазақстан мен Түркияның ғылым және мәдениет қайраткерлерінін катысуымен екі елді таныстыру кештерін, конференциялар өткізеді. Қазақстан мен Түркия Республикалары казақ-түрік достығы туралы деректі фильмдер түсірді, түрік теледидары үшін казақтар қазақ-түрік достығы туралы хабарлар даярлады, ал Түркия елі қазақ-түрік достығын нығайтуға өз үлесін қоскан медениет және ғылым қайраткерлерін мен саяси қайраткерлерді марапаттады. Мысалы, осы қоғамның дайындауымен Түрік дүниесінің жұлдыз-дары атты таныстыру телехабарлары дайындалып, онда Абай Құнанбайұлы, Мұхтар Әуезов, Жамбыл Жабаев туралы мәліметтер түрік еліне кеңінен насихатталды.23
1992 жылы Түркияда Премьер-министр аппараты жанынан түрік ынтымақ-тастығы және дамыту агенттігі (ТИКА) құрылды. Оның негізгі мақсаты түркі елдеріне көмек беру және экономикалық қарым-қатыия орнату деп тұжырым-далды. Бұл мақсат түркі мемлекеттерінің дамуын стратегиялық жоспарларын жасау, бірлескен жобаларды ұйымдастыру, түркі елдерінің әлеуметтік және экономикалық жағдайын зерттеу стратегиялық жоспарлар мен бірлескен жоба-ларды жүзеге асыруға көмек көрсету шараларын көздейді.
Бұл агенттіктін көмегімен және қатысуымен ғылыми және мәдени салаларға байланысты бірнеше жобалар жүзеге асырылды. Олар: симпозиумдар және ғылыми конференциялар өткізу, мәдени іс-шаралар ұйымдастыруға материалдық қолдау көрсету, баспасөз жағынан көмек көрсету, әр түрлі мамандықтар бойынша тәжірибе алмасуды ұйымдастыру, Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесін жөндеуден өткізу, Қызылорда қаласындағы қолмен кілем тоқу жобасын іске асыру және т.б. Мысалы, Қызылорда облысындағы қолмен кілем тоқуды дамыту жобасы қазақтың дәстүрлі қолөнеріндегі ұлттық ерекшелігін қайта дамыта отырып, жергілікті жағдай мен еңбек ресурстарын (қорларын) кілем тоқитын шағын фабрикалар құруға пайдалануды іске асыруды көздеген еді.
Бұл жоба іске асырылды. Қызылордада қазақтың дәстүрлі кілем тоқу, ою-өрнек өнерін қалпына келтіру, бояулар әзірлеп, пайдалану сияқты ұмыт бола бастаған ұлттық кәсібін қайта жанғыртуда, жергілікті өнерпаздар мен қолөнер-шілерді ұйымдастыруда түрік ғалымы және этнографы Тахсин Парлак көп жұмыс атқарды. Ол осы жұмыстар негізінде қазактың дәстүрлі кілем тоқу өнерін, оның тарихи тамырларын сипаттап, 2001 жылы Алматыда этнография ғылымы саласында кандидаттық диссертация қорғады.
Екі жақты байланыстың нығаюына және мәдени ерекшеліктерімен танысу ісінде айтарлықтай үлес қосқан мәдени іс-шаралардың арасындағы ең маңызды-ларының бірі Өнер және достық күндерін өткізу шарасы. Мұндай мерекелер көрермендерге ұлттық мәдениеттің сын қырларымен көрнекті әрі жеткілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz