Жоңышқаның тұқым өндірісі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Қысқартылған сөздер
Кіріспе
6
7
1 Әдебиетке шолу
10
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік
10
1.2 Жоңышқаның халық шаруашылығындағы маңызы, селекциясы
13
1.3 Жоңышқаның морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері, сорттары

15
1.4 Жоңышқаның тұқымға өсіру технологиясы
21
1.5 Жоңышқаны мал азығына өсірудің технологиясы
24
2 Зерттеу жүргізілген орынның топырақ - климаттық жағдайлары
29
2.1 Зерттеу жүргізілген орынның климаты
29
2.2 Зерттеу жүргізілген орынның топырағы
32
3 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі
35
3.1 Зерттеу бағдарламасы
3.2 Зерттеу әдістемесі
35
36
4 Зерттеу нәтижелері
38
4.1 Тәжірибеде зерттелген жоңышқаның сорттары мен үлгілерінің сипаттамасы

38
4.2 Тұқымдық жадығаттардың сипаттамасы
39
4.3 Селекциялық көшетжайдағы жоңышқаның сорттары мен үлгілерінің фенологиялық даму кезеңдерінің ерекшеліктері

40
4.4 Жоңышқаның сорттары мен үлгілерінің өнімділік құрылым элементтері мен өнімділігі

42
4.5 Жоңышқаның сорттары мен үлгілерінің қолайсыз жағдайларға төзімділігі

47
5 Зерттеудің экономикалық тиімділігі
50
6 Еңбекті қорғау
53
7 Қоршаған ортаны қорғау
56
Қорытынды
59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
Қосымшалар
63

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

МҮҚ ‒ Мемлекеттік үлгі қалып
АҚШ ‒ Америка Құрама Штаттары
ЖШС ‒ жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ºС ‒ температураның Цельсий градусы бойынша көрсеткіші
кг ‒ килограмм
% ‒ пайыз
мм. ‒ жауын˗шашын мөлшерін көрсететін көрсеткіш
см. ‒ сантиметр
м. ‒ метр
т.б. ‒ тағы басқа
м2 ‒ метр квадрат

Кіріспе
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап көрсеткен болатын: барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау мақсаты тұр.... Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы Заң қабылдау да осы мақсаттарға арналады.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту аграрлық саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті - елімізді азық - түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ету. 2013 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру алдымызға қойылды. Ол бағдарлама бүгінгі таңда Агробизнес 2020 бағдарламасы болып, өзінің қызметін қарқынды бастауда. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013-2020 жылдарға арналған Агробизнес-2020 бағдарламасы еліміздің агроөнеркәсіптік кешені субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, сонымен қатари Қазақстанда жалпы ауыл шаруашылығы саласын дамытуға бағытталған [1].
Бүгінгі таңда республиканың агроөнеркәсіптік кешеніндегі өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылдағы қаржы қызметі нарығының дамуымен, ауыл халқының тұрмыс сапасының жақсаруымен сипатталады.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер -- негізгi өндiрiс құралы. Аграрлық өндірiстiң тұрақтылығы -- елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi. Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi -- әлемдiк нарықта экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм көздерiнiң бiрі [2].
Бізде қазіргі таңда 180 млн. гектардан астам жайылым алқабы бар. Осындай байлығымызға қамқорлықпен қарап, оны ұтымды пайдалансақ, бұл жерлердің тиімділігіне, тіпті баға жетпейтін болады. Ол үшін біріншіден, мықты жем-шөп қорын құру қажет. Өйткені жем-шөп қорынсыз мал шаруашылығын жүргізу мүмкін емес. Сондықтан алдағы жылдарға маңызды мақсат - Республикада мал шаруашылығын дамыту үшін, шалғындар мен тыңайған жерлерді дұрыс пайдалана отырып, малдарды жоғары сапалы малазықтық дақылдармен қамтамасыз.
Қазақстанда мал азықтық дақылдардың егістік алқабы 3 млн. га-нан астам жерді құрайды. Мал шаруашылығы үшін жоғары ақуызды жем - шөп өндірісін арттыру мәселесінің табысты шешімі көпжылдық шөптерді өсірумен тығыз байланысты. Жем - шөп құрамындағы ақуыз тапшылығы, олардың өнімділігін ғана емес, сондай-ақ алынатын өнімнің сапасын төмендетеді. Мал шаруашылығының дамуы үшін мықты жем - шөп базасын құру қажет. Бұл мәселенің шешімі көпжылдық шөптерді пайдалануда жатыр, яғни негізгі ақуыз көзі ретінде жоңышқа және эспарцет бола алады.
Жоңышқа басқа жем - шөп дақылдарынан жоғары өнімділігімен, әртүрлі қоршаған орта жағдайында өсе алуымен, көп мақсаттарға пайдаланылуымен, атмосфералық азотты пайдаланып топырақ құнарлылығын арттыратындығымен ерекшеленеді. Жоңышқаны өсірудегі басты міндеті - мал азығы ретінде пішен, пішендеме, витаминді шөп ұнын, көк балауса дайындау. Ал мақсаты - жоғары сапалы мал азықтық өнім алу.
Жоңышқа егістігі әлемде кеңінен таралған, жер шарында оның көлемі 30-дан астам млн. га жерді құрайды. Оның ішінде АҚШ-та 10-нан астам млн. га., Аргентинада 7 млн. га. жерді алып жатыр. ТМД елдерінде 8 - 9 млн, га. жетеді, оның ішінде Украинада - 1,8 га.
Жоңышқа - ең жоғары өнімділікті өсімдік , әсіресе суару жағдайында, ол вегетациялық кезеңінде 3-4 шабындықтан кейін де өзінің құрғақ массасының 100-150 цга өнім бере алады. Бұршақ дақылдарының бірегей ерекшелігі - азотфиксация, яғни тамыр жүйесінің симбиотикалық қызметіне байланысты азот бекіту қабілеті. Жоңышқа топырақта 300 кгга дейін қауіпсіз экологиялық азот жинайды [3].
Қазақстанның оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында суармалы ауыл шаруашылығы тұрғысынан ауыспалы егістікте бұршақ дақылдарының егіс көлемін кем дегенде 35 % -ға дейін кеңейту, жем - шөп базасы мен топырақ құнарлылығын арттыруда басым тапсырма болып табылады. Жоңышқа мен эспарцеттің егіс көлемін арттырудағы басты мәселе, жоғары сапалы тұқым жетіспеушілігі. Жоңышқада бұл төмен тұқым өнімділігімен, тұқым өсіру технологиясын сақтамаумен, тозаңдану және тұқым байлау мәселелері және карантиндік арамшөптермен байланысты. Жоңышқа өнімділігі қазіргі жағдайда 1 цга болып отыр, озық тәжірибе мен ғылым жасаған ұсыныстарды толық сақтай отырып оның орташа өнімділігін 2,5-3 цга дейін арттыруға болады. Ғылыми ұсыныстар барысында барлық технологиялық операциялар қарастырылған, яғни топырақ өңдеуден бастап өнімді жинауға дейін. Осы ұсыныстарды сақтай отырып, жоғары сапалы тұқым өндіру, тұқым шаруашылығын дамытып қана қоймай, мал шаруашылығын дамытуда және экологиялық мәселелерді де шешуге өз септігін тигізеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайда бейімделген жоғары өнімді сорттар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігі 40-50 және одан да жоғары пайызға көтеруге болады. Қазақстанда өсімдіктер селекциясы' саласындағы жүйелі зерттеулер 20 ғ-дың 30-жылдары басталды, қазіргі уақытта Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты, Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ мал азығын өндіру және жайылым ғылыми-зерттеу институты, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, т.б. бірқатар ауыл шаруашылығы институттары, облыс ауыл шаруашылығы және селекциялық тәжірибе станциялары шұғылданады.
Жоңышқаның тұқым шаруашылығын жетілдіру мақсатында, Алматы қаласындағы Қазақ мал шаруашылығы және мал азығын өндіру ғылыми-зерттеу институты тәжірибелік жұмыстармен айналысады. Сонымен қатар, Қаракемер тәжірибе шаруашылығында жоңышқа, қияқ шөптерінің тұқымын қолдан суғару арқылы өсірудің технологиялық тәсілдері жетілдірілу жұмыстары жүргізіледі [4].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: селекциялық көшетжайда жоңышқаның үлгілерін салыстырмалы зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- жоңышқаның үлгілерін таңдау;
- фенологиялық бақылаулар жургізу;
- жоңышқа сорт және үлгілерінің биологиялық қасиеттерін зерттеп үйрену (аязға төзімділігі, құрғақшылыққа төзімділігі);
- жоңышқа сорт және үлгілерінің шаруашылық белгілері бойынша зерттеп үйрену (орташа биіктігі, жапырақтануы, көк балауса өнімі);
- жоңышқа сорт және үлгілерінің биологиялық қасиеттері мен шаруашылық белгілері бойынша салыстырмалы зерттеп, баға беру.

1 Әдебиетке шолу

1.1 Селекция туралы жалпы түсінік

Селекция (латынша selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым саласы.
Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған болатын. Ал, қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданыс табуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану, қазіргі таңда басты бағытқа айналып отыр.
Сол себептен, селекционер ғалымдар жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте жүретін ішкі құбылыстарды, зиянкестер мен ауруларды, өнімді өңдеу, сақтау технологиясын жақсы меңгеріп қана қоймай, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін толық деңгейде білулері қажет.
Селекциялық жұмыстың ғылыми-теориялық негізі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым саласы - генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым болып табылады. Өсімдікдің жаңа сорттары мен гибридтерін шығарудағы негізгі мақсат - өсімдіктің өнімділігін, аязға, қуаңшылыққа төзімділігін арттырып, аурулар мен зиянкестерге қарсы тұру қабілетін күшейту, т.б. [5].
Селекционер өсімдіктердің тұқымқуалаушылық қасиеттеріне дұрыс бағыт беру арқылы ауылшаруашылық дақылдарының адамға қажет белгі, қасиеттері бар сорттары мен будандарын шығарумен айналысады. Сондықтан да болар: "Өсімдік селекциясы - адам бағыттайтын эксперименттік эволюция" - дейді. Селекцияның қазіргі жағдайын, келешегін білу үшін оның тым болмаса қысқаша тарихын білу қажет.
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов айтқандай: "...егіншілік мәдениеті, өсімдік мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар жүріп отырды". Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым селекция, халықтық селекция, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы. Ерте замандарда адамдар өсімдіктерді егіп, өсіруді үйренгеннен кейін, оларды сұрыптап, тұқымын көбейте бастаудың қажеттігі туды. Неолит дәуірінің өзінде-ақ адам мәдени өсімдіктер мен үй жануарларын өсіруде сұрыптау тәсілін пайдаланғаны мәлім. Егіншілік мәдениеті пайда болған алғашқы кезде-ақ қарапайым селекция түрлерін пайдаланған. Қолдан сұрыптауды бірте-бірте жетілдіре отырып, осы заманғы мәдени өсімдіктердің түрлері жасалды. Ертедегі адамдардың тұрғын жайларын қазу кезінде байқалғандай, өсімдіктердің көпшілігі тас ғасыры дәуірінде өсірілген немесе шамамен біздің дәуірімізден 10 мың жыл бұрын пайдаланған. Соңғы жылдары Египетте жүргізілген қазба жұмысы кезінде жер астында 17 мың жыл сақталған арпа тұқымы табылған. Халықтық селекция. Егіншіліктің дамуы мен мәдениеттің өркендеуіне байланысты қолдан сұрыптау бірте-бірте жетілдіре түсті. Сорттардың көпшілігі қолдан және жасанды сұрыптау әдістерімен шығарылғандықтан, ауа райының қолайсыз жағдайларына жақсы бейімделген. Жергілікті сорттар өзінің маңыздылығы және бағалылығы жағынан біздің еліміздегі селекциялық сорттармен теңесе алады. Олар селекцияның алтын қоры болып табылады. Халықтық селекцияның жетістігі ретінде Псков және Смоленск дихандарының шығарған қыстың қолайсыз жағдайларына төзімділігі бойынша теңдесі жоқ Перм бедесінің, зығырдың жергілікті сорттарын атауға болады. Өнеркәсіптік селекция. Селекцияның даму кезеңдері қоғамдағы өндірістік күштердің дамуымен тікелей байланысты. XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында капитализмнің даму кезеңінің басталуына байланысты селекциялық тәжірибе үлкен қарқын алды. Еуропа мен Америкада өнеркәсіптік тұқым фирмалары және ірі селекциялық-тұқымдық кәсіпорындар құрыла бастады. ХVIII-ші ғасырдың соңында ағылшын селекционері Т.Найт ас бұршағының түрлі формаларын будандастырып, өндірістік маңызы бар сорттар шығарды. П.Ширреф XIX ғасырдың басында егістіктерден мутандық формаларды сұрыптау арқылы астық дақылдарының бірнеше сорттарын шығарды. Ғылыми селекция. Селекцияның ғылым ретіндегі дамуына XVIII- XIX ғасыр аралығындағы ғалымдар: Найт, Бербанк, Мендель, Римпау және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды. Ғылыми селекцияның дамуында Ч.Дарвиннің ілімі шешуші рөл атқарды, ол ұсынған органикалық дүниенің эволюциясы туралы ілім селекцияның ғылыми базасы және оның алғашқы негізі болып қаланды. Селекция туралы ғылым эволюциялық ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде атап көрсеткендей, селекция дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардың қалыптастыруға адамның араласуы [6].
Өсімдік селекциясы ерте кездегі адамдардың егіншілікпен айналасуынан бастау алады. Қарапайым селекция түрі, ерте заманда-ақ ірі дәнді келесі жылы себуге қалдырып отырудан басталады. Бұндай халық селекциясы шығарған бірқатар сорттар маңызын осы күнге дейін жоғалтқан жоқ. Өсімдік селекциясы ғылымының дамуына Ч.Дарвинның Түрлердің пайда болуы деген еңбегі, 1774 жылы Париж маңында құралған Вильмонер селекция фирмасы жұмыстарының қорытындысы, К.А.Тимирязевтің тұқым қуалау және өзгергіштік туралы ілімі, И.В.Мичуриннің сұрыптау нәтижесінде жемістердің жаңа сорттарын шығару жөніндегі жұмыстары үлкен септігін тигізді. Ең алғашқы селекциялық ғылыми мекеме Полтавада 1885 жылы құрылып, зерттеу жұмыстарымен айналыса бастады. 1903 жылы Мәскеуде селекциялық арнаулық тәжірибе станциясы ашылып, дәнді дақылдар мен зығырдың алғашқы жаңа сорттары шығарылды. 1909 жылы Харьковте, т. б. қалаларда тәжірибе станциялар құрылды. Бүкілодақтық ботаника және жаңа екпе дақылдар интернаты 1924 жылы құрылып, ол 1930 жылы Бүкілодақтық өсімдік өсіру интернатына айналды. Бұл интернатты ұзақ уақыт орыс ғалымы Н.И.Вавилов басқарып, өсімдік селекциясының теориялық негізін құрды және елімізде тәжірибе-селекция жұмысын ұйымдастыруға зор еңбек сіңірді. [7].
Қазіргі кезде, Ресей Федерациясында өсімдік шаруашылыңы бойынша 39 селекциялық орталықтар жұмыс істейді, олар селекция және тұқым шаруашылығы әдістемелерін жасайды және жетілдіреді, жаң сорттар мен будандардың ауруларға және зиянкестерге төзімділігін жан-жақты бағалайды, өнімнің технологиялық сапасын зерттейді, орталық бөлімшелерінде өткізілетін селекциялық жұмыстарды үйлестіреді. Селекция орталықтарының жұмыс тиімділігі үнемі үдемелі өсуде. Селекционерлер мемлекеттік сортсынауға жыл сайын 200-300 сорттар мен будандарды жібереді. Ресей Федерациясы бойынша 32 ірі ғылыми-өндірістік бірлестіктер құрылып, жұмыс істейді: мысалы, Кубаньдегі "Масличные семена", солтүстік-батыс аймағында "Белогорка", Сібірде "Колос", "Енисей" және "Подмосковье" [6, 15-бет].
Біздің елде селекциялық жұмыс өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастуа алып, бірнеше кезеңдерді қамтыды. Алғашқы кезеңде ертеден тағамдық, малазықтық және техникалық мақсатта егіліп келе жатқан жергілікті сорт-популяциялар жаппай сұрыптау жолымен тазартылып, қалпына келтірілді. Кейін осы жергілікті популяциялардан бидайдың Каскеленская, Красная звезда, күріштің Қазақы-салысынан - Первомайский 152 сияқты сорттары және басқа да дақылдардың сорттары шығарылды. Екінші кезең - синтездік селекция 50-ші жылдары басталып, бастапқыда сорттар шығарудың әдісі ретінде жеке сұрыптаулар немесе таза линиялар алу пайдаланылса, кейіннен будандастыру және экспериментті мутагенез сияқты әдістер қолданыла бастады. [6, 12-бет].
Қазіргі еліміздің егемендік алған кезеңінде, соңғы 15-20 жылда шығарылған отандық сорттарының жақын және алыс шетел селекциясының сорттарын ығыстырып өндіріске енгізілуі, біздің ұлан-байтақ еліміздегі 200-ден аса селекциялық мекемелердің қарқынды және жүйелі түрде жүргізіп жатқан, яғни дұрыс жолға қойылған селекциялық жұмыстарының нәтижесі болып табылады. Оларды шығаруға елімізде құрылған 3 ғылыми-өндірістік орталық (ҒӨО) пен олардың бөлімшелері және түрлі аймақтардағы ғылыми-зерттеу институттары мен селекциялық станциялар және ауыл шаруашылығы оқу орындары жұмылдырылған. Олардың негізгілері - Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒӨО, А.И.Бараев атындағы астық шаруашылығы ҒӨО, Оңтүстік Батыс ауыл шаруашылығы ҒӨО, Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ, Мал шаруашылығы және мал азығын өндіру ҒЗИ, Күріш шаруашылығы ҒЗИ, Жеміс-жидек және жүзім шаруашылығы ҒЗИ, Красноводопад мемлекеттік станциясы және т.с.с. Қазақстанда селекциялық жұмыстар күздік және жаздық бидайдың, арпаның және қонақ жүгері дақылдарының жаңа сорттарын шығарумен Красноводопад мемлекеттік сортсынау стансасында (А.К.Гольбек) және бұрынғы Алматы селекция станциясында (Н.Л.Удольская) өткен жүзжылдықтың 20-ы жылдары басталды. [6, 13-бет].
Қазіргі таңда, жер шарында халық саны күн санап артуда. Адамзатты сапалы азық-түлікпен қамтамасыз ету, шешімін табуды талап ететін жаһандық мәселелердің бірі болып отыр. Ал, бұл мәсіленің шешемі - ауыл шаруашылығын дамытумен тығыз байланысты. Өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өнімділігін көтеру үшін, селекция мен тұқым шаруашылығымен айналысу қажет.

1.2 Жоңышқаның халық шаруашылығындағы маңызы, селекциясы

Жоңышқа - көне дақылдырдың бірі. Ғалымдардың зерттеулері бойынша, адамдар осыдан 2,5-3 мың жыл бұрын жоңышқаны өсіре бастаған, ал басқа ғалымдар тарапынан тағы бір көзқарас оны адамдар 4-5 мың жыл бұрын игерген деп есептейді. Үшінші ой, жоңышқаны осыдан 6-6,5 мың жыл бұрын малазықтық дақыл етінде өсіре бастады десе, А.И.Иванов жоңышқа 7-8 мың жыл бұрын өсіріле бастады деп есептейді [8].
Жоңышқа өзінің әртүрлі экологиялық аймақтарға бейімделгіштігінің және иілгіштігінің арқасында жер шарында кең таралған. Академик П.М.Жуковскийдің айтуынша, жоңышқа мәдени дақыл ретінде Монголиядан Орта Азия мен Алдыңғы Азияға, одан ары Жерорта теңізі аймақтарына таралған. Қазіргі таңда жоңышқаны 80-нен астам елдерде өсіреді. Әлемде оның жер көлемі 35 млн. га асады [9].
Жоңышқа пішен, пішендеме, дәруменді шөп ұнын, көк балауса дайындауға себіледі. Жоңышқаның 100 кг көк балаусасында 16-18 а.ө., 100 кг жоңышқа пішенінде 50-60 а.ө., 127-175 кг сіңімді протеин, 1 кг 17-29 мг каротин бар, ал қоректілігі жөнінен ол астыққа теңеседі. Жоңышқа өсімдігінде астық тұқымдастарға қарағанда айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары (лизин, цистин, гистидин, валин т.б.) 1,5-2 есе көп.
Өсімдікте қоректік заттар әркелкі тараған. Жапырақтарда ақуыз мөлшері 30 %-ға дейін жетеді, сабақтарда - 13 %, гүлдерде - 27 %. Жоңышқаның жапырағында протеин мен минералдық заттар сабағына қарағанда 2,5 есе көп, ал жасұнық 2-3 аз [10].
Сондықтан тек қана бұршақ тұқымдас шөптерден жоғары өнім жинап қана қоймай, азықтарды сүрлегенде барлық жапырақтарды толық сақтауға ұмтылу қажет: жапырақ өнімнің 50 %-дан артығына ие болатындықтан, дұрыс кептірмегенде өте көп мөлшерде шығын болады. Қоректік заттардың толық сақталуы пішенді белсенді желдету жолымен дайындау, пішенді талдау, пішендеме, дәруменді шөп ұнын дайындау болып табылады.
Жоңышқа малазықтық қана емес, агротехникалық маңызы да зор өсімдік, ол топыраққа көп тамыр қалдықтарын қалдыра отырып, онда органикалық заттардың жинақталуы мен топырақтың құнарлылығының артуына мүмкіндік жасайды. Жоңышқа - топырақты жақсы тұзсыздандыратын дақыл, оны топырақты су және жел эрозиясынан қорғайтын өсімдік ретінде де қолдануға болады [11].
Көпжылдық шөптерден селекциялық зерттеулер негізінен бұршақ тұқымдас шөптерге жүргізілетін болған, мысалға жоңышқа. Бұршақ тұқымдас шөптер ғасырлар бойы пайдаланылатын жемшөп өндірісінде аса бағалы мал азықтық өсімдіктер болып табылады. Селекция тәжірибесінде жоңышқаға түраралық және түрішілік будандастыру, сонымен қатар күрделі гибридті сорттарын-популяциялар шығару сияқты әдістер қолданылады. Селекцияда үлкен маңызға ие екі фактор бар, олар бір-бірімен тығыз байланыста: дұрыс таңдап алынған бастапқы материал және қойылған мақсатқа жету үшін сәйкес келетін селекцияның зерттеу әдісі [12].
Әлемде жоңышқаға жүргізілетін селекциялық зерттеулердің басты мақсаты - азықтық өнімділігін жоғарылату, мал шаруашылығының дамуы үшін мықты жем - шөп базасын құру болып табылады. Сорттардың шаруашылық құндылығы - генотиптердің өзара әрекетімен, белгі қасиеттерімен және экологиялық жағдайларға төзімділігімен, агротехникалық шарттарда өсіру дәрежесімен анықталады. Осы жағдайларды ескере отырып, әрбір елде шартты жағжайдарда өсуге неғұлым бейімделген сорттардың жиынтығы болуы қажет. Жоңышқаның селекциялық бағыттағы зертеу жұмыстары Орта Азия республикаларында, Ресейде, Еуропа елдерінде, АҚШ-та және Канадада жеткілікті деңгейде дамыған. Бұл елдерде жоңышқаның жер ауданы азық түрлерін өндіруде (жасыл және жайылымдық жем, витаминді-шөп ұны, пішендемеге, сүрлемге және т. б.) шешуші мәнге ие [13].
Канадада жоңышқаны 2,2 млн га жерде өсіреді. Бұл елде жоңышқаның гибридті сорт түрі - өзгермелі (орташа) жоңышқа (M. varia Mart.) кең таралған. Бұл гибридті сорт түрі екі типке бөлінеді: стандарт және флемиш. Бірінші типтегі сорт баяу өсетіндігімен, тыныштық кезеңінің ұзақтығымен, ауруларға төзімділігімен, құрғақшылық пен аязға төзімділігімен сипатталады. Бұл сорттың Bever,Grimm, Ladak, Rambler, Phizoma, Renger, Vernol, Draylender, Narraganset түрлері қатал топырақ-климаттық жағдайдайында құрғақ аймақта өсіріледі. Екінші типтегі сорт Канаданың жұмсақ климаттық аймағында өсіріледі, көктемде және орымнан кейін үдемелі өсуімен, жоғары өнімділігімен сипатталады, бірақ ауруларына, құрғақшылық пен төмен температураға аз төзімді. Канадалық селекционерлер әлемдік пракикада алғаш рет жоңышқаның тамырсабақты түрлерін пайдаланы отырып, дақылдың аумағын барынша қуаңшылық, қатаң климатты аймаққа қарай жылжыту арқылы, оның құрғақшылыққа, төмен температура мен ауруларға төзімділігін арттыру жұмыстарын жүргізген. Қазіргі таңда тамырсабақты сорттар Rambler, Phizoma, Draylender, Roamer көптеген елдерде селекциялық жоспарда тамаша материал болып отыр. Басқа елдерде де сияқты, Канадада да басты мәселе селекциялық жолмен жоңышқаның тұқым шаруашылығын дамыту, жабайы араларды (Megachile rotundata Fabr.) тозаңдандыру мақсатында пайдалану болып табылады. Қазіргі кезде араның дәл осы түрі жасанды жағдайда табысты көбейтілуде.
АҚШ-та мал шаруашылығы үшін басты азық көзі жоңышқа мен жүгері болып табылады. Жоңышқаның жер көлемі жөнінен АҚШ әлемде бірінші орынға ие, 10 млн. га. Бұл елде жоңышқаның екі түрі кең таларған: M. sativa L. - оңтүстік аймағында таралған, M. varia Mart. - солтүстік және орталық құрғақ аймағында таралған. АҚШ селекционерлері жоңышқа селекциясында синтетикалық гибридтерді шығаруда үлкен жетістіктерге жеткен. 1940 жылы селекционер ғалымдар жұмыстарының нәтижесінде бактериялық вильт ауруына төзімді екі жоңышқа сорты: Renger - солтүстік жазығында, Buffalo - орталық аймақ үшін шығарылған. Американдық зерттеушілер алғашқы болып, тозаңдандыратын жабайы араларды еліктіру мақсатында тозаңы мен шырыны мол гүл қалыптастыратын жоңышқа түрлерін шығарған. Ғалымдардың айтуынша, жоңышқаның синтетикалық сорттарын шығарып, жабайы аралармен тозаңдандыру арқылы, тұқым өнімділігін 20 цга дейін арттыруға болады.
Италияда жоңышқаның егіс көлемі 1,7 га, батыс елдерінің ішінде көлемі жөнінен бірінші орынды алады. Бұл елде жоңышқаның тығыз себілген егісінде өздігінен тозаңдануын пайдалана отырып, синтетикалық сорттарды шығару мақсатында селекциялық-генетикалық зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Италяндық селекционер ғалымдардың әдісі бойынша, жылыжайларда жоңышқаның қоректік алаңын 4х4 см етіп, 1 м2 жерде 150 дана өсімдік өсіріледі. Вегетациялық қуаттылығын өсімдік салмағына қарай анықтайды. Бірдей уақытта, селекциялық көшетжайда 1 м2 жерде өсімдік санын 350 данаға дейін жеткізу арқылы, каротин мен хлорофилл мөлшерін, фотосинтез қарқындылығын бағалау жұмыстары жүргізіледі [14].
Қазақстанда жоңышқаның жайылымдық сорттары жоқ, селекциялық зерттеу жұмыстары қарқынды деңгейде жүріп жатқан жоқ. Ауыспалы егістікте өсірілетін жоңышқа сорттарының бәсекеге қабілеттілігі нашар, жапырылуға төзімділігі төмен, өнімділігі аз және басқа да кемшіліктері бар. Бұл мәселелерді селекцияның көмегімен ғана шешуге болады. Жоңышқаға жүргізілетін барлық селекциялық жұмыстардың негізгі мақсаты - географиялық және экологиялық жағдайларға мамандандырылған, әртүрлі топырақтарда өсе алатын, өнімділігі жоғары соттар шығару. Ол үшін жоңышқаның тұқым шаруашылығын қолға алу қажет, ал біздің елде тұқым шауашылығы нашар дамыған [15].

1.3 Жоңышқаның морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері, сорттары

Морфологиялық ерекшеліктері. Жоңышқа Medicago туыстығына жатады және оның құрамына 50-ден астам түрлер кіреді. Ең көп тарағаны егістік жоңышқа (M. Sativa), сары жоңышқа (M. Falcata) және орташа жоңышқа (M. Media). Жоңышқаның тұқымы өсе бастағанда топырақ бетіне әуелі тұқым жарнағы жапырақшалары шығады, соңынан ұзын сағақ пен жай жапырақ пайда болады, ал бірнеше күннен кейін сабақша мен нағыз үштік жапырақшалар қалыптасады.
Жоңышқаның дамуында мынадай фенологиялық кезеңдер өтеді: тұқымның өсуі, көктеу, алғашқы жапырақтың пайда болуы, бұтақтану, бүрлену (бітеу гүлдеу), гүлдену, жеміс салу, дәннің (тұқымның) пісуі. Көктегеннен кейін алғашқы 30-35 күн жоңышқа баяу өседі. Одан кейінгі жылдары және шабылғаннан кейін, сонымен қатар көктемгі өсудің басында тамыр мойнындағы бүршіктерден өсімдік жиілігіне карай 10-60 сабаққа дейін өсіп дамиды, олар өз тарапынан бірнеше есе бұтақталады. Әрбір өсімдік сабағындағы түйін аралығы орта есеппен 11-15 шамасында.
Көктемде бүркемесіз себілген жоңышқа алғашқы жылы генеративтік өркендер түзеді, гүлдейді және тұқым өнімін бере алады, алайда Қазақстанның далалы аймақтарында, суарылмайтын жерлерде өте ылғалды кездері ғана тұқым алуға болады. Екінші және одан кейінгі жылдары жоңышқа 2-3 шабыс немесе 2-3 генеративтік өркендер ұрпағын береді [16].
Жапырақтары күрделі, үштік, орта жапырақшасы ұзынырақ сағақта орналасады. Жапырақшаларының пішіні әр түрлі: эллипс тәрізді немесе керісінше, жұмыртқа тәрізді, жіңішке ланцетті, яки дөңгелектелген, төбесіне қарай ара тісіне ұқсас кертікті келеді. Суармалы жағдайда әр гектарға жапырақ бетінің ауданы 80-110 мың м2 жетті, суарылмайтын жерлерде 40-60 мың м2га.
Жоңышқаның жапырақтануы (жапырақ үлесі) шабылуына, тіршілік жылына, өсіру жағдайларына қарай 30-дан 70 %-ға дейін өзгереді. Қазақстанда аудандастырылған жоңышқа сорттарында 43-52 %, бүрлену - гүлденудің басында 44-52 %, толық гүлдену - жеміс салу кезеңінде 37-42 %-ға дейін кеміді. Жапырақ үлесінің кемуі жасына қарай да өзгереді және тіршілігінің екінші жылынан төртінші жылына қарай кемиді.
Жоңышқаның гүлшоғыры - бұтақбас, 12-16 гүлден тұрады, сабақ төбесі мен бүйір бұтақтарына орналасқан. Бұтақбас өсімдіктерде төменнен жоғары қарай орналасқан (сурет 1).
Жоңышқаның гүлдері қосжынысты. Гүл күлтесі 5 күлте жапырақшадан тұрады, оның екеуі (төменгілері) бірігіп өсіп "қайық" құрайды, екі бүйірдегілері "ескек", ал бесіншісі "желкен" жасайды. Жоңышқаның гүл бағанасы түтіктеніп біткен 9 аталық жіптерден және түтік ортасында бос орналасқан жіңішке аналықтан тұрады.
Гүл қауызы ашылғаннан кейін аталықтар аузы жабық қалпында қайық түбінде қалады. Тозаңдану гүл ашылғаннан кейін және қайықтан аталықтар мен аналық жасушалар лақтырылғаннан кейін бунақденелілер арқылы жүреді.
Жемісі - көп тұқымды бұршақ, спираль немесе орақ тәрізді, сары жоңышқада кейде түзу болып келеді. Сары жоңышқаның 1000 тұқымның массасы - 1,2-2,6 г, көк және көк будандыда - 1,95-2,6 г, сары будандыда - 1,35 г, сарысында - 1,2 г. [17].
Топырақ бетіне таяу 5-7 см, кейде 12 см дейін тереңдікте жоңышқада сабақтың жайылып өскен бөлігі, тамыр мойны пайда болады. Мұнда "ұйқыдағы" бүршіктер орналасқан, олардан жас өркендер өсіп шығады. Шабылғаннан кейін, көктемнен бастап тамыр мойнындағы бүршіктерден және паясынан жаңа өркендер қанат жаяды. Өсімдіктің алғашқы даму кезеңдерінде тамыр мойны топыраққа қарай ұзарады да, сонда жақсы қыстайтындай болады.
Жоңышқаның тамыр жүйесі - кіндік тамырлар. Негізгі тамырдан жер бетінен аздап жоғары биіктікте көптеген бүйір тамырлар шығады да жан - жағына орта есеппен 60-80 см тарайды. Көк буданды жоңышқада бүйір тамырлар негізгі тамырға сүйір бұрыш жасай тарайды.

Сурет 1. Жоңышқаның жалпы көрінісі

Жоңышқаның басқа барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер сияқты тамырларында түйнек құрайтын қабілеті бар, бұларда ауадағы азотты сіңіретін бактериялар дамиды, алайда топырақ температурасы 28˚С-тан жоғары болғанда бактериялардың дамуы тоқтайды. Қазақстанның далалы аймағында маусым - шілденің басында кейде 45-50˚С-қа жететін топырақтағы жоғары температура, сонымен бірге топырақтағы ылғал жетімсіздігі - түйнек бактерияларының пайда болмауының негізгі себептері болып табылады.
Түйнек бактерияларының жер үсті массасының өніміне әсері құнарлылығы аз, әсіресе азот мөлшері бойынша, топырақтарда барынша айқын көрінеді, ал азот жеткіліксіз топырақтарда және азот тыңайтқышы енгізілмеген алқаптарда инокуляциялауды қолдану айтарлықтай тиімді [18].
Сортотиптері мен сорттары. Егістіктегі барлық жоңышқа 6 сортотипке бөлінеді: көк, көк буданды, шұбар және сары буданды, сары, көгілдір. Жоңышқаның тобы мен сорты гүлдің түсіне, пішініне, гүлшоғыры мен бұршағына қарап ажыратылады.
Көк - гүлдің түсі күлгін, қоспа түсі жоқ. Бұршағы шиыр, 2 - 4 айналымға бұратылған. Бұл топтағы сорттар негізінен Қазақстанның оңтүстік облыстарында суармалы жерлерде өсіріледі.
Көк буданды - гүлдің жалпы түсі көк, бірақ 15 - 20 % дейін өзгермелі түспен кездеседі: күлгін, кіршең - күлгін және жасылдау. Бұршағы борпылдақ, шиыр, 2 - 4 айналымға бұратылған, кейде орақ тәрізді және түзу болып келеді. Бұл топтағы сорттар барынша өнімді және Сібір мен Солтүстік Қазақстанда кең тараған.
Сары буданды - гүлдің жалпы түсі қоңыр сары, 15 % дейін ашық сары гүлді болып келеді. Бұршағы 1 - 1,5 айналымға бұратылған. Бұл жоңышқа далалық алқаптарда барынша төзімді, әрі өнімді. Сары гүлдердің жалпы түсі ашық сары, қызғылт сары. Бұршағының пішіні орақ тәрізді, шөптілігі жіңішке сабақты, ұсақ жапырақты, бұтасы ауытқымалы. Қуаңшылыққа, қыстың суығына төзімді, алайда өнімділігі жеткіліксіз.
Көгілдір - күлтесінің түсі көгілдір, көк жоңышқадан гүлдерінің ұсақтығымен және жапырақшаларының енсіздігімен ажыратылады.
Қазақстанда аудандастыруға жіберілген жоңышқа сорттары:
Карагандинская 1 - Қарағанды МАТС-да 1938 жылы шығарылған, Еуропалық жоңышқаға жатады, көк буданды сортотип, жапырақтануы - 49-55 %, күлте жапырақшасының түсі күлгін, ашық-күлгін және ашық көк түсті, бұршағы 1,5 - 3,5 айналымға бұратылған. Сорт орташа мерзімде піседі, баяу өседі, суарылмағанда 1 -2 шабыс, суарылғанда 2 - 3 шабыс өнім береді. Қыстың суығына төзімді (1, 7, 9).
Карабалыкская 18 - Қарабалық МАТС-да 1971 жылы шығарылған. Еуропалық жоңышқаға жатады, шұбар буданды сортотип, жапырақтануы 38 - 49 %, күлтесі күлгін, көкшіл және сарғыш-жасыл түсті, бұршағы орақ тәрізді. Тұқым қыстың суығына, куаңшылыққа төзімді (9).
Көкше - Көкшетау АҒЗИ-да 1968 жылы шығарылған. Еуропалық жоңышқаның шұбар буданды сортотипіне жатады. Жапырақтануы 54 - 58 %, күлте жапырақшасы шұбар түсті, бұршағы 1 - 3 айналымға бұратылған. Сорт орташа мерзімде піседі. Қыстың суығына, қуаңшылығына төзімділігі жоғары, (1, 2, 4, 7, 11, 12).
Семиреченская местная - Алматы облысының жергілікті сорты, 1934 жылы шығарылған. Жапырақтылығы 39 - 54 %. Күлтесінің түсі күлгін, бұршағы 2 - 4 айналымға бұратылған. Кеш пісетін сорт, қыстың суығына төзімді, алайда көктемде және шапқаннан кейін баяу өседі, суармалы жағдайда 3 - 4 шабыс, суарылмайтын жерлерде 1 - 2 шабыс береді, (3, 4, 5, 7, 8, 13).
Жоғарыда келтірілген сорттардан басқа селекциялық жетістіктерінің Мемлекеттік реестрмен аудандастыруға мынадай сорттар жіберілген: Береке, 1989 ж. (5), Желтогибридная 55, 1993 ж. (4, 11). Даркан, 1998 ж. (8), Капчагайская 80, 1989 ж. (4, 11), Красноводопадская, 1962 ж. (13), Красноводопадская скороспелая, 1992 ж. (13), Прогресс, 1993 ж. (8), Ташкентская 1, 1954 ж. (13), Уральская синяя, 1950 ж. (6), Ярославна, 1990 ж. (3, 4) [16, 270-бет].
Биологиялық ерекшеліктері. Жоңышқаның тұқымы 2-3˚С жылылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді егін көгі 5-6˚С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18+20˚С. Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-9˚С-тан жоғарылағанда өсе бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа 5-6˚С бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар кезеңінде 9˚С дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі бозқырауды күзге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа - жаздық өсімдік, ерте көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе бастағаннан гүлденгенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен 800-890˚С тұқымының пісуіне дейін 1200-2200˚С жиынтық температура қажет, тұқымның пайда болуына қажетті қолайлы температура +25-25˚С. Шортандинская 2 сортына өсімдік тіршілігінің екінші жылына көктемгі өсе бастағаннан гүлдену кезеңіне дейін 890˚С белсенді жиынтық температура қажет болады, ал өсіп - өну басынан тұқымның пісу кезеңіне дейін - 1450˚С. Температура жиынтығы 2200˚С-тан асатын Қазақстанның далалы және орманды-далалы аудандарына іс жүзінде жоңышқадан 2-3 шабыс алуға мүмкіндік бар, сонымен қатар тұрақты өнімін тіпті 2-ші шабыстың өзінен алуға болады.
Күндізгі температура 15-20˚С, ал түнгі 10-15˚С болғанда құрғақ зат барынша тез қорланады, сонымен бірге тамырдың және жапырақ ауданының өсуі жүреді.
Жоңышқа - ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-40˚С аптап ыстықты көтереді. Топырақ бетіндегі температура күндізгі сағаттарда кейде 45-50˚С-қа дейін жетеді, алайда дұрыс суарғанда оның зияны байқалмады [19].
Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда 15-20˚С дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған жоңышқа сорттары 10-15 см қар қабатында қанағаттанарлық дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі 30˚С суықтықты көтереді, ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті 40-50˚С температураны жақсы көтереді.
Қысқа төзімділігі себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде жоңышқа 2-3 тіршілік жылында қатты селдіреп қалады.
Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады [20].
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ тәжірибелерінде, жоңышқада себу әдісіне байланысты тіршілігінің екінші және кейінгі жылдарында су пайдалану коэффициенті 55-75 м3 және кең қатарлы егістерде қатардағы егістерде қатардағы әдіспен егілген алқаптағыға қарағанда су шығыны 15-29 % кем болады да 56-68 м3 жетті. Суаруды қолданғанда өнімді қалыптастыруға кеткен жалпы су шығыны 30 м3 ц, ал тыңайтқыш нормасын енгізген алқапта 30-35 м3ц дейін өзгереді.
Дақылдың ылғалды көп қажет ететінін ескере отырып, оны жылына 300 мм жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынына назар аударған дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте болатын телімдерге орналастырады. Жылдық ылғал мөлшері 290-300 мм-ден аспайтын құрғақ далалық аудандарда жоңышқаны тек қана суармалы жағдайда өсіруге болады.
Бедері төмен, жер асты ағын сулары бар телімдерде жоңышқа жоғары өнім береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдалану үшін далалық және орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет.
Егістік жоңышқа су қабатын 5-6 күннен артық көтере алмайды, тұншығып солып қалады, алайда сары және сары буданды жоңышқалар, бастапқы ата - тегі ойпатты экотипке жататын Марусинская 425, Павлодарская 7, Дединовская жоңышқалары ағын сулардың астында 20-30 күнге дейін шыдайды.
Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдену кезеңіне дейін жақсы ылғал болған кезде алуға болады. Суармалы жағдайда мол өнім қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей (толық далалық ылғал сыйымдылықтың - ТДЫ %); бастапқы өсу кезеңінде 50 - 60 %, бүрлену-гүлдену кезеңінде - 60 %, гүлдену - пісу кезеңінде - 50 %, мал азығын өсіргенде ылғалдылықты ТДЫ-тың 70 - 80 % дәрежесінде ұстау керек.
Жоңышқаны өнімді пайдалану ұзақтығы ең алдымен ылғалдылыққа байланысты: орманды - далалық аймақта орта есеппен 3 - 6 жыл, далалық аймақта - 3 - 4 жыл, құрғақ далаық аймақта - 2-3 жыл, суармалы жағдайда - 8 жылға дейін және одан да көп жыл [16, 268-бет].
Қазақстан жағдайында мал азығы мен тұқым өнімінің жоғары дәрежесін өсімдік тіршілігінің 2-3-ші жылында, ал кең қатарлы әдіспен себілген егістікте төртінші жылында да алынады. Өсімдік тіршілігінің төртінші жылынан бастап өнімінің төмедеуі топырақтағы негізгі тамыр қабатында ылғалдың прогрессивті түрде төмендеуіне және топырақтың су, ауа және қоректік заттар режимінің күрт нашарлауына байланысты, мұның өзі шөптегі өсімдіктердің түсіп қалуына, топырақтың беткі қабатындағы белсенді тамырлар үлесінің азаюына, өсімдіктердегі сабақтың биіктігі, массасы мен санының кемуіне әкеліп соғады.
Жоңышқа топырақ пен оның құнарлығына үлкен талап қоятын дақылдарға жатады. Бейтарап немесе әлсіз бейтарап реакциялы (рН - 7 - 8) сұр, қоңыр, қара топырақтарда ол жақсы өседі. рН - 4,5-тен төмен болғанда жоңышқа нашар өседі, ал рН - 8-ге дейін жоғарылағанда оның өнімі арта түседі. Бұл дақыл үшін ең жақсы топырақ құрамы орташа саздақ болып табылады.
Қатты сортаңданған топырақтарға жоңышқаны себуге болмайды және мұндай жерлерде оның пайдалану ұзақтығы 2 - 3 жылдан аспайды. Сортаңдану дәрежесі жоғары топырақтарға түйе жоңышқа, тарлау қияқ, т.б. себіледі [8, 26-бет].
Жоңышқа - энтомофильді айқас тозаңданатын өсімдік, алайда гүлдер 30-35 ˚С-қа дейін қызғанда олар өздігінен ашылады да, өздігінен тозаңданады. Гүлдерді әртүрлі жабайы аралар тозаңдандырады, кейде мәдени аралар да араласады.
Жоңышқаның тұқымын ойдағыдай өндіру үшін төмендегідей климат жағдайлары қажет: өсіп - өну кезеңі 100 күннен артық, гүлдену кезеңіндегі ауаның орташа температурасы күндіз 25˚С және одан да жоғары, ол түнде +18˚С-тан жоғары, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50 % төмен, гүлдену кезеңінде ашық күндер көп, топырақтың ылғалдылығы көктемде жеткілікті және гүлдену кезеңінде шамалы болғаны жөн.
Жоңышқаның барынша сенімді тұқым шаруашылығын суармалы жағдайда Павлодар, Ақмола, Қарағанды облыстары мен далалық Қазақстанның басқа облыстары мен аудандарында ұйымдастыруға болады деп саналады.
Басқа маңызды мәселе (жоңышқаның тұқымға қандай аудандарда өсірілетіне қарамай) - гүлдердің аралармен тозаңдануы.
Жоңышқаны тозаңдандыруға 160-тан астам ара түрлері қатынасады. Климаттық аймаққа қарай тозаңдатқыштардың түрлері мен сандық құрамы қатты өзгереді, алайда тозаңданудағы негізгі жұмысты аралардың 5 - 8 түрі атқарады, ал қалғандары егістікте жекелеген күйде кездеседі [21].
Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің тозаңдатқыш - жәндіктермен қамтамасыз етілуі не бары 5 - 15 %, мұның өзі тұқым өнімінің төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш - аралардың санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.
Ұя салу орны мен әдісіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.