АҚШ еліндегі экономикалық дағдарыс
Гроздья гнева әлеуметтік наразылық кезіндегі Ұлы тоқырау
бейнесі ретінде
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Специальность 5В021000 - Иностранная филология
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1 АҚШ еліндегі экономикалық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1
Артық өндіру дағдарысы мен АҚШ-тағы Ұлы Тоқыраудың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2
Франклин Делано Рузвельт және Жаңа Бағыт ... ... ... ... ... ...
11
1.3
Экономикалық дағдарыстың АҚШ әдебиетіне тигізген ықпалы ...
19
2 Романдағы әлеуметтік мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.1
Джон Стейнбектің шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2
Қаһар романы ұлттық эпос ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.3
Публицистикалық шегінулер әлеуметтік жағдайдың көрінісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.4
Символдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Кіріспе
АҚШ тарихында ең қатал сындардың бірі -- ол, 1929 жылдың күзінен 1933 жылдың көктеміне дейін созылған Ұлы Дағдарыс болды. Азаматтық соғыстан кейін бұл ел мұндай оқиғаларды бастан кешірген емес, жарты жыл ішінде жақсы жағдайда өмір сүрген және басқа елдермен салыстырғанда, әлдеқайда тұрмыстары жоғары болған миллиондаған адамдар ертеңгі күніне сенімсіз, кедей адамдарға айналды. Дағдарыс, ереуілмен белгіленген бұл кезең қызыл он жылдық деп бекер аталмады. Әлеуметтік күйзеліс тізбегі елді алдамшы өркендеуден алып шықты. Ізін шала ұзаққа созылған өндірістік күйзеліс еңбекші еліне апаттар толқынын, яғни жұмыссыздық, аштық, жоқшылықты әкелді.
Елдегі жан түршігерлік оқиғалар әдебиет жазушыларына да зор әсерін тигізді. Олар елдегі күйзелісті, халық жағдайын, халық ызасы мен ашуын қағаз бетіне шебер түсіріп, бейнелей білді. 30-жылдардағы жазушылардың еңбектерінде халық тек әлеуметтік қыспаның құрбаны ретінде ғана емес, сонымен қатар, өмір мен тарихты жасайтын күш ретінде бейнеленді. Халықтың еңбегі мен күресінде шығармашылық қуаттың сарқылмас қорлары жасырынып жатты, ал АҚШ-тың таңдаулы деген өнер майталмандары осы қасиеттерді таба алды.
Осындай тақырыпта қалам тербеп, ой қозғаған жазушылар мен олардың шығармалары арасында айрықша орны бар, көркемсөз зергері Джон Стейнбек және оның белгілі еңбектерінің бірі Қаһар романы болды.
Бұл романда Стейнбек Ұлы Дағдарыс кезінде болған бар шындықты көрсетіп, ел экономикасын, сол жылдары болған тоқыраудың себептерін жанай өтіп, оның әкелген ауыртпалықтарын барлық жағынан қамтыды және соның салдарынан халық аштыққа, жұмыссыздыққа, банкроттыққа душар болғанына, қылмыс жасауға дейін барғанын жазды.
Осы роман арқылы елде экономикалық дағдарыс салдарын, яғни оны тоқтатпаған жағдайда қандай зардап әкелетіні көрсетілді. Ал, қазіргі таңда әлем қиын саясаттық, экономикалық және әлеуметтік кезеңдерді басынын өткізіп жатыр. Қоғамның жағдайы болса, тікелей ел экономикасымен байланысты. Ел саясаты әлем экономикасымен байланысты.
Әр ел өркендеу және тоқырау, шарықтау және құлау кезеңдерін басынан кешеді. Ал саясаткерлердің басты міндеттерінің бірі -- қоғамның ауыртпалықсыз дағдарыстан шығу жолын тауып, оны жүзеге асыру, дағдарысқа, өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздікке жол бермеу, елдің өркендеп, дами беруіне күш салып, соның орындалуына бар ынтасын салу.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің он жетінші қаңтар 2014 жылдың жолдауында "Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз" деп айтқандай, АҚШ-тың жиырмасыншы ғасырдың 30-жылдарында басынан кешірген қиындықтарын Джон Стейнбектің Қаһар романы арқылы жете көріп, сол уақыттың азаматындай барлық оқиғалар мен қателерді өзімізден өткізіп, талдау жасай аламыз. Осымен дипломдық жұмыстың өзектілігі анықталады. Шығарма арқылы дағдарыстан шығу, жақсы өмірге қол жеткізудің амалын көре аламыз, яғни бірлесіп істеген істе, күш болады, бір қоғам болып, "ынтымақ түбі -- береке " деген идеяны беріп, соған дәлел ретінде бұл концепт романда көрсетіледі. Бұл идея, демек, ұлттық бірлік, бейбітшілік, татуластық, біздің президенттің, үкіметтің, халықтың басты құндылықтарының бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны - АҚШ-тағы 20-ғасырдың дүниежүзілік экономикалық дағдарысы немесе Ұлы Тоқырау.
Зерттеу пәні - Джон Стейнбектің Қаһар романы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Джон Стейнбектің Қаһар романы 20-ғасырдағы Ұлы Тоқырау кезіндегі әлеуметтік наразылықтың көрінісі екенін көрсету. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
:: АҚШ-тағы Ұлы Тоқыраудың басталу себептерін анықтау;
:: Экономикалық дағдарыстың АҚШ әдебиетіне тигізген ықпалын талдау;
:: Джон Стейнбектің шығармашылық жолын зерттеу;
:: Джон Стейнбектің Қаһар романының Ұлы Тоқырау кезеңіндегі АҚШ-тың әлеуметтік мәселелерін, публицистикалық шегіну және символдар техникасы арқылы көрсету жолы екен екенін дәлелдеу;
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды:
:: ғылыми және монографиялық мақалаларды, публикацияларды зерттеу;
:: салыстырмалы талдау;
:: контентік-талдау;
:: оқу құралдарын зерттеу;
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде Э. А. Иванянның История США, В.Л. Мальковтың Франклин Рузвельт: Проблемы внутренней политики и дипломатии: Историко-документальные очерки, Я. Н. Засурскийдің Американская литература XX века еңбектері алынған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде Ұлы Тоқыраудың басталу себептері, Франклин Рузвельттің Жаңа Бағыт бағдарламасы, сол уақыттағы АҚШ елінің экономикасы, экономикалық дағдарыстың аталған елдің әдебиетіне ықпалы жайлы жазылған. Екінші бөлімде Джон Стейнбектің шығармашылық жолы туралы және Қаһар романының әлеуметтік мәселелердің көрінісі ретінде талдау жүргізіледі.
I тарау АҚШ еліндегі экономикалық дағдарыс
1.1 Артық өндіру дағдарысы мен АҚШ-тағы Ұлы Тоқыраудың басталуы
Жиырмасыншы ғасырдың бірінші ширегінде Америка Құрама Штаттары жетекші елдердің қатарында болып, экономикасы жақсы мемлекет болды. Бірінші Дүниежүзілік соғыста бәрінен көп пайда тапқан американ империализмі экономикалық жағдайдың тұрақтануына басқа капиталистік елдерден ертерек қол жеткізді.
1922 жылдан бастап АҚШ елінде уақытша экономикалық көтерілім байқалды. 1929 жылға АҚШ-тың өнеркәсіптік өндірісі Англияның, Францияның, Германияның, Италия және Японияның өндірісін асырып кетті. Әлемдік өндірісте американың үлесі үнемі өсе берді. [1, 85]
Соның жарқын көрінсі ретінде автомобильдік өндірістің шалқып өркендеуі болды. 1921 жылы автомобильдік өндіріс 1,6, ал 1929 жылы 5,4 миллионға жетіп, соғысқа дейінгі дәрежені шамамен 11 есеге артып кетті. Американ өнеркәсібінің басқа салалары да өте жылдам дамып отырды, атап кетсе, электротехникалық, химиялық, авиациялық, радио және кино өнеркәсібі.
Елдің экономикалық даму сәттіліктерінің негізінде АҚШ-тың буржуазиялық насихаттауы капиталистік тұрақтылықтың беріктілігі және мызғымастығының тезисін табанды түрде көпшілікке жайды. Американдық өркендеуді асырып айту өз кемеліне жиырмасыншы ғасырдың аяғында жетті.
Дегенмен, оптимистік болжамдар елдегі жағдайды мүлде дәлелдеген жоқ. Буржуазиялық апологеттердің мәңгі просперити заманының басталуы туралы көкезуліктері шыңайылығының түп негізі болған емес.
Басқа елдерде сияқты АҚШ-тағы капитализмнің тұрақтандыруы капитализмнің ортақ тоқырауының орнығу үрдісінің жағдайында болғандықтан, уақытша, алажаулы және тұрақсыз болды.
Сенімді экономикалық тұрақтылықтың жоқтығының дәлелі өнеркәсіп салаларының даму әркелкілігі болды. Жаңа ауыр индустрияның жылдам өсуі барысында дәстүрлі өнеркәсіп, нақтырақ, көмір өндіру және көптеген жеңіл өнеркәсіптері, тоқтап қалды.
Ортақ дағдарыстың жағдайында капиталистік тұрақтылықтың беріксіздігінің тағы бір маңызды көрсеткіштерінің бірі -- ол өндірістік аппараттың толық қуатымен жұмыс істемеуі және тұрақты жаппай жұмыссыздық болды.
Ақыр аяғында, экономикалық тұрақтылықтың беріксіздігінің белгісі жиырмасыншы жылдары артық өндіру дағдарысынан шыға алмаған ауыл шаруашылығының ауыр жағдайы болды. [2, 53-55]
Сонымен қатар, ішкі нарықтың салыстырмалы бір жақтылығы және кірістерді бөлу әркелкілігімен шартталған тұрғындар инвестициясының белсенділігі жете бағаланбады.
АҚШ-тың қаржы-экономикалық экспансиясы, капитал экспортының үлкен мөлшері, басқа елдердің экономикасына оны енгізу - американ үкіметінің алдында АҚШ-тың экономикалық мүддесін жер шарының барлық бөліктерінде қорғау мақсатын қойды. [2, 74-75]
Біздің капитал жұмсалымымыз үлкен мөлшерге жетіп, бізге үлкен зиян келтірмейтін дауды жер шарында елестетудің өзі қиын - деп, 1928 жылы президент Кулидж айтқан болатын. [3, 90-91]
1929 жылы биржалық нарық серпіліс жағдайында болып, өркендеу иллюзиясы пайда болды.
Экономика кезеңдік құлдырау жағдайында болғанда, нарықта жоғарылау ойындары орын алды, алайда 1929 жылға дейін мұндай құбылыс байқалмағандықтан, бизнес, экономисттер, үкімет пен жай қарапайым биржалық ойыншылар ойынның көтерілуіне қызықтырылды.
29 қазан 1929 жылы (қаралы сейсенбі) биржа күйреуі болды. Бірнеше айлар бұрын болатын жайт орын алды, яғни құлдырау басталды. Әдеттегі құлдыраудың өзі қатал болса, ал биржа күйреуі және банктік жүйенің тұрақсыздығымен тереңдетілген, банкқа деген көпшіліктің сенімін жоғалтқан тоқырау апатқа алып келді.
Экономикалық дағдарыс кезінде ең төмен өндіріс ауыр өнеркәсібінің салаларында байқалды. Мысалға, АҚШ-та көмір өндіру 1929-1932 жылдар аралығында 535 миллионнан 310, немесе болатты қорыту осы кезеңде 61,7 миллионнан 15,1 миллион тоннаға, яғни 4 есеге төмендеп кетті. [4,152]
Ауыр өндіріс кризисімен қатар, дағдарыс жеңіл өнеркәсібін, соның ішінде тоқырауға дейін оңтүстіктегі жаңа тоқыма фабрикаларына жол беріп жүрген Жаңа Англия мақта-мата кәсіпорындарына қатты тиді. [5,292]
Экономикалық дағдарыс кезінде өнеркәсіптік, сауда және қаржы өндірістері жұтау мен банкроттыққа ұшырады. [6,912] 1929 -- 1933 жылдары 130 мыңға жуық коммерциялық банкроттар болды. Төрт жыл ішінде, яғни 1929-дан 1932 жыл аралығында 5760 банк жұмыс істеуін тоқтатты, яғни тұтастай алғанда 3,5 миллиард доллар депозиті бар барлық АҚШ банктерінің бес бөлігі. [4,152]
Индустриялық өндіріс қақ ортасынан кесіліп, фермалық кіріс төмендеп, жалақы 60 пайызға, жаңа инвестиция 90 пайызға кеміп, жұмысшылардың төрттен бірі жұмыссыз қалды. [7,77]
Ұлы Тоқыраудың себеп-салдары: Экономикалық теория бойынша, АҚШ-та Ұлы Тоқыраудың 1929 жылы орын алуы, ол тауардың артық өндірілімі мен осы өнімді сатып алуға жетпеген ақша жиынтығы.
Ақша алтынға байлаулы болды, ал метал шығарылым мөлшері шектеулігінен ақша тапшылығы, кейін тауар мен қызмет көрсетуге төлем төлеуге жарамды сұраным тапшылығы пайда болды.
Содан тізбек бойынша жентек қар үрдісі жүреді: тауар бағасынының күрт төмендеуі (дефляция), кәсіпорындардың банкрот болуы, жұмыссыздық, импорт тауарларына бөгеуші баж салу, тұтынушылар сұранымының және тұрмыс деңгейінін күрт төмендеуі.
Ұлы американдық тоқыраудың тағы бір басқа себебі бар. Ұлы Тоқыраудың орын алуына американдық экономиканың қарқынды өсуі себепші болды. 1917 жылдан 1927 жылға дейін АҚШ-тың ұлттық табысы 3 есеге дерлік өсті.
Конвейерлік өндіріс меңгеріліп, қор нарығы қарқынды дамыды, алып-сатарлық операциялар саны, жылжымайтын мүлік бағасы өсті.
Ұлы Тоқырау басталар алдында АҚШ-тың алтын қоры экономика сияқты екпінді өскен емес. Бұл жағдай бүркемелі инфляцияның пайда болуына алып келді, өйткені үкімет жаңа ақшаларды экономиканың қарқында өсуіне келтіре басып шығарды.
Сол себепті доллардың алтынмен қамсыздандырылуы әлсіреп, бюджет дефициті ұлғайды, ал федералдық сақтық қор жүйесі есептік мөлшерлемені төмендетті. [8]
Ұлы Тоқыраудың ерекше сипаттамалары:
1. Бұл дағдарыс жалпыға бірдей болды, яғни, біріншіден, бүкіл капиталистік елдерді, екіншіден, барлық ауыл шаруашылығының негізгі аялары мен салаларын қамтыды. Мұндай жағдайда, оңтайландыру, басқа елдердердің есебінен шығу мүмкіндігі азаяды, сол себепті сауда және валюта соғысы басталады.
2. Дағдарыс синхронды болды. Ол АҚШ және Германия елдерін тереңірек қамтыды, Франция аз көлемде, Ұлыбритания кішкене ғана зар шекті, өйткені Ұлы Дағдарысқа дейін оларда экономикалық серпіліс мен өркендеу байқалмады. Ұлыбритания экономикасы бір орнынан тапжылмады, демек ауыл шаруашылығынын айтарлықтай көтерілуі болмады.
Бірақ Ұлы Тоқырау аграрлық және аграрлы-индустриялы елдерді, яғни Орталық және Оңтүстік-Шығыс Еуропа, Азия және Латын Американы қамтыды.
Американдық капитализмді европалық капитализмнен айыратын бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі онжылдық дистанциясы әрдайым ұлғайа берді. Соғыс кезінде экспорт көлемі бойынша АҚШ әлемде өз орнын алған болатын. Ал 1929 жылы Англия маңызды көрсеткіш, атап айтса сыртқы сауданың жалпы айналымы бойынша бірінші орынды Америкаға берді.
Жетекші нью-йорктік газет Нью-Йорк таймс 1925 жылдың қаңтарында шыққан нөмірінде, АҚШ-тың ұлттық байлығының өсу санын келтіре, мифологиялық байларды Крез бен Мидасты Сэм ағаға табынуларын суреттеп жазды. Шынымен де, 1927 жылы Женевада өткен Халықаралық экономикалық конференцияда 40% тас көмір, 50% шамасында болат және 70%-ға жуық мұнай өндіру АҚШ-тың үлесінде болды.
Американдық санақ бойынша, мемлекетте әр отбасыға шаққанда шамамен он бес мың доллар байлық болса, жылдық табыс үш мың долларды құрады. Сол уақыт өлшемі бойынша, ол үлкен ақша болатын.
1928 жылы кезекті президенттік сайлау өтіп, американдық экономика көтерілудің шыңына жетті. Республикандықтар американдық капитализмнің сәттіліктерін тым дәріптеп, енді АҚШ-та дағдарыссыз дамудың жолы табылды, оның кілті республикалық партияның қолында деп айтып бақты.
Экономиканың осылай ары қарай дами беру үшін, сайлаушылар республикалық партияның атынан 1928 жылдың жазында болған ұлттық құрылтайында ұсынған республикалық кандидат Г.Гуверға дауыс беру тиіс екенін сендірді.
Сайлауда Гувер АҚШ тарихында бірінші рет католиктік ирландық тегінен шыққан осы лауазымға ұсынылған, демократтар одағынан шыққан А.С. Смиттан айырмашылығы 6 миллион дауыспен жеңді.
Гувер жақтаушылары оны ұлы ұйымдастырушы, ұлы инженер және филантроп, американдық халықты одан да көп мерейге бөлейді деп айтты. 1929 жылы Гувер Ақ үйге орналасқанда, бәрі дерлік Америка төрт жылдық экономикалық өркендеумен қамсыздандырылды деген сенімде болды.
1929 -- 1933 жылғы экономикалық кризис бүкіл капитализм тарихында артық өндіру дағдарысының ең тереңі болды. Төрт жылға жуық капиталистік елдердердің экономикасы құлдырау және шырқы бұзылған қалпында болды. Бірақ экономикалық дағдарыс АҚШ экономикасына қатты залалын тигізді.
29 қазан 1929 жылы қолдан-қолға 16,4 миллион акциялары ауысып отырған уақытында алып-сату ажиотажының жаңа шыңы байқалды. Құнды қағаздар бағамы нью-йорктік биржада екпінді төмендеп кетті.
1 қазан 1929 жылы Уолт-стритта акция бағасы 87 миллиард долларды құраса, бір айдан кейін, 1 қарашада оның бағасы 55 миллиардқа, басқаша айтқанда 37 %-ға түсіп кетті. Бұл тек бастамасы ғана болды. Акция бағамының төмендеуі ұзақ уақытқа, яғни үш жылға созылды.
933 жылдың наурызында барлық акциялар бағамының бағасы тек 19 миллиард долларды құрады, яғни 1929 жылмен салыстырғанда шамамен 4,5 есеге кеміді. [9]
Дағдарыс жұмыскерлерге ауыр қиыншылықтарды туғызды. Жұмыс істеу ақысының қоры 2 еседен көп мөлшерде кеміді. Көптеген өнеркәсіптің салаларында жалақы мөлшері жартысына дейін азайтылды.
Қала шеттерінде гувервиль (гувервилдік қалашықтар), яғни қаражаттан жоқтығынан баспаналарынан айырылған жұмыссыздар мен олардың отбасылары тұрған лашықтардан жасалған қыстақтар. Гувервиль атауы президент Гувердің атынан шыққан еді, яғни шуақты өмірді уәделеген президент, өзінің айтқанын орындамай, ел тоқырауға батты.
Жүздеген мың үмітсіз адамдар елді жұмыс іздеп шарлап кетті. Солардың ішінде күйреген фермерлер көп болды. Ауыл шаруашылығының өнімдері өтімсіз болып, бағалары тым төмендеп кетті. Сол кезде өнеркәсіптік тауардың бағасы өсті. Дағдарыс кезінде 1 миллионнан астам фермалар жұрт бәсекесінде қарыз төлемегені үшін сатылып кетті.
Гувердің басты қамының бірі -- ол өнеркәсіптік компаниялар мен банктерді қолдап, оларды банкротқа ұшырамауға көмектесу болды.
Федеральді фермерлік басқару ауыл шаруашылығының өнімдерін үлкен мөлшерде сатып алып, олардың бағасын көтеруге тырысты. Бұл шара ешқандай нәтиже берген жоқ.
Бағанын төмендеуін ұстап тұру және нарыққа сату ұсыныстарын қысқарту үшін -- бидай кеме және паровоздың пешіне жағылды, цистернадағы сүт су қоймасына төгілді, картоп және мақта алқаптарын керосинмен төкті немесе жыртып тастады, ал елде болса миллиондаған адамдар аштықтан тозап шегіп отырды.
Үкіметтік реттеу елді кризистен шығармады. Гувердің Американы өркендеу кезеңіне оралу уәдесі жай ғана бөспе сөз болды. [10,130-131]
Нәтижесінде 1929 жылдан 1933-ке дейін американдық экспорт 488 миллионнан 120 миллион долларға төмендеп, ал импорт 368 миллионнан 96 миллион долларға азайды. [11,79]
Қиын жағдайға душар болған көпшіліктің ашу кернесі үдейе берді. Содан ол шиеленіскен таптық конфликтке айналды. Басты күрестің пішіні монополиялардың үстемдігіне қарсы коммунисттер басқарған жұмыссыздардың наразылығы болды.
1929 жылы кәсіподақты насихаттау одағының қайта құрылуының нәтижесінде пайда болған кәсіподақ бірлестік одағының мүшелері жұмыссыздардың күресінде белсенді ат салысты.
6 наурыз 1930 жылы АҚШ-та, басқа капиталистік елдерде сияқты Халықаралық жұмыссыздықпен күрес күні өтті. Компартияның шақырымы бойынша митинг пен демонстрацияда 1250 мың адам қатысты.
Олар жәрдемақының төленуін, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін енгізеді, жұмыспен қамсыздандыруды талап етті. Барлық жерлерде Ұлттық жұмыссыздар кеңесі басқарған жергілікті жұмыссыздар кеңестері құрылды. Компартияның басшылығымен 1931 және 1932 жылдары екі аштық жорықтары Вашингтонда өтті.
Жазда 1932 жылы бірінші дүниежүзілік соғыстың 25 мың ардагері зейнетақы төлеуін талап етіп, астанаға келді. Гувердің бұйрығымен американдық әскердің басшысы генерал Макартур жетекшілігіндегі әскермен жорықтың қатысушыларына қатал зәбір көрсетті.
Ереуілдік қозғалыстар саны көбейе берді. Әсіресе 1933 жылы 1170 мың жұмыскерлер шыққан ереуіл ең елеулісі болды. Ереуілшілер жұмыстан шығаруға және жалақы мөлшерін төмендеткеніне қарсы болып, жұмыс орын жағдайының жақсаруына және кәсіподақтарды құруына құқықты мойындауына күрестті.
Жұмыс табының ұйымдасуынының әлсіздігі және Американдық еңбек федерациясының кәсіподақтың көшбасшыларының оппортунизмінің нәтижесінде ереуілдер қорғаныс сипатында болды.
1932 жылы жұмыскерлер табының қысымымен конгресс соттың еңбек жанжалдарына кірісу құқығын шектейтін және ереуілдерге қарсы бұйрықтар шығару туралы заңды қабылдады. Дегенмен, осы ережені сақтау кепілдігі қарастырылмағандықтан, сот органдары мен кәсіпкерлер заң бойынша жүрген жоқ.
Көпшіліктің монополиялардың және үкіметтің кертартпа саясатына фермерлердің әлеуметтік наразылық қозғалысында да орын тапты. Фермерлер аштық жорықтарға қатысып, ереуілдерге шығып, өздерінің ұймыдарын құрды. Кейбір штаттарда жұмыскерлер мен фермерлердің біріккен қимылдары болды. [10,131-132]
1929-1933 жылдардағы дағдарыс капитализмнің әлеуметтік-экономикалық негіздерін ғана сестірген жоқ, сонымер қатар ол миллиондаған американдықтарға зор психологиялық әсер етіп, көпшілік санасында түбегейлі өзгерістер әкелді.
Бизнеске деген монополиялардың өктемдігі болған кезде жасалған, қарапайым американдықтың жиырмасыншы жылдардағы өркендеу кезеңіндегі сену белгісіне айнала жаздаған табынушылықты төмендетті.
Енді көпшілік бүлдіруші экономикалық күйзеліс үшін жуырда ғана құдайдай көрген индустрияның капитандарын кінәләді. [4,155]
Тек кейбір жағдайларда ғана американдықтар өздерінің қалыптасқан құрылыстарына наразылықтарын ашық және түсінікте түрде білдірді. Көбінесе олардың антикапиталистік көңілдері аса көмескі және белгісіз болды.
Алайда, өркендеу кезеңіндегі американдық өмір сүру қалпының артықшылығында күдік, сенімсіздік, ал кейде капиталистік жүйенің әділетсіз екенін түсінген сезім пайда болып, отызыншы жылдардың басында елде қалыптасқан төтенше саясат жағдайын көрсетті.
1.2 Франклин Делано Рузвельт және Жаңа бағыт
Экономикалық дағдарыс барлық капиталистік қайшылықтарды шиеленістіріп, АҚШ-та саясат дағдарысының өсуіне алып келді. Осындай жағдайда 1932 жылы қарашада кезекті президенттік сайлау өтті. Республикандықтардан кандидат болып Г. Гувер, демократтардан -- Ф. Рузвельт, коммунистік партиядан -- У. Фостер, социалистік партиядан -- Н. Томас шықты. Сайлауда жеңіске демократиялық партияның өкілі, жаңа бағдарламамен шыққан Франклин Делано Рузвельт жетті.
Өз міндетін атқаруға кіріскен ол, конгресстің өнеркәсіпті, ауыл шаруашылықты, сауданы, несиелі-ақша жүйені сауықтыруға бағытталған 70 заңнамалық актілерін қабылдауға дереу қол жеткізді. Мемлекеттік-монополистік жағынан экономиканы реттеуге арналған осы бүкіл іс-шаралар жаңа бағыт деген атқа ие болды. [12, 151-152]
Жаңа бағыттың теориялық негізі ретінде жетекші ағылшын экономисті Джон Мейнард Кейнстің ілімдері болды. Монополиялардың үстемдігіндегі капиталистік елдердің экономикасындағы терең өзгерістер жағдайында Кейнс және оның ізбасарлары ауыл шаруашылықты реттеуде үкіметтің қатысуы міндетті деген ілімді мойындады.
Жаңа бағытты жүзеге асыруда екі кезеңді белгілейді: бастапқы -- 1933 жылдан 1935-ке дейін және екіншісі 1935 жылы солға қарай жылжу басталғанда.
Ең алдымен, банктік және финанстік жүйені құтқару болды. 5 наурыз 1933 жылы өзінің бірінші президенттік акті ретінде Рузвельт елдегі барлық банктерді уақытша жауып, банктік демалыс жариялады.
Бірнеше күн өткеннен кейін төтенше сессияға шақырылған АҚШ Конгресі Төтенше банктік заң қабылдап, кейін сол заңға сәйкес 12 федералді резервті банктер, содан ақырындап үкіметтің қолдау уәдесін алған жеке банктер де жұмыстарын қайта бастады. [13,394]
1933-1934 жылдары тағы да бірнеше заңдар қабылданды, бұл заңдар бойынша конгресске құнды қағаздарды шығару және биржалық операцияларды қадағалау құқығын берді. 1934 жылы халықаралық сауда келісім туралы заң қабылданды. Бұл заң өзара жеңілдіктер шартында сыртқы сауданы кеңейтуге мүмкіндік берді.
Бірінші күндерден бастап, Рузвельт өзінің отандастарын батыл, өжет тәжірибелерді қолдауға, қиыншылықтарды жеңудегі жаңа амал-тәсілдерін іздеуге шақырды. Мемлекетте біртіндеп басшылыққа деген сенім пайда бола бастады, ал ол сеніммен бірге, өздерінің қайғымен күресу күштеріне деген сенім туды.
Бір жыл ішінде әкімшіліктің атқарған қызметінде он жарым қысқартылған әріптік атаулары үшін атақтылыққа ие болған алфавиттік агенттіктер -- үкіметтік мекемелер құрылды.
1935 жылы маусымда Конгресс еңбек қарым-қатынасы жайлы заң, яғни Вагнер заңын, жұмыскерлерге кәсіподақтарды құру, таңдаулы өкілдер арқылы кәсіпкерлермен ұжымдық шарттар жасау және кейбір еруілдерге шығу құқықтарын беретін заң қабылдады. [13,397]
Вагнер заңы қабылданғанымен, еңбек заңнамасы саласында кейбір мәселелер шешілмеген болды. Американдық әлеуметтік сақтандыру жүйесі тұрғындардың күнделікті өмірлерінің көптеген жақтарына жайылмады және Батыс Еуропаның жетекші елдерінің стандарттарынан көп есе артта қалып қойған еді.
Бұл жылдардағы қоғамдық жұмыстар барлық жұмыссыздар армиясын қамти алмады. Көптеген кірісі төмен тұрғын топтары көмектен айырылған болатын.
Алайда, барлық әлсіздіктер мен кемшіліктеріне қарамастан, 1935-1936 жылғы либералдық реформалар әлеуметтік прогресс жолындағы алға қарай жасалған үлкен қадам болды. Алғашқы рет АҚШ тарихында тармақты мемлекеттік халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуына бастама жасалды.
Ел жұртының көбісі Рузвельт әкімшілігінің саясатындағы бұл ірі үдемелі жылжуды қолдағаны кездейсоқ емес. [14,17]
Үкімет қолданған шараларға қарамастан, экономикалық жағдай әлі де ауыр болды - миллиондаған американдықтар жұмыссыз болды, мемлекеттік жәрдем ақылар және қаржы бөлу күткен нәтижелерді бермеді. 1935 жылы қаңтардағы қала тұрғындарының табыстары 1929 жылы қаңтардағы табыстан 13%-ке төмен болды. Елде әлі де 10 млн-ға жуық жұмысыздар болды. [13,399-400]
Жаңа бағыт іс-шарасында орталық орын өнеркәсіпті қалпына келтіру мәселесіне арналды. 1933 жылы маусымда ұлттық өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы - екіден бір айрықша маңызды заңдардың бірі қабылданды.
Оны өткізу үшін Ұлттық қалпына келтіру әкімшілігі құрылды, оның құрамына қаржы олигархиясының (сауда палатасынан, Дженерал моторс, Стандарт ойл фирмасынан, Морган тобынан және басқа концерндардан) өкілдері, сондай-ақ экономисттер, Американдық еңбек құрамасының қайраткерлері кірді. Ұлттық қалпына келтіру әкімшілігінің төрағасы генерал Хью Джонсон тағайындалды. Бұл мүшенің эмблемасы болып көк бүркіт болды. Егер қандай да бір компанияның өнімінде сондай эмблема болмаса, онда оның өнімдерін шетқақпайлады.
Осы экономика бөліміне өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы мемлекеттік реттеу жүйесін енгізді. Ол үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде экономиканың қайта жаңғыруын және оны мүшкіл жағдайдан алып шығу шаралары қарастырылды. Бәсекелестік, жұмысбастылық және жалдау ережелері орнатылған, негізгі тірек адал бәсекелестік кодексына жасалды.
Кәсіпкерлер қауымдастығы бүкіл өнеркәсіпті 17 топқа бөлді, солардың әрқайсысы сондай кодексті шығаруға міндеттелді. Әр кәсіпорын үшін кодекспен өндіріс көлемі, еңбекақының деңгейі, жұмыс аптасының ұзақтығы, өнімді өткізу нарығы, баға саясатының бірлігі орнатылды. Әр кодекста жұмысбастылық және жалдау шарттары міндетті түрде ескертілді. Жұмысқа жалдау кезінде кәсіподақ мүшелерін кемсітуіне рұқсат етілмеді, оның ұйымына жұмыскерлерге құқық берілді, төмен (минимум) еңбекақының және жұмыс аптасы ұзақтығының максималды шектері анықталды.
Президент кодексты бекіткен жағдайда, ол заң болып бекітіледі, ал трестіге қарсы саясат заңнаманың іс-әрекеттері тоқтатылды. Жалпы барлық өнеркәсіп салаларында американдық индустрия және сауданың 99% қамтитын 746 кодексті Рузвельт әкімшілігі мақұлдады.
Заңның екінші және үшінші бөлімінде қоғамдық жұмыс фондындағы қаражатты пайдалану тәртібінің нұсқауымен салық салу нышаны анықталды. Жұмыссыздықтарға көмек көрсету үшін Конгресс ішкі істер министрі Г.Икес басқарған қоғамдық жұмыс әкімшілігін құрды. Сол кездегі бұрын болмаған қоғамдық жұмыстардың ұйымдастыруына 3,3 млрд.доллар бөлінді.
Жұмыссыздықпен күресудегі басқа шаралардың ішінде 18-25 жастағы жұмыссыз жастарға еңбек лагерлерінің құрылуы болды. Бұл үшін Рузвельт қорды сақтаудың азаматтық корпусын құрды. Ол Конгресске жұмыссыз жас адамдарды орман аймақтарына жіберуді ұсынды. Яғни, президенттің санауынша нәтижесінде елдің табиғи ресурстарын жақсартуға, жастардың денсаулығын нығайту болады, ал бастысы, президенттің жоспары қалалардан жанғыш материалды жөнелту.
Жаздың басында-ақ көмек алушы жанұялардың жастарына, сондай-ақ жұмыссыз ардагерлерге 250 мың орынға есептелген лагерьлер құрылды. Онда оларда тегін тағам, баспана, киім және күніне доллар болды. Жұмыс инженер-техникалық қызметкерлердің бақылауында жүргізілді, қалған барлық жағдайда олар әскерден шақырылған офицерлерге бағынды. Лагерьлерде саптық сабақтарымен қоса, әскери тәртіпке дейін дерлік енгізілді.
Рузвельт Төтенше федеральді көмек әкімшілігін құруды жігермен талап етті, штаттарға тіке демеуқаржы үшін соған 500 млн. доллар ақша бөлу керек еді. Түскен қаражат мұқтаждар арасында бөлінді. Конгресс заңға дауыс берді. Жәрдемақыны тарату кедейлікте күн өткізіп жатқандардың жағдайын жеңілдетті, бірақ жұмысбастылықтың мәселесін шешуде бір де қадам аттамады.
1933 жылы Теннесси өзенінің басқармасы құрылды, оның әрекеті Американың ең жақсы құрылысшысы - Рузвельттің арманның орындалуы болып табылады. Басқарманың әрекеті бұл аймақты түгелдей арайландырды. Бес бөгетке жиырмасы қосылды, өзен кеме жүзуіне жарамды болды.
Егін шаруашылығы біршама жақсарды, топырақ мүжілуі тоқтатылды, жас ормандар көтерілді. Жетістіктің көрсеткіші болып өзен алабы тұрғындары табыстарының күрт өсуі еді. Дағдарыс жылдары 40 мың адамдарға жұмыс берілді. АҚШ-тің оңтүстігінде жұмыссыздардың еңбегімен заманауи инфақұрылым құрылды - автожолдар, аэродромдар, көпірлер, айлақтар және т.б.. Бұл экономикалық ауданның кешенді дамуы кіріктірме тұрақтандырғыш (бұл термин 50-жылдары пайда болды) әрекетінің бірінші тәжірибесі болып еді, яғни мемлекеттің шаруашылықтың дамуына араласуы. [15,148]
Рузвельттің өзі бұл заңға үлкен мағына бөлді: Ұлттық өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы тарихқа конгресспен бір кезде қабылданған айрықша мәнді және алысқа баратын заңнама ретінде кіреді.
Ұлттық өнеркәсіпті қалпына келтіру туралы заңы екі жылға енгізілді. Ол еңбек қатынасы аймағында либеральды реформаларды қарастырды.
Ең басында заң капитал және жұмыскерлер арасындағы ымырадан шықты. Кәсіпкерлер үшін тресттерге қарсы заңнаманны болдырмау мағыналы болды.
Сол уақытта кәсіподақтар ұжымдық қорғанышқа құқықтарын алды. Тап бейбітшілікке, адал бәсекелестік кодексінің 7а тармағындағы жұмыскерлер есебі арқасында бәсекелестікті жойып жіберу мақсатына жету үшін жұмыскерлердің кәсіподақ ұйымына бірігу және сондай-ақ кәсіпкерлермен ұжымдық келісімді жасау құқықтары мойындалды.
Соның нәтижесінде жұмыскерлер төңкерілістік күрестен алшақ болды. Сол уақытта американдық монополиялар өздерінің мүддемелері туралы ұмытпады: олар кодексте ең аз еңбекақы деңгейін, ал жұмыс аптасының ұзақтығын - ең жоғарғы деп белгілеуге бұйырды. Мұндай кодекстерді енгізгеннен кейін жалпы еңбекақының деңгейі төмендеді.
Бұл заңның жүзеге асуы ірі монополиялардың жағдайын нығайтты, өйткені, нәтижесінде, олар өндіру және өтім шарттарын белгіледі; ал әлсіз компаниялар ығыстырылды. Сондықтан өнеркәсіпті қалпына келтіру заңын мәжбүрлі деп қарастырса да, бірақ американдық монополиялар үшін жайлы картельдестіру нысаны болып табылады.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы басында американдық іскерліктер ортасының құлшыныспен қабылдануына қарамастан, 1934 жылдың күзінде артық регламенттеу және орталықтандырумен наразы болған олар бұл заңды қайта қарастыру туралы сұрақ көтере бастады, себебі 1933 ж. наурыздан шілдеге дейін өнеркәсіп өнімдерінің өндірісі күрт жоғарылай түсті.
Жаңа бағыттың түбегейлі дамуын болдырмау мақсатында олар арнайы ұйым Американдық бостандық лигасын құрды. Сондықтан 1935 жылы президент Рузвельт бұл заңның әрекетінің мерзімін ұзайту туралы сұрақ қойғанда, ол әр түрлі күштердің қатты қарсылығына қақтығысып қалды.
Ірі бизнес өкілдері өнеркәсіпті қалпына келтіру заңын жеке кәсіпкерлік әрекетінің бостандық идеалдарының айқындамасы жағынан сынады және тіпті онда мемлекеттік социализмді көрді; шағын кәсіпкерлер өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы монополиялармен бәсекелестік күрестегі олардың айқындамасын әлсіретеді деп есептеген. 1935 жылы жақтаушылар қатары қарсыластарға қарағанда аз болып шықты, және 1935 жылдың 27 мамырында АҚШ-тың Жоғарғы соты оны конституциялық емес деп қабылдады, бірақ мемлекеттің реттеу рөлі көбінде сақталды.
1933 жылы фермерлердің бүкіл жалпы ереуіл жариялағанның қарсаңында АҚШ Конгрессі екінші маңызды заң - ауыл шаруашылығын реттеу туралы заңын қабылдады. Оны өткізу үшін Ауыл шаруашылығын реттеу әкімшілігі құрылды. [16,5-6]
Тауар өнімдерінің өндіруіне фермерлардың жұмсалатын және де оның жүзеге асқаннан кейінгі алатын баға арасындағы қайшыны жою мүмкіндігі заңның басты идеясы болды. [17, 33]. Заң аграрлы дағдарысты менеу үшін ауылшаруашылық өнімдер бағасының деңгейін 1909 -1914 жж. көтеру шараларын қарастырды. Солардың ішінде:
1. Егіс алқабы және қара мал басының қысқаруы. Әр егілмеген гектар үшін фермерлер өтемақы және сыйлық ақы алды, компанияларға салық, ұнға салық және мақта-мата иірілген жіпке салық есебінде олар мобилизацияланды. Мұндай шараларды енгізу кезеңінде дәнге деген болып жатқан бағалар оны отын ретінде қолдану тиімді етті және кейбір штаттарда дән мен жүгеріні ағаш пен көмір орнына жақты.
2. 1933 ж. басында 12 млрд. доллар, жеткен фермерлік қарызды мемлекет төтенше шаралар бойынша қаржыландыруы және күйзелген фермалардың аукционнан сатуы тоқтатылды.
Бұл заңды өмірге жүзеге асыру 10 млн.акр мақта егілген алқаптың жыртып тастауына алып келді, бүкіл егістіктің (14) жойды.
Ауыл шаруашылығын реттеу әкімшілігінің жұмысы нәтижесінде жиырма үш миллион қара мал және 6,4 миллион шошқа сойылды. Еттің бөлігі, сүт, бидай және басқа да азық-тұлік өнімдері тыңайтқышқа аналып, жарты бөлігі аштықтан азап шеккендерге берілді (осындай жолмен аштық мәселесі шешілді). Американдық фермерлер құрғақшылық болса, қуанатын болды. [18,404]
1934 жылы АҚШ-қа қатаң құрғақшылық және құм боран түскенде елеулі астықты азайтты. Соның нәтижесінде, аграрлы секторда бағаны қолдау жүзеге асырылды және жағдайы жақсарды, 1936 жылға қарай фермерлердің табыстары 50%-ке өсті. Қарыздың арқасында көптеген фермерлік шаруашылықтар дағдарысты жеңіп шықты. Бірақ, бүкіл фермалардың (600 мың) 10% -ке жуығы қайыршылық күйге түсіп, жұрт бәсекесіне салып сатылды.
Ауылшаруашылықты реттеу туралы заңының қарастырған шаралары ең алдымен шағын фермерлік шаруашылықтарды қозғады, өйткені ірі фермерлер құнарлығы аз жерлер арқасында егістікті қысқартты, өндіруді ұлғайту және алған өнімдерді көбейтуге жету үшін бұл ысырапты жақсы жерлердің өңдеуін жақсарту, ауылшаруашылық машиналарын және тыңайтқыштарды сатып алумен есесін қайырды.
Жеңілдік несиемен қарыздары жоқ, тек қана бәсекелестік қабілеттілігі бар фермалар ғана қолдана алатын еді. Ірі ауылшаруашылық монополиялар және фермерлер бағалардың көтерілуінен үлкен табыс алды. Осының арқасында жер меншігінің шоғырландыру үрдісі күшейді.
3. Инфляциялық шаралар. Үкіметтің долларды құнсыздауға, күмісті ремонетизациялауға, 3 млрд. доллар қазына билеттерінің, мемлекеттік облигацияларды шығаруына құқықтары болды. Нәтижесінде, 1933-1935 жылдар аралығында фермерлер 2 млрд. доллар сомасынан артық несие алды, және аукционда тоқырауға ұшыраған фермаларды сату тоқтатылды. [19,19]
31 наурызда Рузвельт конгресс арқылы өзіне ерекше қымбат болған Азаматтық консервация корпусын құру туралы заң жобасын өткізді. Бұл заң 250 мың жұмыссыз жастарды ұлттық саябақтарда және ормандарда жұмысспен қамтамасыз етті, ал Азаматтық консервация корпусы арқылы жасыл униформаны киген 2 миллион жас американдықтар өтті.
Азаматтық консервация корпусы елдің бүкіл территориясының еңбек лагерьлер желін қамтитын болып есептелді, яғни мұнда көбісі жұмыссыз жастарға баспана, киім, тағам берілді, медициналық қызмет көрсетілді, және сондай-ақ ынсапты ақшалай қаражат (айына 30 доллар), егер көп бөлігін өздерінің жанұяларына жіберсе (айына 25 доллар) берілді. Олар орнына, яғни ағаш өсіру, топырақ эрозиясын болдырмау, саябақтарды, қорықтарды абаттандыру және тағы басқа байланысты түрлі жұмыстарды орындау керек еді. Олардың нәтижелілігі үшін генерал Макартур және полковник Джордж Маршалл жауапты болды. Флоридадан бастап Канадаға шейін 200 миллион ағаш отырғызылды.
1935 жылы Жаңа бағыт саясатында солға бұрылыс көрсетілді. Дегендеріне еңбекшілер өзінің күресімен жетті.
1933-1939 жылдар аралығында 8 миллионнан аса адам ереуілге шықты. Тап күрестің ең белсенді формасы отырма ереуіл еді, яғни жұмыскерлердің жартысы зауыттардың ішіңде қалса, қалғандары тәулік бойы пикетке шықты. Тіпті кәсіпкерлердің озбырлығы ерекше сезілетін салаларда да мұндай ереуілдер эффекті болды және юнионизациялануына (кәсіподақтардың құрылуы) ықпалын тигізді. Жұмыскерлер әлеуметтік қамсыздандырудың федеральды жүйесін енгізу үшін күресті. 1936 жылы бүкіл жұмыскерлер ұйымдарының бірігуі болып қалды, және олар Американың бірыңғай жұмыс альянсына қосылды. Фермерлердің біріккен лигасы және үлескерлер одағы құрылды.
Еңбекшілердің кең түрдегі қозғалыстары нәтижесінде Рузвельт үкіметі Жаңа бағыттың екінші кезеңінің орындалуында жұмыскерлердің және фермерлердің анағұрлым көп түрде мүдделерімен санасуға мәжбүрлі болды.
АҚШ-тың жұмыскерлер табын жаулап алудағы маңыздысы болып Вагнер заңының қабылдануы екенін мойындау қажет, өнеркәсіпті қалпына келтіру заңының күші жойылған кезде оның биллі Конгресстің қарауына жіберілді. Биллде жұмыскерлер өздерінің мүдделерін кәсіподақ және кәсіпкерлермен ұжымдық келісім жасау жолы арқылы ұжымдық қорғанышқа қажеттілік мойындалды.
Жұмыскерлердің ереуілдер жасауға құқықтары мойындалды. Әкімшілік кәсіподақ қатарында болғандықтан жазалау шараларын қолдана алмады және жұмыс ұйымдарының ішкі істеріне араласа алмады. Соттарға кәсіподақтардың жұмыс қозғалысы заңды бұзған үшін шағымындарын қарастыру міндетті жүктелді.
Вагнер заңынан кейін біренеше апта өткесін қабылданған әлеуметтік қамсыздандыру заңы да маңызды еді. Олармен кәрілігіне байланысты зейнетақы және жұмыссыздық бойынша жәрдемақы жүйесі енгізілді. Зейнетақы 65 жастан бастап орнатылды; Науқастарға және мүгедектерге көмек көрсетілді. Зейнетақы фондтары еңбекшілердің және кәсіпорын жарналарынан қалыптасты. Зейнетақымен қамтамасыз ету мөлшері бүкіл ел үшін бірыңғай орнатылды. Жәрдемақыны алушылар аясы, төлемнің өлшемі және уақыты штаттардың заңнамасымен анықталды. Бірақ заң жұмыскерлер және сауда қызметкерлері, қызмет көрсету салаларына таралды.
Жаңа бағытты өткізудің екінші кезеңінде қоғамдық жұмыстарының масштабы көбейді. Егер, бірінші кезеңде бұл мақсаттарға 3,3 млрд.доллар, бөлінсе, онда 1935жылы - 4,9, ал 1938 жылы - тағы 5 млрд. доллар бөлінді.
Г. Гопкинсоның басқаруымен қоғамдық жұмыстарын жүзеге асыру бойынша жаңа әкімшілік құрылды. 1936 жылдың басына қарай қоғамдық жұмыстармен 3,5 млн адам қамтылды.
1938 жылы еңбек жағдайларының әділдігі туралы заңы қабылданды, бұл заңмен бала еңбегін пайдалануына тыйым салынды, федеральды мағынадағы кәсіпорындарда еңбекақының бірыңғай мөлшері орнатылды, яғни оның минимальды және максимальды деңгейлері, жұмыс аптасы уақытының максимальды шегі - 44 сағат еді.
Бұл кезеңде үкімет ірі фермерліктерге ғана емес, және де төмен табыстағы шаруашылқтарға да көмек көрсетті. Мигрант-жұмыскерлер лагерьлерде тұруға, ферма сатып алу үшін жалға алушылар қарыз алуға және де кооперативтерге бірігуге рұқсат болды. Егістік алқаптарының қысқаруына байланысты шараларының жалғасуына қарамастан, 30-шы жылдары байқалған құрғақшылық және құм боран келеңсіз зардаптарынан топырақ құнарлылығын қалпына келтіру бойынша кампания басталды.
Жаңа бағытпен өткізілген бүкіл шаралар, оны АҚШ тарихындағы ең прогрессивті беттерінің бірі етті.
Жаңа бағытты бағалағанда, ол мемлекеттік-монополиялық капитализмнің бекітілген тарихи дәуірге сай келгенін атап өту жөн және АҚШ экономикасының мемлекеттік-монополиялық капитализмнің сатысына өту беталысын кескіндеді.
Мемлекеттің реттеу рөлінің белсенділігі арқасында, ел дағдарыстан шыға алды, американдық монополиялардың табыстары өсті.
Рузвельті Жаңа бағыт үкіметін өткізгенде, жұмыскерлердің, фермерлердің, қаланың шағын буржуазиясының, негр халықтарының белсенді үкіметі, оралымдылық етуге, орағытуға, әр түрлі жұрт топтарының мүдделерін ескертуге және еңбекшілерге жеңілділіктер жасауға мәжбүр етті.
Сол уақытта Жаңа бағытты социалистік жоспарға көшу деп қарастыруға болмайды, өйткені жекеменшік берік болып қалды, бір де кәсіпорын немесе банк ұлттандырылмады.
Жаңа бағыттың үкіметі нәтижесінде АҚШ-та ірі буржуазияның айқындамасы бекітілді, ол бүкіл өнеркәсіп- экономикасында, банк жүйесінде, аграрлы секторда бақыланды.
Банктардың және өндірістің шоғырлануы күшейді. Бұл үкімет жетекші топтағы американдық монополистикалық капитал үшін айрықша қолайлы салдары болды.
Жаңа бағытты өткізу ауырпалықсыз болмады. Жаңа бағытқа қаржы монополияларының сақтанымпаз топтарының өкілдері - жұмысшыларға қарсы шығарылған заңнаманың ескі әдістерінің жақтаушылары қарсы болды. Рузвельтке Морган, Дюпон, Рокфеллер, Мэллон қарсы болды.
Жаңа бағытқа қарсылық экономикалық дағдарыстың әлсіреуімен күшейді, ол өнеркәсіпті қалпына келтіру, ауыл шаруашылығын реттеу туралы заңдарының күшін жоюына, сондай-ақ Вагнер заңының бұзылуына әкелді. Құрылған Американдық бостандық лигасы мемлекеттік реттеуден бас тартуды, ірі капиталға салықтың төмендеуін және еңбекшілерге қатысты қатал бағытқа өтуді талап етті.
Рузвельт үкіметінде мемлекеттік-монополиялық капитализм дамуындағы либеральді-реформистік нұсқаларының белгілері орындалды. Ұдайы өндіріске және әлеуметтік бағларламаға қаражат бөлуді жүзеге асыратын, оның үкімет бағыттының маңызды құралы бюджет болып табылды. Мұндай үкіметке Рузвельт бірден келген жоқ, ол алғашқы кезде экономист-ғалым Кейнстің тапшылық қаржыландыру практикасы туралы ұсынысын қабылдамады, өйткені сайлау алдындағы науқанда теңгерімді бюджетке жетуге уәде берді.
1935 жылы Рузвельт мұқтаж армиясы барда, бюджет теңгерімді болып қалады деп ашық түрде жариялады. [20, 24]
Бұл кезеңде Жаңа бағыттың айналасында либеральді-демократиялық күштердің кең коалициясы бірлесті, соның арқасында 1936 жылы Ф. Рузвельт жеңіп, президент лауазымының екінші мерзіміне сайланды.
1937 жылы ол Вагнер заңын және басқа да әлеуметтік заңнаманың актілерін санкциялаған елдің жоғарғы сот инстанциясы - Жоғарғы сот реформасыны кірісті.
1938 жылы Рузвельт жаңадан мемлекеттік қаражат бөлу көмегімен сұранысты ұлғайту, яғни аздап тартып шығару деп аталатын жоспарды өткізе бастады.
Қоғамдық жұмыстар көлемі ұлғайды, жәрдмақыны алушылар саны 21,3 млн. адамға дейін көбейді. Бюджет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бейнесі ретінде
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Специальность 5В021000 - Иностранная филология
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1 АҚШ еліндегі экономикалық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1
Артық өндіру дағдарысы мен АҚШ-тағы Ұлы Тоқыраудың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2
Франклин Делано Рузвельт және Жаңа Бағыт ... ... ... ... ... ...
11
1.3
Экономикалық дағдарыстың АҚШ әдебиетіне тигізген ықпалы ...
19
2 Романдағы әлеуметтік мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.1
Джон Стейнбектің шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2
Қаһар романы ұлттық эпос ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.3
Публицистикалық шегінулер әлеуметтік жағдайдың көрінісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.4
Символдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Кіріспе
АҚШ тарихында ең қатал сындардың бірі -- ол, 1929 жылдың күзінен 1933 жылдың көктеміне дейін созылған Ұлы Дағдарыс болды. Азаматтық соғыстан кейін бұл ел мұндай оқиғаларды бастан кешірген емес, жарты жыл ішінде жақсы жағдайда өмір сүрген және басқа елдермен салыстырғанда, әлдеқайда тұрмыстары жоғары болған миллиондаған адамдар ертеңгі күніне сенімсіз, кедей адамдарға айналды. Дағдарыс, ереуілмен белгіленген бұл кезең қызыл он жылдық деп бекер аталмады. Әлеуметтік күйзеліс тізбегі елді алдамшы өркендеуден алып шықты. Ізін шала ұзаққа созылған өндірістік күйзеліс еңбекші еліне апаттар толқынын, яғни жұмыссыздық, аштық, жоқшылықты әкелді.
Елдегі жан түршігерлік оқиғалар әдебиет жазушыларына да зор әсерін тигізді. Олар елдегі күйзелісті, халық жағдайын, халық ызасы мен ашуын қағаз бетіне шебер түсіріп, бейнелей білді. 30-жылдардағы жазушылардың еңбектерінде халық тек әлеуметтік қыспаның құрбаны ретінде ғана емес, сонымен қатар, өмір мен тарихты жасайтын күш ретінде бейнеленді. Халықтың еңбегі мен күресінде шығармашылық қуаттың сарқылмас қорлары жасырынып жатты, ал АҚШ-тың таңдаулы деген өнер майталмандары осы қасиеттерді таба алды.
Осындай тақырыпта қалам тербеп, ой қозғаған жазушылар мен олардың шығармалары арасында айрықша орны бар, көркемсөз зергері Джон Стейнбек және оның белгілі еңбектерінің бірі Қаһар романы болды.
Бұл романда Стейнбек Ұлы Дағдарыс кезінде болған бар шындықты көрсетіп, ел экономикасын, сол жылдары болған тоқыраудың себептерін жанай өтіп, оның әкелген ауыртпалықтарын барлық жағынан қамтыды және соның салдарынан халық аштыққа, жұмыссыздыққа, банкроттыққа душар болғанына, қылмыс жасауға дейін барғанын жазды.
Осы роман арқылы елде экономикалық дағдарыс салдарын, яғни оны тоқтатпаған жағдайда қандай зардап әкелетіні көрсетілді. Ал, қазіргі таңда әлем қиын саясаттық, экономикалық және әлеуметтік кезеңдерді басынын өткізіп жатыр. Қоғамның жағдайы болса, тікелей ел экономикасымен байланысты. Ел саясаты әлем экономикасымен байланысты.
Әр ел өркендеу және тоқырау, шарықтау және құлау кезеңдерін басынан кешеді. Ал саясаткерлердің басты міндеттерінің бірі -- қоғамның ауыртпалықсыз дағдарыстан шығу жолын тауып, оны жүзеге асыру, дағдарысқа, өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздікке жол бермеу, елдің өркендеп, дами беруіне күш салып, соның орындалуына бар ынтасын салу.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің он жетінші қаңтар 2014 жылдың жолдауында "Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз" деп айтқандай, АҚШ-тың жиырмасыншы ғасырдың 30-жылдарында басынан кешірген қиындықтарын Джон Стейнбектің Қаһар романы арқылы жете көріп, сол уақыттың азаматындай барлық оқиғалар мен қателерді өзімізден өткізіп, талдау жасай аламыз. Осымен дипломдық жұмыстың өзектілігі анықталады. Шығарма арқылы дағдарыстан шығу, жақсы өмірге қол жеткізудің амалын көре аламыз, яғни бірлесіп істеген істе, күш болады, бір қоғам болып, "ынтымақ түбі -- береке " деген идеяны беріп, соған дәлел ретінде бұл концепт романда көрсетіледі. Бұл идея, демек, ұлттық бірлік, бейбітшілік, татуластық, біздің президенттің, үкіметтің, халықтың басты құндылықтарының бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны - АҚШ-тағы 20-ғасырдың дүниежүзілік экономикалық дағдарысы немесе Ұлы Тоқырау.
Зерттеу пәні - Джон Стейнбектің Қаһар романы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Джон Стейнбектің Қаһар романы 20-ғасырдағы Ұлы Тоқырау кезіндегі әлеуметтік наразылықтың көрінісі екенін көрсету. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
:: АҚШ-тағы Ұлы Тоқыраудың басталу себептерін анықтау;
:: Экономикалық дағдарыстың АҚШ әдебиетіне тигізген ықпалын талдау;
:: Джон Стейнбектің шығармашылық жолын зерттеу;
:: Джон Стейнбектің Қаһар романының Ұлы Тоқырау кезеңіндегі АҚШ-тың әлеуметтік мәселелерін, публицистикалық шегіну және символдар техникасы арқылы көрсету жолы екен екенін дәлелдеу;
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды:
:: ғылыми және монографиялық мақалаларды, публикацияларды зерттеу;
:: салыстырмалы талдау;
:: контентік-талдау;
:: оқу құралдарын зерттеу;
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде Э. А. Иванянның История США, В.Л. Мальковтың Франклин Рузвельт: Проблемы внутренней политики и дипломатии: Историко-документальные очерки, Я. Н. Засурскийдің Американская литература XX века еңбектері алынған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде Ұлы Тоқыраудың басталу себептері, Франклин Рузвельттің Жаңа Бағыт бағдарламасы, сол уақыттағы АҚШ елінің экономикасы, экономикалық дағдарыстың аталған елдің әдебиетіне ықпалы жайлы жазылған. Екінші бөлімде Джон Стейнбектің шығармашылық жолы туралы және Қаһар романының әлеуметтік мәселелердің көрінісі ретінде талдау жүргізіледі.
I тарау АҚШ еліндегі экономикалық дағдарыс
1.1 Артық өндіру дағдарысы мен АҚШ-тағы Ұлы Тоқыраудың басталуы
Жиырмасыншы ғасырдың бірінші ширегінде Америка Құрама Штаттары жетекші елдердің қатарында болып, экономикасы жақсы мемлекет болды. Бірінші Дүниежүзілік соғыста бәрінен көп пайда тапқан американ империализмі экономикалық жағдайдың тұрақтануына басқа капиталистік елдерден ертерек қол жеткізді.
1922 жылдан бастап АҚШ елінде уақытша экономикалық көтерілім байқалды. 1929 жылға АҚШ-тың өнеркәсіптік өндірісі Англияның, Францияның, Германияның, Италия және Японияның өндірісін асырып кетті. Әлемдік өндірісте американың үлесі үнемі өсе берді. [1, 85]
Соның жарқын көрінсі ретінде автомобильдік өндірістің шалқып өркендеуі болды. 1921 жылы автомобильдік өндіріс 1,6, ал 1929 жылы 5,4 миллионға жетіп, соғысқа дейінгі дәрежені шамамен 11 есеге артып кетті. Американ өнеркәсібінің басқа салалары да өте жылдам дамып отырды, атап кетсе, электротехникалық, химиялық, авиациялық, радио және кино өнеркәсібі.
Елдің экономикалық даму сәттіліктерінің негізінде АҚШ-тың буржуазиялық насихаттауы капиталистік тұрақтылықтың беріктілігі және мызғымастығының тезисін табанды түрде көпшілікке жайды. Американдық өркендеуді асырып айту өз кемеліне жиырмасыншы ғасырдың аяғында жетті.
Дегенмен, оптимистік болжамдар елдегі жағдайды мүлде дәлелдеген жоқ. Буржуазиялық апологеттердің мәңгі просперити заманының басталуы туралы көкезуліктері шыңайылығының түп негізі болған емес.
Басқа елдерде сияқты АҚШ-тағы капитализмнің тұрақтандыруы капитализмнің ортақ тоқырауының орнығу үрдісінің жағдайында болғандықтан, уақытша, алажаулы және тұрақсыз болды.
Сенімді экономикалық тұрақтылықтың жоқтығының дәлелі өнеркәсіп салаларының даму әркелкілігі болды. Жаңа ауыр индустрияның жылдам өсуі барысында дәстүрлі өнеркәсіп, нақтырақ, көмір өндіру және көптеген жеңіл өнеркәсіптері, тоқтап қалды.
Ортақ дағдарыстың жағдайында капиталистік тұрақтылықтың беріксіздігінің тағы бір маңызды көрсеткіштерінің бірі -- ол өндірістік аппараттың толық қуатымен жұмыс істемеуі және тұрақты жаппай жұмыссыздық болды.
Ақыр аяғында, экономикалық тұрақтылықтың беріксіздігінің белгісі жиырмасыншы жылдары артық өндіру дағдарысынан шыға алмаған ауыл шаруашылығының ауыр жағдайы болды. [2, 53-55]
Сонымен қатар, ішкі нарықтың салыстырмалы бір жақтылығы және кірістерді бөлу әркелкілігімен шартталған тұрғындар инвестициясының белсенділігі жете бағаланбады.
АҚШ-тың қаржы-экономикалық экспансиясы, капитал экспортының үлкен мөлшері, басқа елдердің экономикасына оны енгізу - американ үкіметінің алдында АҚШ-тың экономикалық мүддесін жер шарының барлық бөліктерінде қорғау мақсатын қойды. [2, 74-75]
Біздің капитал жұмсалымымыз үлкен мөлшерге жетіп, бізге үлкен зиян келтірмейтін дауды жер шарында елестетудің өзі қиын - деп, 1928 жылы президент Кулидж айтқан болатын. [3, 90-91]
1929 жылы биржалық нарық серпіліс жағдайында болып, өркендеу иллюзиясы пайда болды.
Экономика кезеңдік құлдырау жағдайында болғанда, нарықта жоғарылау ойындары орын алды, алайда 1929 жылға дейін мұндай құбылыс байқалмағандықтан, бизнес, экономисттер, үкімет пен жай қарапайым биржалық ойыншылар ойынның көтерілуіне қызықтырылды.
29 қазан 1929 жылы (қаралы сейсенбі) биржа күйреуі болды. Бірнеше айлар бұрын болатын жайт орын алды, яғни құлдырау басталды. Әдеттегі құлдыраудың өзі қатал болса, ал биржа күйреуі және банктік жүйенің тұрақсыздығымен тереңдетілген, банкқа деген көпшіліктің сенімін жоғалтқан тоқырау апатқа алып келді.
Экономикалық дағдарыс кезінде ең төмен өндіріс ауыр өнеркәсібінің салаларында байқалды. Мысалға, АҚШ-та көмір өндіру 1929-1932 жылдар аралығында 535 миллионнан 310, немесе болатты қорыту осы кезеңде 61,7 миллионнан 15,1 миллион тоннаға, яғни 4 есеге төмендеп кетті. [4,152]
Ауыр өндіріс кризисімен қатар, дағдарыс жеңіл өнеркәсібін, соның ішінде тоқырауға дейін оңтүстіктегі жаңа тоқыма фабрикаларына жол беріп жүрген Жаңа Англия мақта-мата кәсіпорындарына қатты тиді. [5,292]
Экономикалық дағдарыс кезінде өнеркәсіптік, сауда және қаржы өндірістері жұтау мен банкроттыққа ұшырады. [6,912] 1929 -- 1933 жылдары 130 мыңға жуық коммерциялық банкроттар болды. Төрт жыл ішінде, яғни 1929-дан 1932 жыл аралығында 5760 банк жұмыс істеуін тоқтатты, яғни тұтастай алғанда 3,5 миллиард доллар депозиті бар барлық АҚШ банктерінің бес бөлігі. [4,152]
Индустриялық өндіріс қақ ортасынан кесіліп, фермалық кіріс төмендеп, жалақы 60 пайызға, жаңа инвестиция 90 пайызға кеміп, жұмысшылардың төрттен бірі жұмыссыз қалды. [7,77]
Ұлы Тоқыраудың себеп-салдары: Экономикалық теория бойынша, АҚШ-та Ұлы Тоқыраудың 1929 жылы орын алуы, ол тауардың артық өндірілімі мен осы өнімді сатып алуға жетпеген ақша жиынтығы.
Ақша алтынға байлаулы болды, ал метал шығарылым мөлшері шектеулігінен ақша тапшылығы, кейін тауар мен қызмет көрсетуге төлем төлеуге жарамды сұраным тапшылығы пайда болды.
Содан тізбек бойынша жентек қар үрдісі жүреді: тауар бағасынының күрт төмендеуі (дефляция), кәсіпорындардың банкрот болуы, жұмыссыздық, импорт тауарларына бөгеуші баж салу, тұтынушылар сұранымының және тұрмыс деңгейінін күрт төмендеуі.
Ұлы американдық тоқыраудың тағы бір басқа себебі бар. Ұлы Тоқыраудың орын алуына американдық экономиканың қарқынды өсуі себепші болды. 1917 жылдан 1927 жылға дейін АҚШ-тың ұлттық табысы 3 есеге дерлік өсті.
Конвейерлік өндіріс меңгеріліп, қор нарығы қарқынды дамыды, алып-сатарлық операциялар саны, жылжымайтын мүлік бағасы өсті.
Ұлы Тоқырау басталар алдында АҚШ-тың алтын қоры экономика сияқты екпінді өскен емес. Бұл жағдай бүркемелі инфляцияның пайда болуына алып келді, өйткені үкімет жаңа ақшаларды экономиканың қарқында өсуіне келтіре басып шығарды.
Сол себепті доллардың алтынмен қамсыздандырылуы әлсіреп, бюджет дефициті ұлғайды, ал федералдық сақтық қор жүйесі есептік мөлшерлемені төмендетті. [8]
Ұлы Тоқыраудың ерекше сипаттамалары:
1. Бұл дағдарыс жалпыға бірдей болды, яғни, біріншіден, бүкіл капиталистік елдерді, екіншіден, барлық ауыл шаруашылығының негізгі аялары мен салаларын қамтыды. Мұндай жағдайда, оңтайландыру, басқа елдердердің есебінен шығу мүмкіндігі азаяды, сол себепті сауда және валюта соғысы басталады.
2. Дағдарыс синхронды болды. Ол АҚШ және Германия елдерін тереңірек қамтыды, Франция аз көлемде, Ұлыбритания кішкене ғана зар шекті, өйткені Ұлы Дағдарысқа дейін оларда экономикалық серпіліс мен өркендеу байқалмады. Ұлыбритания экономикасы бір орнынан тапжылмады, демек ауыл шаруашылығынын айтарлықтай көтерілуі болмады.
Бірақ Ұлы Тоқырау аграрлық және аграрлы-индустриялы елдерді, яғни Орталық және Оңтүстік-Шығыс Еуропа, Азия және Латын Американы қамтыды.
Американдық капитализмді европалық капитализмнен айыратын бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі онжылдық дистанциясы әрдайым ұлғайа берді. Соғыс кезінде экспорт көлемі бойынша АҚШ әлемде өз орнын алған болатын. Ал 1929 жылы Англия маңызды көрсеткіш, атап айтса сыртқы сауданың жалпы айналымы бойынша бірінші орынды Америкаға берді.
Жетекші нью-йорктік газет Нью-Йорк таймс 1925 жылдың қаңтарында шыққан нөмірінде, АҚШ-тың ұлттық байлығының өсу санын келтіре, мифологиялық байларды Крез бен Мидасты Сэм ағаға табынуларын суреттеп жазды. Шынымен де, 1927 жылы Женевада өткен Халықаралық экономикалық конференцияда 40% тас көмір, 50% шамасында болат және 70%-ға жуық мұнай өндіру АҚШ-тың үлесінде болды.
Американдық санақ бойынша, мемлекетте әр отбасыға шаққанда шамамен он бес мың доллар байлық болса, жылдық табыс үш мың долларды құрады. Сол уақыт өлшемі бойынша, ол үлкен ақша болатын.
1928 жылы кезекті президенттік сайлау өтіп, американдық экономика көтерілудің шыңына жетті. Республикандықтар американдық капитализмнің сәттіліктерін тым дәріптеп, енді АҚШ-та дағдарыссыз дамудың жолы табылды, оның кілті республикалық партияның қолында деп айтып бақты.
Экономиканың осылай ары қарай дами беру үшін, сайлаушылар республикалық партияның атынан 1928 жылдың жазында болған ұлттық құрылтайында ұсынған республикалық кандидат Г.Гуверға дауыс беру тиіс екенін сендірді.
Сайлауда Гувер АҚШ тарихында бірінші рет католиктік ирландық тегінен шыққан осы лауазымға ұсынылған, демократтар одағынан шыққан А.С. Смиттан айырмашылығы 6 миллион дауыспен жеңді.
Гувер жақтаушылары оны ұлы ұйымдастырушы, ұлы инженер және филантроп, американдық халықты одан да көп мерейге бөлейді деп айтты. 1929 жылы Гувер Ақ үйге орналасқанда, бәрі дерлік Америка төрт жылдық экономикалық өркендеумен қамсыздандырылды деген сенімде болды.
1929 -- 1933 жылғы экономикалық кризис бүкіл капитализм тарихында артық өндіру дағдарысының ең тереңі болды. Төрт жылға жуық капиталистік елдердердің экономикасы құлдырау және шырқы бұзылған қалпында болды. Бірақ экономикалық дағдарыс АҚШ экономикасына қатты залалын тигізді.
29 қазан 1929 жылы қолдан-қолға 16,4 миллион акциялары ауысып отырған уақытында алып-сату ажиотажының жаңа шыңы байқалды. Құнды қағаздар бағамы нью-йорктік биржада екпінді төмендеп кетті.
1 қазан 1929 жылы Уолт-стритта акция бағасы 87 миллиард долларды құраса, бір айдан кейін, 1 қарашада оның бағасы 55 миллиардқа, басқаша айтқанда 37 %-ға түсіп кетті. Бұл тек бастамасы ғана болды. Акция бағамының төмендеуі ұзақ уақытқа, яғни үш жылға созылды.
933 жылдың наурызында барлық акциялар бағамының бағасы тек 19 миллиард долларды құрады, яғни 1929 жылмен салыстырғанда шамамен 4,5 есеге кеміді. [9]
Дағдарыс жұмыскерлерге ауыр қиыншылықтарды туғызды. Жұмыс істеу ақысының қоры 2 еседен көп мөлшерде кеміді. Көптеген өнеркәсіптің салаларында жалақы мөлшері жартысына дейін азайтылды.
Қала шеттерінде гувервиль (гувервилдік қалашықтар), яғни қаражаттан жоқтығынан баспаналарынан айырылған жұмыссыздар мен олардың отбасылары тұрған лашықтардан жасалған қыстақтар. Гувервиль атауы президент Гувердің атынан шыққан еді, яғни шуақты өмірді уәделеген президент, өзінің айтқанын орындамай, ел тоқырауға батты.
Жүздеген мың үмітсіз адамдар елді жұмыс іздеп шарлап кетті. Солардың ішінде күйреген фермерлер көп болды. Ауыл шаруашылығының өнімдері өтімсіз болып, бағалары тым төмендеп кетті. Сол кезде өнеркәсіптік тауардың бағасы өсті. Дағдарыс кезінде 1 миллионнан астам фермалар жұрт бәсекесінде қарыз төлемегені үшін сатылып кетті.
Гувердің басты қамының бірі -- ол өнеркәсіптік компаниялар мен банктерді қолдап, оларды банкротқа ұшырамауға көмектесу болды.
Федеральді фермерлік басқару ауыл шаруашылығының өнімдерін үлкен мөлшерде сатып алып, олардың бағасын көтеруге тырысты. Бұл шара ешқандай нәтиже берген жоқ.
Бағанын төмендеуін ұстап тұру және нарыққа сату ұсыныстарын қысқарту үшін -- бидай кеме және паровоздың пешіне жағылды, цистернадағы сүт су қоймасына төгілді, картоп және мақта алқаптарын керосинмен төкті немесе жыртып тастады, ал елде болса миллиондаған адамдар аштықтан тозап шегіп отырды.
Үкіметтік реттеу елді кризистен шығармады. Гувердің Американы өркендеу кезеңіне оралу уәдесі жай ғана бөспе сөз болды. [10,130-131]
Нәтижесінде 1929 жылдан 1933-ке дейін американдық экспорт 488 миллионнан 120 миллион долларға төмендеп, ал импорт 368 миллионнан 96 миллион долларға азайды. [11,79]
Қиын жағдайға душар болған көпшіліктің ашу кернесі үдейе берді. Содан ол шиеленіскен таптық конфликтке айналды. Басты күрестің пішіні монополиялардың үстемдігіне қарсы коммунисттер басқарған жұмыссыздардың наразылығы болды.
1929 жылы кәсіподақты насихаттау одағының қайта құрылуының нәтижесінде пайда болған кәсіподақ бірлестік одағының мүшелері жұмыссыздардың күресінде белсенді ат салысты.
6 наурыз 1930 жылы АҚШ-та, басқа капиталистік елдерде сияқты Халықаралық жұмыссыздықпен күрес күні өтті. Компартияның шақырымы бойынша митинг пен демонстрацияда 1250 мың адам қатысты.
Олар жәрдемақының төленуін, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін енгізеді, жұмыспен қамсыздандыруды талап етті. Барлық жерлерде Ұлттық жұмыссыздар кеңесі басқарған жергілікті жұмыссыздар кеңестері құрылды. Компартияның басшылығымен 1931 және 1932 жылдары екі аштық жорықтары Вашингтонда өтті.
Жазда 1932 жылы бірінші дүниежүзілік соғыстың 25 мың ардагері зейнетақы төлеуін талап етіп, астанаға келді. Гувердің бұйрығымен американдық әскердің басшысы генерал Макартур жетекшілігіндегі әскермен жорықтың қатысушыларына қатал зәбір көрсетті.
Ереуілдік қозғалыстар саны көбейе берді. Әсіресе 1933 жылы 1170 мың жұмыскерлер шыққан ереуіл ең елеулісі болды. Ереуілшілер жұмыстан шығаруға және жалақы мөлшерін төмендеткеніне қарсы болып, жұмыс орын жағдайының жақсаруына және кәсіподақтарды құруына құқықты мойындауына күрестті.
Жұмыс табының ұйымдасуынының әлсіздігі және Американдық еңбек федерациясының кәсіподақтың көшбасшыларының оппортунизмінің нәтижесінде ереуілдер қорғаныс сипатында болды.
1932 жылы жұмыскерлер табының қысымымен конгресс соттың еңбек жанжалдарына кірісу құқығын шектейтін және ереуілдерге қарсы бұйрықтар шығару туралы заңды қабылдады. Дегенмен, осы ережені сақтау кепілдігі қарастырылмағандықтан, сот органдары мен кәсіпкерлер заң бойынша жүрген жоқ.
Көпшіліктің монополиялардың және үкіметтің кертартпа саясатына фермерлердің әлеуметтік наразылық қозғалысында да орын тапты. Фермерлер аштық жорықтарға қатысып, ереуілдерге шығып, өздерінің ұймыдарын құрды. Кейбір штаттарда жұмыскерлер мен фермерлердің біріккен қимылдары болды. [10,131-132]
1929-1933 жылдардағы дағдарыс капитализмнің әлеуметтік-экономикалық негіздерін ғана сестірген жоқ, сонымер қатар ол миллиондаған американдықтарға зор психологиялық әсер етіп, көпшілік санасында түбегейлі өзгерістер әкелді.
Бизнеске деген монополиялардың өктемдігі болған кезде жасалған, қарапайым американдықтың жиырмасыншы жылдардағы өркендеу кезеңіндегі сену белгісіне айнала жаздаған табынушылықты төмендетті.
Енді көпшілік бүлдіруші экономикалық күйзеліс үшін жуырда ғана құдайдай көрген индустрияның капитандарын кінәләді. [4,155]
Тек кейбір жағдайларда ғана американдықтар өздерінің қалыптасқан құрылыстарына наразылықтарын ашық және түсінікте түрде білдірді. Көбінесе олардың антикапиталистік көңілдері аса көмескі және белгісіз болды.
Алайда, өркендеу кезеңіндегі американдық өмір сүру қалпының артықшылығында күдік, сенімсіздік, ал кейде капиталистік жүйенің әділетсіз екенін түсінген сезім пайда болып, отызыншы жылдардың басында елде қалыптасқан төтенше саясат жағдайын көрсетті.
1.2 Франклин Делано Рузвельт және Жаңа бағыт
Экономикалық дағдарыс барлық капиталистік қайшылықтарды шиеленістіріп, АҚШ-та саясат дағдарысының өсуіне алып келді. Осындай жағдайда 1932 жылы қарашада кезекті президенттік сайлау өтті. Республикандықтардан кандидат болып Г. Гувер, демократтардан -- Ф. Рузвельт, коммунистік партиядан -- У. Фостер, социалистік партиядан -- Н. Томас шықты. Сайлауда жеңіске демократиялық партияның өкілі, жаңа бағдарламамен шыққан Франклин Делано Рузвельт жетті.
Өз міндетін атқаруға кіріскен ол, конгресстің өнеркәсіпті, ауыл шаруашылықты, сауданы, несиелі-ақша жүйені сауықтыруға бағытталған 70 заңнамалық актілерін қабылдауға дереу қол жеткізді. Мемлекеттік-монополистік жағынан экономиканы реттеуге арналған осы бүкіл іс-шаралар жаңа бағыт деген атқа ие болды. [12, 151-152]
Жаңа бағыттың теориялық негізі ретінде жетекші ағылшын экономисті Джон Мейнард Кейнстің ілімдері болды. Монополиялардың үстемдігіндегі капиталистік елдердің экономикасындағы терең өзгерістер жағдайында Кейнс және оның ізбасарлары ауыл шаруашылықты реттеуде үкіметтің қатысуы міндетті деген ілімді мойындады.
Жаңа бағытты жүзеге асыруда екі кезеңді белгілейді: бастапқы -- 1933 жылдан 1935-ке дейін және екіншісі 1935 жылы солға қарай жылжу басталғанда.
Ең алдымен, банктік және финанстік жүйені құтқару болды. 5 наурыз 1933 жылы өзінің бірінші президенттік акті ретінде Рузвельт елдегі барлық банктерді уақытша жауып, банктік демалыс жариялады.
Бірнеше күн өткеннен кейін төтенше сессияға шақырылған АҚШ Конгресі Төтенше банктік заң қабылдап, кейін сол заңға сәйкес 12 федералді резервті банктер, содан ақырындап үкіметтің қолдау уәдесін алған жеке банктер де жұмыстарын қайта бастады. [13,394]
1933-1934 жылдары тағы да бірнеше заңдар қабылданды, бұл заңдар бойынша конгресске құнды қағаздарды шығару және биржалық операцияларды қадағалау құқығын берді. 1934 жылы халықаралық сауда келісім туралы заң қабылданды. Бұл заң өзара жеңілдіктер шартында сыртқы сауданы кеңейтуге мүмкіндік берді.
Бірінші күндерден бастап, Рузвельт өзінің отандастарын батыл, өжет тәжірибелерді қолдауға, қиыншылықтарды жеңудегі жаңа амал-тәсілдерін іздеуге шақырды. Мемлекетте біртіндеп басшылыққа деген сенім пайда бола бастады, ал ол сеніммен бірге, өздерінің қайғымен күресу күштеріне деген сенім туды.
Бір жыл ішінде әкімшіліктің атқарған қызметінде он жарым қысқартылған әріптік атаулары үшін атақтылыққа ие болған алфавиттік агенттіктер -- үкіметтік мекемелер құрылды.
1935 жылы маусымда Конгресс еңбек қарым-қатынасы жайлы заң, яғни Вагнер заңын, жұмыскерлерге кәсіподақтарды құру, таңдаулы өкілдер арқылы кәсіпкерлермен ұжымдық шарттар жасау және кейбір еруілдерге шығу құқықтарын беретін заң қабылдады. [13,397]
Вагнер заңы қабылданғанымен, еңбек заңнамасы саласында кейбір мәселелер шешілмеген болды. Американдық әлеуметтік сақтандыру жүйесі тұрғындардың күнделікті өмірлерінің көптеген жақтарына жайылмады және Батыс Еуропаның жетекші елдерінің стандарттарынан көп есе артта қалып қойған еді.
Бұл жылдардағы қоғамдық жұмыстар барлық жұмыссыздар армиясын қамти алмады. Көптеген кірісі төмен тұрғын топтары көмектен айырылған болатын.
Алайда, барлық әлсіздіктер мен кемшіліктеріне қарамастан, 1935-1936 жылғы либералдық реформалар әлеуметтік прогресс жолындағы алға қарай жасалған үлкен қадам болды. Алғашқы рет АҚШ тарихында тармақты мемлекеттік халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуына бастама жасалды.
Ел жұртының көбісі Рузвельт әкімшілігінің саясатындағы бұл ірі үдемелі жылжуды қолдағаны кездейсоқ емес. [14,17]
Үкімет қолданған шараларға қарамастан, экономикалық жағдай әлі де ауыр болды - миллиондаған американдықтар жұмыссыз болды, мемлекеттік жәрдем ақылар және қаржы бөлу күткен нәтижелерді бермеді. 1935 жылы қаңтардағы қала тұрғындарының табыстары 1929 жылы қаңтардағы табыстан 13%-ке төмен болды. Елде әлі де 10 млн-ға жуық жұмысыздар болды. [13,399-400]
Жаңа бағыт іс-шарасында орталық орын өнеркәсіпті қалпына келтіру мәселесіне арналды. 1933 жылы маусымда ұлттық өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы - екіден бір айрықша маңызды заңдардың бірі қабылданды.
Оны өткізу үшін Ұлттық қалпына келтіру әкімшілігі құрылды, оның құрамына қаржы олигархиясының (сауда палатасынан, Дженерал моторс, Стандарт ойл фирмасынан, Морган тобынан және басқа концерндардан) өкілдері, сондай-ақ экономисттер, Американдық еңбек құрамасының қайраткерлері кірді. Ұлттық қалпына келтіру әкімшілігінің төрағасы генерал Хью Джонсон тағайындалды. Бұл мүшенің эмблемасы болып көк бүркіт болды. Егер қандай да бір компанияның өнімінде сондай эмблема болмаса, онда оның өнімдерін шетқақпайлады.
Осы экономика бөліміне өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы мемлекеттік реттеу жүйесін енгізді. Ол үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде экономиканың қайта жаңғыруын және оны мүшкіл жағдайдан алып шығу шаралары қарастырылды. Бәсекелестік, жұмысбастылық және жалдау ережелері орнатылған, негізгі тірек адал бәсекелестік кодексына жасалды.
Кәсіпкерлер қауымдастығы бүкіл өнеркәсіпті 17 топқа бөлді, солардың әрқайсысы сондай кодексті шығаруға міндеттелді. Әр кәсіпорын үшін кодекспен өндіріс көлемі, еңбекақының деңгейі, жұмыс аптасының ұзақтығы, өнімді өткізу нарығы, баға саясатының бірлігі орнатылды. Әр кодекста жұмысбастылық және жалдау шарттары міндетті түрде ескертілді. Жұмысқа жалдау кезінде кәсіподақ мүшелерін кемсітуіне рұқсат етілмеді, оның ұйымына жұмыскерлерге құқық берілді, төмен (минимум) еңбекақының және жұмыс аптасы ұзақтығының максималды шектері анықталды.
Президент кодексты бекіткен жағдайда, ол заң болып бекітіледі, ал трестіге қарсы саясат заңнаманың іс-әрекеттері тоқтатылды. Жалпы барлық өнеркәсіп салаларында американдық индустрия және сауданың 99% қамтитын 746 кодексті Рузвельт әкімшілігі мақұлдады.
Заңның екінші және үшінші бөлімінде қоғамдық жұмыс фондындағы қаражатты пайдалану тәртібінің нұсқауымен салық салу нышаны анықталды. Жұмыссыздықтарға көмек көрсету үшін Конгресс ішкі істер министрі Г.Икес басқарған қоғамдық жұмыс әкімшілігін құрды. Сол кездегі бұрын болмаған қоғамдық жұмыстардың ұйымдастыруына 3,3 млрд.доллар бөлінді.
Жұмыссыздықпен күресудегі басқа шаралардың ішінде 18-25 жастағы жұмыссыз жастарға еңбек лагерлерінің құрылуы болды. Бұл үшін Рузвельт қорды сақтаудың азаматтық корпусын құрды. Ол Конгресске жұмыссыз жас адамдарды орман аймақтарына жіберуді ұсынды. Яғни, президенттің санауынша нәтижесінде елдің табиғи ресурстарын жақсартуға, жастардың денсаулығын нығайту болады, ал бастысы, президенттің жоспары қалалардан жанғыш материалды жөнелту.
Жаздың басында-ақ көмек алушы жанұялардың жастарына, сондай-ақ жұмыссыз ардагерлерге 250 мың орынға есептелген лагерьлер құрылды. Онда оларда тегін тағам, баспана, киім және күніне доллар болды. Жұмыс инженер-техникалық қызметкерлердің бақылауында жүргізілді, қалған барлық жағдайда олар әскерден шақырылған офицерлерге бағынды. Лагерьлерде саптық сабақтарымен қоса, әскери тәртіпке дейін дерлік енгізілді.
Рузвельт Төтенше федеральді көмек әкімшілігін құруды жігермен талап етті, штаттарға тіке демеуқаржы үшін соған 500 млн. доллар ақша бөлу керек еді. Түскен қаражат мұқтаждар арасында бөлінді. Конгресс заңға дауыс берді. Жәрдемақыны тарату кедейлікте күн өткізіп жатқандардың жағдайын жеңілдетті, бірақ жұмысбастылықтың мәселесін шешуде бір де қадам аттамады.
1933 жылы Теннесси өзенінің басқармасы құрылды, оның әрекеті Американың ең жақсы құрылысшысы - Рузвельттің арманның орындалуы болып табылады. Басқарманың әрекеті бұл аймақты түгелдей арайландырды. Бес бөгетке жиырмасы қосылды, өзен кеме жүзуіне жарамды болды.
Егін шаруашылығы біршама жақсарды, топырақ мүжілуі тоқтатылды, жас ормандар көтерілді. Жетістіктің көрсеткіші болып өзен алабы тұрғындары табыстарының күрт өсуі еді. Дағдарыс жылдары 40 мың адамдарға жұмыс берілді. АҚШ-тің оңтүстігінде жұмыссыздардың еңбегімен заманауи инфақұрылым құрылды - автожолдар, аэродромдар, көпірлер, айлақтар және т.б.. Бұл экономикалық ауданның кешенді дамуы кіріктірме тұрақтандырғыш (бұл термин 50-жылдары пайда болды) әрекетінің бірінші тәжірибесі болып еді, яғни мемлекеттің шаруашылықтың дамуына араласуы. [15,148]
Рузвельттің өзі бұл заңға үлкен мағына бөлді: Ұлттық өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы тарихқа конгресспен бір кезде қабылданған айрықша мәнді және алысқа баратын заңнама ретінде кіреді.
Ұлттық өнеркәсіпті қалпына келтіру туралы заңы екі жылға енгізілді. Ол еңбек қатынасы аймағында либеральды реформаларды қарастырды.
Ең басында заң капитал және жұмыскерлер арасындағы ымырадан шықты. Кәсіпкерлер үшін тресттерге қарсы заңнаманны болдырмау мағыналы болды.
Сол уақытта кәсіподақтар ұжымдық қорғанышқа құқықтарын алды. Тап бейбітшілікке, адал бәсекелестік кодексінің 7а тармағындағы жұмыскерлер есебі арқасында бәсекелестікті жойып жіберу мақсатына жету үшін жұмыскерлердің кәсіподақ ұйымына бірігу және сондай-ақ кәсіпкерлермен ұжымдық келісімді жасау құқықтары мойындалды.
Соның нәтижесінде жұмыскерлер төңкерілістік күрестен алшақ болды. Сол уақытта американдық монополиялар өздерінің мүддемелері туралы ұмытпады: олар кодексте ең аз еңбекақы деңгейін, ал жұмыс аптасының ұзақтығын - ең жоғарғы деп белгілеуге бұйырды. Мұндай кодекстерді енгізгеннен кейін жалпы еңбекақының деңгейі төмендеді.
Бұл заңның жүзеге асуы ірі монополиялардың жағдайын нығайтты, өйткені, нәтижесінде, олар өндіру және өтім шарттарын белгіледі; ал әлсіз компаниялар ығыстырылды. Сондықтан өнеркәсіпті қалпына келтіру заңын мәжбүрлі деп қарастырса да, бірақ американдық монополиялар үшін жайлы картельдестіру нысаны болып табылады.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы басында американдық іскерліктер ортасының құлшыныспен қабылдануына қарамастан, 1934 жылдың күзінде артық регламенттеу және орталықтандырумен наразы болған олар бұл заңды қайта қарастыру туралы сұрақ көтере бастады, себебі 1933 ж. наурыздан шілдеге дейін өнеркәсіп өнімдерінің өндірісі күрт жоғарылай түсті.
Жаңа бағыттың түбегейлі дамуын болдырмау мақсатында олар арнайы ұйым Американдық бостандық лигасын құрды. Сондықтан 1935 жылы президент Рузвельт бұл заңның әрекетінің мерзімін ұзайту туралы сұрақ қойғанда, ол әр түрлі күштердің қатты қарсылығына қақтығысып қалды.
Ірі бизнес өкілдері өнеркәсіпті қалпына келтіру заңын жеке кәсіпкерлік әрекетінің бостандық идеалдарының айқындамасы жағынан сынады және тіпті онда мемлекеттік социализмді көрді; шағын кәсіпкерлер өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы монополиялармен бәсекелестік күрестегі олардың айқындамасын әлсіретеді деп есептеген. 1935 жылы жақтаушылар қатары қарсыластарға қарағанда аз болып шықты, және 1935 жылдың 27 мамырында АҚШ-тың Жоғарғы соты оны конституциялық емес деп қабылдады, бірақ мемлекеттің реттеу рөлі көбінде сақталды.
1933 жылы фермерлердің бүкіл жалпы ереуіл жариялағанның қарсаңында АҚШ Конгрессі екінші маңызды заң - ауыл шаруашылығын реттеу туралы заңын қабылдады. Оны өткізу үшін Ауыл шаруашылығын реттеу әкімшілігі құрылды. [16,5-6]
Тауар өнімдерінің өндіруіне фермерлардың жұмсалатын және де оның жүзеге асқаннан кейінгі алатын баға арасындағы қайшыны жою мүмкіндігі заңның басты идеясы болды. [17, 33]. Заң аграрлы дағдарысты менеу үшін ауылшаруашылық өнімдер бағасының деңгейін 1909 -1914 жж. көтеру шараларын қарастырды. Солардың ішінде:
1. Егіс алқабы және қара мал басының қысқаруы. Әр егілмеген гектар үшін фермерлер өтемақы және сыйлық ақы алды, компанияларға салық, ұнға салық және мақта-мата иірілген жіпке салық есебінде олар мобилизацияланды. Мұндай шараларды енгізу кезеңінде дәнге деген болып жатқан бағалар оны отын ретінде қолдану тиімді етті және кейбір штаттарда дән мен жүгеріні ағаш пен көмір орнына жақты.
2. 1933 ж. басында 12 млрд. доллар, жеткен фермерлік қарызды мемлекет төтенше шаралар бойынша қаржыландыруы және күйзелген фермалардың аукционнан сатуы тоқтатылды.
Бұл заңды өмірге жүзеге асыру 10 млн.акр мақта егілген алқаптың жыртып тастауына алып келді, бүкіл егістіктің (14) жойды.
Ауыл шаруашылығын реттеу әкімшілігінің жұмысы нәтижесінде жиырма үш миллион қара мал және 6,4 миллион шошқа сойылды. Еттің бөлігі, сүт, бидай және басқа да азық-тұлік өнімдері тыңайтқышқа аналып, жарты бөлігі аштықтан азап шеккендерге берілді (осындай жолмен аштық мәселесі шешілді). Американдық фермерлер құрғақшылық болса, қуанатын болды. [18,404]
1934 жылы АҚШ-қа қатаң құрғақшылық және құм боран түскенде елеулі астықты азайтты. Соның нәтижесінде, аграрлы секторда бағаны қолдау жүзеге асырылды және жағдайы жақсарды, 1936 жылға қарай фермерлердің табыстары 50%-ке өсті. Қарыздың арқасында көптеген фермерлік шаруашылықтар дағдарысты жеңіп шықты. Бірақ, бүкіл фермалардың (600 мың) 10% -ке жуығы қайыршылық күйге түсіп, жұрт бәсекесіне салып сатылды.
Ауылшаруашылықты реттеу туралы заңының қарастырған шаралары ең алдымен шағын фермерлік шаруашылықтарды қозғады, өйткені ірі фермерлер құнарлығы аз жерлер арқасында егістікті қысқартты, өндіруді ұлғайту және алған өнімдерді көбейтуге жету үшін бұл ысырапты жақсы жерлердің өңдеуін жақсарту, ауылшаруашылық машиналарын және тыңайтқыштарды сатып алумен есесін қайырды.
Жеңілдік несиемен қарыздары жоқ, тек қана бәсекелестік қабілеттілігі бар фермалар ғана қолдана алатын еді. Ірі ауылшаруашылық монополиялар және фермерлер бағалардың көтерілуінен үлкен табыс алды. Осының арқасында жер меншігінің шоғырландыру үрдісі күшейді.
3. Инфляциялық шаралар. Үкіметтің долларды құнсыздауға, күмісті ремонетизациялауға, 3 млрд. доллар қазына билеттерінің, мемлекеттік облигацияларды шығаруына құқықтары болды. Нәтижесінде, 1933-1935 жылдар аралығында фермерлер 2 млрд. доллар сомасынан артық несие алды, және аукционда тоқырауға ұшыраған фермаларды сату тоқтатылды. [19,19]
31 наурызда Рузвельт конгресс арқылы өзіне ерекше қымбат болған Азаматтық консервация корпусын құру туралы заң жобасын өткізді. Бұл заң 250 мың жұмыссыз жастарды ұлттық саябақтарда және ормандарда жұмысспен қамтамасыз етті, ал Азаматтық консервация корпусы арқылы жасыл униформаны киген 2 миллион жас американдықтар өтті.
Азаматтық консервация корпусы елдің бүкіл территориясының еңбек лагерьлер желін қамтитын болып есептелді, яғни мұнда көбісі жұмыссыз жастарға баспана, киім, тағам берілді, медициналық қызмет көрсетілді, және сондай-ақ ынсапты ақшалай қаражат (айына 30 доллар), егер көп бөлігін өздерінің жанұяларына жіберсе (айына 25 доллар) берілді. Олар орнына, яғни ағаш өсіру, топырақ эрозиясын болдырмау, саябақтарды, қорықтарды абаттандыру және тағы басқа байланысты түрлі жұмыстарды орындау керек еді. Олардың нәтижелілігі үшін генерал Макартур және полковник Джордж Маршалл жауапты болды. Флоридадан бастап Канадаға шейін 200 миллион ағаш отырғызылды.
1935 жылы Жаңа бағыт саясатында солға бұрылыс көрсетілді. Дегендеріне еңбекшілер өзінің күресімен жетті.
1933-1939 жылдар аралығында 8 миллионнан аса адам ереуілге шықты. Тап күрестің ең белсенді формасы отырма ереуіл еді, яғни жұмыскерлердің жартысы зауыттардың ішіңде қалса, қалғандары тәулік бойы пикетке шықты. Тіпті кәсіпкерлердің озбырлығы ерекше сезілетін салаларда да мұндай ереуілдер эффекті болды және юнионизациялануына (кәсіподақтардың құрылуы) ықпалын тигізді. Жұмыскерлер әлеуметтік қамсыздандырудың федеральды жүйесін енгізу үшін күресті. 1936 жылы бүкіл жұмыскерлер ұйымдарының бірігуі болып қалды, және олар Американың бірыңғай жұмыс альянсына қосылды. Фермерлердің біріккен лигасы және үлескерлер одағы құрылды.
Еңбекшілердің кең түрдегі қозғалыстары нәтижесінде Рузвельт үкіметі Жаңа бағыттың екінші кезеңінің орындалуында жұмыскерлердің және фермерлердің анағұрлым көп түрде мүдделерімен санасуға мәжбүрлі болды.
АҚШ-тың жұмыскерлер табын жаулап алудағы маңыздысы болып Вагнер заңының қабылдануы екенін мойындау қажет, өнеркәсіпті қалпына келтіру заңының күші жойылған кезде оның биллі Конгресстің қарауына жіберілді. Биллде жұмыскерлер өздерінің мүдделерін кәсіподақ және кәсіпкерлермен ұжымдық келісім жасау жолы арқылы ұжымдық қорғанышқа қажеттілік мойындалды.
Жұмыскерлердің ереуілдер жасауға құқықтары мойындалды. Әкімшілік кәсіподақ қатарында болғандықтан жазалау шараларын қолдана алмады және жұмыс ұйымдарының ішкі істеріне араласа алмады. Соттарға кәсіподақтардың жұмыс қозғалысы заңды бұзған үшін шағымындарын қарастыру міндетті жүктелді.
Вагнер заңынан кейін біренеше апта өткесін қабылданған әлеуметтік қамсыздандыру заңы да маңызды еді. Олармен кәрілігіне байланысты зейнетақы және жұмыссыздық бойынша жәрдемақы жүйесі енгізілді. Зейнетақы 65 жастан бастап орнатылды; Науқастарға және мүгедектерге көмек көрсетілді. Зейнетақы фондтары еңбекшілердің және кәсіпорын жарналарынан қалыптасты. Зейнетақымен қамтамасыз ету мөлшері бүкіл ел үшін бірыңғай орнатылды. Жәрдемақыны алушылар аясы, төлемнің өлшемі және уақыты штаттардың заңнамасымен анықталды. Бірақ заң жұмыскерлер және сауда қызметкерлері, қызмет көрсету салаларына таралды.
Жаңа бағытты өткізудің екінші кезеңінде қоғамдық жұмыстарының масштабы көбейді. Егер, бірінші кезеңде бұл мақсаттарға 3,3 млрд.доллар, бөлінсе, онда 1935жылы - 4,9, ал 1938 жылы - тағы 5 млрд. доллар бөлінді.
Г. Гопкинсоның басқаруымен қоғамдық жұмыстарын жүзеге асыру бойынша жаңа әкімшілік құрылды. 1936 жылдың басына қарай қоғамдық жұмыстармен 3,5 млн адам қамтылды.
1938 жылы еңбек жағдайларының әділдігі туралы заңы қабылданды, бұл заңмен бала еңбегін пайдалануына тыйым салынды, федеральды мағынадағы кәсіпорындарда еңбекақының бірыңғай мөлшері орнатылды, яғни оның минимальды және максимальды деңгейлері, жұмыс аптасы уақытының максимальды шегі - 44 сағат еді.
Бұл кезеңде үкімет ірі фермерліктерге ғана емес, және де төмен табыстағы шаруашылқтарға да көмек көрсетті. Мигрант-жұмыскерлер лагерьлерде тұруға, ферма сатып алу үшін жалға алушылар қарыз алуға және де кооперативтерге бірігуге рұқсат болды. Егістік алқаптарының қысқаруына байланысты шараларының жалғасуына қарамастан, 30-шы жылдары байқалған құрғақшылық және құм боран келеңсіз зардаптарынан топырақ құнарлылығын қалпына келтіру бойынша кампания басталды.
Жаңа бағытпен өткізілген бүкіл шаралар, оны АҚШ тарихындағы ең прогрессивті беттерінің бірі етті.
Жаңа бағытты бағалағанда, ол мемлекеттік-монополиялық капитализмнің бекітілген тарихи дәуірге сай келгенін атап өту жөн және АҚШ экономикасының мемлекеттік-монополиялық капитализмнің сатысына өту беталысын кескіндеді.
Мемлекеттің реттеу рөлінің белсенділігі арқасында, ел дағдарыстан шыға алды, американдық монополиялардың табыстары өсті.
Рузвельті Жаңа бағыт үкіметін өткізгенде, жұмыскерлердің, фермерлердің, қаланың шағын буржуазиясының, негр халықтарының белсенді үкіметі, оралымдылық етуге, орағытуға, әр түрлі жұрт топтарының мүдделерін ескертуге және еңбекшілерге жеңілділіктер жасауға мәжбүр етті.
Сол уақытта Жаңа бағытты социалистік жоспарға көшу деп қарастыруға болмайды, өйткені жекеменшік берік болып қалды, бір де кәсіпорын немесе банк ұлттандырылмады.
Жаңа бағыттың үкіметі нәтижесінде АҚШ-та ірі буржуазияның айқындамасы бекітілді, ол бүкіл өнеркәсіп- экономикасында, банк жүйесінде, аграрлы секторда бақыланды.
Банктардың және өндірістің шоғырлануы күшейді. Бұл үкімет жетекші топтағы американдық монополистикалық капитал үшін айрықша қолайлы салдары болды.
Жаңа бағытты өткізу ауырпалықсыз болмады. Жаңа бағытқа қаржы монополияларының сақтанымпаз топтарының өкілдері - жұмысшыларға қарсы шығарылған заңнаманың ескі әдістерінің жақтаушылары қарсы болды. Рузвельтке Морган, Дюпон, Рокфеллер, Мэллон қарсы болды.
Жаңа бағытқа қарсылық экономикалық дағдарыстың әлсіреуімен күшейді, ол өнеркәсіпті қалпына келтіру, ауыл шаруашылығын реттеу туралы заңдарының күшін жоюына, сондай-ақ Вагнер заңының бұзылуына әкелді. Құрылған Американдық бостандық лигасы мемлекеттік реттеуден бас тартуды, ірі капиталға салықтың төмендеуін және еңбекшілерге қатысты қатал бағытқа өтуді талап етті.
Рузвельт үкіметінде мемлекеттік-монополиялық капитализм дамуындағы либеральді-реформистік нұсқаларының белгілері орындалды. Ұдайы өндіріске және әлеуметтік бағларламаға қаражат бөлуді жүзеге асыратын, оның үкімет бағыттының маңызды құралы бюджет болып табылды. Мұндай үкіметке Рузвельт бірден келген жоқ, ол алғашқы кезде экономист-ғалым Кейнстің тапшылық қаржыландыру практикасы туралы ұсынысын қабылдамады, өйткені сайлау алдындағы науқанда теңгерімді бюджетке жетуге уәде берді.
1935 жылы Рузвельт мұқтаж армиясы барда, бюджет теңгерімді болып қалады деп ашық түрде жариялады. [20, 24]
Бұл кезеңде Жаңа бағыттың айналасында либеральді-демократиялық күштердің кең коалициясы бірлесті, соның арқасында 1936 жылы Ф. Рузвельт жеңіп, президент лауазымының екінші мерзіміне сайланды.
1937 жылы ол Вагнер заңын және басқа да әлеуметтік заңнаманың актілерін санкциялаған елдің жоғарғы сот инстанциясы - Жоғарғы сот реформасыны кірісті.
1938 жылы Рузвельт жаңадан мемлекеттік қаражат бөлу көмегімен сұранысты ұлғайту, яғни аздап тартып шығару деп аталатын жоспарды өткізе бастады.
Қоғамдық жұмыстар көлемі ұлғайды, жәрдмақыны алушылар саны 21,3 млн. адамға дейін көбейді. Бюджет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz