Баламалы туризмнің бір түріне туристік маршрут құрастыру

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Кузбоева У. М.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ

ДАМЫТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕНІ ҚОЛДАНУ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В090200-«Туризм» мамандығы

Алматы 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

География және табиғатты пайдалану факультеті

Рекреациялық география және туризм кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

кафедра меңгерушісі

Артемьев А. М.

«ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ

ДАМЫТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕНІ ҚОЛДАНУ»

тақырыбына

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В090200-«Туризм» мамандығы бойынша

Орындаған Кузбоева У. М.

Ғылыми жетекшісі

г. ғ. к., доцент Алиева Ж. Н.

Норма бақылаушы Аппакова Г. Ш.

Алматы, 2019

«Бекітемін»

Рекреациялық география және туризм

кафедрасының меңгерушісі Артемьев А. М.

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ рекреациялық география және туризм кафедрасының 4 курс студенті Кузбоева Улжанның «Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолдану» атты дипломдық жұмысына

Тапсырма

Тапсырма алған Кузбоева У. М.

Ғылыми жетекші Алиева Ж. Н.

РЕФЕРАТ

Зерттеу жұмысында Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолдану қарастырылды.

Зерттеу жұмысының объектісі - баламалы туризм.

Зерттеу пәні - баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері.

Бірінші тарауда баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасалды.

Екінші тарауда Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауы қарастырылды.

Үшінші тарауда баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың ерекшеліктері зерттелді.

Дипломдық жұмыс көлемі 90 бет. Жұмыс 3 кеcте, 32 cуpет және 89 пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

РЕФЕРАТ

В исследовании рассмотрено использование мирового опыта в развитии альтернативного туризма в Казахстане.

Объект исследования - альтернативный туризм.

Предмет исследования - особенности реализации мировой практики альтернативного туризма.

В первой главе изложены теоретические и методологические аспекты развития альтернативного туризма.

Во второй главе рассмотрены тенденции развития международного и внутреннего альтернативного туризма в Казахстане.

В третьей главе изучены особенности использования передового опыта зарубежных стран в развитии альтернативного туризма в Казахстане.

Объем дипломной работы 90 страниц. В работе были использованы 3 таблицы, 32 рисунков и 89 источников литературы.

ABSTRACT

The study examined the use of international experience in the development of alternative tourism in Kazakhstan.

The object of research - alternative tourism.

The subject of the research is the peculiarities of the implementation of the world practice of alternative tourism.

The first chapter outlines the theoretical and methodological aspects of the development of alternative tourism.

The second chapter discusses the development trends of international and domestic alternative tourism in Kazakhstan.

The third chapter examines the features of the use of advanced experience of foreign countries in the development of alternative tourism in Kazakhstan.

The volume of diploma is 90 pages. In the work were used 3 tables, 32 figures and 89 sources of literature.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экожүйелерде жойылып бара жатқан түрлердің жоғалуы және қиын климаттық жағдайлар мен табиғи апаттар - бұл адамзат баласының, яғни барлығының қамқорлық жасау парызы, себебі олар біздің күнделікті өмірімізге, бизнес пен өнеркәсіпке әсерін тигізеді. Бұл тенденцияға туризм саласы өз үлесін қосты. Туризм индустриясы онжылдықтар ішінде бұқаралық туризм (немесе - жаппай туризм) арқылы микроэкожүйелер мен биоалуантүрлілікті бұзуға елеулі әсерін тигізді. Дегенмен, үкімет шенеуліктері, туризмді жоспарлаушылар және халықаралық ұйымдар қазіргі таңдағы бұқаралық туризмнің әлі де жалғасып келе жатқан зиянына қарсы тұру үшін туризмнің баламалы түрлеріне инвестиция құюда. Мақсаты туристерді тек демалыс кезінде ғана емес, сонымен қатар олардың санасында және күнделікті өмірінде осыларды жүзеге асыру үшін тұрақты әдістер туралы басқаша тұтыну мен ақпараттандыру жолдарын түсіндіру мәселесі тұр.

Бұдан басқа, «Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасында» [1] туризмнің баламалы түрлеріне ерекше назар аударылады, атап айтқанда, Қазақстанда алдыңғы қатарлы туристік елдердің тәжірибесіне сүйене отырып экологиялық туризмді, агротуризмді, гастрономиялық туризмді және т. б. дамытудың маңыздылығы айтылған. Бұл да өз кезегінде жұмыстың өзектілігін және басымдылығын мемлекеттік ауқымда растайды.

Осылайша, диплом жұмысының зерттеу нысаны баламалы туризм болып белгіленсе, ал зерттеу пәні ретінде баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері қарастырылады.

Зерттеу нысаны мен пәнін ескере отырып дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Осы орайда, диплом жұмысының мақсаты Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолданудың іргелі негіздері мен ерекшеліктерін зерттеу болып айқындалды.

Осы мақсатқа жету барысанда зерттеу жұмысына келесідей міндеттер қойылды:

- баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасау;

- Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауын қарастыру;

- баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың ерекшеліктерін зерттеу;

- Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуетін зерделеу;

- баламалы туризмнің Қазақстандағы мәселелері мен болашағын айқындау.

Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында келесідей әдістер мен тәсілдер қолданылды: жүйелі талдау, салыстырмалы талдау, салыстырмалы-тарихи талдау әдісі, картографиялық әдіс, ақпараттарды визуалды түрде көрсету тәсілдері, классификация (жіктеу) әдісі және т. б.

Осы жұмысқа дейін Қазақстан Республикасы аумағында баламалы туризмнің тек экологиялық туризм, агротуризм, белсенді туризм және т. б. біршама осы секілді түрлері ғана зерттелген болатын. Ал, осы дипломдық жұмыстың аясында Қазақстан аумағында баламалы туризм тұжырымдамасы, шетелдің озық тәжірибесіне сүйене отырып, толыққанды және кешенді түрде зерттелді. Міне, осы аспектпен диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы айқындалады.

Жұмыстың қайнар көздері ретінде Маклеод, Butler, Dernoi, Holden, Benson, Isaak пен Hodge, Mieczkowski, Carr мен Cooper, Ritchie, Aslanyurek, Lier мен Taylor, Lawton мен Weaver, Eirini Triarchi, Kostas Karamanis, Гектор Себальос Ласкурен, Бонинк, McKercher мен Du Cros, Silberberg, Jovicic Smith пен Eadington, Richards пен Wilson, McIntyre, de Kadt, Розеноу мен Пульсифер, Broggi, Wearing мен Grabowski, Scheyvens, Weaver, Aslam, Awang мен Nor’ain және т. б. ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ ЭЫДҰ, UNESCO (ЮНЕСКО), UNWTO (ДТҰ, ЮНВТО), UNEP, «Болгар баламалы туризм қауымдастығы» (ББТҚ) және т. б. осы секілді халықаралық ұйымдар мен бірлестіктердің деректері танылады.

Зерттеудің теориялық-тәжірибелік маңыздылығы - қол жеткізілген нәтижелерді ғылыми туристік зерттеулерде, сонымен қатар туристік-рекреациялық қызмет пен іс-әрекетті ұйымдастыруда қолдануға болады. Зерттеу жұмысының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік нәтижелері жоғары оқу орындарының оқытушыларына қызығушылық тудырады, ал зерттеу материалдары оқу үрдісінде пайдалануына мүмкіншілігі зор. Бұдан бөлек, жұмыс нәтижелері қолданбалы сипатқа ие және туризмді ұйымдастырушылармен, сонымен бірге туристер мен рекреанттардың өздерімен пайдалануына әбден болады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы Алматы облысы Ақсу ауданындағы Қапал ауылының мысалында баламалы туризмді ұйымдастыру үлгісін әзірленуімен айқындалады.

Сонымен қатар, баламалы туризм бойынша зерттеу нәтижелері мен материалдарын туризм, экология (қоршаған ортаны қорғау) салаларында және әр түрлі туристік кәсіпорындарда, атап айтқанда туроператорлар мен турагенттік компанияларда, экскурсиялық бюроларда, т. б., сондай-ақ, туризм және қоршаған ортаны қорғау мамандары мен сарапшылары қолдана алады.

Жоғарыда келтірілген дереккөздердің көмегімен жұмысқа қойылған баламалы туризмнің мәселелері шешіледі. Жұмыста пайдаланылатын эмпирикалық материалдар тапсырманы шешуге және қажетті тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік береді.

Дипломдық жұмыс барысында қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс кіріспеге, үш тарауға (әрқайсысы үш бөлімнен), қорытындыға және пайдаланылған әдебиет көздеріне бөлінеді. Сонымен қатар, ғылыми-зерттеу жұмысында 4 кесте, 31 сурет кездеседі. Жұмыс көлемі 90 бет.

1 БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. 1 «Баламалы туризм» ұғымының тұжырымдамасы және даму тарихы

Бұл тарауда баламалы (немесе альтернативті) туризмнің нысандары арқылы туристік саланы дамыту ұсынылған. Пайда болу тарихы мен негізгі анықтамалары баламалы туризмнің нысандарын жіктеу күрделілігінің талдауымен бірге ұсынылған. Бұл жерде қабылдаушы елдердегі жергілікті халықты және табиғи мен адами ортаны біріктіретін тұрақты туризмнің жаңа нысандарын дамыту жайлы айтылып отыр. Экотуризм, мәдени туризм және шығармашылық туризм (басқалай креативті туризм) түрлері туризмнің басқадай философиясын қолдайды. Экотуризмді соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік фирмалар ұсына бастады. Альтернативті туризм тұжырымдамасында мәдени туризмнің серпінді өсуін әр түрлі мәдени көрікті жерлерге және сапалы, әрі ыңғайлы сапарларға сұраныстың жылдам өсуімен түсіндіруге болады. Бүкіл әлемде білімді халықтың өсуі, жаһандану мен технологиялар бұл өсуді қолдады. Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнім мен әсерлерді өндірушіге айналды. Туристердің бұл түрі интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм де «креативті» болуы қажет. Осылайша, осы тарау туризмді жаңа «балама» бағытта дамытуға және туристік нарықтағы заманауи үрдістерді (тенденцияларды) ұстану қажеттігін көрсетеді.

Тұтынушылардың өмір салты мен мінез-құлқы бүкіл тарих бойы әлемдегі ресурстардың жаһандық қажеттіліктері мен қол жетімділігінің өзгерістеріне эволюцияланып, бейімделетіндігі белгілі. Сондықтан қазіргі әлемдегі тұрақсыз экологиялық, әлеуметтік және экономикалық жағдай туралы хабардарлықты арттыру адамдардың өмірі мен тұтынуына қатысты жаңа үрдістер мен мінез-құлыққа алып келеді. Осыған ұқсас, туризм индустриясы «баламалы туризмнің» пайда болуымен соңғы екі онжылдықта осындай өзгерістерге ұшырады [2] .

Елуінші және алпысыншы жылдары Лутц Рафаэль мен Ансельм Деринг-Мантейфельмен «20 ғасырдағы серпіліс уақыты» ретінде сипатталатын әлемдік қоғам елеулі өзгерістерге ұшырады [3] . Жаңа отбасылық және гендерлік құрылымдар, бұқаралық ақпарат құралдарының өсіп келе жатқан әсері және өсіп келе жатқан тұтыну өмір сүру салтының өсіп келе жатқан плюрализмімен сипатталатын қоғамдағы өзгерістердің кейбір белгілері ретінде бөлінуі мүмкін. Елуінші, алпысыншы және жетпісінші жылдары туризмнің «жаңа» құбылысы шеңберінде жаңа тәртіп орнату кезеңі болып көрінеді [4] . Қазіргі заманғы зерттеулерде әлеуметтік трансформацияның осы процестері саяхат пен туризмнің жаңа түрлеріне әкелгендігі көпшілік зерттеушілермен мақұлданған. Кластан тәуелсіз туризм құбылысы қоғамда қалпына келтірілді, туризм туралы жарияланымдар санының көбеюімен қатар, туризм саласында жұмыс істейтін ғылыми қызметкерлер санының өсуімен де көрініс табады. Жетпісінші жылдардағы экономикалық дамудың елеулі белгілері циклдық көтерулер мен құлдыраулар немесе тіпті экономикалық өсу қарқынының төмендеуі болды. Дегенмен, туризм индустриясы әлі де экономикалық дағдарыстың онжылдығында дамыды - жетпісінші онжылдықта туристік тұтынудың жаңа нысандарын жасайтын заманауи туризмнің «шарықтау кезеңі» деп атауға болады.

Туризм тарихында жетпісінші жылдардың соңында трансформацияның екінші толқыны тіркелді. Туризмдегі «тіршілік ету ортасының өзгеруі» деп аталатын саяхаттың жаңа стилі құрылды, бірақ әлі күнге дейін оның пайда болуы мен дамуы тұрғысынан ескермеді. Осы жаңа өмір мен саяхаттардың жеке сегменті «балама» болып саналды. Елуінші жылдардан бастап, әсіресе жастар мәдениеті туризм стилінде «жаңа сән үлгілерін шығарушының рөлі» ретінде ойнады: олар «шекарадан өту арқылы» жеке, аз ұйымдастырылған сапарларды қалады.

Өздерінің ата-аналарынан басқа туристік бағыттарды қалай отырып, жас альтернативті туристер саяхат радиусын арттырды. «Өлі биттер», «хиппи», «саяхатшылар» немесе «дрифтерлер» ретінде белгіленіп, бұл жас туристік топтары өздері «басқа» астында стильдеген «жаңа» баламалы туризмді тәжірибеледі және ол өз кезегінде қоғамның «басқа» бөлігі ретінде немесе атап айтқанда, басқа да жас топтары ретінде қабылдана бастады. Іс жүзінде адамдардың туризмнің осы түріне қоятын талаптары «стандартталған» туризмнен, мысалы, жағажайда немесе кешенді туризм үшін типтік бір апталық демалыстан түбегейлі ерекшеленді [5] .

«Бұқаралық туризм» сөз тіркесі алпысыншы жылдардың неологизмі ретінде көрінеді: мысалы, Германияның «Шпигель» туристік ғылыми-зерттеу журналы елуінші жылдары «бұқаралық туризм» жайлы ешбір жазба қалдырмаған [6] . Алайда, келесі онжылдықта бұл сөз тіркесі итальяндық және испандық жағалау курорттарында бірінші ілеспе туристік залал туралы журнал хабарламасының контекстінде құрылды және содан кейін нормативті түрде қолданыла бастады.

Өзінің нақты мағынасында туризмнің бұл түрі тоқсаныншы жылдардың басында ғана енгізілді, алайда бастапқы пайда болу алғышарттары 1980 жылдан бастап ұдайы өсе бастады. Ол қолайсыз салдарға және «бұқаралық туризм» деп аталатын шынайы тәжірибенің төмен деңгейіне қарсы тұру үшін тұрақты балама болып саналады. Соңғысы көлік құралдарының (әуе, теңіз және құрлық) технологиялық прогресінің және көптеген басқа факторлардың арасында бүкіл әлемдегі елдер арасындағы ашық аспан туралы келісімдердің арқасында күрт өсті.

Бұқаралық туризмнен түсетін үлкен және жылдам экономикалық пайдаға қарамастан, ол қабылдаушы елдер мен қауымдастықтардың қоршаған ортаға және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне елеулі залал келтіретіні анықталды. Осыған қарағанда, баламалы туризм туризмнің табиғатқа, қоғамға (қабылдаушы қауымға да, саяхатшыларға да), мәдениет пен экономикаға әсерін ескеретін «таза» немесе «тұрақты» туризм түріне жауап ретінде әрекет етті. Мұнда жергілікті тұрғындар туристік өнімді жасауға қатысады және жиі қаржылық пайда алады.

Баламалы туризм аймағы ауылдық, шытырман оқиғалы, мәдени-тарихи, мұралық, спорт (мысалы, жаяу туризм, альпинизм, спелеология, дайвинг және т. б. ), экотуризм және егер ол қабылдаушы елге қолайсыз әсер етпесе, бұқаралық туризм болып табылмайтын туризмнің кез келген басқа да түрлері сияқты туристік іс-шаралардың кең спектрін қамтиды.

Осы орайда бұқаралық туризм мен баламалы туризмнің ара-жігін салыстырмалы талдау арқылы анықтауға болады (сурет 1) .

Сурет 1. Бұқаралық және баламалы туризм: салыстырмалы талдау

(автормен [1-6] әдебиет көздерінің негізінде жасалды)

Баламалы туризмнің зерттелу деңгейіне әдеби шолу. McIntyre және басқалар [7] тұрақты туризмді қабылдаушы қоғамдастықтың өмір сүру сапасын жақсартуға және келушілерге тәжірибенің жоғары сапасын қамтамасыз етуге арналған экономикалық дамудың модельдік нысаны ретінде айқындайды. Сонымен қатар, қабылдаушы қоғамдастық пен келуші тәуелді ортаның сапасын қолдаушы. Ол сондай-ақ, туризм және басқа да ресурстарды пайдаланушылар қатар өмір сүруі үшін жергілікті халықты қоса алғанда, қоғамның барлық топтары арасында шешім қабылдауға ұмтылады деп мәлімдейді.

McIntyre-дың пікірінше [7], біріншіден, баламалы туризм қоршаған ортаға зиян келтірмейді, экологиялық негізделген болып табылады және бұрын әзірленбеген салаларда қолданылатын көптеген ірі ауқымды туристік әзірлемелердің теріс салдарларын болдырмауға мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл ауылдарда немесе қауымдастықтарда орнатылатын және олар ұйымдастыратын туристер үшін шағын ауқымды жобалар немесе көрікті жерлер деп саналады. Олардың теріс салдары аз деп саналады - әлеуметтік немесе мәдени - және бұқаралық туризмге қарағанда жергілікті халық үшін қолайлы болуға көп мүмкіндік береді. Үшіншіден, бұл кімге тиімді. Туризмнің кейбір түрлері баламалы деп аталады, себебі жергілікті тұрғындарға немесе тіпті кедей қауымдарға пайда әкеледі.

Сондай-ақ «жұмсақ туризм», «тұрақты туризм» деп аталатын түсініктер жергілікті тұрғындар мен оның қонақтары арасындағы өзара түсіністікті білдіреді, ол қабылдаушы аймақтың мәдени өзіндік ерекшеліктеріне қауіп төндірмейді және қоршаған ортаға барынша ұқыпты қарауға тырысады. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді, жергілікті тұрғындар сияқты орналастыру құралдары мен көлік құралдарын пайдаланады және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды [8] . Сонымен қатар, олар демалыс алдында және уақытында көп ақпарат алғысы келетіндіктен, олар білім беру және ұйымдастырылған «кездесулер» арқылы туристерге тап болатын мәдени шындыққа деген құрмет көрсетуді ынталандыруға белсенді тырысуы мүмкін [9] .

Баламалы туризм, сондай-ақ шектеулер тудырады. Әртүрлі себептер бойынша дамушы елдердегі баламалы туризм бұқаралық туризмге қарағанда анағұрлым шектеулі және табысты болды. Біріншіден, үшінші әлем елдеріндегі баламалы жобалар халықаралық сапарларға арналған шығыстарға, екінші, межелі пункттер ішіндегі жергілікті байланыстардың әлсіз болуына байланысты қиындықтарға жиі ұшырасады. Тіл кедергілері, мәдениет пен өмір сүру деңгейіндегі иеленушілер мен қонақтардың арасындағы айырмашылықтар, әдетте, қарым-қатынас пен түсіністікке кедергі келтіреді [8] .

Баламалы туризмнің кейбір салдарлары мұқият қарастырылуы тиіс. Оларға туристердің санын қысқарту, туристің түрін өзгерту, барлық қатысушы тараптарды ағарту және қызмет түрлерінің жаңа жиынтығы нәтижесінде пайда болатын салдары жатады. Туристер санының қысқаруы екі аспектіге ие: қазіргі уақытта саны тым үлкен аудандарда туристер санының қысқаруы және әлеуетті келушілерді сыйымдылық параметрлерімен үйлесімді деңгейлерге шектеу. Еркін нарық жағдайында саланың өміршеңдігіне нұқсан келтірмей, санды қысқарту өте қиын. Кірістер қысқарады деп күтуге болады (егер бір уақытта нарықтың жаппай ауыстырылуы болмаса), бұл жұмыспен қамтудың жоғалуына және жергілікті өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкелуі мүмкін [10] .

Сонымен қатар, жұмсақ туристер үлкен нарықты ғана емес, сондай-ақ қайталама нарық бола алмайды. Көпшілік туристер негізінен отырып өмір сүру салтын жүргізіп, өз ақшаларын шектеулі орындар санына жұмсайды, ал, балама туристер шығындарының басым бөлігі алдын ала пакеттерге жұмсалуы немесе әртүрлі жерлерде аз мөлшерде жұмсалуы мүмкін [10] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс