Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік дамуының ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Педагогика және білім беру менеджменті кафедрасы
Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік дамуының ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B012300-Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
Орындаған: Меңтай А.Е.
Ғылыми жeтeкшi
аға-оқытушы Шағырбаева М.Д.
Алматы, 2019 ж
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Бiлiм жәнe Ғылым Миниcтpлiгi
Әл-Фapaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық yнивepcитeтi
Философия және саясаттану факультеті
Педагогика және білім беру менеджменті кафедрасы
Қopғayғa жiбepiлгeн
_______________ кaфeдpa мeңгepyшici, п.ғ.д., пpoфeccop м.a. А.Д.Құрманалиева
ЗАМАНАУИ СОЦИУМ ЖАҒДАЙЫНДА БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ДАМУ ЕРЕУШЕЛІКТЕРІ тақырыбында
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В012300 - Әлeyмeттiк пeдaгoгикa жәнe өзiн-өзi тaнy
Opындaғaн Меңтай А.Е.
Ғылыми жeтeкшi Шағырбаева М.Д.
Hopмa бaқылayшы Мурзагулова М.Д
Aлмaты, 2019 жыл
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 72 бет, 5 сурет, 6 кесте, 65 әдебиет және 3 қосымшадан тұрады.
Кілттік сөздер: адамгершілік, мораль, рухани-адамгершілік, социум, әлеуметтену, қарым-қатынас.
Зерттеудің мақсаты: заманауи социум жағдайында оқушылардың адамгершілігін қалыптастыру жұмысын теориялық және практикалық негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
oo Адамгершілік, адамгершілікті қалыптастыру, заманауи социум түсініктерінің мәнін ашу;
oo Заманауи социум жағдайында оқушылардың адамгершілігін дамыту жұмысының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігін дамыту жұмысының тәжірибелік-педагогикалық жұмыс тиімділігін арттырудың әдістемелік ұсыныстарын даярлау.
Зерттеу әдістері: бaқылay, cayaлнaмa, cұхбaттacy,ойын.
Алынған нәтижелер:
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігін қалыптастыру жұмыстары жөніндегі әдебиеттер зерттелді.
oo Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістері қарастырылды.
oo Мұғалімнің оқушылардың рухани-адамгершілік құндылығын қалыптастыру жұмысының құрылымдық-мазмұндық үлгісі ұсынылды.
Тәжірибеде қолданылуы: ұсынылып отырған дипломды әлеуметтік педагогтың оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жұмысына әдістемелік нұсқаулық ретінде қолдануға болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
ЗАМАНАУИ СОЦИУМ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
1.2
1.3
Адамгершілік құндылықтар жүйесінің ғылыми әдебиетте зерделену жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ...
2
ЗАМАНАУИ СОЦИУМ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ...
35
2.1
Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің кезеңдері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2
2.3
Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілігін дамыту ерекшеліктерінің бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
ә
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жағдайында ғылыми-техникалық жаңалықтарды меңгерумен ұлттық мәдени мұраларды жандандыруға қоғамның жастарына ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудің сапалық деңгейін көтеріп, рухани-адамгершілік түсініктері мен ұғымдарын тәрбиелеуді білім беру мекемелері міндет етіп қойып отыр.
Қазақстандағы жалпы білім беруді реформалау жүйесінің жүзеге асырылуы республикамыздың тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жағдайында үлкен қоғамдық маңызға ие болып отыр. Еліміздің жаңадан қабылданған Конституциясында жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзі білім мен ғылымды қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жөнінде мәселе көтерілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның негізгі құндылығы ретінде адамды,оның өмірі, құқығы мен бостандығын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында: Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектілігін байытy- қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі,- деп орынды айтылған [1].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында: ...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек,- дегені мәлім [2].
Жас ұрпақтың рухани-адамгершілік тұрғыда азамат болып қалыптасуы, ұзақ мерзімді оқу-тәрбиенің негізінде білім мен тәрбие негіздерін игерту ордасы- мектепте өтеді. Мектеп қабырғасында игерілетін білім мазмұны, оқушылардың ғылым негіздерімен қоса тәрбие заңдылықтарын да қамтиды. Тәрбие қоғам мәдениетін жасаушы, әрі сақтаушы, әрі оны келер ұрпаққа жеткізущі басты құралдардың бірі. Сонымен бірге, тәрбие беру арқылы тұлғаның іштей түлеуіне мүмкіндік бере отырып, оны рухани құндылықтар жасауға, насихаттауға жетелейді.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырға созылған өзіндік тарихи тағылымы, ой-пікірлері бар болғандықтан, жеткіншектердің рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерінен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айналған кемеңгер ойшылы Қорқыт атаның, Аристотельден кейінгі тарихта Әлемнің екінші Ұстазы атанған данышпан, ойшыл әл-Фарабидің және сол орта ғасыр дәуіріндегі ғұламалардың (Ж.Баласағұн[5], Қ.А.Яссауи[6], М.Қашғари[7], т.б.) XII-XIX ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет, Майлықожа[8], т.б.) жастарға тәрбиесі туралы мұраларынан бастау алады. Аталған ойшылдардың еңбектері ғылыми-педагогикалық тұрғыда сараланып, елін, жерін, Отанын, ұллтық мәдениетін сүйетіни арлы, адамгершілі мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
XX ғасыр басында қазақ халқының білім беру саласында үлкен бетбұрыстар болды. Ұлттық негіздегі төлтума оқулықтар, рухани-адамгершілік тәрбие мәселесіне арналған ғылыми еңбектер жарық көрді. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұраларды жинақтау, оны бүгінгі оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесіне пайдалану А.Байтұрсынов[9], М.Жұмабаев[10], М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы және т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Сонымен қатар ТМД елдерінің және шетелдік ғалымдардың адамгершілік тәрбиесі проблемаларына қатысты ұлттық құндылықтарды зерттеген Л.М.Архангельский, А.Г.Трушккина, В.А.Блюмкин, А.А.Гусейнов, В.П.Зинченко, Д.А.Леонтьев, А.И.Титаренко, т.б. айтуға болады. Сондай-ақ, руханилық жанның негізгі құндылығын К.Д.Ушинский, А.И.Пирогов, В.Я.Стоюнин, И.А.Ильин, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, т.б. еңбектерінде орын алған.
Тәрбие жұмыстарына ғылыми сипаттама бере отырып, халықтық тәрбие тұрғысынан негізделген қазақ ғалымдары Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев[11], С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ә.Табылдиев, Ш.И.Джанзақова, А.Ашайұлы, С.Иманбаева және т.б. ұлттық педагогиканың теориялық негізін айқындаймен қатар, мектептегі тәрбие жұмысын жетілдірудің практикалық жақтары, тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру жолдарын, ерекшеліктерін атап көрсетті.
Қазіргі уақытта еліміз саяси, экономикалық және әлеуметтік дағдарыстарды басынан өткізіп, еңселі елулікке бет бұруда, бұл әрине қоғамның адамгершілік нормаларды меңгеруіне әсер етпей қоймайды. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезіндегі қазіргі заманғы педагогика теориясы мен практикасындағы көкейтесті мәселерлерге жеке тұлғаның рухани-адамгершілік дамуы жатқызуға болатындығын әлеуметтік және педагогикалық зерттеулер көз жеткізіп отыр.
Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын қарастыру ең басты мәселеге айналуда. Ол төмендегідей, себеп-салдарға байланысты:
oo cаяси-әлеуметтік, экономикалық, педагогикалық факторлардың әсері мен адамгершілік тәрбие процесін жүзеге асыру шарттары;
oo көптеген педагогикалық ұжымдардың едәуір өзгерістерге ұшыраған әлеуметтік жағдайларда адамгершілік тәрбиесін нәтижелі жүзеге асыруға дайын еместігі;
oo адамгершілікке тәрбиелеу теориясы ережелерінің басым көпшілігі қазіргі қоғам талабына сай бағытталмаған,
Демек, бұл мәселенің шешімін табу жолдарын іздестіру зерттеу тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейді. Сол себепті, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік дамуын ғылыми-теориялық негіздерін айқындау және оның әдістемесін даярлау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептегі оқу-тәрбие үрдісі
Зepттey пәнi: мектеп оқушыларының адамгершілік құндылықтарын тәрбиелік іс-шаралар арқылы қалыптастыру жүйесі
Зерттеудің міндеттері:
oo Адамгершілік, адамгершілікті қалыптастыру, заманауи социум түсініктерінің мәнін ашу;
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігінің даму ерекшеліктерінің құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігінің дамыту жұмысының тәжірибелік-педагогикалық жұмыс тиімділігін арттырудың әдістемелік ұсыныстарын даярлау.
Зepттeyдiң ғылыми бoлжaмы: егер, заманауи социум жағдайында оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері анықталып, адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру жүйесі жасалса, адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың мазмұнын құрып, әдістемелік жағынан қамтамасыз етілсе, онда рухани-адамгершілік құндылықтары қалыптасқан, ұлттық сана-сезімі жоғары тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік туындайды және оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға, өзін-өзі тәрбиелеуге ықпалын тигізеді, өйткені тәрбиелік жұмыстар, тәрбиелік іс-шаралар мазмұны адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы дамудың жаңа деңгейіне қол жеткізуге болады.
Зepттey әдicтepi: зepттey мәceлeci бoйыншa ғылыми-әдістемелік, филocoфиялық, пcиxoлoгиялық, пeдaгoгикaлық, әлеуметтік әдeбиeттepгe тeopиялық тaлдay жасау; мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесі; мектеп құжаттарымен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама және т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесін салыстыру, сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау, әлеуметтік үдepicті бaқылay, aлынғaн мәлiмeттepдi өңдey, қopытындылay.
Зерттеудің базасы: Aлмaты қаласы, №138 мектеп-гимназиясы.
Зepттeyдiң құpылымы: кipicпeдeн, eкi бөлiмнен, қopытынды жәнe пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн, қocымшaдaн тұpaды.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, зерттеу нысаны мен пәні, мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, зерттеу базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы қарастырылып сипатталады. Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілік құндылықтарының дамуының теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда адамгершілік, әлеуметтік орта, рухани-адамгершілік ұғымдарына берілген анықтамалар талданды,қазіргі мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылығын қалыптастыруын зерттеген шетелдік және отандық ғалымдар пікірлері қарастырылады.
Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілік құндылықтарының дамыту жұмысының тәжірибелік мазмұны деп аталатын екінші тарауда мектеп оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістемелері және бағдарламалары жасалып, бағдарламалар талданып, тәжірибе барысында зерттеліп, ғылыми тұрғыда негізделді, ғылыми тәжірибелік-эксперименттен өткізіліп нәтижесі шығарылды және ғылыми әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар ұсынылады.
1 Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің теориялық негіздері
0.1 Адамгершілік құндылықтар жүйесінің ғылыми әдебиетте зерделену жайы
Мектеп адамды қоғамның экономикалық, мәдени, саяси салаларында іс-әрекет жасауға даярлайды. Қазақстанның білім беру жүйесі осы мақсатта оқушының тұлғалық құндылығын алдыңғы орынға қоя отырып, оның руханилығын, даралығын, құзыреттілігін дамытуға бағыт алған. Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы құжаттары осы саясатты жүзеге асыруда бірқатар қадамдар жасаған.
ҚР-ның Білім туралы Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын белгіледі[1]. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді [2,3,4].
Қазіргі тәрбиенің басты бағыты - оның көзқарас негіздеріне бағытталуы, тұлға құндылығына қайта оралуы. Оқушылардың рухани-адамгерщілік құндылықтарын қалыптастыру - қазіргі мектептердің ең маңызды міндеттернің бірі. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде рухани-адамгершілік құндылықтардың ролі барған сайын артып, моральдық фактордың ықпал аясы кеңейіп келеді.
Адам - адамзаттық, даналық болмысын өз бойына жинақтаған тіршілік иесі. Ал тіршілік иесі - әлемдегі сан алуан халықтың, мелекеттің, этникалық немесе әлеуметтік топтардың, адамдардың ортақ белгілері мен ұқсастықтарын біріктіретін жалпы адамзаттық құндылық түзетін пенде[12]. Қазіргі кезде қоғам өзгерістерінің шешуші факторы - адам, сондықтан Адам-қоғам, Адам-әлем қатынстарынан адамдардың әлемге, қоршаған орта, қоғамға көзқарасы қандай ұстанымдарға қатысты, әлемдегі құндылықтарды түсіну де маңызды. Құндылық қатынастар философияның негізгі мәселелерінің бірі - Адам-әлем қатынасының ғажап құбылыстары мол, ерекшеліктері, құндылығы жеткілікті, әсіресе адамның ең жоғарғы қасиеттеріне ұмтылысы үздіксіз жалғасады. Адамның қоғамға қатынасының ерекшелігі адамның адамға қатынасы, ұлы, дана адамдар, ғажап пікірлер, еңбектер жасаған, өнер атаулығы қарап, көріп, тыңдап-қуану, сүйсіну, таңдану, табыну пайда болды.
Адам тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігімен бірден дүниеге келмейді, әрбір адам ұзақ тәрбие жолдарынан өтеді. Отбасы, аула, мектеп, жұмыс орындары, өзінің рухани білім алуын, дүниеге көзқарастары, өзін-өзі тануы, арман-мақсат қоя білуі, әрбір тұлғаны тәрбиелеу, қалыптастырып, жетілдіру, мінез-құлқы, адамгершілік қасиеттері, жетіле түсінуін қамтамасыз етеді.
Адамзаттың рухани кемелденген, рухының ең жоғарғы үлгілерін туғызған дәуірлері олардың ең тойынған кезеңдерімен тұтас келе бермейді. Сондықтан, кейде белең алып жүретін дағдарыс кезеңдерде, күнкөріс мәселелері ең қиын болып тұрған кезде рухани мұқтаждықтар күте тұру керек - дейтін көзқарастар түбірінен жалған. Қандай тығырықтан да, соның ішінде күн көрудің қиындықтарын да ең алдымен рухани жігерден, рухани асылдардан айырылмау ғана алып шыға алады.
Түркі өнегелік жазба жәдігерліктер өз а алдына рухани төл мұрамыз болып табылады. Оларға Әлемнің екінші Ұстазы атанған Әбу Нәсір әл-Фараби (870-950) [13], Әулие шайық атанған Қ.А.Яссауи (1103(05) - 1167) (Диуани хикмет)[6], Қорқыт (Қорқыт ата кітабы, VIII ғ.) [14], М.Қашқари (Диуани лұғат ат-түрік, XI ғ.) [7], Ж.Баласағұн (Құтадғу білік, XI ғ.)[5], А.Иүгінеки (Ақиқат сыйы, XIII ғ.)[15], Рашид-ад-дин (1247-1318) (Жамиғ-ат-тауарих), С.Сараий (1321-1396) (Қорқыт ата кітабы, VIII ғ.) (Гулистан бит-түрки)[16], т.б. авторлардың еңбектері жатады. Мұның үстіне біздің халықтарымыздың өте бай әрі көркем фольклоры, ұлы жырауларымыздың толғаулары, ғажайып аңыздарымыз (Аяз би, Жиренше мен Қарашаш, Қожанасыр, Алдар Көсе, Қорқыт, Асан Қайғы т.б. жайындағы) тұнып тұрған өнегенің қайнар көздері болып табылады.
Шығыс философы әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне опат әкеледі - деген пікірін айтады. Соның ішінде: ... адам ынтымағының маңызын... баса айта отырып, жастардың рухани-адамгершілік қасиеттерінің дамуына баса көңіл аударғынын көреміз. Мәселен, Ер жүректілік жақсы адамшылық қасиет дейміз және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы немесе ұстамдылық жасау арқылы детуге болады дейміз. Бұл істерде болатын шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады, ал, батылдықтың жетіспеуі қорқактыққа соқтырады, ал бұл - жаман адамгершілік сапа. Міне, осы адамгершілік сапалар қалыптасқан кезде, олардан осыларға сәйкес әрекеттер туады,- деп аңғартқан.
Дүниежүзілік қоғамдық ой-пікірде есімі мәлім XI-ғасырдың аса көрнекті ойшылы, философы Ж.Баласағұн: ...жақсы адам көрсе қызар, жел өкпе емес, тек антына адал, уәдесіне берік, адамгершілігі мол адамды ғана ер кісі деуге болады. Ж.Баласағұн адамзат баласының шынайы рухани-адамгершілік мінез-құлқының ақыл-ойы, сезімімен үйлесім табуын қарым-қатынас барысында жеке адамның өзін-өзі ұстай білуіне, мінез-құлқына байланысты адам болады деген пікірде болғанын байқауға болады[5].
XVI ғасыр мен XVII ғасырдың аралығындағы жаңа педагогиканың негізін қалаушы, ұлы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670) жастарды тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарды. Оның дүние жүзіне танымал Ұлы дидактика еңбегінде ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесінің мәселелері қарастырылған. Я.А. Коменский көзқарасының жаңа бағыттарына қайта өркендеу дәуіріндегі ізгіліктің әсері күшті болды. Ол орта ғасырлық мектеп тәртібіне қарсы шығып, мектеп балаға сүйіспеншілікті, адамгершілік жақсы қасиеттерді тәрбиелейтін адамгершіліктің шеберханасы болуға тиіс деген көзқарасты ұсынды. Я.А. Коменский: ...мектеп - адам ақылының шыңдалатын шеберхана сияқты орны және оқушылардың адамгершілігін, ақылын тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын орталық, дей келе, ... адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету керек деген құнды пікірін қалдырды. Я.А. Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу, кішіпейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті[17].
Ұлы ойшыл өз еңбектерінде мектеп тәртәбі және оқушылар мен мұғалімдердің арасындағы адамгершілік қарым-қатынас жөнінде жаңа пікірлер айтты. Ол, балаларға тәлім-тәрбие беріп, ұстаздың көрсететін мұғалімдерді өте жоғары бағалай отырып, оқушыларға гуманистік және оптимистік көзқараспен қарап, адамгершілік қарым-қатынаста болғанда ғана тәрбие нәтижелі болады деп есептеледі.
Жеке адамның дамуындағы тәрбиенің маңызы туралы ой-пікірлер XVII ғасырда өмір сүрген Джон Локктың (1632- 1704) еңбектерінде де көрініс тапты. Соның ішінде адамгершілік тәрбиесін кеңірек қарастырды. Ол адамгершілік қасиеттер мен сапалар ретінде адамдардағы кішіпейілділікке , ұстамдылыққа, сақтыққа және әділеттілікке ерекше мән берді. Джон Локктың педагогикалық пікірлерінде гуманизм және адамды сыйлап құрметтеу элементтері орын алды.
Дж.Локктың дәлелінше, адамгершілік тәрбиесінің нақты тәсілдері мен құралдары мынадай принциптерге негізделуі тиіс:
- табиғатқа сәйкестілік;
- бала табиғатын жете зерттеу және балаға даралық қатынас орнату;
- тәрбиедегі қаталдықты балаға сүйіспеншілік білдірумен ұштастыру.
Дж.Локк іріктеп ұсынған тәрбиенің жолдары мен құралдары: а) үлгі-өнеге көрсету; ә)әдеттендіру; б)балалармен пікір алысу және олардың әуестенушілік ынталарын қанағаттандыру; в)намыс және теріс ұғымдарына назар аудару. Ол бала табиғатының ерекшеліктерін негізге ала отыра, баланың айналасын қоршаған өмірден алатын үлгілер мен өнегелердің мықты тәрбиелік ықпалы болады деп есептеді.
Баланың айналасын қоршаған ортаның тәрбиелік әсері кездейсоқ үрдіс емес. Оны да басқарып бағыттаған жөн. Сондықтан балаларға көзге түсетіндей үлгі-өнегелер көрсету және оларға қандай нәрселерге үйренуді,қандай нәрселерден сақтануды үйрету керек. Джон Локтың ойынша, үлгі-өнегелерге қарағанда тәрбие ісіндегі құрғақ сөз, жалаң үгіт, өсиеттер дәрменсіз болады. Балаларды жағымды әдеттерге тәрбиелегенде ұрысып зекірмей, еппен келу керек. Джон Локктың адамгершілік жөніндегі түсініктері, білім мен тәрбие жөніндег идялары сол өз заманының рухына жауап бере қалыптасты[18].
Атақты француз жазушысы, ағартушы-философы және педагогы, XVIII ғасырдағы интеллегенсияның тамаша өкілдерінің бірі - өз өмірінде гуманистік бағытты берік ұстаған Жан-Жак Руссоның (1712-1778) педагогикалық тұжырымдамасының негізіне толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады. Жан-Жак Руссо: Бала туғанда ақ қағаздай болып таза туады, оның үстіне шимайды қалай салсаң, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді - деген [19].Бұдан шығатын түйін, бала тәрбиесіне ең әуелі оның өз ата-анасының еңбекқорлығы, ұстамдылығы, ақыл-ойы, сана сезімі, адамгершілігі әсер етпек. Әрине, Жан-Жак Руссоның педагогикалық теориясының шеңберінің кеңдігі, терең адамшылығы бар жаңа адамды тәрбиелеу талабын ұсынуында болды.
Швейцарияның демократ-педагогы Иоганн Генрих Песталоццидің (1746-1827) пікірінше, рухани-адамгершілік тәрбиенің негізі жанұяда қалыптасады. Моральдық тәрбиенің негізгі мақсаты - балаларды адамгершілікке жататын қылықтарға жаттықтыру және қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру. Осының нәтижесінде олардың еркі дамиды, ұстамдылыққа үйренеді. Адамға пайдалы істерге баланы араластырып жаттықтыру арқылы ғана дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады. Моральдық тәрбиенің ең жай элементі баланың анаға деген сүйіпеншілігі, ол баланың күнделікті қажеттерінің орындалып отыруы негізінде дамиды. Баланың анаға деген сүйіспеншілігі бірте-бірте семьядағы басқа адамдарға да ауысады. Баланың моральдық дамуы әрі қарай мектепте жалғастырылады, онда мұғалімнің балаға қатынасы әкелік қамқорлық негізінде құрылады. Мектепке келуге байланысты баланың қарым-қатынасы кеңейеді. Баланы айналасындағы адамдарға, жалпы адамзатқа сүйіспеншілікпен қарайтын етіп тәрбиелеу ісін мұғалімнің басты міндеті деп санайды. И.Г.Песталоцци адамды жан-жақты дамыту идеясын ұсына отырып, білім беруді моральдық тәрбие берумен байланысты жүргізуді, яғни оқыту арқылы тәрбиелеуді талап етті [20].
Тәрбиенің мәні жөніндегі ұғымды Иоганн Гербарт (1776-1841) иделистік философияда, ал тәрбиенің мақсатын этикадан шығарды. Оның ойынша, қоғамдық және жеке адамдардың адамгершілігі белгілі бір өзгермейтін және мәңгілік адамгершілік идеялардың негізінде қалыптасып, жалпы адамгершіліктің негізі болады.
Өзінің этикалық теориясына сүйене отырып, И.Гербарт тәрбиенің мақсаты - адамдағы ізгілік пен жақсылықты қалыптастыру, бұл ізгілік пен жақсылық та мәңгі және өзгермейді деп тұжырымдады. Демек, И.Гербарт тәрбиенің мақсаты - ізгілік пен жақсылық дей отыра, өмір сүріп отырған қоғамдық қатынастарға икемделе алатын адамдарды тәрбиелеуді, қалыптасқан тәртіпті сыйлай білетін, соған бейімделе білетін, соған бағына білетін адамдарды тәрбиелеуді көздеді.
И.Гербарт тәрбиеде екі түрлі қажетті және ілгеріге бағытталған, іске асуға тиісті мақсаттар болады деді. Бұл мақсаттар адамның бүкіл іс-әрекеттерінің кез келген салаларына қажетті. Іске асуға тиісті мақсаттар адамның алдына белгілі бір мамандықтардың салалары бойынша қойылады.
Бүкіл тәрбие процесін И.Гербарт үш салаға бөлді: басқару, оқыту және адамгершілік тәрбие. И.Гербарттың дәлелдеуінше, адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - мінез-құлықты қалыптасыру. Бұл тәрбие негізінен оқу арқылы жүргізіледі. Осылай И.Гербарт адамгершілік тәрбиесін түгелдей интеллектуализм тұрғысынан есептеді. Осыған байланысты И.Гербарт адамгершілік тәрбиесі де оқу сияқты баланың әр салалы қызығушылықтары мен адамгершілікті елестетулеріне негізделеді деп есептеді. Ол адамгершілік принциптерін жоғарыда айтылған баланы бағындыра басқаруға қарсы қойды. Бағындыра басқаруда баланың еркі мен саналылығы кемтіледі, тежеу жасалынады, ал адамгершілік тәрбиесінде бүкіл әдістер балада болатын жағымды, жақсы сапаларға арқа сүйеуге тиіс деді ол. И.Гербарттың ойынша, адамгершілік тәрбиесінің оқудан басқа мынадай жолдары болады:
oo Баланы тежеп ұстау. Балалар мінез-құлқының деңгейін белгілеу.
oo Баланы анықтап біле отыра, бағыттау. Бұл тек оқушының нұсқауынша ғана емес, өз тәжірибесі арқылы да мінезін бағыттап отыруы тиіс.
oo Мінез-құлықтың нақты ережелерін құру.
oo Баланың шындыққа деген сенімін туғызу.
oo Баланы мақұлдау және оның кемшіліктерін көрсету.
oo Балаға насихат-өнеге айту, жіберген қателерін көрсету, оларды түзету[21].
Адамгершілік тәрбиесінде жазалаулар да қолданылады, бірақ тәрбиелік бағыттағы жазалар тек алуға соқпай, бала үшін мейірімді түрдегі ескерту ретінде болды. Сонымен И.Гербарттың кейбір теориялық қағидалары өз заманында ірі педагогикалық проблемаларды зерттеуге себепкер болды.
Сол сияқты, көрнектінеміс педагогы Адольф Дистерверг (1790-1866) мектептің мақсаты - азаматтарды саналы адамгепшілік рухта тәрбиелеу деп белгілді. Жалпы адамға және халыққа деген сүйіспеншілік бала тәрбиесінде ұштасып жатуы қажет деп көрсетті. Адамды жан-жақты дамытумен қатар, балаға моральдық тәрбие беру керек деп есептеді.
XIX ғасырдың басында педагогикалық еңбектерде адамгершілік тәрбиесіне үлкен мән беріліп, бұл саладағы тұжырымдардың әрі қарай дамуына В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов сиякты орыс демократ-жазушылары және Ресей педагогтары А.С.Макаренконың, К.Д.Ушинскийдің, В.А.Сухомлинскийдің қосқан үлестері мол болды. Мәселен: К.Д.Ушинскийдің Қоғамдық тәрбиедегі адамгершілік элементі туралы еңбегінде адамгершілікті, саналы тәртіпті, мұғалім мен оқушының арасындағы түсінісу мен сыйласу қарым-қатынасын дәріптейтін құнды пікірлері адамгершілік тәрбие теориясының дамуында маңызды роль атқарды. Адамгершілікке тәрбиелеу теориясы мәселелерінде оның бастапқы негізін құрайтын адамгершілік ұғымы бірінші дәрежеде. Сондықтан жүйе ретінде адамгершіліктің мәнін, құрылымын білудің өскелең ұрпақты тәрбиелеуде маңызы зор, - дейді[22].
Қай кезеңнің болсын келелі мәселесі бола білген адамгершілік тәрбиесін әр уақыттың өзінің дана ойшылдары мен ғұлама ғалымдары еңбектерінде арқау еткен. Сонау Орхон жазба ескерткештерімен Қорқыт ата кітабынан бастап орта ғасырлық ойшылдардың төл туындылары мен даламыздың дана жырауларының поэзиясына, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларына зер салсаңыз, кез-келгенінде адам бойындағы адамгершілік қасиет, олардың қалыптасуы туралы кеңінен сөз болды. Мұның бәрі адам баласының өзін рухани жетілдіру жолында тынбай ізденіп, еңбектеніп келе жатқанын, соған байланысты әдеп-инабат әдістеріне ерекше мән бергенін көрсетеді. Өйткені, жарасымды дамитын болашақ, ізгі қоғам үлгісін жасағысы келгендердің бәрі, мәселен, Міржақап Дулатұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров т.б. ой-тұжырымдарында ең алдымен сондағы қоғамды құрайтын адамдардың дүниетанымы мен адамгершілік көзқарасын, құндылық бағыт-бағдары мен сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастырудфы мұрат тұтқан.
Қазақтың тұңғыш этнограф ғалымы Шоқан Уалиханов[23], өзінің зерттеу еңбектерінде жастар тәрбиесіне баса назар аудара отырып, рухан-адамгершілік маңызын тереңірек ашып берген. Бүкіл қоғамдық-саяси әрі ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа, діни мұсылмандық фанатизмге қарсы қажырлы күреске өзек болған қауымындағы зұлымдыққа қарсы күресте, патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің жалған, әрі жабайы мінездеріне орай адам қасиеттерін сипаттайтын рухани адамгершілік құндылықтарға намыс, әділдік, парыз т.с. 8 адамның басты рухани-адамгершілік құндылығына жатқызып оны қарапайым халықтың санасына сіндіруге ат салысты.
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы-демократы, ақыны Ыбырай Алтынсариннің ұлттық мәдениеттің тарихында алатын орны ерекше. Ы.Алтынсарин қазақ мектептерінде білім берудің толып жатқан мәселелерімен қатар халық ағарту ісінің рухани-мандылық негіздерін қалап, өз еңбектерінде рухани-адамгершілік тәрбиесінің моральдық негіздерін көрсетіп берді. Ол өз ақыл-насихатында рухани-адамгершіліктің негізгі игіліктеріне: бауырмалдылық, әдеп пен әділділік, қанағатшылық, жомарттық, салиқалық, тазалық, сабырлық, зейінділік пен білімді игеру мәселесіне зор мән берді[24].
Ал, ұлы Абай, өзінің қара сөздерінде мақал-мәтелдерді талдау, ертегі, аңыз сюжеттеріне, салт-дәстүрлерге тоқталу, адамдардың әдеп-инабатын, мәдениеттілігін сипаттау арқылы балалар мен жастарды адамершілікке баулып, ақыл-кеңес береді. Мысалы: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрселерін ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады- деп 19-шы қара сөзінде жастарды дүниедегі жақсы мен жаманды ажырата білумен қатар, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге шақырды[25].
Ұлы ағартушы өз айналасын коршаған әділетсіздік, өтірік, өсек пен араздың, надандық пен мәдениетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын, үміт артып отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін көре отырып, халықты, әсіресеі эастарды адамгершілікке тәрбиелеуді ашық ұсынды. Бұл идея оның кез келген шығармасында байқалып отырады деуге болады.
Жеткіншектерге адамгершілік тәрбие берудің жолдарын қарастырған қазақстандық ғалым-зерттеушілерді де атап өтсек. Мысалы, В.А.Ким көп ұлтты мектеп жағдайындағы адамгершілік тәрбиесінің ұлттық қарым-қатынас негізіне талдау жасаған, әр этникалық топтың ерекшеліктеріне байланысты адамгершілік мінез-құлық, дағдылардың ұлттық қарым-қатынастағы алатын орнын ғылыми, педагогикалық тұрғыдан дәлелдеген[26].
Л.А.Байсеркеевтың зерттеуінде жасөспірім тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланыстылығын теориялық, әдіснамалық тұжырымдамасын талдап, жасөспірімдерді әлеуметтік жағдайға сай адамгершілікті-құқықтық негізде тәрбиелеудің жүйесін айқындаған[27].
Қазақ жазушысы әрі философ замандасымыз Б.Тұрсынов: Адам жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуға тиіс, бұл ең басты және маңызды нәрсе. Себебі дәл осы адамгершілік асыл қасиет рухпнилық пен түзу жолға, сәулелі өмір, бостандық пен жарқын болашақтың кепілі бола алады- дейді[28].
Бұл салада, өткен ғасырдың 90-ы жылдары, ресейлік педагог-ғалымдардың, Қазақтың Ы.Алтынсарин атындағы білім Академиясы ғалымдарының еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар, әдістемелік нұсқаулар аса құнды. Бұл айтылған кезеңде, Н.Козлованың Тәрбие теориясына кіріспе, Е.Бондаревскаяның Воспитание - как возрождение гражданина, человека культуры и нравственности, Ф.Гончаревтың Ұлттық мектептің моделі, Л.М.Фридман мен Г.А.Пушкинаның Оқушылар ұжымында тұлғаның жеке басын зерттеу т.б. еңбектері жарық көрді.
Oқушылapдың aдамгepшiлiк тәpбиeciн oқыту пpoцeciнде ғылыми-мaтepиалиcтiк дүниeге көзқapacты қалыптacтыруға болaды. Рухани-адамгершілік ceзiмiн тәpбиeлeу мeн гумaнизм үшiн aнa тiлi, әдeби шығapмaлapдың, көpкeм фильмдepдiң, epтeгiлepдің маңызы зop. Aуыз әдебиeтiнен оқушылар epтегiлepдiң бacты кeйiпкepлepiнe, эпoстық жыpлap бaтыpлapының epлiктepiнe eлiктeп өceдi. Epтepeктe бiздiң oқушылapымыз нeгiзiндe opыc әдeбиeтiнiң үлгiciндe тәpбиeлeнгeн. Қaзip қазақ әдeбиетінің, oлapдың кeйiпкepлepiнiң үлгiciндe тәpбиeлeугe мүмкiндiк бap. Мұндa бiз opыc әдeбиeтiндeгi үлгiлepдi П.Кopчагин, O.Кoшeвoй, A.Мepecьевтi, т.б. жoққa шығapып oтыpғaнымыз жoқ. Oлapдың бoйынaн aдaлдық, oтaнсүйгiштiк, жiгepлiк, қaйpaттылық, т.б. қacиeттepдi тaбaмыз. Бipақ жac ұpпaқ нeгiзiнeн өз ұлтының үлгiciнeн aдaмгepшiлiк қacиеттi тaнып бiлгeн жөн. Жaлпы оқушыларымызды алыс-жақын шетел әдебиеттерімен де cуcындaтқaнымыз дұpыc. Aбaй, Пушкин, Шeкспир, Гюгoлepдi қaтap oқыca, oл жоғары нәтижe бepepi aнық. Aдaмгepшiлiк - aдaмның pуxaни apқaуы. Өйткeнi, aдaм бaлacы қoғaмдa өзiнiң жaқcы aдaмгepшiлiк қacиетiмeн, қайыpымдылығымeн apдақталады. Бaлaлapымыздың мiнeз-құлқынa тәpбиe мeн тәлiм apқылы тeк бiлiм мeн aқылды ұштacтыpa бiлгeндe ғaна сіңеpeтін құдipeттi қacиeтi мoл aдaмшылық aтaулының көpiнici бoлып тaбылaды.
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресейлік педагог-ғалымдар (П.Н.Енгалычев, А.Ф.Афанасьев, А.А.Ширинский-Шихматов, И.М.Ястребцов) адамгершілік тәрбиесін - адамгершілік әдеттердің, адамгершілік сезімнің, адамгершілік қабілеттің, адамгершілік қайырымдылықтың, адамгершілік сананың қалыптасу процесі деп тұжырымдады[29,30,31,32,33]. (1-кестеден қараңыз).
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасады
Ғалымдардың көзқарасы
Адамгершілік сезім
А.Г.Ободовский: Егер бала тәрбиесінде оның бойында жастайынын адамгершілік сезімді оятып, қалыптастыру көзделсе, алдағы уақытта тәрбиеленушіні адамгершілік азаттыққа жетелейді, яғни адамгершілік сезімнің жағымсыз жақтары еркін сезімге, нақты да қатал ережелерді орындауға бағытталады - бұл адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі.
Адамгершілік қабілет
И.М.Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - адамгершілік қабілетті ашу мен оны дамыту, яғни мейірімді және қайырымды жігерді қалыптастыру болып табылады.
Адамгершілік қайырымдылық
П.Н.Енгалычев: Адамгершілік тәрбиесінің барлық амалдары баланы адамгершілік қайырымдылыққа баулу қажет
Адамгершілік сана
А.А.Ширинский-Шихматов: Бала барлық заттарды жақсы түсініп, жақсы сөйлей алатын болған кезден бастап, олардың ойымен бөлісе отырып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру қажет.
Осыған байланысты О.С.Газман[34]және басқа авторлар ұжымы өз тұжырымдамасында кез келген педагог пен тәрбиешінің жұмыс міндеттерін үш блокпен белгілейді:
Демек, бұл тұжырымдама мазмұны біртұтас тәрбие үрдісінің негізін қалаушы бағыт адамгершілікті қалыптастыру болып табылады деп көрсетеді.
Қазақстандық ғалым А.К.Каплиева рухани-адамгершілік құндылықтарды нормалармен, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мораль, құқықтық тәрбие негізімен қатар, әлеуметтік рухани өмірдің құндылық элементтері ретінде қарастырды. Рухани құндылық - адамның ортамен қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімімен өмір сүру салты, санасы мен сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жиынтық[35].
Ж.Ж.Нұржанова адам құндылығының ең маңыздысын өмір сүру деп белгілеп, оның адамгершілік және руханилық қатынас бағыттарын сипаттай отырып, адамның адам болып қалыптасуына үлес қосатын негіз рухани-адамгершілік құндылық екендігін атап көрсетеді[36].
С.Д.Осипова:Рухани-адамгершілік[3 7] тәрбие беруде жеке тұлғаның әлдебір әрекетке баруына түрткі болатын сенімді туғызатын сана мен мінез-құлық қалыптасады. Олар өз кезегінде түрлі іс-әрекетер арқылы көрініс тауып, тұлғаның өз қызметінде тікелей басшылыққа алынып отырады. Мұндай іс-әрекеттер мен себептер әрбір тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерінің сапасын ашып көрсетеді- деп тоқталады.
Жоғарыда жүйеленген анықтамалар ұғым жағынан бір-бірінен алшақ еместіктен, бірін-бірі толықтыра түседі. Біз солардың ішінде С.Ф.Назарбаеваның Рухани-адамгершілік - адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты ізгіліктік, құрмет, жанашырлық пен сенім,, кеңпейілдік, басқалардың мүддесі үшін жан аяумаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та рухани-адамгершілікке жатады,- деген анықтамасын қолдаймыз[38].
Қазақстанның белгілі ғалымдары оқушылардың құндылық бағдарын қалыптастыру мәселесін этнопедагогикалық тұрғыдан зерттеп, монографиялар, әдістемелік құралдар, оқу құралдарын жазды.
К.Ж.Қожахметова[39] Қазақ этнопедагогикасының теориялық және әдіснамалық негіздері еңбегінде оқушылардың құндылық бағдарын этнопедагогикалық тұрғыдан жан-жақты қарастырды. Ол құндылықтарды тәрбие өзегі ретінде қарастыра отырып, адамгершілік құндылықтар әке өнегесі, жігіт салты, қыз ибасы арқылы жалғаса отырып, қазақ халқының салт-дәстүріндегі тәрбие отбасынан басталатынын көрсетті.
Д.Нұрғалиева[40] Тәрбие процесінде 5-9 сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру деп аталатын ғылыми еңбегінде адамгершілік құндылық, жалпы адамзаттық құндылық түсініктерінің жүйесін саралап, адамгершілік құндылықтардың бастауларын айқындайды. Ғалым құндылықтарды игеру мехаизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығының үлгісі арқылы жүзеге асатынын айта келіп, оқушының өзін-өзі айқындаының алғашқы кезеңіндегі құндылықтардың мәнін ашу және оларды бұрыннан қалыптасқан түсініктермен салыстыру нәтижесінде жалған жорамалдан арылып, тиянақталған түсініктері түзудің ерекшеліктерін көрсетеді. Ол құндылықтар иерархиясын қарастыра келе, оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың өзіндік үлгісінде модульдік технология теориясын негізге алады.
Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда қарым-қатынастың да рөлі зор. Рухани-адамгершілікке негізделген тәрбие қарым-қатынастың қарапайым түрі - ұжымдық өмірдің талаптарымен,ерекшеліктерімен танысу арқылы жүзеге асырылады. Олардың қарым-қатынастарында бірте-бірте өзара көмек, бүкіл топқа тапсырылған қоғамдық жұмыстың орындалуына біржей жауапкершілік сезімі, бүкіл топтың жұмысын басқару кімге тапсырылса, соған бағына білу, топқа жетекшілік міндетін мойнына алып, жалпыға тән ережелер мен тәртіпке қатаң мойын ұсына отырып, атқара білу қалыптасады. Шәкірттердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру педагогикалық еңбектің үлкені болып табылады. Ұрпақ бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін үйрете білу, бала жүрегінің бағбаны - ұстаздың қолынан келеді. Тәрбие процесінде жеке тұлғаның, адамгершілік қасиет сапаларын тәрбиелеуд пән мұғалімі мен сынып жетекшілерінің рөлі зор.
Бөбек қорының президенті С.А.Назарбаева Өзін-өзі тану атты әдістемелік оқу құралында: Рухани-адамгершілік - адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Адамдарға деген ізгі ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім, кеңпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та рухани-адамгершілікке жатады. Рухани-адамгершілік ұғымы ізгілік, гуманизмнің синонимі ретінде, адамның игілігі мақсатқа айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесі мен қоғамдық ахуал ретінде неғұрлым кең мағынада да қолданады. Рухани-адамгершілік қоғамдық қатынастардың дамуы мен тарихи-мәдени, рухани қажеттіліктердің нәтижесі, рухани-адамгепшілік туа біткен қасиет емес. Рухани-адамгершілк принциптерң бірлікте өмір сүру, бақытқа талпыну, мүдделерді үйлестіру мен ұжым болып жұмылудың, жоқ-жітік пен ауру-кемтарға, бала мен кәріге жәрдемдесудің қажеттігін сезіну мен мойындау сияқты факторлар негізінде қалыптасады,- дей келе, қоғамдық дамудың жаңа сатысында, айталық, біздің еліміздегідей, тоталитарлық жүйеден қадам басқан өтпелі кезінде, тарихта талай рет болғандай, рухани-адамгершілік талаптары туралы түсінік те жаңғырулар, тіпті бұрмалаулар да орын алады. Мұндай қауіптен адамның рухани тазарып, кемелденуі мен қоғамның ізгіленуі негізінде ғана рухани-адамгершілік мұраттарды сақтап қалуға болатындығын атап көрсетеді.
Адамгершіліктің ең жоғарғы рухани қажеттілігінің бастау көзі - өзін-өзі көрсету, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту, қарым-қатынаста, дүниетанымда өзінің шығармашылық қабілетін таныту болып табылады. Бұл арада оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттарының бірі - мектеп жасында жеке тұлғаның өздігінен даму заңдылықтарын білу болып табылады. Осы орайда, рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың ойдағыдай, табысты болуы жеке тұлғаның өзін рухани дамыту мақсатында үздіксіз өзін-өзі жетілдіруіне байланысты. Адамның өзіндік сана-сезімінің көрінісі туралы басқа адамға үңіліп көз тоқтатып, өзін өзгелермен салыстырғанда ғана, ол өзін-өзі таниды.
Жаным-арымның садағасы деп халқымыз айтқандай, жанымызды жүдетпей дүние жүзілік рухани қазынаны бойға сіңіруге ұмтылу - парыз, дүниені ұстап тұрған тіршіліктің алтын діңгегі үлкен адамгершіліктің иесі болу - парыз. Адамға қойылатын басты талап - асыл да ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу. Өйткені адам - өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен жіне әділеттілігімен ардақты. Адамгершілік - адамның рухани арқауы.
Жоғарыда шолу жасалған ғылыми еңбектерге сүйене отырып, біз рухани-адамгершілік құндылықтарды ашып көрсететін, рухани-адамгершілікке бағытталған адами құндылықтарды жалпы біріктіре келіп, мынадай анықтама береміз: Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз - адамның ішкі жан дүниесі мен дүниетанымы және арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу үрдісі негізінде жан-жақты дамып жетілген оқушының рухани әлемін көрсететін құрылымдық жүйе [41].
Келтірілген осы қағидаларды саралай келе, біздің ойымызша, рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру дегеніміз - тұлғаның рухани-адамгершілігін санасын, сезімін, еркін, мінез-құлқын дамытуға бағытталған мақсатты, жүйелі, жоспарлы жүргізілетін тәрбие үрдісі деп түсінеміз.
Рухани-адамгершілік құндылықтар ұлттық тәлім-тәрбиенің іргетасы болатындығын дәлелдей келе, жалпы оқушы тұлғасының тұтастай дамуында барлық басқа тәрбиелердің (еңбек, ақыл-ой, дене тәрбиесі, эстетикалық, экологиялық, экономикалық, имандылық, құқықтық т.б.) табиғи өзегі болып табылады. Мақсаты - бүгінгі қоғамның талабы болып отырған ізгіліктік, имандылық, мәдени және демократиялық қарым-қатынастармен сипатталады. Сондай-ақ рухани-адамгершілік тәрбиесінің өзіндік ерекшелігі - қазіргі қоғамдағы адамдардың рухани-адамгершілік бет-әлпетімен, жалпы адамзаттық сана, әрбір жеке тұлғаның өзіндік рухани-адамгершілік, қоғамдық санасы, өзіндік мінез-құлық өзгешілігімен айқындалады. Демек, оқушылардың ақыл-ойы, сезімі , еркі рухани-адамгершілікке негізделіп, олардың барлық іс-әрекеттерін басқаруы тиіс. Әсіресе олардың қазіргі заманғы рухани-адамгершілік тәрбиесі жекелеген бағыттарға емес, рухани құндылықтарға Адам, Отбасы, Еңбек, Білім, Отан, Жер, Бейбітшілік т.б. жатады. Бұл құндылықтарды мектептің мүмкіндігі мен оқушының бейімділігіне қарай барлық бағыт шеңберінде қалыптастыруға болады. Сөйтіп, рухани-адамгершілік тәрбиесінің міндетіне: рухани-адамгершілік идеяларына сәйкес келетін қарым-қатынастар тәжірибесін қалыптастыруды енгізуге болады деп тұжырымдаймыз.
Қорытындылай келе, қазіргі заманауи социум жағдайында балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын, рухани-адамгершілік, парасаттылық ой толғаныстарын қуаттайтын, жеткіншекті өмір жолында кездесетін түрлі жағдайды шешуге бағытталған, өзара қарым-қатынас құра білетін, ішкі сезімін дамытатын, өз іс-әрекетіне сындарлы көзқарасын жетілдіретін әдіснама қажет деп ойлаймыз.
1.2 Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік құндылықтарының даму ерекшеліктерінің мәні мен мазмұны
Қазақстан Республикасында еркін елдің ертеңін баянды ету бағытында, қазіргі социум жағдайында оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда мұғалімнің білімі мен іскерлігінің маңызы зор. Өйткені, мұғалімнің білім деңгейі мен іскерлігі оған мектеп тәжірибесінде кез-келген әлеуметтік жағдайларда дұрыс бағыт тауып, шығармашылық тапқырлыққа ұмтылуға, балалармен әртүрлі іс-әрекеттерді дұрыс ұйымдастыра алатындай дәрежеде кәсіби біліммен қаруландыруға жетелейді.
Жалпы орта білім беретін мекемелердегі тәрбиелеу және білім беру мазмұнына жаңалықтар енгізуде, Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында[4] Тәрбиеші- ұстаз қазіргі кезде өте маңызды роль атқарады, себебі жалпы адамзат мәдениетін, ой-пікірдің дамуын жас ұрпаққа жеткізуші тұлға,- делінген. Сонымен қатар, ... бүгінгі ұстаз тәрбиешінің мәдениеті мен білімі жоғары, ата-бабаларымыздың мәдени мұрасымен бірге дүниежүзілік озық тәжірибелерді және педагогикалық ой-пікірлерді меңгерген, жаңаша ойлап, шешім қабылдауға қабілетті маман болу жөнінде айтылады. Осы мәселеге байланысты көптеген ғалымдардың еңбектерімен таныстық. Атап айтқанда: болашақ ұстаздардың кәсіби білімдері мен тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, В.А.Кан-Калик, мәдениеті мен педагогикалық іскерліктерін жетілдіруге Т.В.Шуртакова, Л.Н.Акимова, Ұ.Ш.Ибрагимов, мамандарды кәсіби даярлау мәселелеріне О.А.Абдуллина, Н.Ф.Талызина[15], Ш.А.Амонашвили сияқты педагог ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерін арнаса, А.Калюжный, Л.И.Илларионова, Н.Н.Тригубова, А.Р.Қалыбекова т.б. ғалымдар өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Педагогика және білім беру менеджменті кафедрасы
Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік дамуының ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B012300-Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
Орындаған: Меңтай А.Е.
Ғылыми жeтeкшi
аға-оқытушы Шағырбаева М.Д.
Алматы, 2019 ж
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Бiлiм жәнe Ғылым Миниcтpлiгi
Әл-Фapaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық yнивepcитeтi
Философия және саясаттану факультеті
Педагогика және білім беру менеджменті кафедрасы
Қopғayғa жiбepiлгeн
_______________ кaфeдpa мeңгepyшici, п.ғ.д., пpoфeccop м.a. А.Д.Құрманалиева
ЗАМАНАУИ СОЦИУМ ЖАҒДАЙЫНДА БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ДАМУ ЕРЕУШЕЛІКТЕРІ тақырыбында
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В012300 - Әлeyмeттiк пeдaгoгикa жәнe өзiн-өзi тaнy
Opындaғaн Меңтай А.Е.
Ғылыми жeтeкшi Шағырбаева М.Д.
Hopмa бaқылayшы Мурзагулова М.Д
Aлмaты, 2019 жыл
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 72 бет, 5 сурет, 6 кесте, 65 әдебиет және 3 қосымшадан тұрады.
Кілттік сөздер: адамгершілік, мораль, рухани-адамгершілік, социум, әлеуметтену, қарым-қатынас.
Зерттеудің мақсаты: заманауи социум жағдайында оқушылардың адамгершілігін қалыптастыру жұмысын теориялық және практикалық негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
oo Адамгершілік, адамгершілікті қалыптастыру, заманауи социум түсініктерінің мәнін ашу;
oo Заманауи социум жағдайында оқушылардың адамгершілігін дамыту жұмысының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігін дамыту жұмысының тәжірибелік-педагогикалық жұмыс тиімділігін арттырудың әдістемелік ұсыныстарын даярлау.
Зерттеу әдістері: бaқылay, cayaлнaмa, cұхбaттacy,ойын.
Алынған нәтижелер:
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігін қалыптастыру жұмыстары жөніндегі әдебиеттер зерттелді.
oo Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістері қарастырылды.
oo Мұғалімнің оқушылардың рухани-адамгершілік құндылығын қалыптастыру жұмысының құрылымдық-мазмұндық үлгісі ұсынылды.
Тәжірибеде қолданылуы: ұсынылып отырған дипломды әлеуметтік педагогтың оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жұмысына әдістемелік нұсқаулық ретінде қолдануға болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
ЗАМАНАУИ СОЦИУМ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
1.2
1.3
Адамгершілік құндылықтар жүйесінің ғылыми әдебиетте зерделену жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ...
2
ЗАМАНАУИ СОЦИУМ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ...
35
2.1
Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің кезеңдері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2
2.3
Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілігін дамыту ерекшеліктерінің бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
ә
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жағдайында ғылыми-техникалық жаңалықтарды меңгерумен ұлттық мәдени мұраларды жандандыруға қоғамның жастарына ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудің сапалық деңгейін көтеріп, рухани-адамгершілік түсініктері мен ұғымдарын тәрбиелеуді білім беру мекемелері міндет етіп қойып отыр.
Қазақстандағы жалпы білім беруді реформалау жүйесінің жүзеге асырылуы республикамыздың тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жағдайында үлкен қоғамдық маңызға ие болып отыр. Еліміздің жаңадан қабылданған Конституциясында жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзі білім мен ғылымды қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жөнінде мәселе көтерілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның негізгі құндылығы ретінде адамды,оның өмірі, құқығы мен бостандығын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында: Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектілігін байытy- қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі,- деп орынды айтылған [1].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында: ...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек,- дегені мәлім [2].
Жас ұрпақтың рухани-адамгершілік тұрғыда азамат болып қалыптасуы, ұзақ мерзімді оқу-тәрбиенің негізінде білім мен тәрбие негіздерін игерту ордасы- мектепте өтеді. Мектеп қабырғасында игерілетін білім мазмұны, оқушылардың ғылым негіздерімен қоса тәрбие заңдылықтарын да қамтиды. Тәрбие қоғам мәдениетін жасаушы, әрі сақтаушы, әрі оны келер ұрпаққа жеткізущі басты құралдардың бірі. Сонымен бірге, тәрбие беру арқылы тұлғаның іштей түлеуіне мүмкіндік бере отырып, оны рухани құндылықтар жасауға, насихаттауға жетелейді.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырға созылған өзіндік тарихи тағылымы, ой-пікірлері бар болғандықтан, жеткіншектердің рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерінен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айналған кемеңгер ойшылы Қорқыт атаның, Аристотельден кейінгі тарихта Әлемнің екінші Ұстазы атанған данышпан, ойшыл әл-Фарабидің және сол орта ғасыр дәуіріндегі ғұламалардың (Ж.Баласағұн[5], Қ.А.Яссауи[6], М.Қашғари[7], т.б.) XII-XIX ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет, Майлықожа[8], т.б.) жастарға тәрбиесі туралы мұраларынан бастау алады. Аталған ойшылдардың еңбектері ғылыми-педагогикалық тұрғыда сараланып, елін, жерін, Отанын, ұллтық мәдениетін сүйетіни арлы, адамгершілі мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
XX ғасыр басында қазақ халқының білім беру саласында үлкен бетбұрыстар болды. Ұлттық негіздегі төлтума оқулықтар, рухани-адамгершілік тәрбие мәселесіне арналған ғылыми еңбектер жарық көрді. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұраларды жинақтау, оны бүгінгі оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесіне пайдалану А.Байтұрсынов[9], М.Жұмабаев[10], М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы және т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Сонымен қатар ТМД елдерінің және шетелдік ғалымдардың адамгершілік тәрбиесі проблемаларына қатысты ұлттық құндылықтарды зерттеген Л.М.Архангельский, А.Г.Трушккина, В.А.Блюмкин, А.А.Гусейнов, В.П.Зинченко, Д.А.Леонтьев, А.И.Титаренко, т.б. айтуға болады. Сондай-ақ, руханилық жанның негізгі құндылығын К.Д.Ушинский, А.И.Пирогов, В.Я.Стоюнин, И.А.Ильин, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, т.б. еңбектерінде орын алған.
Тәрбие жұмыстарына ғылыми сипаттама бере отырып, халықтық тәрбие тұрғысынан негізделген қазақ ғалымдары Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев[11], С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ә.Табылдиев, Ш.И.Джанзақова, А.Ашайұлы, С.Иманбаева және т.б. ұлттық педагогиканың теориялық негізін айқындаймен қатар, мектептегі тәрбие жұмысын жетілдірудің практикалық жақтары, тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру жолдарын, ерекшеліктерін атап көрсетті.
Қазіргі уақытта еліміз саяси, экономикалық және әлеуметтік дағдарыстарды басынан өткізіп, еңселі елулікке бет бұруда, бұл әрине қоғамның адамгершілік нормаларды меңгеруіне әсер етпей қоймайды. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезіндегі қазіргі заманғы педагогика теориясы мен практикасындағы көкейтесті мәселерлерге жеке тұлғаның рухани-адамгершілік дамуы жатқызуға болатындығын әлеуметтік және педагогикалық зерттеулер көз жеткізіп отыр.
Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын қарастыру ең басты мәселеге айналуда. Ол төмендегідей, себеп-салдарға байланысты:
oo cаяси-әлеуметтік, экономикалық, педагогикалық факторлардың әсері мен адамгершілік тәрбие процесін жүзеге асыру шарттары;
oo көптеген педагогикалық ұжымдардың едәуір өзгерістерге ұшыраған әлеуметтік жағдайларда адамгершілік тәрбиесін нәтижелі жүзеге асыруға дайын еместігі;
oo адамгершілікке тәрбиелеу теориясы ережелерінің басым көпшілігі қазіргі қоғам талабына сай бағытталмаған,
Демек, бұл мәселенің шешімін табу жолдарын іздестіру зерттеу тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейді. Сол себепті, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік дамуын ғылыми-теориялық негіздерін айқындау және оның әдістемесін даярлау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептегі оқу-тәрбие үрдісі
Зepттey пәнi: мектеп оқушыларының адамгершілік құндылықтарын тәрбиелік іс-шаралар арқылы қалыптастыру жүйесі
Зерттеудің міндеттері:
oo Адамгершілік, адамгершілікті қалыптастыру, заманауи социум түсініктерінің мәнін ашу;
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігінің даму ерекшеліктерінің құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
oo Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілігінің дамыту жұмысының тәжірибелік-педагогикалық жұмыс тиімділігін арттырудың әдістемелік ұсыныстарын даярлау.
Зepттeyдiң ғылыми бoлжaмы: егер, заманауи социум жағдайында оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері анықталып, адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру жүйесі жасалса, адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың мазмұнын құрып, әдістемелік жағынан қамтамасыз етілсе, онда рухани-адамгершілік құндылықтары қалыптасқан, ұлттық сана-сезімі жоғары тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік туындайды және оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға, өзін-өзі тәрбиелеуге ықпалын тигізеді, өйткені тәрбиелік жұмыстар, тәрбиелік іс-шаралар мазмұны адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы дамудың жаңа деңгейіне қол жеткізуге болады.
Зepттey әдicтepi: зepттey мәceлeci бoйыншa ғылыми-әдістемелік, филocoфиялық, пcиxoлoгиялық, пeдaгoгикaлық, әлеуметтік әдeбиeттepгe тeopиялық тaлдay жасау; мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесі; мектеп құжаттарымен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама және т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесін салыстыру, сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау, әлеуметтік үдepicті бaқылay, aлынғaн мәлiмeттepдi өңдey, қopытындылay.
Зерттеудің базасы: Aлмaты қаласы, №138 мектеп-гимназиясы.
Зepттeyдiң құpылымы: кipicпeдeн, eкi бөлiмнен, қopытынды жәнe пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн, қocымшaдaн тұpaды.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, зерттеу нысаны мен пәні, мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, зерттеу базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы қарастырылып сипатталады. Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілік құндылықтарының дамуының теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда адамгершілік, әлеуметтік орта, рухани-адамгершілік ұғымдарына берілген анықтамалар талданды,қазіргі мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылығын қалыптастыруын зерттеген шетелдік және отандық ғалымдар пікірлері қарастырылады.
Заманауи социум жағдайындағы балалардың адамгершілік құндылықтарының дамыту жұмысының тәжірибелік мазмұны деп аталатын екінші тарауда мектеп оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістемелері және бағдарламалары жасалып, бағдарламалар талданып, тәжірибе барысында зерттеліп, ғылыми тұрғыда негізделді, ғылыми тәжірибелік-эксперименттен өткізіліп нәтижесі шығарылды және ғылыми әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар ұсынылады.
1 Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік даму ерекшеліктерінің теориялық негіздері
0.1 Адамгершілік құндылықтар жүйесінің ғылыми әдебиетте зерделену жайы
Мектеп адамды қоғамның экономикалық, мәдени, саяси салаларында іс-әрекет жасауға даярлайды. Қазақстанның білім беру жүйесі осы мақсатта оқушының тұлғалық құндылығын алдыңғы орынға қоя отырып, оның руханилығын, даралығын, құзыреттілігін дамытуға бағыт алған. Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы құжаттары осы саясатты жүзеге асыруда бірқатар қадамдар жасаған.
ҚР-ның Білім туралы Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын белгіледі[1]. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді [2,3,4].
Қазіргі тәрбиенің басты бағыты - оның көзқарас негіздеріне бағытталуы, тұлға құндылығына қайта оралуы. Оқушылардың рухани-адамгерщілік құндылықтарын қалыптастыру - қазіргі мектептердің ең маңызды міндеттернің бірі. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде рухани-адамгершілік құндылықтардың ролі барған сайын артып, моральдық фактордың ықпал аясы кеңейіп келеді.
Адам - адамзаттық, даналық болмысын өз бойына жинақтаған тіршілік иесі. Ал тіршілік иесі - әлемдегі сан алуан халықтың, мелекеттің, этникалық немесе әлеуметтік топтардың, адамдардың ортақ белгілері мен ұқсастықтарын біріктіретін жалпы адамзаттық құндылық түзетін пенде[12]. Қазіргі кезде қоғам өзгерістерінің шешуші факторы - адам, сондықтан Адам-қоғам, Адам-әлем қатынстарынан адамдардың әлемге, қоршаған орта, қоғамға көзқарасы қандай ұстанымдарға қатысты, әлемдегі құндылықтарды түсіну де маңызды. Құндылық қатынастар философияның негізгі мәселелерінің бірі - Адам-әлем қатынасының ғажап құбылыстары мол, ерекшеліктері, құндылығы жеткілікті, әсіресе адамның ең жоғарғы қасиеттеріне ұмтылысы үздіксіз жалғасады. Адамның қоғамға қатынасының ерекшелігі адамның адамға қатынасы, ұлы, дана адамдар, ғажап пікірлер, еңбектер жасаған, өнер атаулығы қарап, көріп, тыңдап-қуану, сүйсіну, таңдану, табыну пайда болды.
Адам тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігімен бірден дүниеге келмейді, әрбір адам ұзақ тәрбие жолдарынан өтеді. Отбасы, аула, мектеп, жұмыс орындары, өзінің рухани білім алуын, дүниеге көзқарастары, өзін-өзі тануы, арман-мақсат қоя білуі, әрбір тұлғаны тәрбиелеу, қалыптастырып, жетілдіру, мінез-құлқы, адамгершілік қасиеттері, жетіле түсінуін қамтамасыз етеді.
Адамзаттың рухани кемелденген, рухының ең жоғарғы үлгілерін туғызған дәуірлері олардың ең тойынған кезеңдерімен тұтас келе бермейді. Сондықтан, кейде белең алып жүретін дағдарыс кезеңдерде, күнкөріс мәселелері ең қиын болып тұрған кезде рухани мұқтаждықтар күте тұру керек - дейтін көзқарастар түбірінен жалған. Қандай тығырықтан да, соның ішінде күн көрудің қиындықтарын да ең алдымен рухани жігерден, рухани асылдардан айырылмау ғана алып шыға алады.
Түркі өнегелік жазба жәдігерліктер өз а алдына рухани төл мұрамыз болып табылады. Оларға Әлемнің екінші Ұстазы атанған Әбу Нәсір әл-Фараби (870-950) [13], Әулие шайық атанған Қ.А.Яссауи (1103(05) - 1167) (Диуани хикмет)[6], Қорқыт (Қорқыт ата кітабы, VIII ғ.) [14], М.Қашқари (Диуани лұғат ат-түрік, XI ғ.) [7], Ж.Баласағұн (Құтадғу білік, XI ғ.)[5], А.Иүгінеки (Ақиқат сыйы, XIII ғ.)[15], Рашид-ад-дин (1247-1318) (Жамиғ-ат-тауарих), С.Сараий (1321-1396) (Қорқыт ата кітабы, VIII ғ.) (Гулистан бит-түрки)[16], т.б. авторлардың еңбектері жатады. Мұның үстіне біздің халықтарымыздың өте бай әрі көркем фольклоры, ұлы жырауларымыздың толғаулары, ғажайып аңыздарымыз (Аяз би, Жиренше мен Қарашаш, Қожанасыр, Алдар Көсе, Қорқыт, Асан Қайғы т.б. жайындағы) тұнып тұрған өнегенің қайнар көздері болып табылады.
Шығыс философы әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне опат әкеледі - деген пікірін айтады. Соның ішінде: ... адам ынтымағының маңызын... баса айта отырып, жастардың рухани-адамгершілік қасиеттерінің дамуына баса көңіл аударғынын көреміз. Мәселен, Ер жүректілік жақсы адамшылық қасиет дейміз және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы немесе ұстамдылық жасау арқылы детуге болады дейміз. Бұл істерде болатын шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады, ал, батылдықтың жетіспеуі қорқактыққа соқтырады, ал бұл - жаман адамгершілік сапа. Міне, осы адамгершілік сапалар қалыптасқан кезде, олардан осыларға сәйкес әрекеттер туады,- деп аңғартқан.
Дүниежүзілік қоғамдық ой-пікірде есімі мәлім XI-ғасырдың аса көрнекті ойшылы, философы Ж.Баласағұн: ...жақсы адам көрсе қызар, жел өкпе емес, тек антына адал, уәдесіне берік, адамгершілігі мол адамды ғана ер кісі деуге болады. Ж.Баласағұн адамзат баласының шынайы рухани-адамгершілік мінез-құлқының ақыл-ойы, сезімімен үйлесім табуын қарым-қатынас барысында жеке адамның өзін-өзі ұстай білуіне, мінез-құлқына байланысты адам болады деген пікірде болғанын байқауға болады[5].
XVI ғасыр мен XVII ғасырдың аралығындағы жаңа педагогиканың негізін қалаушы, ұлы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670) жастарды тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарды. Оның дүние жүзіне танымал Ұлы дидактика еңбегінде ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесінің мәселелері қарастырылған. Я.А. Коменский көзқарасының жаңа бағыттарына қайта өркендеу дәуіріндегі ізгіліктің әсері күшті болды. Ол орта ғасырлық мектеп тәртібіне қарсы шығып, мектеп балаға сүйіспеншілікті, адамгершілік жақсы қасиеттерді тәрбиелейтін адамгершіліктің шеберханасы болуға тиіс деген көзқарасты ұсынды. Я.А. Коменский: ...мектеп - адам ақылының шыңдалатын шеберхана сияқты орны және оқушылардың адамгершілігін, ақылын тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын орталық, дей келе, ... адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету керек деген құнды пікірін қалдырды. Я.А. Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу, кішіпейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті[17].
Ұлы ойшыл өз еңбектерінде мектеп тәртәбі және оқушылар мен мұғалімдердің арасындағы адамгершілік қарым-қатынас жөнінде жаңа пікірлер айтты. Ол, балаларға тәлім-тәрбие беріп, ұстаздың көрсететін мұғалімдерді өте жоғары бағалай отырып, оқушыларға гуманистік және оптимистік көзқараспен қарап, адамгершілік қарым-қатынаста болғанда ғана тәрбие нәтижелі болады деп есептеледі.
Жеке адамның дамуындағы тәрбиенің маңызы туралы ой-пікірлер XVII ғасырда өмір сүрген Джон Локктың (1632- 1704) еңбектерінде де көрініс тапты. Соның ішінде адамгершілік тәрбиесін кеңірек қарастырды. Ол адамгершілік қасиеттер мен сапалар ретінде адамдардағы кішіпейілділікке , ұстамдылыққа, сақтыққа және әділеттілікке ерекше мән берді. Джон Локктың педагогикалық пікірлерінде гуманизм және адамды сыйлап құрметтеу элементтері орын алды.
Дж.Локктың дәлелінше, адамгершілік тәрбиесінің нақты тәсілдері мен құралдары мынадай принциптерге негізделуі тиіс:
- табиғатқа сәйкестілік;
- бала табиғатын жете зерттеу және балаға даралық қатынас орнату;
- тәрбиедегі қаталдықты балаға сүйіспеншілік білдірумен ұштастыру.
Дж.Локк іріктеп ұсынған тәрбиенің жолдары мен құралдары: а) үлгі-өнеге көрсету; ә)әдеттендіру; б)балалармен пікір алысу және олардың әуестенушілік ынталарын қанағаттандыру; в)намыс және теріс ұғымдарына назар аудару. Ол бала табиғатының ерекшеліктерін негізге ала отыра, баланың айналасын қоршаған өмірден алатын үлгілер мен өнегелердің мықты тәрбиелік ықпалы болады деп есептеді.
Баланың айналасын қоршаған ортаның тәрбиелік әсері кездейсоқ үрдіс емес. Оны да басқарып бағыттаған жөн. Сондықтан балаларға көзге түсетіндей үлгі-өнегелер көрсету және оларға қандай нәрселерге үйренуді,қандай нәрселерден сақтануды үйрету керек. Джон Локтың ойынша, үлгі-өнегелерге қарағанда тәрбие ісіндегі құрғақ сөз, жалаң үгіт, өсиеттер дәрменсіз болады. Балаларды жағымды әдеттерге тәрбиелегенде ұрысып зекірмей, еппен келу керек. Джон Локктың адамгершілік жөніндегі түсініктері, білім мен тәрбие жөніндег идялары сол өз заманының рухына жауап бере қалыптасты[18].
Атақты француз жазушысы, ағартушы-философы және педагогы, XVIII ғасырдағы интеллегенсияның тамаша өкілдерінің бірі - өз өмірінде гуманистік бағытты берік ұстаған Жан-Жак Руссоның (1712-1778) педагогикалық тұжырымдамасының негізіне толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады. Жан-Жак Руссо: Бала туғанда ақ қағаздай болып таза туады, оның үстіне шимайды қалай салсаң, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді - деген [19].Бұдан шығатын түйін, бала тәрбиесіне ең әуелі оның өз ата-анасының еңбекқорлығы, ұстамдылығы, ақыл-ойы, сана сезімі, адамгершілігі әсер етпек. Әрине, Жан-Жак Руссоның педагогикалық теориясының шеңберінің кеңдігі, терең адамшылығы бар жаңа адамды тәрбиелеу талабын ұсынуында болды.
Швейцарияның демократ-педагогы Иоганн Генрих Песталоццидің (1746-1827) пікірінше, рухани-адамгершілік тәрбиенің негізі жанұяда қалыптасады. Моральдық тәрбиенің негізгі мақсаты - балаларды адамгершілікке жататын қылықтарға жаттықтыру және қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру. Осының нәтижесінде олардың еркі дамиды, ұстамдылыққа үйренеді. Адамға пайдалы істерге баланы араластырып жаттықтыру арқылы ғана дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады. Моральдық тәрбиенің ең жай элементі баланың анаға деген сүйіпеншілігі, ол баланың күнделікті қажеттерінің орындалып отыруы негізінде дамиды. Баланың анаға деген сүйіспеншілігі бірте-бірте семьядағы басқа адамдарға да ауысады. Баланың моральдық дамуы әрі қарай мектепте жалғастырылады, онда мұғалімнің балаға қатынасы әкелік қамқорлық негізінде құрылады. Мектепке келуге байланысты баланың қарым-қатынасы кеңейеді. Баланы айналасындағы адамдарға, жалпы адамзатқа сүйіспеншілікпен қарайтын етіп тәрбиелеу ісін мұғалімнің басты міндеті деп санайды. И.Г.Песталоцци адамды жан-жақты дамыту идеясын ұсына отырып, білім беруді моральдық тәрбие берумен байланысты жүргізуді, яғни оқыту арқылы тәрбиелеуді талап етті [20].
Тәрбиенің мәні жөніндегі ұғымды Иоганн Гербарт (1776-1841) иделистік философияда, ал тәрбиенің мақсатын этикадан шығарды. Оның ойынша, қоғамдық және жеке адамдардың адамгершілігі белгілі бір өзгермейтін және мәңгілік адамгершілік идеялардың негізінде қалыптасып, жалпы адамгершіліктің негізі болады.
Өзінің этикалық теориясына сүйене отырып, И.Гербарт тәрбиенің мақсаты - адамдағы ізгілік пен жақсылықты қалыптастыру, бұл ізгілік пен жақсылық та мәңгі және өзгермейді деп тұжырымдады. Демек, И.Гербарт тәрбиенің мақсаты - ізгілік пен жақсылық дей отыра, өмір сүріп отырған қоғамдық қатынастарға икемделе алатын адамдарды тәрбиелеуді, қалыптасқан тәртіпті сыйлай білетін, соған бейімделе білетін, соған бағына білетін адамдарды тәрбиелеуді көздеді.
И.Гербарт тәрбиеде екі түрлі қажетті және ілгеріге бағытталған, іске асуға тиісті мақсаттар болады деді. Бұл мақсаттар адамның бүкіл іс-әрекеттерінің кез келген салаларына қажетті. Іске асуға тиісті мақсаттар адамның алдына белгілі бір мамандықтардың салалары бойынша қойылады.
Бүкіл тәрбие процесін И.Гербарт үш салаға бөлді: басқару, оқыту және адамгершілік тәрбие. И.Гербарттың дәлелдеуінше, адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - мінез-құлықты қалыптасыру. Бұл тәрбие негізінен оқу арқылы жүргізіледі. Осылай И.Гербарт адамгершілік тәрбиесін түгелдей интеллектуализм тұрғысынан есептеді. Осыған байланысты И.Гербарт адамгершілік тәрбиесі де оқу сияқты баланың әр салалы қызығушылықтары мен адамгершілікті елестетулеріне негізделеді деп есептеді. Ол адамгершілік принциптерін жоғарыда айтылған баланы бағындыра басқаруға қарсы қойды. Бағындыра басқаруда баланың еркі мен саналылығы кемтіледі, тежеу жасалынады, ал адамгершілік тәрбиесінде бүкіл әдістер балада болатын жағымды, жақсы сапаларға арқа сүйеуге тиіс деді ол. И.Гербарттың ойынша, адамгершілік тәрбиесінің оқудан басқа мынадай жолдары болады:
oo Баланы тежеп ұстау. Балалар мінез-құлқының деңгейін белгілеу.
oo Баланы анықтап біле отыра, бағыттау. Бұл тек оқушының нұсқауынша ғана емес, өз тәжірибесі арқылы да мінезін бағыттап отыруы тиіс.
oo Мінез-құлықтың нақты ережелерін құру.
oo Баланың шындыққа деген сенімін туғызу.
oo Баланы мақұлдау және оның кемшіліктерін көрсету.
oo Балаға насихат-өнеге айту, жіберген қателерін көрсету, оларды түзету[21].
Адамгершілік тәрбиесінде жазалаулар да қолданылады, бірақ тәрбиелік бағыттағы жазалар тек алуға соқпай, бала үшін мейірімді түрдегі ескерту ретінде болды. Сонымен И.Гербарттың кейбір теориялық қағидалары өз заманында ірі педагогикалық проблемаларды зерттеуге себепкер болды.
Сол сияқты, көрнектінеміс педагогы Адольф Дистерверг (1790-1866) мектептің мақсаты - азаматтарды саналы адамгепшілік рухта тәрбиелеу деп белгілді. Жалпы адамға және халыққа деген сүйіспеншілік бала тәрбиесінде ұштасып жатуы қажет деп көрсетті. Адамды жан-жақты дамытумен қатар, балаға моральдық тәрбие беру керек деп есептеді.
XIX ғасырдың басында педагогикалық еңбектерде адамгершілік тәрбиесіне үлкен мән беріліп, бұл саладағы тұжырымдардың әрі қарай дамуына В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов сиякты орыс демократ-жазушылары және Ресей педагогтары А.С.Макаренконың, К.Д.Ушинскийдің, В.А.Сухомлинскийдің қосқан үлестері мол болды. Мәселен: К.Д.Ушинскийдің Қоғамдық тәрбиедегі адамгершілік элементі туралы еңбегінде адамгершілікті, саналы тәртіпті, мұғалім мен оқушының арасындағы түсінісу мен сыйласу қарым-қатынасын дәріптейтін құнды пікірлері адамгершілік тәрбие теориясының дамуында маңызды роль атқарды. Адамгершілікке тәрбиелеу теориясы мәселелерінде оның бастапқы негізін құрайтын адамгершілік ұғымы бірінші дәрежеде. Сондықтан жүйе ретінде адамгершіліктің мәнін, құрылымын білудің өскелең ұрпақты тәрбиелеуде маңызы зор, - дейді[22].
Қай кезеңнің болсын келелі мәселесі бола білген адамгершілік тәрбиесін әр уақыттың өзінің дана ойшылдары мен ғұлама ғалымдары еңбектерінде арқау еткен. Сонау Орхон жазба ескерткештерімен Қорқыт ата кітабынан бастап орта ғасырлық ойшылдардың төл туындылары мен даламыздың дана жырауларының поэзиясына, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларына зер салсаңыз, кез-келгенінде адам бойындағы адамгершілік қасиет, олардың қалыптасуы туралы кеңінен сөз болды. Мұның бәрі адам баласының өзін рухани жетілдіру жолында тынбай ізденіп, еңбектеніп келе жатқанын, соған байланысты әдеп-инабат әдістеріне ерекше мән бергенін көрсетеді. Өйткені, жарасымды дамитын болашақ, ізгі қоғам үлгісін жасағысы келгендердің бәрі, мәселен, Міржақап Дулатұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров т.б. ой-тұжырымдарында ең алдымен сондағы қоғамды құрайтын адамдардың дүниетанымы мен адамгершілік көзқарасын, құндылық бағыт-бағдары мен сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастырудфы мұрат тұтқан.
Қазақтың тұңғыш этнограф ғалымы Шоқан Уалиханов[23], өзінің зерттеу еңбектерінде жастар тәрбиесіне баса назар аудара отырып, рухан-адамгершілік маңызын тереңірек ашып берген. Бүкіл қоғамдық-саяси әрі ағартушылық қызметі қараңғылық пен надандыққа, діни мұсылмандық фанатизмге қарсы қажырлы күреске өзек болған қауымындағы зұлымдыққа қарсы күресте, патша шенеуніктерінің, жергілікті билеушілердің жалған, әрі жабайы мінездеріне орай адам қасиеттерін сипаттайтын рухани адамгершілік құндылықтарға намыс, әділдік, парыз т.с. 8 адамның басты рухани-адамгершілік құндылығына жатқызып оны қарапайым халықтың санасына сіндіруге ат салысты.
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы-демократы, ақыны Ыбырай Алтынсариннің ұлттық мәдениеттің тарихында алатын орны ерекше. Ы.Алтынсарин қазақ мектептерінде білім берудің толып жатқан мәселелерімен қатар халық ағарту ісінің рухани-мандылық негіздерін қалап, өз еңбектерінде рухани-адамгершілік тәрбиесінің моральдық негіздерін көрсетіп берді. Ол өз ақыл-насихатында рухани-адамгершіліктің негізгі игіліктеріне: бауырмалдылық, әдеп пен әділділік, қанағатшылық, жомарттық, салиқалық, тазалық, сабырлық, зейінділік пен білімді игеру мәселесіне зор мән берді[24].
Ал, ұлы Абай, өзінің қара сөздерінде мақал-мәтелдерді талдау, ертегі, аңыз сюжеттеріне, салт-дәстүрлерге тоқталу, адамдардың әдеп-инабатын, мәдениеттілігін сипаттау арқылы балалар мен жастарды адамершілікке баулып, ақыл-кеңес береді. Мысалы: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрселерін ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады- деп 19-шы қара сөзінде жастарды дүниедегі жақсы мен жаманды ажырата білумен қатар, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге шақырды[25].
Ұлы ағартушы өз айналасын коршаған әділетсіздік, өтірік, өсек пен араздың, надандық пен мәдениетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын, үміт артып отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін көре отырып, халықты, әсіресеі эастарды адамгершілікке тәрбиелеуді ашық ұсынды. Бұл идея оның кез келген шығармасында байқалып отырады деуге болады.
Жеткіншектерге адамгершілік тәрбие берудің жолдарын қарастырған қазақстандық ғалым-зерттеушілерді де атап өтсек. Мысалы, В.А.Ким көп ұлтты мектеп жағдайындағы адамгершілік тәрбиесінің ұлттық қарым-қатынас негізіне талдау жасаған, әр этникалық топтың ерекшеліктеріне байланысты адамгершілік мінез-құлық, дағдылардың ұлттық қарым-қатынастағы алатын орнын ғылыми, педагогикалық тұрғыдан дәлелдеген[26].
Л.А.Байсеркеевтың зерттеуінде жасөспірім тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланыстылығын теориялық, әдіснамалық тұжырымдамасын талдап, жасөспірімдерді әлеуметтік жағдайға сай адамгершілікті-құқықтық негізде тәрбиелеудің жүйесін айқындаған[27].
Қазақ жазушысы әрі философ замандасымыз Б.Тұрсынов: Адам жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуға тиіс, бұл ең басты және маңызды нәрсе. Себебі дәл осы адамгершілік асыл қасиет рухпнилық пен түзу жолға, сәулелі өмір, бостандық пен жарқын болашақтың кепілі бола алады- дейді[28].
Бұл салада, өткен ғасырдың 90-ы жылдары, ресейлік педагог-ғалымдардың, Қазақтың Ы.Алтынсарин атындағы білім Академиясы ғалымдарының еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар, әдістемелік нұсқаулар аса құнды. Бұл айтылған кезеңде, Н.Козлованың Тәрбие теориясына кіріспе, Е.Бондаревскаяның Воспитание - как возрождение гражданина, человека культуры и нравственности, Ф.Гончаревтың Ұлттық мектептің моделі, Л.М.Фридман мен Г.А.Пушкинаның Оқушылар ұжымында тұлғаның жеке басын зерттеу т.б. еңбектері жарық көрді.
Oқушылapдың aдамгepшiлiк тәpбиeciн oқыту пpoцeciнде ғылыми-мaтepиалиcтiк дүниeге көзқapacты қалыптacтыруға болaды. Рухани-адамгершілік ceзiмiн тәpбиeлeу мeн гумaнизм үшiн aнa тiлi, әдeби шығapмaлapдың, көpкeм фильмдepдiң, epтeгiлepдің маңызы зop. Aуыз әдебиeтiнен оқушылар epтегiлepдiң бacты кeйiпкepлepiнe, эпoстық жыpлap бaтыpлapының epлiктepiнe eлiктeп өceдi. Epтepeктe бiздiң oқушылapымыз нeгiзiндe opыc әдeбиeтiнiң үлгiciндe тәpбиeлeнгeн. Қaзip қазақ әдeбиетінің, oлapдың кeйiпкepлepiнiң үлгiciндe тәpбиeлeугe мүмкiндiк бap. Мұндa бiз opыc әдeбиeтiндeгi үлгiлepдi П.Кopчагин, O.Кoшeвoй, A.Мepecьевтi, т.б. жoққa шығapып oтыpғaнымыз жoқ. Oлapдың бoйынaн aдaлдық, oтaнсүйгiштiк, жiгepлiк, қaйpaттылық, т.б. қacиeттepдi тaбaмыз. Бipақ жac ұpпaқ нeгiзiнeн өз ұлтының үлгiciнeн aдaмгepшiлiк қacиеттi тaнып бiлгeн жөн. Жaлпы оқушыларымызды алыс-жақын шетел әдебиеттерімен де cуcындaтқaнымыз дұpыc. Aбaй, Пушкин, Шeкспир, Гюгoлepдi қaтap oқыca, oл жоғары нәтижe бepepi aнық. Aдaмгepшiлiк - aдaмның pуxaни apқaуы. Өйткeнi, aдaм бaлacы қoғaмдa өзiнiң жaқcы aдaмгepшiлiк қacиетiмeн, қайыpымдылығымeн apдақталады. Бaлaлapымыздың мiнeз-құлқынa тәpбиe мeн тәлiм apқылы тeк бiлiм мeн aқылды ұштacтыpa бiлгeндe ғaна сіңеpeтін құдipeттi қacиeтi мoл aдaмшылық aтaулының көpiнici бoлып тaбылaды.
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресейлік педагог-ғалымдар (П.Н.Енгалычев, А.Ф.Афанасьев, А.А.Ширинский-Шихматов, И.М.Ястребцов) адамгершілік тәрбиесін - адамгершілік әдеттердің, адамгершілік сезімнің, адамгершілік қабілеттің, адамгершілік қайырымдылықтың, адамгершілік сананың қалыптасу процесі деп тұжырымдады[29,30,31,32,33]. (1-кестеден қараңыз).
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасады
Ғалымдардың көзқарасы
Адамгершілік сезім
А.Г.Ободовский: Егер бала тәрбиесінде оның бойында жастайынын адамгершілік сезімді оятып, қалыптастыру көзделсе, алдағы уақытта тәрбиеленушіні адамгершілік азаттыққа жетелейді, яғни адамгершілік сезімнің жағымсыз жақтары еркін сезімге, нақты да қатал ережелерді орындауға бағытталады - бұл адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі.
Адамгершілік қабілет
И.М.Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - адамгершілік қабілетті ашу мен оны дамыту, яғни мейірімді және қайырымды жігерді қалыптастыру болып табылады.
Адамгершілік қайырымдылық
П.Н.Енгалычев: Адамгершілік тәрбиесінің барлық амалдары баланы адамгершілік қайырымдылыққа баулу қажет
Адамгершілік сана
А.А.Ширинский-Шихматов: Бала барлық заттарды жақсы түсініп, жақсы сөйлей алатын болған кезден бастап, олардың ойымен бөлісе отырып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру қажет.
Осыған байланысты О.С.Газман[34]және басқа авторлар ұжымы өз тұжырымдамасында кез келген педагог пен тәрбиешінің жұмыс міндеттерін үш блокпен белгілейді:
Демек, бұл тұжырымдама мазмұны біртұтас тәрбие үрдісінің негізін қалаушы бағыт адамгершілікті қалыптастыру болып табылады деп көрсетеді.
Қазақстандық ғалым А.К.Каплиева рухани-адамгершілік құндылықтарды нормалармен, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мораль, құқықтық тәрбие негізімен қатар, әлеуметтік рухани өмірдің құндылық элементтері ретінде қарастырды. Рухани құндылық - адамның ортамен қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімімен өмір сүру салты, санасы мен сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жиынтық[35].
Ж.Ж.Нұржанова адам құндылығының ең маңыздысын өмір сүру деп белгілеп, оның адамгершілік және руханилық қатынас бағыттарын сипаттай отырып, адамның адам болып қалыптасуына үлес қосатын негіз рухани-адамгершілік құндылық екендігін атап көрсетеді[36].
С.Д.Осипова:Рухани-адамгершілік[3 7] тәрбие беруде жеке тұлғаның әлдебір әрекетке баруына түрткі болатын сенімді туғызатын сана мен мінез-құлық қалыптасады. Олар өз кезегінде түрлі іс-әрекетер арқылы көрініс тауып, тұлғаның өз қызметінде тікелей басшылыққа алынып отырады. Мұндай іс-әрекеттер мен себептер әрбір тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерінің сапасын ашып көрсетеді- деп тоқталады.
Жоғарыда жүйеленген анықтамалар ұғым жағынан бір-бірінен алшақ еместіктен, бірін-бірі толықтыра түседі. Біз солардың ішінде С.Ф.Назарбаеваның Рухани-адамгершілік - адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты ізгіліктік, құрмет, жанашырлық пен сенім,, кеңпейілдік, басқалардың мүддесі үшін жан аяумаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та рухани-адамгершілікке жатады,- деген анықтамасын қолдаймыз[38].
Қазақстанның белгілі ғалымдары оқушылардың құндылық бағдарын қалыптастыру мәселесін этнопедагогикалық тұрғыдан зерттеп, монографиялар, әдістемелік құралдар, оқу құралдарын жазды.
К.Ж.Қожахметова[39] Қазақ этнопедагогикасының теориялық және әдіснамалық негіздері еңбегінде оқушылардың құндылық бағдарын этнопедагогикалық тұрғыдан жан-жақты қарастырды. Ол құндылықтарды тәрбие өзегі ретінде қарастыра отырып, адамгершілік құндылықтар әке өнегесі, жігіт салты, қыз ибасы арқылы жалғаса отырып, қазақ халқының салт-дәстүріндегі тәрбие отбасынан басталатынын көрсетті.
Д.Нұрғалиева[40] Тәрбие процесінде 5-9 сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру деп аталатын ғылыми еңбегінде адамгершілік құндылық, жалпы адамзаттық құндылық түсініктерінің жүйесін саралап, адамгершілік құндылықтардың бастауларын айқындайды. Ғалым құндылықтарды игеру мехаизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығының үлгісі арқылы жүзеге асатынын айта келіп, оқушының өзін-өзі айқындаының алғашқы кезеңіндегі құндылықтардың мәнін ашу және оларды бұрыннан қалыптасқан түсініктермен салыстыру нәтижесінде жалған жорамалдан арылып, тиянақталған түсініктері түзудің ерекшеліктерін көрсетеді. Ол құндылықтар иерархиясын қарастыра келе, оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың өзіндік үлгісінде модульдік технология теориясын негізге алады.
Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда қарым-қатынастың да рөлі зор. Рухани-адамгершілікке негізделген тәрбие қарым-қатынастың қарапайым түрі - ұжымдық өмірдің талаптарымен,ерекшеліктерімен танысу арқылы жүзеге асырылады. Олардың қарым-қатынастарында бірте-бірте өзара көмек, бүкіл топқа тапсырылған қоғамдық жұмыстың орындалуына біржей жауапкершілік сезімі, бүкіл топтың жұмысын басқару кімге тапсырылса, соған бағына білу, топқа жетекшілік міндетін мойнына алып, жалпыға тән ережелер мен тәртіпке қатаң мойын ұсына отырып, атқара білу қалыптасады. Шәкірттердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру педагогикалық еңбектің үлкені болып табылады. Ұрпақ бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін үйрете білу, бала жүрегінің бағбаны - ұстаздың қолынан келеді. Тәрбие процесінде жеке тұлғаның, адамгершілік қасиет сапаларын тәрбиелеуд пән мұғалімі мен сынып жетекшілерінің рөлі зор.
Бөбек қорының президенті С.А.Назарбаева Өзін-өзі тану атты әдістемелік оқу құралында: Рухани-адамгершілік - адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Адамдарға деген ізгі ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім, кеңпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та рухани-адамгершілікке жатады. Рухани-адамгершілік ұғымы ізгілік, гуманизмнің синонимі ретінде, адамның игілігі мақсатқа айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесі мен қоғамдық ахуал ретінде неғұрлым кең мағынада да қолданады. Рухани-адамгершілік қоғамдық қатынастардың дамуы мен тарихи-мәдени, рухани қажеттіліктердің нәтижесі, рухани-адамгепшілік туа біткен қасиет емес. Рухани-адамгершілк принциптерң бірлікте өмір сүру, бақытқа талпыну, мүдделерді үйлестіру мен ұжым болып жұмылудың, жоқ-жітік пен ауру-кемтарға, бала мен кәріге жәрдемдесудің қажеттігін сезіну мен мойындау сияқты факторлар негізінде қалыптасады,- дей келе, қоғамдық дамудың жаңа сатысында, айталық, біздің еліміздегідей, тоталитарлық жүйеден қадам басқан өтпелі кезінде, тарихта талай рет болғандай, рухани-адамгершілік талаптары туралы түсінік те жаңғырулар, тіпті бұрмалаулар да орын алады. Мұндай қауіптен адамның рухани тазарып, кемелденуі мен қоғамның ізгіленуі негізінде ғана рухани-адамгершілік мұраттарды сақтап қалуға болатындығын атап көрсетеді.
Адамгершіліктің ең жоғарғы рухани қажеттілігінің бастау көзі - өзін-өзі көрсету, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту, қарым-қатынаста, дүниетанымда өзінің шығармашылық қабілетін таныту болып табылады. Бұл арада оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттарының бірі - мектеп жасында жеке тұлғаның өздігінен даму заңдылықтарын білу болып табылады. Осы орайда, рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың ойдағыдай, табысты болуы жеке тұлғаның өзін рухани дамыту мақсатында үздіксіз өзін-өзі жетілдіруіне байланысты. Адамның өзіндік сана-сезімінің көрінісі туралы басқа адамға үңіліп көз тоқтатып, өзін өзгелермен салыстырғанда ғана, ол өзін-өзі таниды.
Жаным-арымның садағасы деп халқымыз айтқандай, жанымызды жүдетпей дүние жүзілік рухани қазынаны бойға сіңіруге ұмтылу - парыз, дүниені ұстап тұрған тіршіліктің алтын діңгегі үлкен адамгершіліктің иесі болу - парыз. Адамға қойылатын басты талап - асыл да ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу. Өйткені адам - өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен жіне әділеттілігімен ардақты. Адамгершілік - адамның рухани арқауы.
Жоғарыда шолу жасалған ғылыми еңбектерге сүйене отырып, біз рухани-адамгершілік құндылықтарды ашып көрсететін, рухани-адамгершілікке бағытталған адами құндылықтарды жалпы біріктіре келіп, мынадай анықтама береміз: Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз - адамның ішкі жан дүниесі мен дүниетанымы және арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу үрдісі негізінде жан-жақты дамып жетілген оқушының рухани әлемін көрсететін құрылымдық жүйе [41].
Келтірілген осы қағидаларды саралай келе, біздің ойымызша, рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру дегеніміз - тұлғаның рухани-адамгершілігін санасын, сезімін, еркін, мінез-құлқын дамытуға бағытталған мақсатты, жүйелі, жоспарлы жүргізілетін тәрбие үрдісі деп түсінеміз.
Рухани-адамгершілік құндылықтар ұлттық тәлім-тәрбиенің іргетасы болатындығын дәлелдей келе, жалпы оқушы тұлғасының тұтастай дамуында барлық басқа тәрбиелердің (еңбек, ақыл-ой, дене тәрбиесі, эстетикалық, экологиялық, экономикалық, имандылық, құқықтық т.б.) табиғи өзегі болып табылады. Мақсаты - бүгінгі қоғамның талабы болып отырған ізгіліктік, имандылық, мәдени және демократиялық қарым-қатынастармен сипатталады. Сондай-ақ рухани-адамгершілік тәрбиесінің өзіндік ерекшелігі - қазіргі қоғамдағы адамдардың рухани-адамгершілік бет-әлпетімен, жалпы адамзаттық сана, әрбір жеке тұлғаның өзіндік рухани-адамгершілік, қоғамдық санасы, өзіндік мінез-құлық өзгешілігімен айқындалады. Демек, оқушылардың ақыл-ойы, сезімі , еркі рухани-адамгершілікке негізделіп, олардың барлық іс-әрекеттерін басқаруы тиіс. Әсіресе олардың қазіргі заманғы рухани-адамгершілік тәрбиесі жекелеген бағыттарға емес, рухани құндылықтарға Адам, Отбасы, Еңбек, Білім, Отан, Жер, Бейбітшілік т.б. жатады. Бұл құндылықтарды мектептің мүмкіндігі мен оқушының бейімділігіне қарай барлық бағыт шеңберінде қалыптастыруға болады. Сөйтіп, рухани-адамгершілік тәрбиесінің міндетіне: рухани-адамгершілік идеяларына сәйкес келетін қарым-қатынастар тәжірибесін қалыптастыруды енгізуге болады деп тұжырымдаймыз.
Қорытындылай келе, қазіргі заманауи социум жағдайында балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын, рухани-адамгершілік, парасаттылық ой толғаныстарын қуаттайтын, жеткіншекті өмір жолында кездесетін түрлі жағдайды шешуге бағытталған, өзара қарым-қатынас құра білетін, ішкі сезімін дамытатын, өз іс-әрекетіне сындарлы көзқарасын жетілдіретін әдіснама қажет деп ойлаймыз.
1.2 Заманауи социум жағдайында балалардың адамгершілік құндылықтарының даму ерекшеліктерінің мәні мен мазмұны
Қазақстан Республикасында еркін елдің ертеңін баянды ету бағытында, қазіргі социум жағдайында оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда мұғалімнің білімі мен іскерлігінің маңызы зор. Өйткені, мұғалімнің білім деңгейі мен іскерлігі оған мектеп тәжірибесінде кез-келген әлеуметтік жағдайларда дұрыс бағыт тауып, шығармашылық тапқырлыққа ұмтылуға, балалармен әртүрлі іс-әрекеттерді дұрыс ұйымдастыра алатындай дәрежеде кәсіби біліммен қаруландыруға жетелейді.
Жалпы орта білім беретін мекемелердегі тәрбиелеу және білім беру мазмұнына жаңалықтар енгізуде, Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында[4] Тәрбиеші- ұстаз қазіргі кезде өте маңызды роль атқарады, себебі жалпы адамзат мәдениетін, ой-пікірдің дамуын жас ұрпаққа жеткізуші тұлға,- делінген. Сонымен қатар, ... бүгінгі ұстаз тәрбиешінің мәдениеті мен білімі жоғары, ата-бабаларымыздың мәдени мұрасымен бірге дүниежүзілік озық тәжірибелерді және педагогикалық ой-пікірлерді меңгерген, жаңаша ойлап, шешім қабылдауға қабілетті маман болу жөнінде айтылады. Осы мәселеге байланысты көптеген ғалымдардың еңбектерімен таныстық. Атап айтқанда: болашақ ұстаздардың кәсіби білімдері мен тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, В.А.Кан-Калик, мәдениеті мен педагогикалық іскерліктерін жетілдіруге Т.В.Шуртакова, Л.Н.Акимова, Ұ.Ш.Ибрагимов, мамандарды кәсіби даярлау мәселелеріне О.А.Абдуллина, Н.Ф.Талызина[15], Ш.А.Амонашвили сияқты педагог ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерін арнаса, А.Калюжный, Л.И.Илларионова, Н.Н.Тригубова, А.Р.Қалыбекова т.б. ғалымдар өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz