Баламалы туризмнің бір түріне туристік маршрут құрастыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Кузбоева У.М.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕНІ ҚОЛДАНУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200-Туризм мамандығы
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Рекреациялық география және туризм кафедрасы
Қорғауға жіберілді
________________
кафедра меңгерушісі
Артемьев А.М.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕНІ ҚОЛДАНУ
тақырыбына
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200-Туризм мамандығы бойынша
Орындаған Кузбоева У.М.
Ғылыми жетекшісі
г.ғ.к., доцент Алиева Ж.Н.
Норма бақылаушы Аппакова Г.Ш.
Алматы, 2019
Бекітемін
Рекреациялық география және туризм
кафедрасының меңгерушісі __________ Артемьев А.М.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ рекреациялық география және туризм кафедрасының 4 курс студенті Кузбоева Улжанның Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолдану атты дипломдық жұмысына
Тапсырма
№
Тапсырма мазмұны
Орындалу мерзімі
Орындалғаны туралы белгілер
1
Тақырыптың анықталуы мен бекітілуі
Қазан 2018
2
Жұмыстың құрылымын құрастыру
Қараша 2019
3
Тақырып бойынша ақпараттық ізденіс, өндірістік практика кезінде материал жинау
20.01-20.02.2019
4
Кіріспе
29.02-01.03.2019
5
Баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілері
2-15.03.2019
6
Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауы
16-28.03.2019
7
Баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың негіздері
29.03-16.04.2019
8
Баламалы туризмнің бір түріне туристік маршрут құрастыру
26.04-06.05.2019
9
Қорытынды
11.05-18.05.2019
10
Пайдаланылған әдебиеттер мен графикалық материалдар тізімін құжаттау
23.05-30.05.2019
11
Презентация мен баяндаманы дайындау
03.06-08.06.2019
12
Диплом алды қорғау
10.06.2019
13
Дипломдық жұмысты қорғау
25.06.2019
Тапсырма алған Кузбоева У.М.
Ғылыми жетекші Алиева Ж.Н.
РЕФЕРАТ
Зерттеу жұмысында Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолдану қарастырылды.
Зерттеу жұмысының объектісі - баламалы туризм.
Зерттеу пәні - баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері.
Бірінші тарауда баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасалды.
Екінші тарауда Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауы қарастырылды.
Үшінші тарауда баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың ерекшеліктері зерттелді.
Дипломдық жұмыс көлемі 90 бет. Жұмыс 3 кеcте, 32 cуpет және 89 пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
РЕФЕРАТ
В исследовании рассмотрено использование мирового опыта в развитии альтернативного туризма в Казахстане.
Объект исследования - альтернативный туризм.
Предмет исследования - особенности реализации мировой практики альтернативного туризма.
В первой главе изложены теоретические и методологические аспекты развития альтернативного туризма.
Во второй главе рассмотрены тенденции развития международного и внутреннего альтернативного туризма в Казахстане.
В третьей главе изучены особенности использования передового опыта зарубежных стран в развитии альтернативного туризма в Казахстане.
Объем дипломной работы 90 страниц. В работе были использованы 3 таблицы, 32 рисунков и 89 источников литературы.
ABSTRACT
The study examined the use of international experience in the development of alternative tourism in Kazakhstan.
The object of research - alternative tourism.
The subject of the research is the peculiarities of the implementation of the world practice of alternative tourism.
The first chapter outlines the theoretical and methodological aspects of the development of alternative tourism.
The second chapter discusses the development trends of international and domestic alternative tourism in Kazakhstan.
The third chapter examines the features of the use of advanced experience of foreign countries in the development of alternative tourism in Kazakhstan.
The volume of diploma is 90 pages. In the work were used 3 tables, 32 figures and 89 sources of literature.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1.1
Баламалы туризм ұғымының тұжырымдамасы және даму тарихы
5
1.2
Баламалы туризмнің классификациясы және оның түрлілік ерекшеліктері
18
1.3
Баламалы туризм - туризм саласының жаңа философиясы ретінде
37
2
ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ІШКІ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ҮРДІСТЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ
44
2.1
Заманауи жаһандану жағдайындағы туризмнің баламалы түрлерінің халықаралық тенденциялары
44
2.2
Туризмнің баламалы түрлерін табысты жүзеге асырушы әлем елдерінің талдауы
49
2.3
Қазақстанда туризмнің баламалы түрлерін дамыту әлеуеті
57
3
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДА ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ ҰТЫМДЫ ТӘЖІРИБЕСІН ҚАЗАҚСТАНДА ҚОЛДАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
61
3.1
Баламалы туризмді Қазақстанда шетел мемлекеттерінің мысалында дамыту
61
3.2
Баламалы туризмді Қазақстанда дамытудағы мәселелері мен болашағы
68
3.3
Баламалы туризмді Қазақстан Республикасында дамытудағы ұсынымдар мен ұсыныстар
77
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
85
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экожүйелерде жойылып бара жатқан түрлердің жоғалуы және қиын климаттық жағдайлар мен табиғи апаттар - бұл адамзат баласының, яғни барлығының қамқорлық жасау парызы, себебі олар біздің күнделікті өмірімізге, бизнес пен өнеркәсіпке әсерін тигізеді. Бұл тенденцияға туризм саласы өз үлесін қосты. Туризм индустриясы онжылдықтар ішінде бұқаралық туризм (немесе - жаппай туризм) арқылы микроэкожүйелер мен биоалуантүрлілікті бұзуға елеулі әсерін тигізді. Дегенмен, үкімет шенеуліктері, туризмді жоспарлаушылар және халықаралық ұйымдар қазіргі таңдағы бұқаралық туризмнің әлі де жалғасып келе жатқан зиянына қарсы тұру үшін туризмнің баламалы түрлеріне инвестиция құюда. Мақсаты туристерді тек демалыс кезінде ғана емес, сонымен қатар олардың санасында және күнделікті өмірінде осыларды жүзеге асыру үшін тұрақты әдістер туралы басқаша тұтыну мен ақпараттандыру жолдарын түсіндіру мәселесі тұр.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасында [1] туризмнің баламалы түрлеріне ерекше назар аударылады, атап айтқанда, Қазақстанда алдыңғы қатарлы туристік елдердің тәжірибесіне сүйене отырып экологиялық туризмді, агротуризмді, гастрономиялық туризмді және т.б. дамытудың маңыздылығы айтылған. Бұл да өз кезегінде жұмыстың өзектілігін және басымдылығын мемлекеттік ауқымда растайды.
Осылайша, диплом жұмысының зерттеу нысаны баламалы туризм болып белгіленсе, ал зерттеу пәні ретінде баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу нысаны мен пәнін ескере отырып дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Осы орайда, диплом жұмысының мақсаты Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолданудың іргелі негіздері мен ерекшеліктерін зерттеу болып айқындалды.
Осы мақсатқа жету барысанда зерттеу жұмысына келесідей міндеттер қойылды:
- баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасау;
- Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауын қарастыру;
- баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың ерекшеліктерін зерттеу;
- Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуетін зерделеу;
- баламалы туризмнің Қазақстандағы мәселелері мен болашағын айқындау.
Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында келесідей әдістер мен тәсілдер қолданылды: жүйелі талдау, салыстырмалы талдау, салыстырмалы-тарихи талдау әдісі, картографиялық әдіс, ақпараттарды визуалды түрде көрсету тәсілдері, классификация (жіктеу) әдісі және т.б.
Осы жұмысқа дейін Қазақстан Республикасы аумағында баламалы туризмнің тек экологиялық туризм, агротуризм, белсенді туризм және т.б. біршама осы секілді түрлері ғана зерттелген болатын. Ал, осы дипломдық жұмыстың аясында Қазақстан аумағында баламалы туризм тұжырымдамасы, шетелдің озық тәжірибесіне сүйене отырып, толыққанды және кешенді түрде зерттелді. Міне, осы аспектпен диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы айқындалады.
Жұмыстың қайнар көздері ретінде Маклеод, Butler, Dernoi, Holden, Benson, Isaak пен Hodge, Mieczkowski, Carr мен Cooper, Ritchie, Aslanyurek, Lier мен Taylor, Lawton мен Weaver, Eirini Triarchi, Kostas Karamanis, Гектор Себальос Ласкурен, Бонинк, McKercher мен Du Cros, Silberberg, Jovicic Smith пен Eadington, Richards пен Wilson, McIntyre, de Kadt, Розеноу мен Пульсифер, Broggi, Wearing мен Grabowski, Scheyvens, Weaver, Aslam, Awang мен Nor'ain және т.б. ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ ЭЫДҰ,UNESCO (ЮНЕСКО), UNWTO (ДТҰ, ЮНВТО), UNEP, Болгар баламалы туризм қауымдастығы (ББТҚ) және т.б. осы секілді халықаралық ұйымдар мен бірлестіктердің деректері танылады.
Зерттеудің теориялық-тәжірибелік маңыздылығы - қол жеткізілген нәтижелерді ғылыми туристік зерттеулерде, сонымен қатар туристік-рекреациялық қызмет пен іс-әрекетті ұйымдастыруда қолдануға болады. Зерттеу жұмысының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік нәтижелері жоғары оқу орындарының оқытушыларына қызығушылық тудырады, ал зерттеу материалдары оқу үрдісінде пайдалануына мүмкіншілігі зор. Бұдан бөлек, жұмыс нәтижелері қолданбалы сипатқа ие және туризмді ұйымдастырушылармен, сонымен бірге туристер мен рекреанттардың өздерімен пайдалануына әбден болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы Алматы облысы Ақсу ауданындағы Қапал ауылының мысалында баламалы туризмді ұйымдастыру үлгісін әзірленуімен айқындалады.
Сонымен қатар, баламалы туризм бойынша зерттеу нәтижелері мен материалдарын туризм, экология (қоршаған ортаны қорғау) салаларында және әр түрлі туристік кәсіпорындарда, атап айтқанда туроператорлар мен турагенттік компанияларда, экскурсиялық бюроларда, т.б., сондай-ақ, туризм және қоршаған ортаны қорғау мамандары мен сарапшылары қолдана алады.
Жоғарыда келтірілген дереккөздердің көмегімен жұмысқа қойылған баламалы туризмнің мәселелері шешіледі. Жұмыста пайдаланылатын эмпирикалық материалдар тапсырманы шешуге және қажетті тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс барысында қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс кіріспеге, үш тарауға (әрқайсысы үш бөлімнен), қорытындыға және пайдаланылған әдебиет көздеріне бөлінеді. Сонымен қатар, ғылыми-зерттеу жұмысында 4 кесте, 31 сурет кездеседі. Жұмыс көлемі 90 бет.
1 БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Баламалы туризм ұғымының тұжырымдамасы және даму тарихы
Бұл тарауда баламалы (немесе альтернативті) туризмнің нысандары арқылы туристік саланы дамыту ұсынылған. Пайда болу тарихы мен негізгі анықтамалары баламалы туризмнің нысандарын жіктеу күрделілігінің талдауымен бірге ұсынылған. Бұл жерде қабылдаушы елдердегі жергілікті халықты және табиғи мен адами ортаны біріктіретін тұрақты туризмнің жаңа нысандарын дамыту жайлы айтылып отыр. Экотуризм, мәдени туризм және шығармашылық туризм (басқалай креативті туризм) түрлері туризмнің басқадай философиясын қолдайды. Экотуризмді соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік фирмалар ұсына бастады. Альтернативті туризм тұжырымдамасында мәдени туризмнің серпінді өсуін әр түрлі мәдени көрікті жерлерге және сапалы, әрі ыңғайлы сапарларға сұраныстың жылдам өсуімен түсіндіруге болады. Бүкіл әлемде білімді халықтың өсуі, жаһандану мен технологиялар бұл өсуді қолдады. Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнім мен әсерлерді өндірушіге айналды. Туристердің бұл түрі интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм де креативті болуы қажет. Осылайша, осы тарау туризмді жаңа балама бағытта дамытуға және туристік нарықтағы заманауи үрдістерді (тенденцияларды) ұстану қажеттігін көрсетеді.
Тұтынушылардың өмір салты мен мінез-құлқы бүкіл тарих бойы әлемдегі ресурстардың жаһандық қажеттіліктері мен қол жетімділігінің өзгерістеріне эволюцияланып, бейімделетіндігі белгілі. Сондықтан қазіргі әлемдегі тұрақсыз экологиялық, әлеуметтік және экономикалық жағдай туралы хабардарлықты арттыру адамдардың өмірі мен тұтынуына қатысты жаңа үрдістер мен мінез-құлыққа алып келеді. Осыған ұқсас, туризм индустриясы баламалы туризмнің пайда болуымен соңғы екі онжылдықта осындай өзгерістерге ұшырады [2].
Елуінші және алпысыншы жылдары Лутц Рафаэль мен Ансельм Деринг-Мантейфельмен 20 ғасырдағы серпіліс уақыты ретінде сипатталатын әлемдік қоғам елеулі өзгерістерге ұшырады [3]. Жаңа отбасылық және гендерлік құрылымдар, бұқаралық ақпарат құралдарының өсіп келе жатқан әсері және өсіп келе жатқан тұтыну өмір сүру салтының өсіп келе жатқан плюрализмімен сипатталатын қоғамдағы өзгерістердің кейбір белгілері ретінде бөлінуі мүмкін. Елуінші, алпысыншы және жетпісінші жылдары туризмнің жаңа құбылысы шеңберінде жаңа тәртіп орнату кезеңі болып көрінеді [4]. Қазіргі заманғы зерттеулерде әлеуметтік трансформацияның осы процестері саяхат пен туризмнің жаңа түрлеріне әкелгендігі көпшілік зерттеушілермен мақұлданған. Кластан тәуелсіз туризм құбылысы қоғамда қалпына келтірілді, туризм туралы жарияланымдар санының көбеюімен қатар, туризм саласында жұмыс істейтін ғылыми қызметкерлер санының өсуімен де көрініс табады. Жетпісінші жылдардағы экономикалық дамудың елеулі белгілері циклдық көтерулер мен құлдыраулар немесе тіпті экономикалық өсу қарқынының төмендеуі болды. Дегенмен, туризм индустриясы әлі де экономикалық дағдарыстың онжылдығында дамыды - жетпісінші онжылдықта туристік тұтынудың жаңа нысандарын жасайтын заманауи туризмнің шарықтау кезеңі деп атауға болады.
Туризм тарихында жетпісінші жылдардың соңында трансформацияның екінші толқыны тіркелді. Туризмдегі тіршілік ету ортасының өзгеруі деп аталатын саяхаттың жаңа стилі құрылды, бірақ әлі күнге дейін оның пайда болуы мен дамуы тұрғысынан ескермеді. Осы жаңа өмір мен саяхаттардың жеке сегменті балама болып саналды. Елуінші жылдардан бастап, әсіресе жастар мәдениеті туризм стилінде жаңа сән үлгілерін шығарушының рөлі ретінде ойнады: олар шекарадан өту арқылы жеке, аз ұйымдастырылған сапарларды қалады.
Өздерінің ата-аналарынан басқа туристік бағыттарды қалай отырып, жас альтернативті туристер саяхат радиусын арттырды. Өлі биттер, хиппи, саяхатшылар немесе дрифтерлер ретінде белгіленіп, бұл жас туристік топтары өздері басқа астында стильдеген жаңа баламалы туризмді тәжірибеледі және ол өз кезегінде қоғамның басқа бөлігі ретінде немесе атап айтқанда, басқа да жас топтары ретінде қабылдана бастады. Іс жүзінде адамдардың туризмнің осы түріне қоятын талаптары стандартталған туризмнен, мысалы, жағажайда немесе кешенді туризм үшін типтік бір апталық демалыстан түбегейлі ерекшеленді [5].
Бұқаралық туризм сөз тіркесі алпысыншы жылдардың неологизмі ретінде көрінеді: мысалы, Германияның Шпигель туристік ғылыми-зерттеу журналы елуінші жылдары бұқаралық туризм жайлы ешбір жазба қалдырмаған [6]. Алайда, келесі онжылдықта бұл сөз тіркесі итальяндық және испандық жағалау курорттарында бірінші ілеспе туристік залал туралы журнал хабарламасының контекстінде құрылды және содан кейін нормативті түрде қолданыла бастады.
Өзінің нақты мағынасында туризмнің бұл түрі тоқсаныншы жылдардың басында ғана енгізілді, алайда бастапқы пайда болу алғышарттары 1980 жылдан бастап ұдайы өсе бастады. Ол қолайсыз салдарға және бұқаралық туризм деп аталатын шынайы тәжірибенің төмен деңгейіне қарсы тұру үшін тұрақты балама болып саналады. Соңғысы көлік құралдарының (әуе, теңіз және құрлық) технологиялық прогресінің және көптеген басқа факторлардың арасында бүкіл әлемдегі елдер арасындағы ашық аспан туралы келісімдердің арқасында күрт өсті.
Бұқаралық туризмнен түсетін үлкен және жылдам экономикалық пайдаға қарамастан, ол қабылдаушы елдер мен қауымдастықтардың қоршаған ортаға және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне елеулі залал келтіретіні анықталды. Осыған қарағанда, баламалы туризм туризмнің табиғатқа, қоғамға (қабылдаушы қауымға да, саяхатшыларға да), мәдениет пен экономикаға әсерін ескеретін таза немесе тұрақты туризм түріне жауап ретінде әрекет етті. Мұнда жергілікті тұрғындар туристік өнімді жасауға қатысады және жиі қаржылық пайда алады.
Баламалы туризм аймағы ауылдық, шытырман оқиғалы, мәдени-тарихи, мұралық, спорт (мысалы, жаяу туризм, альпинизм, спелеология, дайвинг және т.б.), экотуризм және егер ол қабылдаушы елге қолайсыз әсер етпесе, бұқаралық туризм болып табылмайтын туризмнің кез келген басқа да түрлері сияқты туристік іс-шаралардың кең спектрін қамтиды.
Осы орайда бұқаралық туризм мен баламалы туризмнің ара-жігін салыстырмалы талдау арқылы анықтауға болады (сурет 1).
Сурет 1. Бұқаралық және баламалы туризм: салыстырмалы талдау
(автормен [1-6] әдебиет көздерінің негізінде жасалды)
Баламалы туризмнің зерттелу деңгейіне әдеби шолу. McIntyre және басқалар [7] тұрақты туризмді қабылдаушы қоғамдастықтың өмір сүру сапасын жақсартуға және келушілерге тәжірибенің жоғары сапасын қамтамасыз етуге арналған экономикалық дамудың модельдік нысаны ретінде айқындайды. Сонымен қатар, қабылдаушы қоғамдастық пен келуші тәуелді ортаның сапасын қолдаушы. Ол сондай-ақ, туризм және басқа да ресурстарды пайдаланушылар қатар өмір сүруі үшін жергілікті халықты қоса алғанда, қоғамның барлық топтары арасында шешім қабылдауға ұмтылады деп мәлімдейді.
McIntyre-дың пікірінше [7], біріншіден, баламалы туризм қоршаған ортаға зиян келтірмейді, экологиялық негізделген болып табылады және бұрын әзірленбеген салаларда қолданылатын көптеген ірі ауқымды туристік әзірлемелердің теріс салдарларын болдырмауға мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл ауылдарда немесе қауымдастықтарда орнатылатын және олар ұйымдастыратын туристер үшін шағын ауқымды жобалар немесе көрікті жерлер деп саналады. Олардың теріс салдары аз деп саналады - әлеуметтік немесе мәдени - және бұқаралық туризмге қарағанда жергілікті халық үшін қолайлы болуға көп мүмкіндік береді. Үшіншіден, бұл кімге тиімді. Туризмнің кейбір түрлері баламалы деп аталады, себебі жергілікті тұрғындарға немесе тіпті кедей қауымдарға пайда әкеледі.
Сондай-ақ жұмсақ туризм, тұрақты туризм деп аталатын түсініктер жергілікті тұрғындар мен оның қонақтары арасындағы өзара түсіністікті білдіреді, ол қабылдаушы аймақтың мәдени өзіндік ерекшеліктеріне қауіп төндірмейді және қоршаған ортаға барынша ұқыпты қарауға тырысады. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді, жергілікті тұрғындар сияқты орналастыру құралдары мен көлік құралдарын пайдаланады және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды [8]. Сонымен қатар, олар демалыс алдында және уақытында көп ақпарат алғысы келетіндіктен, олар білім беру және ұйымдастырылған кездесулер арқылы туристерге тап болатын мәдени шындыққа деген құрмет көрсетуді ынталандыруға белсенді тырысуы мүмкін [9].
Баламалы туризм, сондай-ақ шектеулер тудырады. Әртүрлі себептер бойынша дамушы елдердегі баламалы туризм бұқаралық туризмге қарағанда анағұрлым шектеулі және табысты болды. Біріншіден, үшінші әлем елдеріндегі баламалы жобалар халықаралық сапарларға арналған шығыстарға, екінші, межелі пункттер ішіндегі жергілікті байланыстардың әлсіз болуына байланысты қиындықтарға жиі ұшырасады. Тіл кедергілері, мәдениет пен өмір сүру деңгейіндегі иеленушілер мен қонақтардың арасындағы айырмашылықтар, әдетте, қарым-қатынас пен түсіністікке кедергі келтіреді [8].
Баламалы туризмнің кейбір салдарлары мұқият қарастырылуы тиіс. Оларға туристердің санын қысқарту, туристің түрін өзгерту, барлық қатысушы тараптарды ағарту және қызмет түрлерінің жаңа жиынтығы нәтижесінде пайда болатын салдары жатады. Туристер санының қысқаруы екі аспектіге ие: қазіргі уақытта саны тым үлкен аудандарда туристер санының қысқаруы және әлеуетті келушілерді сыйымдылық параметрлерімен үйлесімді деңгейлерге шектеу. Еркін нарық жағдайында саланың өміршеңдігіне нұқсан келтірмей, санды қысқарту өте қиын. Кірістер қысқарады деп күтуге болады (егер бір уақытта нарықтың жаппай ауыстырылуы болмаса), бұл жұмыспен қамтудың жоғалуына және жергілікті өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкелуі мүмкін [10].
Сонымен қатар, жұмсақ туристер үлкен нарықты ғана емес, сондай-ақ қайталама нарық бола алмайды. Көпшілік туристер негізінен отырып өмір сүру салтын жүргізіп, өз ақшаларын шектеулі орындар санына жұмсайды, ал, балама туристер шығындарының басым бөлігі алдын ала пакеттерге жұмсалуы немесе әртүрлі жерлерде аз мөлшерде жұмсалуы мүмкін [10].
Сонымен қатар, Butler-дің пікірінше [10] адамдарды оқыту - бұл бас тартуға қиын болатын балама, бірақ бұл үлкен және ұзақ мерзімді жоба. Ол адамдардың көпшілігі тұрақты даму және қолайлы және тиімділігі аз туризм нысандарын әзірлеу тұжырымдамасының даналығын қабылдауы мүмкін деп мәлімдейді, бірақ қысқа мерзімді шындық мүмкіндіктер терезесі кәсіпкерлердің көпшілігінің шектеулі және уақыт шеңбері қысқа екенін көрсетеді. Жағажайда бір аптаны өткізетін туристер одан да қысқа. Кариб бассейнінде жағажайға барғысы келетін турист, әсіресе жергілікті тұрғындармен қарым-қатынас жасауды немесе қонақ үй кешенінен кетуді қаламаса да, ол баратын аралдың әлеуметтік құрылымына әсер етуі мүмкін.
Дегенмен, баламалы туризм қоршаған ортаны тазалауға, қоршаған ортаны қорғауға және жергілікті қоғамдастықтардың жиі тән мәдени ерекшеліктерін қорғауға көмектеседі. Бұл қоршаған ортаны сақтаудың маңызды факторы болуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл облыстың мәдени мұрасын сақтауға көмектеседі. Археологиялық және тарихи орындар, ерекше сәулет стильдері, жергілікті би, музыка, драма, рәсімдер, сәндік - қолданбалы өнер, киім-кешек, әдет-ғұрып және құндылықтар жүйесі-осының барлығы ауданның мәдениетін құрайды [7].
Ол баламалы туризм туризмнің табиғи, мәдени және адами ортаға әсері туралы хабардарлықты арттыратынын атап өтті. Бұл пайда мен шығындарды әділ бөлуді қамтамасыз етеді. Ол экожүйенің өткізу қабілетіне сәйкес туризмді дамытуды қамтамасыз ететін жоспарлау мен аймақтарға бөлуді қамтиды. Ол туризмнің әсерін бақылайды, бағалайды және басқарады, экологиялық жауапкершіліктің сенімді әдістерін әзірлейді және кез келген теріс әсерге қарсы тұрады. Сонымен қатар, табиғи туризм ауыл шаруашылығы үшін маргиналды болып табылатын жерлерді өнімді пайдалануды көтермелейді, бұл ірі учаскелерге табиғи өсімдіктермен қамтылуға мүмкіндік береді. Мәдени туризм жергілікті қоғамдастықтың құрметін арттырады және әртүрлі шығу тегі бар адамдар арасындағы жақсы түсіністік пен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді.
Көп ұлтты корпорациялар басым және әдетте жоспарланбаған және бақыланбайтын болып табылатын көпшілік туризмді дамытуға қарағанда, ең көркем аймақтарды алып, оларды қалпына келтіру мүмкіндігінсіз өзгерте отырып, баламалы туризм жергілікті жұмыс күші мен жергілікті капитал көздеріне жергілікті ережелерге сәйкес үлкен тәуелді кең бастапқы жоспарлауды талап етеді. Туризм дәстүрлі өмір үлгілерін сақтаудың маңыздылығын атап өтіп, өнеркәсіпте қосымша рөл атқарады. Қолданыстағы ресурстар (мысалы, ғимараттар) қажет болған кезде жаңа құрылысқа сүйенудің орнына пайдаланылады және жөнделеді.
Macleod-тың айтуынша [11], туризм жұмыс істейтін халықтың құрамын ауыл шаруашылығының дәстүрлі салаларынан - туризм мен қонақжайлылыққа негізделген қызмет көрсету салаларына қоғамдастықты, және оның мәдени өзіндік ерекшелігін бұза отырып, өзгертетінін атап өткен болатын. Оның айтуынша, төрт негізгі ықпалды (әсер етуші) құбылыс туризмде басқа амалдардың қажеттілігіне алып келді. Олар:
1) экономикалық өсу - кедейлілік проблемасын шешпегені сияқты экономикалық мәселелер;
2) бұқаралық туризмнің қоршаған ортаға әсеріне байланысты экологиялық проблемалар;
3) Бірінші және Үшінші әлем елдерінің арасындағы тарихи теңсіздіктің табиғи жалғасы болған халықаралық туризм индустриясының саяси үнемдеуін көрсететін саяси мәселелер;
4) саяхатшыларға арналған постмодернистік мәдениеттің жаңа нарығын қоса алғандағы әлеуметтік мәселелер.
Осылайша, туризмнің жаңа нысаны пайда болды және көптеген адамдар оны нақты анықтай алмады, бірақ оны инстинктивті түрде қабылдады. Дегенмен, бүгінгі таңда баламалы туризмнің жалпыға бірдей қабылданған немесе кеңінен қабылданған анықтамасының жоқтығы, сондай-ақ оның әртүрлі нысандары арасындағы айырмашылықтарына түсіндірмесінің аздығы таңқаларлық құбылыс. Бұл басқа тәсіл баратын туристік аудандар мен олардың халқына аз және елеулі түрде аз теріс әсер ететін болады. Сондай-ақ, осы ретте оңтайлы шешім ретінде әрекет ете отырып, бұрынғысынша оң экономикалық әсерлерді пайдаланатын болады. Туризмнің бұл жаңа нысаны бұқаралық туризм немесе қарапайым коммерциялық туризм немесе дәстүрлі туризм секілді туризмнің ең жағымсыз түрі үшін балама шешім ретінде пайда болды.
Бұл келушілер санынының көптігіне, ебедейсіз және реттелмейтін дамуға, қоршаған ортаның бұзылуына, әлеуметтік оқшаулауға және гомогенизацияға балама (альтернатива) болып табылады. Бұқаралық туристер сапарларды өз бетінше ұйымдастырудың, көп ақша немесе уақыт жұмсаудың, тауарларды сатып алу мен туристік бағыттағы қызметтерді пайдалану үшін шет тілін үйренудің қажеттігі жоқ екендігін біледі және оны пайдаланады. Осы типтегі туристер шынайы жергілікті мәдени байланыстардан бас тартуға дайын және үшінші немесе ескі әлем оларға осы артықшылықтарды берген секілді [10].
Ақыр соңында, туризмнің жаңа нысандары (формалары) дамушы елдерде 1970-ші жылдардың басында бұқаралық туризммен күресу үшін пайда болды. Туризмнің бұл түрлері жоспарлау мен дамудың алдыңғы шетіндегі табиғи және мәдени ресурстарға басымдық бере отырып, аса сезімтал тәсілге қызмет етті. Олар әр түрлі атаулармен және әртүрлі модельдермен пайда болса да, олар жағдайды жақсарту және туристік бағыттағы алғашқы рет ауылдардың тартымдылығын сақтау үшін бірдей құндылықтарды бөлісті. Олар шағын жобаларды қамтыды, инвестициялардың төмен деңгейін, ұстамды сипатты, тәуелсіз және өзін-өзі қамтамасыз ететін және жергілікті тұрғындардың жоғары қатысуын талап етті [10, 12] (негізгі сипаттамалар 1-ші кестеде берілген).
Дүниежүзілік туристік ұйымның (ДТҰ немесе ЮНВТО) сарапшыларын қоса алғанда, бірқатар зерттеушілер тұрақты даму идеясына жауап беретін туризмнің барлық түрлерін баламалы туризмге жатқызады. ДТҰ-ның Туристік және тынығу қызметі бойынша тезауруста [13] балама туризмді келушінің мәдениеті мен қабылдаушы (қожайын) мәдениетінің мақсаттары мен күтулері жақындастырылатын туризмді дамытудың және ілгері жылжытудың жоспарланған және басқарылатын нысаны ретінде айқындайды, бұл өзара түсіністіктің жоғары деңгейін, шындықтың терең сезімін және туристік байланыс тәжірибесін неғұрлым қанағаттандырады.
ДТҰ тұрақты немесе балама туризміне экологиялық, шытырман оқиғалы, ауылдық, агротуризм жатқызады, әрі экологиялық туризмді туристік индустрияның ар-ожданы деп атады.
Кесте 1
Туризмнің баламалы түрлерінің негізгі сипаттамалары [10, 12, 14]
Басқару (менеджмент)
Реттеу
Экономикаға қосатын үлесі
Баламалы туризмді әзірлеу процесі төмен деңгейде, яғни дәстүрлі туризм түрлеріне қарағанда әзірлеу анағұрлым жеңіл
Туризмнің баламалы түрлерімен айналысатын жергілікті қоғамдастықтарды бақылау арқылы реттеледі және шешімдер жергілікті деңгейде қабылданады
Бұл туризмнің экономикадағы рөлі - жергілікті елді-мекендегі бар қызметтерді қосымша табыс көзімен толықтырады
Баламалы туризм саласы өзінің даму қарқынымен бақылана алады
Реттеу бағыттары кең, бастысы жергілікті теріс әсерлерді азайту
Орташа мультипликативті әсері бар
Жоспарланған қарқын даму деңгейіне соншалықты маңызды емес
Сыртқы әсерлерді қоспағанда, даму процесіне қоғамдық араласуға қатысты идеологияның болуы
Ірі табыстардың бөлінуі
Әзірлеушілер жергілікті (локалды) халықтың өзі
Қоғамның тұрақтылығы мен әл-ауқатына баса назар аудару, ол интеграцияланған және тұтас болуы қажет
Энергияны тұтыну отынды үнемдеу үшін жиі тиімсіз болып келеді
Мерзімі - ұзақ мерзімді болып табылады
Жергілікті тұрғындарды осы саладағы жұмысқа тарту жергілікті тұрғындар мен олардың шетелдік қонақтарының арасындағы байланысты жақсартар еді, келушілер мен қабылдап алушылар (қожайындар) үшін шынайы, маңызды және қанағаттандыратын тәжірибені ұсынар еді. Dernoi 1981 жылы баламалы туризм терминін орналастыру стилімен байланыстырды, баламалы туризм ретінде клиент тікелей немесе үй иесінен, сайып келгенде, онда ұсынылатын басқа да қызметтермен алады [15]. Бірнеше жылдан кейін ол баламалы туризмге бұқаралық туризмнен басқа да функцияларды қосты, нәтижесінде баламалы туризмде жеке тұлғалар, отбасылар немесе жергілікті қауымдастықтар келушілерге жеке тәртіппен қонақжайлылық қызметтерін ұсынады. Осылайша, баламалы туризм қабылдаушы тарап пен келуші арасындағы тікелей жеке және мәдени өзара байланыс пен өзара түсіністікті орнатуға бағытталған [16]. Бұл анықтама екі тараптың мәдени алмасуы мен өзара іс-қимылын қамтамасыз ету үшін келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы байланыстарды жеңілдету мен жақсартуды қолдайды.
D. Macleod [17] баламалы туризмді жақсы анықтау үшін бірқатар қағидаттарды ұсынды, ал Herms [18] бұл қағидаттарды төмендегілерге дейін дамытты:
а) ол жергілікті тұрғындармен сұхбатқа негізделуі тиіс, олар оның салдары туралы хабардар болуы тиіс;
ә) ол қоршаған орта үшін қолайлы болуға және жергілікті мәдениет пен діни дәстүрлерге құрметпен қарауға тиіс;
б) туризмнің ауқымы аймақтың эстетикалық және экологиялық жағдайларда өлшенетін жағдайды шешу қабілетін ескере отырып түзетілуі тиіс.
Холденнің айтуынша, баламалы туризм - бұл түрлі қауымдастық мүшелері арасындағы саяхаттың әділ формасына ықпал ететін процесс. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады [8, 19]. Холден негізінен қызығушылық бойынша жақсы ұйымдастырылған турларды ұйымдастыру арқылы қонақтар мен иелерінің өзара қарым-қатынасын дамытуға мүдделі. Осылайша, баламалы туризм табиғи, әлеуметтік және қоғамдық құндылықтармен келісілетін және қожайындарға да, қонақтарға да оң және пайдалы өзара іс-қимыл мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін туризм нысандары ретінде сипатталады [8].
Отандық әдебиет көздерінде баламалы туризм жайлы ақпараттар мен деректердің көзі жоқтың қасы. Осы салада жазылған толыққанды, кешенді, әрі жүйелі еңбектер мүлдем жоқ деп айтсақ та болады. Тек 2011 жылы жарық көрген С.Р. Ердәулетов, Ж.Н. Алиева және А.Р. Жұмаділовтің Туризм географиясы атты туризмология негіздері пәні бойынша оқу құралында баламалы туризм жайлы қысқаша мәлімет келтірген және ол келесідей айқындалған: Альтернативалық туризм табиғи ортаға ең аз көлемде әсер ететін, және бұқаралық және коммерциялық туризмге қарама-қарсы болатын туризм. Альтернативалық туризмді сәйкесті, жұмсақ, тепе-теңдік, жауапкершілікті және жасыл деп атайды. Альтернативалық туризмнің басты мақсаты - жергілікті тұрғындар қоғамдарымен қатынасқа кіру. Туризмнің бұл түрі жақсы даярлықты қажет етеді. Жеке және ұйымдастырылған альтернативалық туризм болуы мүмкін [20].
Еуропада, әсіресе Германияда, Аустрияда және Швейцарияда 1980 жылдардың басында туризмнің жаңа түрін түсіндіру үшін жұмсақ туризм термині пайдаланылды.Оның басты ерекшелігі қоршаған орта проблемаларына назар аудару және экологиялық қауіпсіз дамуы саясатына жәрдемдесу болды. Тау аудандарының құқықтарын қорғау Халықаралық Комиссиясының Чур декларациясы (Commission Internationale Pour La Protection des Regions Alpines - CIPRA) жұмсақ туризмді қабылдаушы аймақтың мәдени ерекшелігіне қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға барынша жақсырақ қамқорлық жасауға ұмтылатын жергілікті тұрғындар мен қонақтардың арасындағы өзара түсіністік ретінде анықтайды. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды [21].
Жаңа туризм термині сараланған туризмді құру келушілерге ғана емес, сондай-ақ қауымдастықтарға да пайда әкеледі деп айта отырып, америкалық туристік индустрия үшін 1979 жылы Розеноу мен Пульсифер ұсынған болатын. Жаңа туризм сегіз қағидатқа негізделген:
1) бірегей мұра және қоршаған орта;
2) көрікті жерлердің сапасын дамыту;
3) қосымша жергілікті көрікті жерлерді дамыту бойынша күш-жігер;
4) экономикалық мүмкіндіктер және мәдени байыту;
5) жергілікті қызметтер;
6) маркетингтік байланыс;
7) активтерді жергілікті өткізу қабілетіне бейімдеу;
8) энергия шығынын болдырмау.
Баламалы туризм терминін пайдалану проблемалы ретінде қарастырылуы мүмкін, өйткені қазіргі уақытта ол тұрақты даму принципімен байланысты. Осылайша, туризмнің жаңа нысандарын сипаттау кезінде тұрақты туризм терминін дәлірек ету маңызды. Холденге сәйкес [19] тұрақты туризм әдеттегі бұқаралық туризмге қарағанда табиғи ортамен неғұрлым үйлесімді болып келеді. Өсімдіктер, жануарлар мекендейтін жерлер және алғашқы ауыл шаруашылығы алқаптары экожүйе мен ландшафтқа залал келтірген ағашсыздандырудың арқасында жаңа инфрақұрылымға жол ашты (сурет 2) [19, 22].
Сурет 2. Баламалы туризмнің сипаттамасы
(автормен [19, 23] әдебиет көздері негізінде құрылды)
ДТҰ-ға сәйкес тұрақты туризмді басқарудың жетекші қағидаттары мен әдістері бұқаралық туризм мен әр түрлі тауашалық (нишевой) туристік сегменттерді қоса алғанда, бағыттардың барлық түрлерінде туризмнің барлық нысандарына қолданылады. Тұрақтылық принциптері туризмді дамытудың экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне жатады және оның ұзақ мерзімді тұрақтылығына кепілдік беру үшін осы үш өлшемнің арасында тиісті тепе-теңдікті орнату қажет [24]. Тұрақты туризмнің танымалдылығы соншалықты, тіпті кейбіреулер қазір балама деп аталатын нәрсе онжылдықтың ішінде негізгі бағыт болады деп мәлімдейді.
Жаһандық деңгейдегі жаңа технологиялар, білім беру деңгейінің өсуі және қазіргі және әлеуетті туристердің әл-ауқатының артуы туристік саяхат жасауды шешкен адамдарды түрлі күтуді талап етуге мәжбүрлейді. Тұрақты дамып келе жатқан және қарқынды дамып келе жатқан туристік қызмет әлемінде күтулер мен туристік тұтынушылардың талаптары осы тұрақсыз сағаттық белдеуде ерекшеленеді және өзгереді. Бүгінгі туристер өздерін саналы түрде, сапаға аса сезімтал, қоршаған ортаның сапасы мен туристердің қауіпсіздігіне қамқорлық жасайды, табиғатпен қарым-қатынас жасауды қалайды, жиі саяхаттау және әр түрлі нұсқаларды іздеу әдеті бар [25-26]. Туристік тұтынушылардың жаһандық туризмдегі олардың туристік бағыттары бағытындағы үрдістеріндегі өзгерістер туристік бағыттарды осы өзгерістерді қанағаттандыру үшін жаңа және балама туристік өнімдер әзірлеуге мәжбүр етеді.
Бұл тұрғыда баламалы туризм табиғатпен, әлеуметтік құндылықтар мен жергілікті халықтың құндылықтарымен үйлесім тауып, келушілердің де, жергілікті халықтың да оң қарым-қатынасына жол береді және оларға өз тәжірибесімен бөлісуге мүмкіндік береді [27-28]. Баламалы туризмнің басқа анықтамасына сәйкес-дәстүрлі, классикалық бұқаралық туризм мен қалалық туризмнің теріс салдарын азайту үшін құрылған және жаңа туристік өнімдердің комбинациясынан тұрады [29-30]. Осылайша, баламалы туризм туризмді әртараптандыру жөніндегі қызмет ретінде анықталуы мүмкін, ол туристік бағыттағы туризмнің қолжетімді түрлеріне балама ретінде құрылған болып саналады.
Баламалы туризм туристік ұсыныстың қолда бар әлеуетін бағалау жолымен өңірде туризмнің жаңа түрлерін құруға арналған. Баламалы туризм тұжырымдамасы бұқаралық туризмнен [31] басқа өнімді ұсынатын туризмге жатады. Бұл өнім оңтайлы кірістілікті, ұзақ мерзімді бағдарламаларда туризмді дамытуды, өзгерістерге төзімділікті, қоршаған ортаның құндылықтарына құрмет көрсетуді және қоршаған ортамен интеграцияны білдіреді [32-35].
Туризмнің негізгі балама түрлері 2 кестеде мәдениет және туризм министрлігінің әдеби зерттеулер мен баламалы туризм түрлерінің жіктелуін ескере отырып негізгі тақырыптар ретінде жіктелген [32, 36].
Уикипедия сайтының мәліметіне сүйенетін болсақ, баламалы туризм туристік өнімдерді немесе жеке туристік қызметтерді біріктіреді, ол бұқаралық туризмнен өзгеше, жабдықтау, ұйымдастыру және іске қосылған адам ресурстарын қамтиды. Әртүрлі немесе басқа туризм сияқты басқа семантикалық терминдерді ауыстыра отырып, оны жиі сәнді деп атайды. Әртүрлі терминдердің басқа мысалдары зияткерлік немесе дәлелді туризм секілді түсініктерді де қамтиды [37].
Jeshna Jalim-ның пікірінше (Samtex туристік агенттігінің туризм жөніндегі кеңесшісі): Баламалы туризм бұқаралық ұйымдастырылған туризмге қарама-қарсы болып табылатын туризм түрі [38]-, деп практик ретінде өз ойын жеткізген.
Кесте 2
Туризмнің баламалы түрлері [39]
1. Рекреациялық баламалы туризм:
- Астрономиялық туризм;
- Паровоздардағы демалыс;
- Теңіз аквариумдары және туризм;
- Орнитологиялық туризм;
- Спелеологиялық туризм
- Ландшафтық туризм;
- Экотуризм;
- Авто-керуен туризмі;
- Ауыл туризмі
- Жазық аумақтардағы туризм;
- Табиғаттағы демалыс және туризм;
- Ұлттық парктер;
- Ботаникалық туризм;
- Фото-сафари туризм
2. Спорттық баламалы туризм
- Атқа міну және туризм;
- Велоспорт және туризм;
- Альпинизм және туризм;
- Гольф туризмі;
- Шаңғы және қысқы спорт туризмі;
- Су асты спорты және туризм;
- Су спорт түрлері және туризм;
- Треккинг;
- Дельтапланеризм және туризм;
- Аңшылық туризм
3. Мәдени туризм
- Жібек жолы;
- Ежелгі қалалар мен тарихи орындар;
- Түсірілім орындары
4. Сауықтыру туризмі;
5. Яхт туризмі;
6. Діни туризм;
7. Конгресс туризмі;
8. Круизді туризм;
9. Жастар туризмі
Болгар баламалы туризм қауымдастығы (ББТҚ) [40] осы туризм түріне өте жақсы анықтама берді және ол келесідей анықталған: Баламалы туризм - жеке, әрі шынайы болып табылатын және жергілікті ортамен, адамдармен және қауымдастықтармен өзара іс-қимылды көтермелейтін саяхаттарды қамтиды. Сондай-ақ, осы қауымдастықтың пікірінше, баламалы туризм сурет 3 көрсетілген салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтиды.
Сурет 3. ББТҚ-ның пікірі бойынша баламалы туризмнің әр түрлі салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтуы (автормен [40] әдебиет көзінде құрылды)
Көптеген адамдар баламалы туризмді таңдайды, өйткені олар табиғат әуесқойлары және табиғатты сақтағысы келеді. Олар өздерінің талғамына сәйкес өз саяхаттарын бастан жақсы көреді. Саяхатшылар жергілікті мәдениетпен, дәстүрлермен танысуға, ауасы таза керемет табиғатқа келулерінің мүмкіндіктері зор.
Туристік компанияның контент-маркетинг менеджері Jelena Gale осы терминге келесідей түсініктеме береді: Баламалы туризм шын мәнінде тауаша туризм болып табылады, сондай-ақ жеке туризм ретінде ерекше қызығушылық танытады. Ол бұқаралық туризмнің адамдардың жаңа әсерлерге деген қажеттілігін қанағаттандыра алмауынан пайда болды. Пассивті бақылаушы болудың орнына, бүгінгі турист тәжірибеге кіргісі келеді: дәм татуға, жергілікті колоритті сезінуге, жергілікті әдет-ғұрыптарға, дәстүрлерге және ұлттық тағамдарға қарауға және дайындауға ат салысу және т.б. Сондай-ақ, Jelena Gale пікірі бойынша, баламалы туризмнің қолшатыры 2019 жылы трендте болатын туристік іс-шаралардың кең ауқымын қамтиды [41].
Балама туризм ұғымына сыни көзқарастар.
Балама термині бір мағыналы болғандықтан, тұжырымдама (...) бұқаралық туризм табиғатына риза емес адамдар арасында сәнді идея болып табылады(...) деп мәлімдейтін көптеген сыни ескертулер бар. Сыншылар баламалы туризмге туризм стилінің баламасы болып табылатын нақты анықтама жетіспейді деп санайды [37]. Бұл терминнің қайнар көзін екі ауыспалы ұғымда табуға болады (сурет 4).
Сурет 4. Баламалы туризмге сыни көзқарастардың қайнар көздері
(автормен [37] әдебиет көзінде құрастырылған)
Басқалары терминге қатысты сыни пікірлерді тек нәзік сын есім, керемет сөз немесе мифтік термин ретінде білдіреді [37].
Баламалы туризм: ұғымдарды ажырату.
Жалпы туризм теориясында баламалы туризмге қатысты екі тұжырымдама немесе түсінік қалыптасты (сурет 5).
Сурет 5. Баламалы туризм түсінігі аясындағы негізгі екі тұжырымдама (автормен құрастырылған)
Бұл екі ұғым бір-бірімен өзара тығыз байланысты, кей жағдайларда синоним болып келетін түсініктер. Бірақ та, екеуінің де аз да болса да өзгешеліктері бар. Сол себепті осы ұғымдардың ара-жігін бөліп қарастыру қажет. Оны кең және тар мағынада бөліп қарастыруға болады (сурет 6).
Сурет 6. Баламалы туризмнің кең және тар мағыналарындатүсініктерін ажырату (автормен құрастырылған)
Сурет 7 көрсетілгендей, экотуризм тұрақты туризмнің ішкі жиыны болып табылады, ал қазіргі уақытта тұрақты, баламалы және жаппай туризм арасында тығыз байланыс бар, өйткені барлық туристік топтар тұрақты әдістерді енгізуге бағытталған. Сондықтан кейбір сарапшылардың пікіріне қарамастан, тұрақтылық баламалы туризмнің түрі болып табылмайды.
Ол осы пікірталасқа енгізілген, өйткені тұрақтылық туризмді дамытудың негізгі қозғаушы күші болып, қоршаған ортаға әсер етуге және туризмнің шектеулеріне назар аударды. Butler белгілі бір уақыт кезеңі ішінде ауданда өзінің өміршеңдігін сақтай алатын формадағы туризм [10] ретінде тұрақты туризмнің пайдалы және қысқаша анықтамасын береді.
Сурет 7. Тұрақты, баламалы, туризм, бұқаралық және экологиялық туризм араларындағы байланысы [42]
Осы дипломдық жұмыс аясында баламалы туризмнің кең мағынадағы түсінігі қолданылады. Оның басты себебі - әлемдік зерттеушілердің басым бөлігі нақты осы кең түсінікте қолдануы және ҚР жекелей таза түрінде балама туризмнің мүлдем дамымауы.
Осылайша, осы бөлімде баламалы туризм ұғымына ғалымдар мен зерттеушілердің, туризм практиктері мен теоретиктерінің берген түсініктері мен анықтамалары қарастырылды. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы баламалы туризмнің даму эволюциясы зерттелді. Сонымен қатар, баламалы туризм мен туризмнің баламалы түрлері түсініктерінің ара-жігі қаралып, ажыратылды. Осылардың нәтижесі болып баламалы туризмнің теориялық тұжырымдамасы көрсетілді.
1.2 Баламалы туризмнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Кузбоева У.М.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕНІ ҚОЛДАНУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200-Туризм мамандығы
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Рекреациялық география және туризм кафедрасы
Қорғауға жіберілді
________________
кафедра меңгерушісі
Артемьев А.М.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕНІ ҚОЛДАНУ
тақырыбына
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200-Туризм мамандығы бойынша
Орындаған Кузбоева У.М.
Ғылыми жетекшісі
г.ғ.к., доцент Алиева Ж.Н.
Норма бақылаушы Аппакова Г.Ш.
Алматы, 2019
Бекітемін
Рекреациялық география және туризм
кафедрасының меңгерушісі __________ Артемьев А.М.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ рекреациялық география және туризм кафедрасының 4 курс студенті Кузбоева Улжанның Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолдану атты дипломдық жұмысына
Тапсырма
№
Тапсырма мазмұны
Орындалу мерзімі
Орындалғаны туралы белгілер
1
Тақырыптың анықталуы мен бекітілуі
Қазан 2018
2
Жұмыстың құрылымын құрастыру
Қараша 2019
3
Тақырып бойынша ақпараттық ізденіс, өндірістік практика кезінде материал жинау
20.01-20.02.2019
4
Кіріспе
29.02-01.03.2019
5
Баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілері
2-15.03.2019
6
Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауы
16-28.03.2019
7
Баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың негіздері
29.03-16.04.2019
8
Баламалы туризмнің бір түріне туристік маршрут құрастыру
26.04-06.05.2019
9
Қорытынды
11.05-18.05.2019
10
Пайдаланылған әдебиеттер мен графикалық материалдар тізімін құжаттау
23.05-30.05.2019
11
Презентация мен баяндаманы дайындау
03.06-08.06.2019
12
Диплом алды қорғау
10.06.2019
13
Дипломдық жұмысты қорғау
25.06.2019
Тапсырма алған Кузбоева У.М.
Ғылыми жетекші Алиева Ж.Н.
РЕФЕРАТ
Зерттеу жұмысында Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолдану қарастырылды.
Зерттеу жұмысының объектісі - баламалы туризм.
Зерттеу пәні - баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері.
Бірінші тарауда баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасалды.
Екінші тарауда Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауы қарастырылды.
Үшінші тарауда баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың ерекшеліктері зерттелді.
Дипломдық жұмыс көлемі 90 бет. Жұмыс 3 кеcте, 32 cуpет және 89 пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
РЕФЕРАТ
В исследовании рассмотрено использование мирового опыта в развитии альтернативного туризма в Казахстане.
Объект исследования - альтернативный туризм.
Предмет исследования - особенности реализации мировой практики альтернативного туризма.
В первой главе изложены теоретические и методологические аспекты развития альтернативного туризма.
Во второй главе рассмотрены тенденции развития международного и внутреннего альтернативного туризма в Казахстане.
В третьей главе изучены особенности использования передового опыта зарубежных стран в развитии альтернативного туризма в Казахстане.
Объем дипломной работы 90 страниц. В работе были использованы 3 таблицы, 32 рисунков и 89 источников литературы.
ABSTRACT
The study examined the use of international experience in the development of alternative tourism in Kazakhstan.
The object of research - alternative tourism.
The subject of the research is the peculiarities of the implementation of the world practice of alternative tourism.
The first chapter outlines the theoretical and methodological aspects of the development of alternative tourism.
The second chapter discusses the development trends of international and domestic alternative tourism in Kazakhstan.
The third chapter examines the features of the use of advanced experience of foreign countries in the development of alternative tourism in Kazakhstan.
The volume of diploma is 90 pages. In the work were used 3 tables, 32 figures and 89 sources of literature.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1.1
Баламалы туризм ұғымының тұжырымдамасы және даму тарихы
5
1.2
Баламалы туризмнің классификациясы және оның түрлілік ерекшеліктері
18
1.3
Баламалы туризм - туризм саласының жаңа философиясы ретінде
37
2
ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ІШКІ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ҮРДІСТЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ
44
2.1
Заманауи жаһандану жағдайындағы туризмнің баламалы түрлерінің халықаралық тенденциялары
44
2.2
Туризмнің баламалы түрлерін табысты жүзеге асырушы әлем елдерінің талдауы
49
2.3
Қазақстанда туризмнің баламалы түрлерін дамыту әлеуеті
57
3
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДА ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ ҰТЫМДЫ ТӘЖІРИБЕСІН ҚАЗАҚСТАНДА ҚОЛДАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
61
3.1
Баламалы туризмді Қазақстанда шетел мемлекеттерінің мысалында дамыту
61
3.2
Баламалы туризмді Қазақстанда дамытудағы мәселелері мен болашағы
68
3.3
Баламалы туризмді Қазақстан Республикасында дамытудағы ұсынымдар мен ұсыныстар
77
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
85
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экожүйелерде жойылып бара жатқан түрлердің жоғалуы және қиын климаттық жағдайлар мен табиғи апаттар - бұл адамзат баласының, яғни барлығының қамқорлық жасау парызы, себебі олар біздің күнделікті өмірімізге, бизнес пен өнеркәсіпке әсерін тигізеді. Бұл тенденцияға туризм саласы өз үлесін қосты. Туризм индустриясы онжылдықтар ішінде бұқаралық туризм (немесе - жаппай туризм) арқылы микроэкожүйелер мен биоалуантүрлілікті бұзуға елеулі әсерін тигізді. Дегенмен, үкімет шенеуліктері, туризмді жоспарлаушылар және халықаралық ұйымдар қазіргі таңдағы бұқаралық туризмнің әлі де жалғасып келе жатқан зиянына қарсы тұру үшін туризмнің баламалы түрлеріне инвестиция құюда. Мақсаты туристерді тек демалыс кезінде ғана емес, сонымен қатар олардың санасында және күнделікті өмірінде осыларды жүзеге асыру үшін тұрақты әдістер туралы басқаша тұтыну мен ақпараттандыру жолдарын түсіндіру мәселесі тұр.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасында [1] туризмнің баламалы түрлеріне ерекше назар аударылады, атап айтқанда, Қазақстанда алдыңғы қатарлы туристік елдердің тәжірибесіне сүйене отырып экологиялық туризмді, агротуризмді, гастрономиялық туризмді және т.б. дамытудың маңыздылығы айтылған. Бұл да өз кезегінде жұмыстың өзектілігін және басымдылығын мемлекеттік ауқымда растайды.
Осылайша, диплом жұмысының зерттеу нысаны баламалы туризм болып белгіленсе, ал зерттеу пәні ретінде баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу нысаны мен пәнін ескере отырып дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Осы орайда, диплом жұмысының мақсаты Қазақстандағы баламалы туризмді дамытудағы әлемдік тәжірибені қолданудың іргелі негіздері мен ерекшеліктерін зерттеу болып айқындалды.
Осы мақсатқа жету барысанда зерттеу жұмысына келесідей міндеттер қойылды:
- баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасау;
- Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауын қарастыру;
- баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың ерекшеліктерін зерттеу;
- Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуетін зерделеу;
- баламалы туризмнің Қазақстандағы мәселелері мен болашағын айқындау.
Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында келесідей әдістер мен тәсілдер қолданылды: жүйелі талдау, салыстырмалы талдау, салыстырмалы-тарихи талдау әдісі, картографиялық әдіс, ақпараттарды визуалды түрде көрсету тәсілдері, классификация (жіктеу) әдісі және т.б.
Осы жұмысқа дейін Қазақстан Республикасы аумағында баламалы туризмнің тек экологиялық туризм, агротуризм, белсенді туризм және т.б. біршама осы секілді түрлері ғана зерттелген болатын. Ал, осы дипломдық жұмыстың аясында Қазақстан аумағында баламалы туризм тұжырымдамасы, шетелдің озық тәжірибесіне сүйене отырып, толыққанды және кешенді түрде зерттелді. Міне, осы аспектпен диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы айқындалады.
Жұмыстың қайнар көздері ретінде Маклеод, Butler, Dernoi, Holden, Benson, Isaak пен Hodge, Mieczkowski, Carr мен Cooper, Ritchie, Aslanyurek, Lier мен Taylor, Lawton мен Weaver, Eirini Triarchi, Kostas Karamanis, Гектор Себальос Ласкурен, Бонинк, McKercher мен Du Cros, Silberberg, Jovicic Smith пен Eadington, Richards пен Wilson, McIntyre, de Kadt, Розеноу мен Пульсифер, Broggi, Wearing мен Grabowski, Scheyvens, Weaver, Aslam, Awang мен Nor'ain және т.б. ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ ЭЫДҰ,UNESCO (ЮНЕСКО), UNWTO (ДТҰ, ЮНВТО), UNEP, Болгар баламалы туризм қауымдастығы (ББТҚ) және т.б. осы секілді халықаралық ұйымдар мен бірлестіктердің деректері танылады.
Зерттеудің теориялық-тәжірибелік маңыздылығы - қол жеткізілген нәтижелерді ғылыми туристік зерттеулерде, сонымен қатар туристік-рекреациялық қызмет пен іс-әрекетті ұйымдастыруда қолдануға болады. Зерттеу жұмысының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік нәтижелері жоғары оқу орындарының оқытушыларына қызығушылық тудырады, ал зерттеу материалдары оқу үрдісінде пайдалануына мүмкіншілігі зор. Бұдан бөлек, жұмыс нәтижелері қолданбалы сипатқа ие және туризмді ұйымдастырушылармен, сонымен бірге туристер мен рекреанттардың өздерімен пайдалануына әбден болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы Алматы облысы Ақсу ауданындағы Қапал ауылының мысалында баламалы туризмді ұйымдастыру үлгісін әзірленуімен айқындалады.
Сонымен қатар, баламалы туризм бойынша зерттеу нәтижелері мен материалдарын туризм, экология (қоршаған ортаны қорғау) салаларында және әр түрлі туристік кәсіпорындарда, атап айтқанда туроператорлар мен турагенттік компанияларда, экскурсиялық бюроларда, т.б., сондай-ақ, туризм және қоршаған ортаны қорғау мамандары мен сарапшылары қолдана алады.
Жоғарыда келтірілген дереккөздердің көмегімен жұмысқа қойылған баламалы туризмнің мәселелері шешіледі. Жұмыста пайдаланылатын эмпирикалық материалдар тапсырманы шешуге және қажетті тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс барысында қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс кіріспеге, үш тарауға (әрқайсысы үш бөлімнен), қорытындыға және пайдаланылған әдебиет көздеріне бөлінеді. Сонымен қатар, ғылыми-зерттеу жұмысында 4 кесте, 31 сурет кездеседі. Жұмыс көлемі 90 бет.
1 БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Баламалы туризм ұғымының тұжырымдамасы және даму тарихы
Бұл тарауда баламалы (немесе альтернативті) туризмнің нысандары арқылы туристік саланы дамыту ұсынылған. Пайда болу тарихы мен негізгі анықтамалары баламалы туризмнің нысандарын жіктеу күрделілігінің талдауымен бірге ұсынылған. Бұл жерде қабылдаушы елдердегі жергілікті халықты және табиғи мен адами ортаны біріктіретін тұрақты туризмнің жаңа нысандарын дамыту жайлы айтылып отыр. Экотуризм, мәдени туризм және шығармашылық туризм (басқалай креативті туризм) түрлері туризмнің басқадай философиясын қолдайды. Экотуризмді соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік фирмалар ұсына бастады. Альтернативті туризм тұжырымдамасында мәдени туризмнің серпінді өсуін әр түрлі мәдени көрікті жерлерге және сапалы, әрі ыңғайлы сапарларға сұраныстың жылдам өсуімен түсіндіруге болады. Бүкіл әлемде білімді халықтың өсуі, жаһандану мен технологиялар бұл өсуді қолдады. Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнім мен әсерлерді өндірушіге айналды. Туристердің бұл түрі интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм де креативті болуы қажет. Осылайша, осы тарау туризмді жаңа балама бағытта дамытуға және туристік нарықтағы заманауи үрдістерді (тенденцияларды) ұстану қажеттігін көрсетеді.
Тұтынушылардың өмір салты мен мінез-құлқы бүкіл тарих бойы әлемдегі ресурстардың жаһандық қажеттіліктері мен қол жетімділігінің өзгерістеріне эволюцияланып, бейімделетіндігі белгілі. Сондықтан қазіргі әлемдегі тұрақсыз экологиялық, әлеуметтік және экономикалық жағдай туралы хабардарлықты арттыру адамдардың өмірі мен тұтынуына қатысты жаңа үрдістер мен мінез-құлыққа алып келеді. Осыған ұқсас, туризм индустриясы баламалы туризмнің пайда болуымен соңғы екі онжылдықта осындай өзгерістерге ұшырады [2].
Елуінші және алпысыншы жылдары Лутц Рафаэль мен Ансельм Деринг-Мантейфельмен 20 ғасырдағы серпіліс уақыты ретінде сипатталатын әлемдік қоғам елеулі өзгерістерге ұшырады [3]. Жаңа отбасылық және гендерлік құрылымдар, бұқаралық ақпарат құралдарының өсіп келе жатқан әсері және өсіп келе жатқан тұтыну өмір сүру салтының өсіп келе жатқан плюрализмімен сипатталатын қоғамдағы өзгерістердің кейбір белгілері ретінде бөлінуі мүмкін. Елуінші, алпысыншы және жетпісінші жылдары туризмнің жаңа құбылысы шеңберінде жаңа тәртіп орнату кезеңі болып көрінеді [4]. Қазіргі заманғы зерттеулерде әлеуметтік трансформацияның осы процестері саяхат пен туризмнің жаңа түрлеріне әкелгендігі көпшілік зерттеушілермен мақұлданған. Кластан тәуелсіз туризм құбылысы қоғамда қалпына келтірілді, туризм туралы жарияланымдар санының көбеюімен қатар, туризм саласында жұмыс істейтін ғылыми қызметкерлер санының өсуімен де көрініс табады. Жетпісінші жылдардағы экономикалық дамудың елеулі белгілері циклдық көтерулер мен құлдыраулар немесе тіпті экономикалық өсу қарқынының төмендеуі болды. Дегенмен, туризм индустриясы әлі де экономикалық дағдарыстың онжылдығында дамыды - жетпісінші онжылдықта туристік тұтынудың жаңа нысандарын жасайтын заманауи туризмнің шарықтау кезеңі деп атауға болады.
Туризм тарихында жетпісінші жылдардың соңында трансформацияның екінші толқыны тіркелді. Туризмдегі тіршілік ету ортасының өзгеруі деп аталатын саяхаттың жаңа стилі құрылды, бірақ әлі күнге дейін оның пайда болуы мен дамуы тұрғысынан ескермеді. Осы жаңа өмір мен саяхаттардың жеке сегменті балама болып саналды. Елуінші жылдардан бастап, әсіресе жастар мәдениеті туризм стилінде жаңа сән үлгілерін шығарушының рөлі ретінде ойнады: олар шекарадан өту арқылы жеке, аз ұйымдастырылған сапарларды қалады.
Өздерінің ата-аналарынан басқа туристік бағыттарды қалай отырып, жас альтернативті туристер саяхат радиусын арттырды. Өлі биттер, хиппи, саяхатшылар немесе дрифтерлер ретінде белгіленіп, бұл жас туристік топтары өздері басқа астында стильдеген жаңа баламалы туризмді тәжірибеледі және ол өз кезегінде қоғамның басқа бөлігі ретінде немесе атап айтқанда, басқа да жас топтары ретінде қабылдана бастады. Іс жүзінде адамдардың туризмнің осы түріне қоятын талаптары стандартталған туризмнен, мысалы, жағажайда немесе кешенді туризм үшін типтік бір апталық демалыстан түбегейлі ерекшеленді [5].
Бұқаралық туризм сөз тіркесі алпысыншы жылдардың неологизмі ретінде көрінеді: мысалы, Германияның Шпигель туристік ғылыми-зерттеу журналы елуінші жылдары бұқаралық туризм жайлы ешбір жазба қалдырмаған [6]. Алайда, келесі онжылдықта бұл сөз тіркесі итальяндық және испандық жағалау курорттарында бірінші ілеспе туристік залал туралы журнал хабарламасының контекстінде құрылды және содан кейін нормативті түрде қолданыла бастады.
Өзінің нақты мағынасында туризмнің бұл түрі тоқсаныншы жылдардың басында ғана енгізілді, алайда бастапқы пайда болу алғышарттары 1980 жылдан бастап ұдайы өсе бастады. Ол қолайсыз салдарға және бұқаралық туризм деп аталатын шынайы тәжірибенің төмен деңгейіне қарсы тұру үшін тұрақты балама болып саналады. Соңғысы көлік құралдарының (әуе, теңіз және құрлық) технологиялық прогресінің және көптеген басқа факторлардың арасында бүкіл әлемдегі елдер арасындағы ашық аспан туралы келісімдердің арқасында күрт өсті.
Бұқаралық туризмнен түсетін үлкен және жылдам экономикалық пайдаға қарамастан, ол қабылдаушы елдер мен қауымдастықтардың қоршаған ортаға және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне елеулі залал келтіретіні анықталды. Осыған қарағанда, баламалы туризм туризмнің табиғатқа, қоғамға (қабылдаушы қауымға да, саяхатшыларға да), мәдениет пен экономикаға әсерін ескеретін таза немесе тұрақты туризм түріне жауап ретінде әрекет етті. Мұнда жергілікті тұрғындар туристік өнімді жасауға қатысады және жиі қаржылық пайда алады.
Баламалы туризм аймағы ауылдық, шытырман оқиғалы, мәдени-тарихи, мұралық, спорт (мысалы, жаяу туризм, альпинизм, спелеология, дайвинг және т.б.), экотуризм және егер ол қабылдаушы елге қолайсыз әсер етпесе, бұқаралық туризм болып табылмайтын туризмнің кез келген басқа да түрлері сияқты туристік іс-шаралардың кең спектрін қамтиды.
Осы орайда бұқаралық туризм мен баламалы туризмнің ара-жігін салыстырмалы талдау арқылы анықтауға болады (сурет 1).
Сурет 1. Бұқаралық және баламалы туризм: салыстырмалы талдау
(автормен [1-6] әдебиет көздерінің негізінде жасалды)
Баламалы туризмнің зерттелу деңгейіне әдеби шолу. McIntyre және басқалар [7] тұрақты туризмді қабылдаушы қоғамдастықтың өмір сүру сапасын жақсартуға және келушілерге тәжірибенің жоғары сапасын қамтамасыз етуге арналған экономикалық дамудың модельдік нысаны ретінде айқындайды. Сонымен қатар, қабылдаушы қоғамдастық пен келуші тәуелді ортаның сапасын қолдаушы. Ол сондай-ақ, туризм және басқа да ресурстарды пайдаланушылар қатар өмір сүруі үшін жергілікті халықты қоса алғанда, қоғамның барлық топтары арасында шешім қабылдауға ұмтылады деп мәлімдейді.
McIntyre-дың пікірінше [7], біріншіден, баламалы туризм қоршаған ортаға зиян келтірмейді, экологиялық негізделген болып табылады және бұрын әзірленбеген салаларда қолданылатын көптеген ірі ауқымды туристік әзірлемелердің теріс салдарларын болдырмауға мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл ауылдарда немесе қауымдастықтарда орнатылатын және олар ұйымдастыратын туристер үшін шағын ауқымды жобалар немесе көрікті жерлер деп саналады. Олардың теріс салдары аз деп саналады - әлеуметтік немесе мәдени - және бұқаралық туризмге қарағанда жергілікті халық үшін қолайлы болуға көп мүмкіндік береді. Үшіншіден, бұл кімге тиімді. Туризмнің кейбір түрлері баламалы деп аталады, себебі жергілікті тұрғындарға немесе тіпті кедей қауымдарға пайда әкеледі.
Сондай-ақ жұмсақ туризм, тұрақты туризм деп аталатын түсініктер жергілікті тұрғындар мен оның қонақтары арасындағы өзара түсіністікті білдіреді, ол қабылдаушы аймақтың мәдени өзіндік ерекшеліктеріне қауіп төндірмейді және қоршаған ортаға барынша ұқыпты қарауға тырысады. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді, жергілікті тұрғындар сияқты орналастыру құралдары мен көлік құралдарын пайдаланады және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды [8]. Сонымен қатар, олар демалыс алдында және уақытында көп ақпарат алғысы келетіндіктен, олар білім беру және ұйымдастырылған кездесулер арқылы туристерге тап болатын мәдени шындыққа деген құрмет көрсетуді ынталандыруға белсенді тырысуы мүмкін [9].
Баламалы туризм, сондай-ақ шектеулер тудырады. Әртүрлі себептер бойынша дамушы елдердегі баламалы туризм бұқаралық туризмге қарағанда анағұрлым шектеулі және табысты болды. Біріншіден, үшінші әлем елдеріндегі баламалы жобалар халықаралық сапарларға арналған шығыстарға, екінші, межелі пункттер ішіндегі жергілікті байланыстардың әлсіз болуына байланысты қиындықтарға жиі ұшырасады. Тіл кедергілері, мәдениет пен өмір сүру деңгейіндегі иеленушілер мен қонақтардың арасындағы айырмашылықтар, әдетте, қарым-қатынас пен түсіністікке кедергі келтіреді [8].
Баламалы туризмнің кейбір салдарлары мұқият қарастырылуы тиіс. Оларға туристердің санын қысқарту, туристің түрін өзгерту, барлық қатысушы тараптарды ағарту және қызмет түрлерінің жаңа жиынтығы нәтижесінде пайда болатын салдары жатады. Туристер санының қысқаруы екі аспектіге ие: қазіргі уақытта саны тым үлкен аудандарда туристер санының қысқаруы және әлеуетті келушілерді сыйымдылық параметрлерімен үйлесімді деңгейлерге шектеу. Еркін нарық жағдайында саланың өміршеңдігіне нұқсан келтірмей, санды қысқарту өте қиын. Кірістер қысқарады деп күтуге болады (егер бір уақытта нарықтың жаппай ауыстырылуы болмаса), бұл жұмыспен қамтудың жоғалуына және жергілікті өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкелуі мүмкін [10].
Сонымен қатар, жұмсақ туристер үлкен нарықты ғана емес, сондай-ақ қайталама нарық бола алмайды. Көпшілік туристер негізінен отырып өмір сүру салтын жүргізіп, өз ақшаларын шектеулі орындар санына жұмсайды, ал, балама туристер шығындарының басым бөлігі алдын ала пакеттерге жұмсалуы немесе әртүрлі жерлерде аз мөлшерде жұмсалуы мүмкін [10].
Сонымен қатар, Butler-дің пікірінше [10] адамдарды оқыту - бұл бас тартуға қиын болатын балама, бірақ бұл үлкен және ұзақ мерзімді жоба. Ол адамдардың көпшілігі тұрақты даму және қолайлы және тиімділігі аз туризм нысандарын әзірлеу тұжырымдамасының даналығын қабылдауы мүмкін деп мәлімдейді, бірақ қысқа мерзімді шындық мүмкіндіктер терезесі кәсіпкерлердің көпшілігінің шектеулі және уақыт шеңбері қысқа екенін көрсетеді. Жағажайда бір аптаны өткізетін туристер одан да қысқа. Кариб бассейнінде жағажайға барғысы келетін турист, әсіресе жергілікті тұрғындармен қарым-қатынас жасауды немесе қонақ үй кешенінен кетуді қаламаса да, ол баратын аралдың әлеуметтік құрылымына әсер етуі мүмкін.
Дегенмен, баламалы туризм қоршаған ортаны тазалауға, қоршаған ортаны қорғауға және жергілікті қоғамдастықтардың жиі тән мәдени ерекшеліктерін қорғауға көмектеседі. Бұл қоршаған ортаны сақтаудың маңызды факторы болуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл облыстың мәдени мұрасын сақтауға көмектеседі. Археологиялық және тарихи орындар, ерекше сәулет стильдері, жергілікті би, музыка, драма, рәсімдер, сәндік - қолданбалы өнер, киім-кешек, әдет-ғұрып және құндылықтар жүйесі-осының барлығы ауданның мәдениетін құрайды [7].
Ол баламалы туризм туризмнің табиғи, мәдени және адами ортаға әсері туралы хабардарлықты арттыратынын атап өтті. Бұл пайда мен шығындарды әділ бөлуді қамтамасыз етеді. Ол экожүйенің өткізу қабілетіне сәйкес туризмді дамытуды қамтамасыз ететін жоспарлау мен аймақтарға бөлуді қамтиды. Ол туризмнің әсерін бақылайды, бағалайды және басқарады, экологиялық жауапкершіліктің сенімді әдістерін әзірлейді және кез келген теріс әсерге қарсы тұрады. Сонымен қатар, табиғи туризм ауыл шаруашылығы үшін маргиналды болып табылатын жерлерді өнімді пайдалануды көтермелейді, бұл ірі учаскелерге табиғи өсімдіктермен қамтылуға мүмкіндік береді. Мәдени туризм жергілікті қоғамдастықтың құрметін арттырады және әртүрлі шығу тегі бар адамдар арасындағы жақсы түсіністік пен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді.
Көп ұлтты корпорациялар басым және әдетте жоспарланбаған және бақыланбайтын болып табылатын көпшілік туризмді дамытуға қарағанда, ең көркем аймақтарды алып, оларды қалпына келтіру мүмкіндігінсіз өзгерте отырып, баламалы туризм жергілікті жұмыс күші мен жергілікті капитал көздеріне жергілікті ережелерге сәйкес үлкен тәуелді кең бастапқы жоспарлауды талап етеді. Туризм дәстүрлі өмір үлгілерін сақтаудың маңыздылығын атап өтіп, өнеркәсіпте қосымша рөл атқарады. Қолданыстағы ресурстар (мысалы, ғимараттар) қажет болған кезде жаңа құрылысқа сүйенудің орнына пайдаланылады және жөнделеді.
Macleod-тың айтуынша [11], туризм жұмыс істейтін халықтың құрамын ауыл шаруашылығының дәстүрлі салаларынан - туризм мен қонақжайлылыққа негізделген қызмет көрсету салаларына қоғамдастықты, және оның мәдени өзіндік ерекшелігін бұза отырып, өзгертетінін атап өткен болатын. Оның айтуынша, төрт негізгі ықпалды (әсер етуші) құбылыс туризмде басқа амалдардың қажеттілігіне алып келді. Олар:
1) экономикалық өсу - кедейлілік проблемасын шешпегені сияқты экономикалық мәселелер;
2) бұқаралық туризмнің қоршаған ортаға әсеріне байланысты экологиялық проблемалар;
3) Бірінші және Үшінші әлем елдерінің арасындағы тарихи теңсіздіктің табиғи жалғасы болған халықаралық туризм индустриясының саяси үнемдеуін көрсететін саяси мәселелер;
4) саяхатшыларға арналған постмодернистік мәдениеттің жаңа нарығын қоса алғандағы әлеуметтік мәселелер.
Осылайша, туризмнің жаңа нысаны пайда болды және көптеген адамдар оны нақты анықтай алмады, бірақ оны инстинктивті түрде қабылдады. Дегенмен, бүгінгі таңда баламалы туризмнің жалпыға бірдей қабылданған немесе кеңінен қабылданған анықтамасының жоқтығы, сондай-ақ оның әртүрлі нысандары арасындағы айырмашылықтарына түсіндірмесінің аздығы таңқаларлық құбылыс. Бұл басқа тәсіл баратын туристік аудандар мен олардың халқына аз және елеулі түрде аз теріс әсер ететін болады. Сондай-ақ, осы ретте оңтайлы шешім ретінде әрекет ете отырып, бұрынғысынша оң экономикалық әсерлерді пайдаланатын болады. Туризмнің бұл жаңа нысаны бұқаралық туризм немесе қарапайым коммерциялық туризм немесе дәстүрлі туризм секілді туризмнің ең жағымсыз түрі үшін балама шешім ретінде пайда болды.
Бұл келушілер санынының көптігіне, ебедейсіз және реттелмейтін дамуға, қоршаған ортаның бұзылуына, әлеуметтік оқшаулауға және гомогенизацияға балама (альтернатива) болып табылады. Бұқаралық туристер сапарларды өз бетінше ұйымдастырудың, көп ақша немесе уақыт жұмсаудың, тауарларды сатып алу мен туристік бағыттағы қызметтерді пайдалану үшін шет тілін үйренудің қажеттігі жоқ екендігін біледі және оны пайдаланады. Осы типтегі туристер шынайы жергілікті мәдени байланыстардан бас тартуға дайын және үшінші немесе ескі әлем оларға осы артықшылықтарды берген секілді [10].
Ақыр соңында, туризмнің жаңа нысандары (формалары) дамушы елдерде 1970-ші жылдардың басында бұқаралық туризммен күресу үшін пайда болды. Туризмнің бұл түрлері жоспарлау мен дамудың алдыңғы шетіндегі табиғи және мәдени ресурстарға басымдық бере отырып, аса сезімтал тәсілге қызмет етті. Олар әр түрлі атаулармен және әртүрлі модельдермен пайда болса да, олар жағдайды жақсарту және туристік бағыттағы алғашқы рет ауылдардың тартымдылығын сақтау үшін бірдей құндылықтарды бөлісті. Олар шағын жобаларды қамтыды, инвестициялардың төмен деңгейін, ұстамды сипатты, тәуелсіз және өзін-өзі қамтамасыз ететін және жергілікті тұрғындардың жоғары қатысуын талап етті [10, 12] (негізгі сипаттамалар 1-ші кестеде берілген).
Дүниежүзілік туристік ұйымның (ДТҰ немесе ЮНВТО) сарапшыларын қоса алғанда, бірқатар зерттеушілер тұрақты даму идеясына жауап беретін туризмнің барлық түрлерін баламалы туризмге жатқызады. ДТҰ-ның Туристік және тынығу қызметі бойынша тезауруста [13] балама туризмді келушінің мәдениеті мен қабылдаушы (қожайын) мәдениетінің мақсаттары мен күтулері жақындастырылатын туризмді дамытудың және ілгері жылжытудың жоспарланған және басқарылатын нысаны ретінде айқындайды, бұл өзара түсіністіктің жоғары деңгейін, шындықтың терең сезімін және туристік байланыс тәжірибесін неғұрлым қанағаттандырады.
ДТҰ тұрақты немесе балама туризміне экологиялық, шытырман оқиғалы, ауылдық, агротуризм жатқызады, әрі экологиялық туризмді туристік индустрияның ар-ожданы деп атады.
Кесте 1
Туризмнің баламалы түрлерінің негізгі сипаттамалары [10, 12, 14]
Басқару (менеджмент)
Реттеу
Экономикаға қосатын үлесі
Баламалы туризмді әзірлеу процесі төмен деңгейде, яғни дәстүрлі туризм түрлеріне қарағанда әзірлеу анағұрлым жеңіл
Туризмнің баламалы түрлерімен айналысатын жергілікті қоғамдастықтарды бақылау арқылы реттеледі және шешімдер жергілікті деңгейде қабылданады
Бұл туризмнің экономикадағы рөлі - жергілікті елді-мекендегі бар қызметтерді қосымша табыс көзімен толықтырады
Баламалы туризм саласы өзінің даму қарқынымен бақылана алады
Реттеу бағыттары кең, бастысы жергілікті теріс әсерлерді азайту
Орташа мультипликативті әсері бар
Жоспарланған қарқын даму деңгейіне соншалықты маңызды емес
Сыртқы әсерлерді қоспағанда, даму процесіне қоғамдық араласуға қатысты идеологияның болуы
Ірі табыстардың бөлінуі
Әзірлеушілер жергілікті (локалды) халықтың өзі
Қоғамның тұрақтылығы мен әл-ауқатына баса назар аудару, ол интеграцияланған және тұтас болуы қажет
Энергияны тұтыну отынды үнемдеу үшін жиі тиімсіз болып келеді
Мерзімі - ұзақ мерзімді болып табылады
Жергілікті тұрғындарды осы саладағы жұмысқа тарту жергілікті тұрғындар мен олардың шетелдік қонақтарының арасындағы байланысты жақсартар еді, келушілер мен қабылдап алушылар (қожайындар) үшін шынайы, маңызды және қанағаттандыратын тәжірибені ұсынар еді. Dernoi 1981 жылы баламалы туризм терминін орналастыру стилімен байланыстырды, баламалы туризм ретінде клиент тікелей немесе үй иесінен, сайып келгенде, онда ұсынылатын басқа да қызметтермен алады [15]. Бірнеше жылдан кейін ол баламалы туризмге бұқаралық туризмнен басқа да функцияларды қосты, нәтижесінде баламалы туризмде жеке тұлғалар, отбасылар немесе жергілікті қауымдастықтар келушілерге жеке тәртіппен қонақжайлылық қызметтерін ұсынады. Осылайша, баламалы туризм қабылдаушы тарап пен келуші арасындағы тікелей жеке және мәдени өзара байланыс пен өзара түсіністікті орнатуға бағытталған [16]. Бұл анықтама екі тараптың мәдени алмасуы мен өзара іс-қимылын қамтамасыз ету үшін келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы байланыстарды жеңілдету мен жақсартуды қолдайды.
D. Macleod [17] баламалы туризмді жақсы анықтау үшін бірқатар қағидаттарды ұсынды, ал Herms [18] бұл қағидаттарды төмендегілерге дейін дамытты:
а) ол жергілікті тұрғындармен сұхбатқа негізделуі тиіс, олар оның салдары туралы хабардар болуы тиіс;
ә) ол қоршаған орта үшін қолайлы болуға және жергілікті мәдениет пен діни дәстүрлерге құрметпен қарауға тиіс;
б) туризмнің ауқымы аймақтың эстетикалық және экологиялық жағдайларда өлшенетін жағдайды шешу қабілетін ескере отырып түзетілуі тиіс.
Холденнің айтуынша, баламалы туризм - бұл түрлі қауымдастық мүшелері арасындағы саяхаттың әділ формасына ықпал ететін процесс. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады [8, 19]. Холден негізінен қызығушылық бойынша жақсы ұйымдастырылған турларды ұйымдастыру арқылы қонақтар мен иелерінің өзара қарым-қатынасын дамытуға мүдделі. Осылайша, баламалы туризм табиғи, әлеуметтік және қоғамдық құндылықтармен келісілетін және қожайындарға да, қонақтарға да оң және пайдалы өзара іс-қимыл мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін туризм нысандары ретінде сипатталады [8].
Отандық әдебиет көздерінде баламалы туризм жайлы ақпараттар мен деректердің көзі жоқтың қасы. Осы салада жазылған толыққанды, кешенді, әрі жүйелі еңбектер мүлдем жоқ деп айтсақ та болады. Тек 2011 жылы жарық көрген С.Р. Ердәулетов, Ж.Н. Алиева және А.Р. Жұмаділовтің Туризм географиясы атты туризмология негіздері пәні бойынша оқу құралында баламалы туризм жайлы қысқаша мәлімет келтірген және ол келесідей айқындалған: Альтернативалық туризм табиғи ортаға ең аз көлемде әсер ететін, және бұқаралық және коммерциялық туризмге қарама-қарсы болатын туризм. Альтернативалық туризмді сәйкесті, жұмсақ, тепе-теңдік, жауапкершілікті және жасыл деп атайды. Альтернативалық туризмнің басты мақсаты - жергілікті тұрғындар қоғамдарымен қатынасқа кіру. Туризмнің бұл түрі жақсы даярлықты қажет етеді. Жеке және ұйымдастырылған альтернативалық туризм болуы мүмкін [20].
Еуропада, әсіресе Германияда, Аустрияда және Швейцарияда 1980 жылдардың басында туризмнің жаңа түрін түсіндіру үшін жұмсақ туризм термині пайдаланылды.Оның басты ерекшелігі қоршаған орта проблемаларына назар аудару және экологиялық қауіпсіз дамуы саясатына жәрдемдесу болды. Тау аудандарының құқықтарын қорғау Халықаралық Комиссиясының Чур декларациясы (Commission Internationale Pour La Protection des Regions Alpines - CIPRA) жұмсақ туризмді қабылдаушы аймақтың мәдени ерекшелігіне қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға барынша жақсырақ қамқорлық жасауға ұмтылатын жергілікті тұрғындар мен қонақтардың арасындағы өзара түсіністік ретінде анықтайды. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды [21].
Жаңа туризм термині сараланған туризмді құру келушілерге ғана емес, сондай-ақ қауымдастықтарға да пайда әкеледі деп айта отырып, америкалық туристік индустрия үшін 1979 жылы Розеноу мен Пульсифер ұсынған болатын. Жаңа туризм сегіз қағидатқа негізделген:
1) бірегей мұра және қоршаған орта;
2) көрікті жерлердің сапасын дамыту;
3) қосымша жергілікті көрікті жерлерді дамыту бойынша күш-жігер;
4) экономикалық мүмкіндіктер және мәдени байыту;
5) жергілікті қызметтер;
6) маркетингтік байланыс;
7) активтерді жергілікті өткізу қабілетіне бейімдеу;
8) энергия шығынын болдырмау.
Баламалы туризм терминін пайдалану проблемалы ретінде қарастырылуы мүмкін, өйткені қазіргі уақытта ол тұрақты даму принципімен байланысты. Осылайша, туризмнің жаңа нысандарын сипаттау кезінде тұрақты туризм терминін дәлірек ету маңызды. Холденге сәйкес [19] тұрақты туризм әдеттегі бұқаралық туризмге қарағанда табиғи ортамен неғұрлым үйлесімді болып келеді. Өсімдіктер, жануарлар мекендейтін жерлер және алғашқы ауыл шаруашылығы алқаптары экожүйе мен ландшафтқа залал келтірген ағашсыздандырудың арқасында жаңа инфрақұрылымға жол ашты (сурет 2) [19, 22].
Сурет 2. Баламалы туризмнің сипаттамасы
(автормен [19, 23] әдебиет көздері негізінде құрылды)
ДТҰ-ға сәйкес тұрақты туризмді басқарудың жетекші қағидаттары мен әдістері бұқаралық туризм мен әр түрлі тауашалық (нишевой) туристік сегменттерді қоса алғанда, бағыттардың барлық түрлерінде туризмнің барлық нысандарына қолданылады. Тұрақтылық принциптері туризмді дамытудың экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне жатады және оның ұзақ мерзімді тұрақтылығына кепілдік беру үшін осы үш өлшемнің арасында тиісті тепе-теңдікті орнату қажет [24]. Тұрақты туризмнің танымалдылығы соншалықты, тіпті кейбіреулер қазір балама деп аталатын нәрсе онжылдықтың ішінде негізгі бағыт болады деп мәлімдейді.
Жаһандық деңгейдегі жаңа технологиялар, білім беру деңгейінің өсуі және қазіргі және әлеуетті туристердің әл-ауқатының артуы туристік саяхат жасауды шешкен адамдарды түрлі күтуді талап етуге мәжбүрлейді. Тұрақты дамып келе жатқан және қарқынды дамып келе жатқан туристік қызмет әлемінде күтулер мен туристік тұтынушылардың талаптары осы тұрақсыз сағаттық белдеуде ерекшеленеді және өзгереді. Бүгінгі туристер өздерін саналы түрде, сапаға аса сезімтал, қоршаған ортаның сапасы мен туристердің қауіпсіздігіне қамқорлық жасайды, табиғатпен қарым-қатынас жасауды қалайды, жиі саяхаттау және әр түрлі нұсқаларды іздеу әдеті бар [25-26]. Туристік тұтынушылардың жаһандық туризмдегі олардың туристік бағыттары бағытындағы үрдістеріндегі өзгерістер туристік бағыттарды осы өзгерістерді қанағаттандыру үшін жаңа және балама туристік өнімдер әзірлеуге мәжбүр етеді.
Бұл тұрғыда баламалы туризм табиғатпен, әлеуметтік құндылықтар мен жергілікті халықтың құндылықтарымен үйлесім тауып, келушілердің де, жергілікті халықтың да оң қарым-қатынасына жол береді және оларға өз тәжірибесімен бөлісуге мүмкіндік береді [27-28]. Баламалы туризмнің басқа анықтамасына сәйкес-дәстүрлі, классикалық бұқаралық туризм мен қалалық туризмнің теріс салдарын азайту үшін құрылған және жаңа туристік өнімдердің комбинациясынан тұрады [29-30]. Осылайша, баламалы туризм туризмді әртараптандыру жөніндегі қызмет ретінде анықталуы мүмкін, ол туристік бағыттағы туризмнің қолжетімді түрлеріне балама ретінде құрылған болып саналады.
Баламалы туризм туристік ұсыныстың қолда бар әлеуетін бағалау жолымен өңірде туризмнің жаңа түрлерін құруға арналған. Баламалы туризм тұжырымдамасы бұқаралық туризмнен [31] басқа өнімді ұсынатын туризмге жатады. Бұл өнім оңтайлы кірістілікті, ұзақ мерзімді бағдарламаларда туризмді дамытуды, өзгерістерге төзімділікті, қоршаған ортаның құндылықтарына құрмет көрсетуді және қоршаған ортамен интеграцияны білдіреді [32-35].
Туризмнің негізгі балама түрлері 2 кестеде мәдениет және туризм министрлігінің әдеби зерттеулер мен баламалы туризм түрлерінің жіктелуін ескере отырып негізгі тақырыптар ретінде жіктелген [32, 36].
Уикипедия сайтының мәліметіне сүйенетін болсақ, баламалы туризм туристік өнімдерді немесе жеке туристік қызметтерді біріктіреді, ол бұқаралық туризмнен өзгеше, жабдықтау, ұйымдастыру және іске қосылған адам ресурстарын қамтиды. Әртүрлі немесе басқа туризм сияқты басқа семантикалық терминдерді ауыстыра отырып, оны жиі сәнді деп атайды. Әртүрлі терминдердің басқа мысалдары зияткерлік немесе дәлелді туризм секілді түсініктерді де қамтиды [37].
Jeshna Jalim-ның пікірінше (Samtex туристік агенттігінің туризм жөніндегі кеңесшісі): Баламалы туризм бұқаралық ұйымдастырылған туризмге қарама-қарсы болып табылатын туризм түрі [38]-, деп практик ретінде өз ойын жеткізген.
Кесте 2
Туризмнің баламалы түрлері [39]
1. Рекреациялық баламалы туризм:
- Астрономиялық туризм;
- Паровоздардағы демалыс;
- Теңіз аквариумдары және туризм;
- Орнитологиялық туризм;
- Спелеологиялық туризм
- Ландшафтық туризм;
- Экотуризм;
- Авто-керуен туризмі;
- Ауыл туризмі
- Жазық аумақтардағы туризм;
- Табиғаттағы демалыс және туризм;
- Ұлттық парктер;
- Ботаникалық туризм;
- Фото-сафари туризм
2. Спорттық баламалы туризм
- Атқа міну және туризм;
- Велоспорт және туризм;
- Альпинизм және туризм;
- Гольф туризмі;
- Шаңғы және қысқы спорт туризмі;
- Су асты спорты және туризм;
- Су спорт түрлері және туризм;
- Треккинг;
- Дельтапланеризм және туризм;
- Аңшылық туризм
3. Мәдени туризм
- Жібек жолы;
- Ежелгі қалалар мен тарихи орындар;
- Түсірілім орындары
4. Сауықтыру туризмі;
5. Яхт туризмі;
6. Діни туризм;
7. Конгресс туризмі;
8. Круизді туризм;
9. Жастар туризмі
Болгар баламалы туризм қауымдастығы (ББТҚ) [40] осы туризм түріне өте жақсы анықтама берді және ол келесідей анықталған: Баламалы туризм - жеке, әрі шынайы болып табылатын және жергілікті ортамен, адамдармен және қауымдастықтармен өзара іс-қимылды көтермелейтін саяхаттарды қамтиды. Сондай-ақ, осы қауымдастықтың пікірінше, баламалы туризм сурет 3 көрсетілген салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтиды.
Сурет 3. ББТҚ-ның пікірі бойынша баламалы туризмнің әр түрлі салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтуы (автормен [40] әдебиет көзінде құрылды)
Көптеген адамдар баламалы туризмді таңдайды, өйткені олар табиғат әуесқойлары және табиғатты сақтағысы келеді. Олар өздерінің талғамына сәйкес өз саяхаттарын бастан жақсы көреді. Саяхатшылар жергілікті мәдениетпен, дәстүрлермен танысуға, ауасы таза керемет табиғатқа келулерінің мүмкіндіктері зор.
Туристік компанияның контент-маркетинг менеджері Jelena Gale осы терминге келесідей түсініктеме береді: Баламалы туризм шын мәнінде тауаша туризм болып табылады, сондай-ақ жеке туризм ретінде ерекше қызығушылық танытады. Ол бұқаралық туризмнің адамдардың жаңа әсерлерге деген қажеттілігін қанағаттандыра алмауынан пайда болды. Пассивті бақылаушы болудың орнына, бүгінгі турист тәжірибеге кіргісі келеді: дәм татуға, жергілікті колоритті сезінуге, жергілікті әдет-ғұрыптарға, дәстүрлерге және ұлттық тағамдарға қарауға және дайындауға ат салысу және т.б. Сондай-ақ, Jelena Gale пікірі бойынша, баламалы туризмнің қолшатыры 2019 жылы трендте болатын туристік іс-шаралардың кең ауқымын қамтиды [41].
Балама туризм ұғымына сыни көзқарастар.
Балама термині бір мағыналы болғандықтан, тұжырымдама (...) бұқаралық туризм табиғатына риза емес адамдар арасында сәнді идея болып табылады(...) деп мәлімдейтін көптеген сыни ескертулер бар. Сыншылар баламалы туризмге туризм стилінің баламасы болып табылатын нақты анықтама жетіспейді деп санайды [37]. Бұл терминнің қайнар көзін екі ауыспалы ұғымда табуға болады (сурет 4).
Сурет 4. Баламалы туризмге сыни көзқарастардың қайнар көздері
(автормен [37] әдебиет көзінде құрастырылған)
Басқалары терминге қатысты сыни пікірлерді тек нәзік сын есім, керемет сөз немесе мифтік термин ретінде білдіреді [37].
Баламалы туризм: ұғымдарды ажырату.
Жалпы туризм теориясында баламалы туризмге қатысты екі тұжырымдама немесе түсінік қалыптасты (сурет 5).
Сурет 5. Баламалы туризм түсінігі аясындағы негізгі екі тұжырымдама (автормен құрастырылған)
Бұл екі ұғым бір-бірімен өзара тығыз байланысты, кей жағдайларда синоним болып келетін түсініктер. Бірақ та, екеуінің де аз да болса да өзгешеліктері бар. Сол себепті осы ұғымдардың ара-жігін бөліп қарастыру қажет. Оны кең және тар мағынада бөліп қарастыруға болады (сурет 6).
Сурет 6. Баламалы туризмнің кең және тар мағыналарындатүсініктерін ажырату (автормен құрастырылған)
Сурет 7 көрсетілгендей, экотуризм тұрақты туризмнің ішкі жиыны болып табылады, ал қазіргі уақытта тұрақты, баламалы және жаппай туризм арасында тығыз байланыс бар, өйткені барлық туристік топтар тұрақты әдістерді енгізуге бағытталған. Сондықтан кейбір сарапшылардың пікіріне қарамастан, тұрақтылық баламалы туризмнің түрі болып табылмайды.
Ол осы пікірталасқа енгізілген, өйткені тұрақтылық туризмді дамытудың негізгі қозғаушы күші болып, қоршаған ортаға әсер етуге және туризмнің шектеулеріне назар аударды. Butler белгілі бір уақыт кезеңі ішінде ауданда өзінің өміршеңдігін сақтай алатын формадағы туризм [10] ретінде тұрақты туризмнің пайдалы және қысқаша анықтамасын береді.
Сурет 7. Тұрақты, баламалы, туризм, бұқаралық және экологиялық туризм араларындағы байланысы [42]
Осы дипломдық жұмыс аясында баламалы туризмнің кең мағынадағы түсінігі қолданылады. Оның басты себебі - әлемдік зерттеушілердің басым бөлігі нақты осы кең түсінікте қолдануы және ҚР жекелей таза түрінде балама туризмнің мүлдем дамымауы.
Осылайша, осы бөлімде баламалы туризм ұғымына ғалымдар мен зерттеушілердің, туризм практиктері мен теоретиктерінің берген түсініктері мен анықтамалары қарастырылды. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы баламалы туризмнің даму эволюциясы зерттелді. Сонымен қатар, баламалы туризм мен туризмнің баламалы түрлері түсініктерінің ара-жігі қаралып, ажыратылды. Осылардың нәтижесі болып баламалы туризмнің теориялық тұжырымдамасы көрсетілді.
1.2 Баламалы туризмнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz