Қазақ - Жоңғар шапқыншылығындағы Шақшақ Жәнібек батырдың алатын орнын айқындау
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Халқымыздың алдағы тарихына көз жіберсек
ХVІІІ ғасыр тарихы Қазақ тарихында көптеген ірі-ірі оқиғаларды туындатқан.
Дара тұлғалы данышпандарды Қабанбай, Бөгенбай, Шақшақ, Жәнібек сынды
батырларды дүниеге келтірген күрделі де көп мазмұнды бір дәуір екендігі
даусыз. ХVІІІ ғасыр тарихын қазақ мемлекетінің саяси хал ахуалын зерттеген
ғалымдарда екі жақты пікір қалыптасқан.
Көлемі жағынан еліміздің ортанқолдай аудандарының жуан ортасында
болып, ал халық саны, әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан ең төменгі
орындардың бірін иеленетін Ә.Жанкелдин атындағі Торғай ауданы - тарихи
Торғайдың қазақ тарихындағы орыны ерекше зор. Сонау Шыңғысхан заманынан
бастап берғі Ресейге қосылғанға, одан күні бүғінғе дейінғі көптеген тарихи
соқталы оқиғалардың дені осы Торғай жерінде өткен, мұны жырақтағы
батысеуропалық ғалымдар, соның ішіңде саясат классигі К.Маркстың өзі атап
өтеді. Сол Торғайда қазақ елінің тарихи дамуына әсер еткен көптеғен ұлы
қайраткерлер өмірге келген. Солардың ішіңде Шақшақ Жәнібекгің орыны тым
бөлек. Бір көңіл аударарлығы, жеті атасынан билік пен батырлық үзілмеген
Шақшақ Жәнібекгің ұрпақтары да халқымыз үшін аянбай еңбек етті. Қазақтың
қабырғалы қаламгері Сейіт Кенжеахметұлы бұл жөнінде былай деп жазған
болатын: Шақшақтан Көшей, Көшейден Қошқар батыр, Қошқардан Тұрлығүл мен
Жәнібек туады. Жәнібек ұрпақтарының бәрі батыр, би, ел алдыңда беделді әрі
сыйлы болған. Ал, Тұрлығұл ұрпақтары атадан балаға жалғасқан сегіз қырлы,
бір сырлы білімпаз, өнерпаз әнші, күйші, шешен, ақын, саятшы, атбегі
болған.
Тарихи сана, жад, жете, ұрпақтар сабақтастығы мен тәрбиесі сияқты
біраз ұғымды көкірек көзі деғен екі ауыз сөзге сыйғызуға болады екен.
Елде болса қарияң, жазып қойған хатпен тең дегнде құймақұлақ, көнекөз
кісілерді тасқа басылған жазуға теңеғен ғой. Бұрынғы өткен билердің,
батырлардың, ақын-жыраулардың сөздерінің бірқатары бүгінгі рухани
қазынамыздан көп ретте осындай руханият қайраткерлерінің ерен еңбегі
арқасында орын алғаны даусыз. Жәнібек бабамыз туралы мол деректі кезінде
көрнекгі жазушы Әбіш Кекілбаевқа ұсынып, тарихи қайраткердің көркем
бейнесінің шынайы сомдалуына Тұрлығұл ұрпағы Ахметқан Әбіқайұлы өлшеусіз
үлес қосты.
Азиядағы түркі елдерінің тарихы мен мәдениетінің даму жөнінде көп
еңбек жазған шығыстанушы ғалым академик В.В.Бартольд ХVІІ - ғасыр қазақ
ордасы кезеңдерінің ішінде ауыр кезең құлдырауы деп баға берді. Не себеп?
Әз Тәуке хан (1680-1718) дүние салғаннан кейін елде хандардың арасында
таққа таласу этикалық құрылым, яғни үш жүз өз алдарына бөлініп ыдырай
бастады.
Оның ең бастысы бірліктің экономикалық негізінің әлсіреуіне байланысты
еді. Ертеден қазақ қоғамының бір тұтастығы оның шаруашылығының сиректігіне
байланысты болған. Яғни шығысы мен батысы, оңтүстігі мен солтүстігін
жалғастырып жатқан ата кәсібі мал шаруашылығы болса керек. ХVІІІ -
ғасырдағы жоңғар мемлекетінің үзілмеген шапқыншылығы салдарынан көптеген
қала қирап сауда-саттық тоқтаған.
Саяси және әлеуметтік экономикалық бет бейнесіне әсер еткен Ресей
империясымен жақындасуы еді. Ұзын ырғасында ХVІІІ - ғасырдың бірінші
ширегінде қазақ хандығы зор саяси және әлеуметтік экономикалық дағдарысқа
ұшырады.
Ал екінші пікірді өзінің ат жалындай қысқа өмірінде, қазақтың шоқ
жұлдызды атанған, артынан көп еңбек қалдырған әйгілі ғалым этнограф Шоқан
Уәлиханов болды. Ол өзінің Абылай атты еңбегінде в пердании Киргизов
Абылай носит какой-то поэтический орел, век - Абылая у них является векам
Киргизского рацарства деп жазған.
Қазақ халқы осы бір жаугершілік заманда ұлы батырларды дүниеге әкеліп,
ұлан-байтақ жерді жан-жақтан анталаған жаудан қорғады. Ақтабан шұбырынды
заманында қайғы мен қасірет жайлады, халық көңілін мұң басты. Сол бір
қысылтаяң уақытта қазақ халқы есін жиып бір жеңнен бас шығарып азаттық
күреске шықты.
Шоқан Уәлиханов Рыцарство деген ұғымды ерлік, батырлық, азаматтық,
ұлттық сана оянған дәуірге бағалаған еді.
Халқымыз тәуелсіздікке қолы жетіп, өз тарихына өзі үңіле бастағанына
көп уақыт өткен жоқ. Дегенмен де осы бір сәтте Жоңғар шапқыншылығына қарсы,
одан қалды Ресей, Цин империясына қарсы азаттық күрес тарихына ден қойып
ғасырлар бойы ескерусіз қалған Асқар тау Биік тұлға болып көрінетін
Асыл арыстарға жол ашып атын жаңғырту.
Оны болашаққа қалдыру, қазіргі көзқарас тұлғасынан алғанда бұл
тақырыпта ана тілін де жазылған тарихи шығармалар өте сирек.
Тарих неден тұрады? Тарих. Тарих адамдар мен солар араласқан тарихи
оқиғалардан, ұлт басынан өткен кезеңдерден тұрады.
Мақсаты мен міндеті. Шақшақ Жәнібек сол тарихты жасағандардың бірі, ол
тарихтың кейіпкері, ол өз уақытының қозғаушы күші, қайсар қайраткері болған
адам. Тұлғаның сан қырлы қабілет сырларын ашып, сөйлету. Сонымен қатар
ХVІІІ - ғасырдағы қазақ хандығының саяси және әлеуметтік құрылымын, ішкі
және сыртқы саясатын, көршілес елдермен қарым-қатынасын дипломдық жұмыс
арқылы көрсету. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады
Шақшақ Жәнібек батырдың өмірбаяны мен ұрпақтары жайында мәліметтерді
зерттеу;
Қазақтың қамал қорғаны Шақшақ Жәнібек жайлы сараптау;
Шақшақ Жәнібек батырдың мәмілегерлік, шешендік рөлін көрсету;
Қазақ-Жоңғар шапқыншылығындағы Шақшақ Жәнібек батырдың алатын орнын
айқындау;
Шақшақ Жәнібек батыр: тарихи тұлға және аңыздық кейіпкер екендігін
зерттеу;
XVIII ғасырдың басындағы Торғай өлкесінің әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайын сипаттау.
Ғылыми жаңалығы. Кешегі кеңес дәуірінде таптық тұрғыдан қарап
батырларға, билерге әділетсіз баға беріп Вся жизнь казахов проходила во
взаймных грабежах в грубых насильях при почти полном господстве батыров -
деп шынжыр балық жалаң төс үстем тап өкілдерінің қолыңдағы қол шоқпары
саналды. Міне ел қорғаған әділ баға беріп Шақшақ Жәнібек сынды батырлар
бейнесін қайта жаңғырту. Немістің ұлы философы Гегельдің айтқанын еске
аламыз. Тарихи тұлғалардың ұлылығы оларды жалған емес, аса қажетті, әділ
ұлы дүниені жүзге асыра білуінде.
Осындай тарихи тұлғалардың қатарына Шақшақ Жәнібек те жатады. Оның
дара тұлғасы, қолбасшылық таланты мен саяси көрегендегі қазақ халқының
Жоңғар шапқыншылығына Ресей империясымен, Қоқан хандықтарының алартуына
қарсы күреске байланысты қалыптасқан күрделі тарихи кезінде көзге түсті.
Зерттелу деңгейі. Шақшақ Жәнібек сол қазақ халқының тағдыры талай кыл
үстінде, қылыш-жүзінде тұрғанда билігін ұйымдастырып үш жүздің басын қосып
анталаған жауға тойтарыс берген тарихи тұлғалардың ХVІІІ ғасырда Тархан
Жәнібектің орнын зерттеу үшін басты деректер болып, саналатын құжаттар
Ресей архивтерінде. Олар Ресей патшаларының грамоталары мен указдары. Сенат
пен сыртқы істер коллегия документтері, аталмыш органдардың хандарымен,
сұлтандарымен жазысқан хаттары. Қазақ хандығында болып қайтқан Орыс
елшілерінің жазбалары міне, осындай документтерден тұратын, Қазақ-Орыс
қарым-қатынас деген жинақта жүзден астам құжаттар бар. Бұл материалдарда
Жәнібек туралы, оны ішкі және сыртқы саясатынан көптеген мағұлматтар
береді. Осы тақырыпта Цин империясының Орта Азиядағы саясатын мейлінше
кеңірек зерттеген тарихшы Б.П.Гурявичтың еңбегінен көп мәліметтер аламыз
[1]. Р.Сүлейменовтың айтуынша Гуревич Орталық азияның екі ғасырлық бай
тарихынан Қытай, Ресей архивтерінен пайдалана отырып өте құнды, кұжаттары
жинақталған, ол қазақ жастарының Ойрат әскерінен жеңілу себептерін дұрыс
зерттеген, яғни қазақ басшыларының алауыздығын, олардың Жоңғарға бар күшті
соғыстың алғашқы кезеңінде дұрыс шоғырландыра алмағанын жақсы сипаттаған
тұлғаны тануда ғылыми және әдеби еңбектер аз еместігіне тәубә.
Петербург және Орынбор мұрағаттарын былай қойғанда, әрі-берідегі
тарихшылардың көпшілігі Жоңғар шапқыншылығы жайлы қалам тартқанда, Жәнібек
батырдың істерін қалтарыс қалдырған жоқ.
Өткен ғасырда-ақ Шоқан Уәлиханов, В.Левшин, И.Крафт, В.Бартольд
секілді жалпыға мәлім оқымыстылар Жәнібек танудың негізін қалап берді.
Қазақ тарихының ХVІІІ ғасыр кезеңіне байланысты негізгі түпнұсқа
деректеріне Орта Азия және онымен көршілес елдер Парсы, Тәжік және Түрік
тілдерінде жазылған үкіметі уақытында басылып шыққан Қазақ хандықтарының
ХV-ХVІІІ ғасырдағы тарихы жөніндегі мәліметтер атты еңбек Мәңгілік ел
журналы № 1-2, басылды [2].
Шақшақ Жәнібек және оның дәуірі жайлы мағұлмат беретін әдебиеттер
баршылық. Олар қазақстанның тарихына арналған революциядан бұрын шыққан
басылымдар. Оған ең алдымен В.В.Аристовтың, Ш.Уәлихановтың еңбек жазбалары
жатады. П.И.Рычковтың жазған 11 кітабының ешбірінің әлі күнге қазақ тілінде
жарық көрмеуі қынжылтады.
Мұрағаттарды былай қойғанда, Орынбор облыстық тарихы өлкетану
мұражайында және орталық ғылыми көпшілік кітапханасына ХVІІІ ғасырдың
алғашқы жартысын, Қазақстан Ресейге қосылуын бейнелейтін бірақтар кітаптар
жақсы сақталыпты. Соның ішінде А.Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургтен
шыққан Описание киргиз-казах или киргиз-кайсацк орд и степей,
П.И.Рычковтың История Оребуржья, Орынбор 1896 жыл, И.Крафтың Сборник у
законении киргизских степных областей Орынбор 1898 жыл атты кітаптарындағы
Жәнібек тарханға байланысты деректер арнап талдауды талап етеді.
Сондай-ақ 1900 жылы Орынбордан шыққан Тургайская область атты тарихи
очеркте ХVІІІ ғасырдағы қазақ өмірі жайлы тың деректер, біз тосын жайлар
молынан баяндалады.
ХVІІІ ғасырдағы Қазақстанның тарихынан зерттеген ресей тарихшыларында
Шақшақ Жәнібектің атын аттап өте алмады. А. И. Левшин описание Киргиз-
казачьих или Киргиз-кайсацких Орд [3]
Жәнібек батыр туралы біршама объективті мәліметтер 1935 жылы
С.Д.Асфендияров жазды, Қазақстан тарихы атты еңбегінде [4], 1941 жыл
М.П.Вяткин шығарған Қазақ ССР тарихы очерктерінде бар [5]. Бұл кітаптарда
Шақшақ Жәнібектің өз халқының тағдырындағы орай қазақстан тарихындағы қиын-
қыстау процесстермен ұштастырыла көрсетілген. Қалайда бұл авторларды
тарихты бұрмалады деуге еш негіз жоқ.
ХVІІІ ғасыр тарихына байланысты академик Р.Б.Сүлейменов пен
В.А.Мойесевтің бірігіп жазған кітабының орны өте жоғары [6]. Себебі оның
маңызы орыс архивтеріндегі құжаттарды, Қытай авторларының еңбектерін
кеңінен пайдалануында ғана емес, ең бастысы кітапта Қазақстанның тарихи
даму процестерін айқын көрсете білген. Ірі тұлғаларды көрсете білген.
Оларға мемлекет қайраткері деген баға беріп, басқа мемлекеттермен қарым-
қатынастарын зерттеп суреттейді.
Қазақ халқының ұлы перзентінің бейнесін жасауға көптеген жазушы
ақындар, халқымыздың асыл перзенттері Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет
Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Көкбай ақынды қалам
сілтеді. А.Байтұрсынов өзінің әдебиет танытқыш атты еңбектің Жәнібек
батыр деген тарауында Жәнібектің шешендікке жас кезінен үйреніп, ел ағасы
болып қалыптасқанын көрсеткен. Көкбай ақын Абылай хан дастаны деген ұзақ
жырында хан көтерілген Абылайға Шақшақ Жәнібектің абыз санатында бата
бергенін айтады. Аса көрнекті қаламгер, мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбаев
Жәнібек батыр бейнесін көркем әдебиетте сомдай алды [7].
Дипломдық жұмысында тарих бетінен осы уақытқа дейін алынып, айтылмай
келген ұлы тұлға жайлы ақапараттар келесі зерттеушілерде қарастырған:
А. Кушкумбаев Военное дело казахов в XVII-XVIII веках [8], А.И.
Соловьёв Древние тюрки – Часть 5 http:history.novosibdom.ru[9], Абай.
Энциклопедия. – Алматы:Қазақ энциклопедиясының [10], Абайдың ақын
шәкірттері [11], Абдакимов А. История казахстана (с древнейших времен до
наших дней) [12], Абылай хан. Тарихи жырлар[13], Алпысбаев Қ. Поэма және
сюжет [14], Әбсадықов А. А. Ауыз прозасының жанр түрлері[15], Әдебиетану
терминдерінің сөздігі [16], Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық [17], Валиханов
Ч.Ч. Аблай Собрание сочинений в пяти томах [18].
Диплом жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ұлтқа ұйтқы ұлы тұлға. Шақшақ Жәнібек Тархан.
1.1 Шақшақ Жәнібек батырдың өміржолы мен ұрпақтары.
Қатпар-қатпар тағдыр кешкен халқымыздың жазба тарихы жұтаң десек те,
ғасырлар қойнауынан жеткен аңыз-әңгімелер, жұрт аузында жатталып ұрпақтан
ұрпаққа өткен жырлар-толғаулар қазақ елінің ел қорғаны асыл ерлерден
ешқашан кенде болмағанын танытады. Тәуелсіз ел болып, оңымыз бен солымызды
барынша байыппен үңіле бастаған соңғы жылдардың ішінде бұрын үстірт қана
қарап келген хаттаулы деректермен құжаттардың өзі көп нәрсені аңғартады
және жаңаша пайымдауға мүмкіндік беретіні байқалуда.
Жалпы біз баяндағалы отырған XVIII ғасырдың алғашқы жартысы. Бұл
халқымыздың өміріндегі ең күрделі кезеңдерінің бірі, қазақ халқының тағдыры
аса қиын тұсқа тірелген кезі. Елдің ертеңі не болары кәдікке айналып,
ерлерінің толарсақтан қан кешкен тұсы. Сол тұста екі бүйірден Жоңғар және
Еділ қалмақтары қысқанда, түстіктен Қоқан мен Хиуа хандықтары тынымсыз
мазалағанда, қазақ жері үшін қасық қаны қалғанша шайқасып, жасанған туы
жығылмай өткен батыр бабаларымыздың үлкен легі көз алдымыздан өтеді. Сол
ұлы керуеннің алғы шебінде Шақшақ Қошқар ұлы Жәнібек тарханның болғандығы
дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Батыр бабамыздың есімі мінекей үш ғасыр
бойы халқымыздың есінен шықпай айтылып келген. Оның себептері де бар,
біріншіден, батыр бабаға қатысты мекен атауларымен оқиға іздері, қазақ
даласының қай түпкірінде де кездеседі. Жәнібек тарханның тұлпарының тұяғы
қара Ертістің жағасынан, Еділ сыртынан, Орал тауының етегінен Қырғыз
Алатауына дейін түгел жеткені анық. Екіншіден батыр бабаның кіндігінен
тараған ұрпақтарының өзі бүгінде бір тайпалы ел болып отыр. Ал, батырдың
шарапаты мен ықыласы тиген, қасиетті тұлға абыздың батасын алған
тұстастарының ұрпақтарының өзі несан. Үшіншіден, ол кісіге арғы-бергі
тарихшылармен жырауларды былай қойғанда, өз замандастарының арасында арнау
қалдырмағандары сирек. Сол дәуірдің куәгері, дуалы ауыз Бұқар жыраудың бір
сөзі былай делінеді:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Қаздауысты Қазыбек,
Шақшақ ұлы Жәнібек.
Ормандай көп орта жүз,
Содан шыққан төрт тірек.
Сол тұстағы ақындар мен жыраулардың, батырлар мен билердің, хандар мен
сұлтандардың осындай арнау сөздерін хаттай беретін болсақ, өте көп біз
содан қысқа ғана үзінді келтіріп отырмыз. Қай тұсқа көз жүгіртсек те, ұлы
Жәнібектің (оны Ер Жәнібек , Шақшақ Жәнібек, Абыз Жәнібек, Тархан Жәнібек,
Жәнібек би, Жәнібек батыр деп те атайды) сегіз қырлы, бір сырлы адам
болғанын аңғаруға болады. Өткен дәуірдегі жат жерлік тарихшылар мен
зерттеушілердің, атап айтқанда А. И. Левшин мен В. Бартольдтің, И. Крафт
пен И. П. Рычковтың жазбаларында Жәнібектің өр тұлғасы жайлы мұрағаттар көп
кездеседі.
XVIII ғасырда өмір сүрген тұлғалар арасында жазба дерек ең мол қалған
кісі - Шақшақ Жәнібек тархан екен. Бұған дәлел Петербург, мен Орынбор
облыстық мемлекеттік мұрағатындағы қолжазбалар мен архивтік құжаттар [6].
Жәнібек Қошқар ұлы Торғай жеріндегі Тосын құмы атырабында, қазіргі
Шақшақ Жәнібек атындағы ауылда XVII ғасырдың аяғында дүниеге келген.
Жәнібектің ұлы аталары бабасы Шақшақ Орта жүздің тоқал арғынынан (кейбір
деректерде кіші арғын деп те атайды) тарайды. Шақшақтан; Көшей, Дүзей,
Бақай, Томай, Есназар, Ақназар өз атасы Көшейден тарайтын ұрпақтар
-Қарабас, Қошқар, Аю, Тінет, Еламан және Қалқаманның ата қоныстары осы
Тосында. Жәнібек Қошқардың Тінібек пен Тұрлығұлдан кейінгі үшінші, яғни
кенже баласы болған. Тарихи деректерде және ауыз екі әңгімелерде Қошқар ұлы
Жәнібек деген тіркес сирек айтылады. Ол көпшілікке Шақшақ Жәнібек деген
атпен мәлім. Жәнібек жеті атасынан батыр болған адам, түпкі аталары
Бөлтірік пен Шағыр ерлікте жұбын жазбай өткен ерен тұлғалар болған Шағырдан
туатын Аманжол, Сомжүрек те соңғы демдеріне дейін ел намысын бәрінен биік
ұстап өткен жандар. Аманжолдың ортаншы ұлы Шақшақ әйгілі Есім ханның
тұсындағы қазақтың бетекке ұстар батыры болған. Сондықтан Жәнібектің Шақшақ
Жәнібек атануы да осыдан болса керек[15].
Шақшақ Жәнібектің өмір баянына келсек, ол кісі дүниеге келген ХҮІІ
ғасырдың соңы XVIII ғасырдың орта шені аралықта. Қазақ халқы жоғарыда
айтылған өте күрделі кезеңдерді басынан өткерді. Әз-Тәукенің кезінде
түзелген Бұқар жырау мен Төле биден бата алған , Әбілмәмбет пен Абылайды
хан тағына өзі отырғызған , Әбілхайыр мен Сәмекеге, Қаздауысты Қазыбек пен
Әйтеке билерге тұстас болған. Қаракерей Қабанбай мен Қанжығалы Бөгенбай,
Тама Есет пен Бәсектин Малайсары мен жұбын жазбай өткен , Керей Жәнібекке,
Уақ Бармақ пен Баянға Шапырашты Наурызбай мен Тарақты батырларға ақ батасын
беріп , жауынгерлік томағаларын сыпырған Шақшақ Жәнібек Тарханның өмірінің
өлшеусіз кезеңі елі мен жерін қорғай , халқының жағдайы мен болашақ
ұрпақтың қамы үшін күресумен өткен тарихи тұлға[16].
Сөзіміз дәйекті болу үшін айтар болсақ, ол кісі қазақ жоңғар
шапқыншылығына он алты, он жеті жасынан бастап қатыса бастаған және сол
кездің өзінен бастап алғадайлыққа шығып өзінің жау жүрек ерлігімен көзге
түсіп, қазақ батырларының алғы шебінен көріне білген. Мысалға, В.А. Майсеев
Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮШ в.в. Алматы " Ғылым " баспасы ,
1991 жылы шыққан кітабында 1710 жылы Қазақ жоңғарлар арасында ұрыс болғаны
жазылады [6]. Қазақтар жағынан Бөгенбай батырдың бастағаны және сол жақтағы
үлкен бір қолды Қабанбай батыр басқарып, осы қолда он жеті жасар Жәнібектің
болғаны да айтылады. Осы жерде бір айта кететін жәйт, бұрын-соңы жаряланған
еңбектерде, тіпті Қазақ Энциклопедиясының әуелгі және соңғы басылымдарында
да Жәнібек батыр жайлы деректер болғанымен, оның туған жылы көрсетілмеген.
Ал жаңағы ұрыс өткен жылды және батырдың он жеті жасында жорыққа қосылғаны
жайлы ел - аузында айтылатын аңыз - әңгімелер мен тағы жаңа құжаттарды
пайдаланып, ол кісі туралы жазушылар батырды 1693 жылы туылған деп
пайымдайды. Қашаннан айтылып жүргендей, қазақ тарихында Жәнібек есімді
кісілер бірнешеу. Біздіңше, оның алғашқысы тұңғыш қазақ хандығының басында
болған Әз-Жәнібек. Ол ХV ғасырда өмір сүрген, шамамен хан тағына 1456 жылы
отырған қазақ халқының ірге тасын қалауға көп еңбек еткен[17].
Әз-Жәнібектен кейінгі елеулісі біз әңгімелеп отырған Шақшақ Жәнібек.
Бұдан басқа сұлтан Жәнібек, божбан Жәнібек, Керей Жәнібектер болған. Әз-
Жәнібектен басқа аталған кісілердің бәрі бір заманда - XVIII ғасырдың
бірінші және екінші жартысында өмір сүрген. Сұлтан Жәнібек кіші жүз ханы,
Өске әулетінің ұрпағы -Әбілхайырдың туған күйеу баласы болған. Сұлтан
Жәнібек қайын атасының тапсырмасы мен Петербургке бірнеше рет елшілікке
барған адам. Сонымен қатар, Жоңғар әкімдерімен де хан атынан келіс-сөз
жүргізген.
Ал божбан Жәнібек болса, Орта жүздің божбан руынан шыққан. Ол да өз
дәуіріндегі мықты батырлардың біреуі. Бірақ кейін сөзге еріп, қазақ
бірлігін бұзардай әрекеті үшін Абылай хан жазалап, оны ат құйрығына
байлатып өлтірткен деген аңыз бар.
Жәнібек атаулыдағы енді бір кесен тұлға Керей Жәнібек болған. Ол биеди
Жәнібектер мен замандас болғанымен бәрінен де кіші. Бұл кісі-Ертіс
бойындағы Абақ керей Беру әулеттің баласы, айтулы батыр, абзал азамат, ел
тұлғасы болған [8].
Жоғарыда Жақшақ Жәнібектің өмірінің өлемеусіз кезеңі елін қорғау үшін
ат үстінде өтті деген болатынбыз. XVIII ғасырдың басында Жоңғар және Қалмақ
билеушілерінің қазақ арасындағы алауыздықты кикілжіңді пайдаланып қазақ
даласына сан рет басып кіргенін байқауға болады. Дегенмен тарихшыларымыз
1710 жылғы шабуылмен 1723 жылғы "Ақтабан шұбырынды" оқиғалары аралыққа онша
мән бермей келді. Шындығына келсек, бұл кезең мүлде тынышсыз өткен еді. Оны
тек И. Я. Златкиннің Мәскеудегі 1983 жылы шыққан "Жоңғар мемлекетінің
тарихы" деген кітабынан ғана көруге болады. Сол кітаптағы деректерге
қарағанда, Жоңғарлар қазақ жеріне 1711-1712, 1714 және 1717 жылдары
тұтқиылдан басып кіріп, талай ойран салған. Әйтеуір, қазақ батырларының
жанқиарлығының арқасында басқыншылардың қолы болмай келген. Жәнібек
батырдың жауынгерлік және қолбасшылық қабілетінің де тұсы осы кез. Мысалы,
ол 1717 жылы Аягөз маңындағы үлкен шайқаста қазақ қолының үлкен бір қолын
басқарады. Осы ұрыста қазақтар қарсыластарға ойсырата соққы береді[31].
1717 жылғы Аягөз түбіндегі жеңістен кейін де қазақтар жағы қуана алған
жоқ. 1723 жылы қапылыста шабуыл жасаған Жоңғар әскерлері Ұлы жүз жасақтарын
бір тудың астына жиналып үлгіртпей-ақ шетінен түре тиіп ештеңеге үліртпей,
ес жиғызбай тастады. Мұсылман атаулының қасиетті мекені Түркістанмен оның
маңындағы Сайрам қалалары жау қолына көшті. Халық теріскейге Арқаға қарай
басады. Мұндай көріністі қазақ жері бұрын-соңды көрмегендей еді.
Атамекеннен ауған жұрт көкейіндегі шер "Елім-айдай" зарға айналды[32].
Ата мекеннен, ең бастысы жауынгерлік рухынан айрылған халықтың ендігі
қүрып кетпесіне кім кепіл. тіпті елдің бетке ұстар ерлерінің де енді еңсе
көтере алмауы мүмкін еді. Жоқ, халық намысынан айрылмапты. Тізе бүгілген
ерлер арасынан бірінші болып бойын түзеп алған Жәнібек екенін тарихи
жазбалардың өзі ашып көрсетеді.
Талқан болған әскерлердің басын құрамаққа 1724 жылдың өзінен-ақ қам
жасалынды. Ал 1726 жылы бостандық жолындағы күрес үлкен қимыл басы болды.
Оны басқару сол кездегі қазақ хандары мен сұлтандарының арасындағы ең
жігерлісі және айлалысы, Кіші жүздің ханы Әбілхайырға тапсырылды. Осы жолы
Орта жүз әскерінің тұтас бір қолын Шақшақ Жәнібек басқарады. Тастүйіндей
бекінген үш жүз әскері Сарысу өзенінің Бұланты саласының бойында
Жоңғарларға ойсырата соққы берді. Аталған ұрыс тарихта Қалмақ қырылған
деген атпен қалды. Осы соғыстан кейін жеңіс таразысының басы қазақтар
жағына бұрылған еді. Бір кезде үріккен киік үйіріндей дүркіреп, жол-жөнекей
дүние-мүлкін, бала-шағасын, малын шашып, беті ауған жаққа қашқан
қазақтардың тез арада кек қайтаруы ең алдымен ел басындағы, Әбілхайыр хан,
Төле, Қазыбек, Әйтеке секілді билердің, Қабанбай, Бөгенбай және Жәнібек
бастаған батырлардың айбынын асырды. Бұл кісілердің ерлігін жыраулар күндіз-
түні жырлады, шешендер аңыз-әңгімелер таратты, Бұлантыдағы жеңіс қазақ
әдебиетінде де ,тарихи деректерде де молынан қамтылған. Оны егжей-тегжейлі
қайталап жатудың қажеті болмас. Алда қазақ тарихында айрықша із қалдырған
1729 жыл тұрды. Бұның алдында Бұланты бойындағы жеңіспен қанаттанған үш
жүздің жауынгерлері сол жылы жауды тықсыра келіп, ақыры Балхаш көлінен
оңтүстікке қарай Аңырақай деген жерде шешулі ұрысқа шықты. Бұл жолыда жеңіс
қазақтар жағына шығып Аңырақай шайқасыдеген атпен тарихқа енеді. Бұл
шайқаста да Шақшақ Жәнібектің ерен еңбегі баяндалады. Отыз алты жастағы
Жәнібек батырдың бұл кез күш-қайратының тасып тұрған кезі, әскери
талантының толысқан шағы болатын. Сайдың тасындай іріктелген қазақ
батырлары Аңырақай ұрысында қандай жаудан да туған жерін қорғай алатындығын
дәлелдеді[18].
Осы сәт қазақ арасында тағыда ала-ауыздық кірді. Қазақтың тағына
отырған ұлы жүздің ханы Болат кенеттен қайтыс болды. Үш жүздің тізгінін
қолға алу үшін таққа талас басталады. Сонымен бұл жолы үлкен таққа
үміткерлер үшеу еді. Көбірек үміттісі кіші жүз ханы Әбілхайыр болса, сол
кездегі сұлтандардың ең еті тірісі және естісі де сол еді. Оның алға
тартатыны осы жолы Жоңғарларды талқандаған қолды өзі бастағаны еді. Бірақ
оны алыстататын да себеп бар. Бұрын-соңды хан аталған төре тұқымының бәрі
Жәдік әулетініен болса, Әбілхайыр Өске әулетінен еді. Келесі сәмеке болса,
болат ханның туған інісі, Әз-Тәукенің кенже баласы. Аға тағынан көп
үміткердің бірі болды. Бұл жолы төре де, қара да үлкен тақты еріксіз Болат
ханның баласы Әбілмәмбетке ұсынды. Олай дейтін себебі бұл кісі дарынды
қолбасшылығымен немесе елді аузына қаратар сөзімен көзге көбірек түспесе
керек. Дегенмен мінезінің кеңдігі хан тағына отыруына көмектеседі. Сол
дәуірдің бас батырлары Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібектердің оған үнсіз келісуі
мұның өзге төрелердей емес айттым бітті, кестім үзілдіге салмай, батырлар
ырқына көне алатындығынанда болар[19].
Әбілмәмбеттің үлкен таққа отыруына Жәнібектің де ықпалы болғаны
сөзсіз. Келесі жылдары Орынбор шекара комиссиясының бастығы генерал
-лейтенант В. А. Урусевпен келіссөз үстінде әңгімелескенде, Жәнібектің
Абулмамет, сын бывшего Болат хана, и будуще он прошлом году, в Туркестане
от знатейших киргиз-кайсацких родов, яко Аргынского, Атыгайского и Уак-
Керейского и от других удостоен в ханы и по прибытии в Орду по многих родов
поднят на епанче деуі сондықтан болса керек[9].
Дегенмен мұнан кейін үлкен таққа Әбілмәмбет, Орта жүз тағында, Сәмеке
отырса да іс жүзіндегі арқа төсіндегі руларға Жәнібек пен Бөгенбай сынды
батырларға арқа сүйеген өсіп келе жатырған жас сұлтан Абылайдың сөзі өтімді
бола бастады. Үлкен тақ қолына тимеген Сәмекенің беделі барған сайын
құлдырай түсті. 1731 жылы Кіші жүздің бірқатар рулары Әбілхайыр ханның
бастауымен Ресейдің қол астына өтсе, содан кейін іле - шала Сәмеке хан ант
беруге асықты. Бірақ сол күндері орта жүздің басқа ешбір рулары өз хандарын
қолдай қойған жоқ[20].
Келесі, яғни 1732 жылы Сәмеке хан қайтыс болады да, Орта жүз тағы да
Әбілмәнбеттің қолына көшті. Ал Абылай сұлтанның кейін ресми түрде хан
тағына келуі 1749 - 1750 жылдардан басталды. Сөйтіп XVIII ғасырдың отызыншы
жылдарының орта шенінен кейін Абылай Орта жүздің ең ауқымды адамына
айналған. Оның Орта жүзге қатыстылығының өзі Жәнібектің қолдауымен
байланысты болған. Әуелі Сәмекенің, кейін Әбілмәмбеттің ормандай көп Орта
жүздің басын құруға шамасы жетпейтінін білген Жәнібек өз қандастарын
бастайтын Төре тұқымын іздегенде де, айлалы да жігерлі Абылайды табуы, оны
Орта жүз билігіне тартуы заңды қүбылыс. Бұл орайда айтылып жүрген аңыз-
әңгімелерде дау туғызбайды. Сөйтсе де Абылай сұлтанға қырқыншы жылдың аяқ
шеніне дейін хан тағы тимеген. Жоғарыда айттық Абылай сұлтан хан тағына тек
қана 1749-50 жылдардан бастап келді деп. Бұған қырқыншы жылдардаң аяғында
Орынбор қаласында болған Жәнібек батыр мен генерал-губернатор И. Н.
Неплюевтің әңгімесінің жазбасы дәлел. Онда Орта жүзде прежде был
Абулиамедхан, но он же давно уже отлучась живет в городе Туркестане. В ней
же (Средней Орде) был Барак салтан, но и он де по своему злодейству пропал
и таковже ныне из влдельцев находится только Абылай салтан деп жазылыпты.
Бұл әңгіменің мазмұнына Абылайдың келуін тілейтіндігін білдіргендігі
байқалып тұр 1740-1741 жылы Абылай қапылыста Жоңғар тұтқынына түскенде, оны
құтқаруға бәрінен бұрын күш салған да Жәнібек батыр болғаны тарихтан
белгілі. Әуелі ол Орынбордың генерал-губернаторы И.Н.Неплюевпен достық
қарым-қатынасын пайдаланып, сол арқылы Жоңғар қонтайшысына К. Миллер
бастаған Орыс елшілігін жібертсе, одан қайыр болмағаннан кейін, Абылайды
басқа адам мен еріксіз аманатқа айырбастап алғаны туралы деректер
жетерлік[21].
Ал сол тұста Орта және Кіші жүздердің хандары Әбілмәмбет пен Әбілхайыр
бұған асықпағанға ұқсайды.
Аңрақайдағы атақты шайқаста Жоңғарлар талқандалғаннан кейін де, басқа
қазақ батырлары секілді Жәнібекке де бел шешіп, бейбіт өмір сүруді
жазбапты. Жан -жақтан анталаған жау былай тұрса XVIII ғасырдың жиырмасыншы
жылдарынан бастап, қазақ жерінің дәл іргесінде Омбы, Нижне-Уральск, Кизиль
орыстардың дистанциялары қойыла бастады. Бір жақтан Еділ қалмақтары шеткері
ауылдарды талайтын болды. Ол тұс бір айнала қамау, анталаған жау еді
қазаққа. ХҮШ ғасырдағы жылнамашылардың деректеріне үңілсек, қазақ даласының
сол жүз, жылдықта содыр-сойқанынан ада кезі жоқтың қасы екні аңғарылады.
Әсіресе, ар жағындағы Ұлы көршілері Қытайға арқа сүйеген Жоңғарлықтар тез
ес жиып алып, қазақ даласына әлсін-әлсін көз алартуын тоқтатпады. Бұрын
батырлардың жауынгерлігіне сүйеніп келген қазақ хандықтарына енді шындап
ойлануға тура келді. Олардың ішінара Абылай тарих сахнасына шыққанға
дейінгі ең ақылдысы, ең айлалысы Әбілхайыр хан болғаны анық. Осы Әбілхайыр
хан қоластындағы Кіші жүз рулары мен 1731 жылы Ресей бодандығына өте
бастады дедік. Енді іргесіндегі ауылдардың ұлы мемлекетке арқа сүйеуі Орта
жүз жұртына да ой сала бастағандай. Халықты соғыс әбден қалжыратқан еді.
Уақытша тыныштықтың ертеңге береке береріне ешкім де сенбеді. Сөйтіп ел
ағалары титықтан шығатын жол іздеді. Жан-жақтан анталаған жаудан құтқаратын
екі қорған бар еді. Біреуі күн шығыстағы Қытайдың боданына кіру, екіншісі
теріскейдегі Орыс патшасының қоластына сүйену. Цинь империясының өктемдігі
де олқы емес еді. Ол Қалмақтарды әлсін-әлсін қазақтарға айдап салғанда да
көздегендері осы көшпенді халықтың жеңілісі еді. Ал Орыстардың жөні бөлек,
Жоңғарлар мен Қытайларға қарағанда жөнге келетіндей еді. Ашық жауығуға да
бара бермейді[22].
Бұл тұс тарихи таңдау жасамасқа шама да қалмаған кезі еді. Аталарымыз
ақыры бір тоқтамға келді. Осы тұста президент Нұрсұлтан Әбіш ұлы
Назарбаевтің 1992 жылғы, қазанның басында өткен қазақтардың дүниежүзілік
құрылтайындағы сөйлеген сөзіндегі Қазақстанның Ресейге қосылуындағы жәй-
жапсарын бірер сөзбен айта салу мүмкін емес. Бұл оқиғаның мән-маңызына сол
дәуірдегі тарихи жағдайды, екі оттың ортасында қалған елдің қиын қалін, ұлт
ретінде жойылып кету қаупі анық төніп тұрған тұста жасалған амалсыз шара
екенін ескеріп барып баға беру әділ болмақ. Сондай сын сағатта саяси
шешімді дәл таба алмаған ұлттардың, мысалы Жоңғар халқының тағдырын
сіздержақсы білесіздер деген пікірі сол заманды бейнелегендей [10].
Сөйтіп 1738-40 жылдары Орта жүз игі жақсылары бастап Ресей,
патшалығының қол астына енеді. Сол тұста Қазақстанның Ресейге қосылуы қалай
болғанда да тарихи қажеттілік болғаны ақиқат. Өкінішке орай, тарихшыларымыз
бен әдебиетшілеріміздің арасынан бұған мән бермей, біреулерді кіналап,
әсіресе Әбілхайыр мен Жәнібек тарханға жала жабуға тырысып жатады. Ал
тарихқа жөндеп қараған адам олардың істері мен дұрыстап танысар еді. Орта
жүздің Ресейге қосылуы Жәнібек батырдың ғана емес, Абылай сұлтан мен
Әбілмәмбет ханның Қабанбай мен Бөгенбай сынды батырлардың, Бұқар жырау мен
Қаз дауысты Қазыбек сынды бйлердің ортақ мәмлеге келген ықтиярсыз шарасы
еді. Бұл халықты аман алып қалудың бірден-бір дұрыс жолы деп сезінді олар.
Бұған қазір тым қисынсыз баға беру қиянат. Сөйтіп қазақ тарихында, оның
ішінде Қазақстанның қазіргі тоғыз обылсының атырабында ең бір қиын күн
туды. Ресейдің бірден-ақ өз бекіністерін қазақ жерінің іргесіне салғандығы
Жәнібек батырмен Абылай сұлтан бастаған Орта жүздің игі жақсыларын секем
алғызды. Жәнібек батыр тіпті Орыс елшілерін қазақ жерінде қабылдаудан бас
тартты. Ол 1740 жылы қасына серіктерін ертіп жаңағы Орыстар салып жатырған
Ор бекінісіне барып, шекара комиссиясының бастығы генерал В. А. Урусовпен
келіссөзге отырады. Қазақ даласының мәмлегері (дипломат) рольін атқарған
Жәнібектің үлкен бір тарихи ісі осы тұста болды. Ресеймен қазақ елінің
арасындағы сауда байланысын орнату келісіледі. Орыс елшілері өздерінің
мүдделерін білдіріп қазақ жері арқылы Орта Азияның көне қалалары Хиуаға,
Үргенішке және Самарқандқа сауда керуендерін шығаруды ұсынды. Ресейлік
көпестерді сол жаққа апару үшін патша әскерінен күзет ере жүретінін
сездірді. Жәнібек бұған үзілді-кесілді қарсы болады. Ол Орыс саудагерлерін
Орта Азияға барар және қайтар жолында қазақ жасақтары ғана күзетуге тиісті
екендігіне көндіріп, қауіпсіздігіне кепілдік берді. Бұл шарт түрлі
елшіліктерге де қатысты еді. Мысалы, 1742-43 жылдары Жоңғарларға келіссөзге
барған К. Миллер бастаған патша мәмлегері қазақ жерінен өткенде оны Орта
жүз және Кіші жүз жігіттерінен құралған Ералы сұлтан бастаған жасақ
күзетті[23].
Көне көздердің айтуынша және тарихи деректерге қараған да бұл одақ
яғни бодандықта болған мен қазақ рулары патшаға ешқандай төлем, немесе
басқа да кішілік жасаған жоқ. Тек қауіп туса, ел бір-біріне көмек жасауды
ұйғарды. Орта жүздің басындағы Абылай хан мен Жәнібек батырдың, басқа да
қазақ сұлтандары мен қолбасшыларының өздеріне мойынсұнбауы, қайыра-қайыра
түрлі талаптар қоюлары Петербургті де талай әуре-сарсаңға салды. Неплюев
пен Урусовтың, Гладышев пен Тевкелевтің дүркін-дүркін сапарлары осыны
дәлелдейді. Тарихи құжаттарға сүйенсек, олар мен неғұрлым келіссөз
жүргізген Жәнібек екен. Оның қолбасылық және мәмлегерлік қызметін Орыс
әскер басшылары да жоғары бағалаған. Мұны Неплюевтің және Тевкелевтің
сыртқы істер алқасына және патшаның өзіне жолдаған хаттарынан аңғаруға
болады. Сонымен Жәнібекке алтын-күмісте, бағалы сыйлықты әсер етпейтінін
ұққан патша әкімдері басқа жолды қарастырады. Осы арада ХІҮ-ХҮ ғасырда
Ресейде шығыс елдері үшін Тархан деген атақ болғаны еске түсіп, соны
жаңғыртпақшы болды. Сөйтіп 1743 жылы 11 шілдеде император әйел Елизавета
Петоровнаның жарлығы бойынша Жәнібек Шақшақ ұлына бірінші болып тархан
атағы берілді. Тархан атағы жөнінде Е. Бекмахановтың кітабында Орыс
зерттеушісі И. П. Рычковтың Тарханство есть степень княжества. В народе
ежели не превосходить, то верно, не уступают по силе ханской деген
анықтамасы келтірілген. Кейін Шақшақ Жәнібек тархан қайтыс болғаннан соң.
Соғыс министрлігі алқасының 1759 жылғы жарлығы мен атақ мүрагерлік пен
Жәнібектің үлкен баласы Дәуітбайға көшіріледі. Ал сенаттың шешімімен 1869
жылы Тархан атағы жойылады. Сонымен Қазақстан және Орта Азия жерінде бұл
атақты иеленген әкелі балалы екеуі және кіші жүздің тама Есет батыр екенін
ұқсақ көп нәрсені аңғаруға болады[24].
Жәнібек кіші жүздің батырлары Бөкенбаймен Есеттің шақыруына үнемі үн
қосып, ортақ жауға бірге аттанып отырған. Тама Есет ( 1667 -1749)
Жәнібектен жиырма алты жас үлкен. Қарт батырды ұстаз, ақылшы аға тұтқан
Жәнібек Торғай бойындағы үлкен ас пен тойдан Есетті қалдырмайды екен.
Сондай бір той жиын болып, Есетті шақырады. Батыр тойға кеткенде Тамалардың
ауылын Жұрын бастаған Еділ бойы қалмақтарды шабады. Содан үш батыр Жәнібек,
Бөкенбай , Есет тез арада қол жиып, жауға аттанады. Олар Жұрынды қазіргі
Қандағаш станциясы тұрған жерде қуып жетеді. Қалмақтың екі батырын Жәнібек
пен Бөкенбай жекпе-жекте түсіреді. Ал Есет жау әскерінің сардары Жұрынды
жекпе-жекте жеңіп байлып алады. Қазақтың үш батыры да жекпе-жекте жеңген
соң, қиан кескі ұрыс басталып кетеді. Осы ұрыс өткен жер кейін Қандыағаш
аталыпты. Ал тұтқындағы Жұрын кейін Есетке адал дос болады. Есет оның
алдына мал салып, басына үй тіктіреді, жер береді. Сол жер қазіргі Жұрын
станциясы. Әрбір мұсылман қайтыс болғанда, лақатқа басын қағбаға қаратып
қойғызады. Бұл қашаннан келе жатырған шариғат заңы бірақ Есет өлерінде,
басымды шығысқа, аяғымды батысқа қаратып қойыңдар табанымды жауға тіреп
жатайын, - деп өсиет айтады[25].
Шақшақ Жәнібек ұстаз тұтқан, қатты сыйлаған, талай жылдар қанды
жорықтарда үзеңгілес болған қазақтың ұлы батырларының бірі тама Есет
осындай жан еді.
Ал Шақшақ Жәнібекке келсек мұның өзінше бөлек орны бар. Тұтас бір
халықтың өміріндегі ең күрделі кезең де елге бас болған тарихи тұлғаны
қысқа қайрымда толық ашу мүмкін емес. Ол кісінің батырлығы, қолбасшылығы
мен мәмлегер саясатшылығы сыртында, қарадан шыққан мемлекет қайраткері,
аузы дуалы, қара қылды қақ жарған би, жаурыны жерге тимеген палуан,
халықтың келешегін ойлаған кемеңгер бейнесін сомдау кәнігі қаламгерлікті
қажет ететіні белгілі. Дегенмен де ол кісінің өмірбаянының күрделі кезеңнен
өткендігінен аңыз-әңгімелерге, тарихи құжаттарға сүйене отырып деректер
беріп отырмыз.
Тарихи жазбаларға сүйенсек, Шақшақ Жәнібек тархан 1752 жылы, жазға
салым қазіргі Қостанай (бұрынғы Торғай облысы) облысындағы Жангелдин
ауданында атап айтқанда, сан соғыста салғыласып жүріп Қалмақтан тазартқан
қалың жұртын жайғастырған Тосын құмында қайтыс болған. Сол кездегі игі
жақсылардың ұйғарымы бойынша, оның мүрдесі Торғай қазақтарының ата қонысы
Түркістанға жеткізіліп, Қожа Ахмет Иассауи кесенесіне жерленеді. Әке
сүйегін киелі орынның топырағына табыстап, көк тас қойған баласы Ақпанбет
батыр еді. Шақшақ Жәнібектің есімі жазылған көктасы кесенеде қазіргі күнге
дейін бар [11].
Жәнібек тархан өмір сүрген тұс жат жерліктер мен үздіксіз
қақтығыстарға толы болуы мен қатар тұтас бір халықтың қалыптасуы кезеңі
болды. Ең алдымен XVIII ғасыр қазақ деген халықтың тарих сахнасынан берік
орын теуіп, құрып кету қауіпінен мәңгілік құтылған кезеңі еді. Осы қауіптің
бұлтын сейілтіп, сол дәуірдің тарихи майданында басты тұлғаның бірі болған
- Шақшақ Жәнібек тарханның есімі қазына - келешек ұрпақ үшін ұмытылмас
алтын қазана десе болады[26].
Ұлы тұлғаның ұрпақтары. Жәнібектің бір өзінің төрт ауылы, яғни төрт
әйелі болған. Бәйібшесі ұлы жүз Шанышқылы Тұрсынбай датқаның қызы, екіншісі
Кіші жүз Алшын Әйтеке бидің қызы, үшіншісі Қалмақ ханының қызы, төртіншісі
Керейт Қосым батырдың қызы. Бәйібшеден - Дәуітбай, Жауғашар. Қалмақ қызынан
Ақпанбет, Тоқпанбет, Деріпсалы. Кіші әйелінен Тоқтамыс туады.
Үлкен ұлы Дәуітбай ерлігімен елге танылған жаужүрек батыр екен, кейін
тархан атағы соған көшіреді. Ал, Жауғашар тегінде атқұмаркісі болған. Қара
шаңырақ қалдырған баласы Тоқтамыстың мырзалығы, меймандостығы бар жомарт
кісі болған. Жалғыз қызы Ділдәні Қанжығалы руынан шыққан Бораншы деген
кісінің баласы Қарасайға береді. Бораншы Жәнібектің тұстасы атақты Бөгенбай
батырдың етжақын туысы екен. Сонымен қатар елге әйгілі би болған адам[27].
Ұлы тұлға ұлғатты байтақ қазақ жері, оның ішінде өз отаны - Торғай
жері үшін үлкен мақтаныш. Жоғарыда біз Жәнібектің өз кіндігінен тараған
балаларын айтып кеттік. Олардың ішінде Дәуітбай, Жауғашар, Тоқтамыс қазіргі
күні үлкен үш рулы ел болып отыр. Бұл күнде олардың әр тармағы 7-10 атадан
асса да, даңқты бабаларының есімін кіршіксіз сүйіп, елдіктері мен
ерліктеріне ту етіп ұстап келеді. Жәнібек ұрпақтары қазақ тарихының қай
тұсына да лайықты үлес қосты. Ата қасиеті батырдың немере - шөберелеріне
жалпы ұрпақтарына да көшкенге ұқсайды. Олардың бәрін қамту мүмкін емес. Тек
қайсібірін назардан тыс қалдыруға да болмайды. Мысалы, Дәуітбайдан туатын
Мұсаның, оның баласы Шегеннің даңқының қазақ тарихында алатын өз орны бар.
Шеген батыр XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ ішіндегі айтулы
тұлғалардың бірі болған. Ойда Шеген, қырда Беген тұрғанда, қазақты жау
алама - деген мақал осы кісіге байланысты шыққан. Кенесары, Наурызбай
кезінде де Жәнібек ұрпақтары қалыс қалмаған. Арқадан ауарда Кенесары өзі
жақсы сыйласқан, бүкіл осы атырапқа билігі жүретін, әңгімелеп отырған Шеген
батырдан уақытша қоныс сұрайды. Тілектес ағайын оның өтінішін далаға
тастамайды, Шеген өз қоластындағы аймақтан Қарасаймен Қошалақ аралығындағы
шүрайлы жерден қыс қыстау, жаз жайлау береді. Ел аузына тараған әңгімеге
қарағанда , Кенесары мен Наурызбай Торғай жеріне алғаш табан тірегенде де
Жәнібек ұрпақтарына арқа сүйегенге ұқсайды. Жөн білетін Кенекең орныққан
бетте;
- Атам Абылай Жәнібекті абыз тұтып, арыс тұтып, арқа тұтып өтіп еді.
Мен осы табалдырықтан аттаған да Жәкеңнің қара шаңырағына соқпасам аруақтар
ренжіп қалар, - деп Жәкеңнің қара шаңырағы кімде екенін сұрастырыпты. Бұл
кезде қасиетті шаңырақ Тоқтамыстың Әзірбайының кенже баласы Байқадамға
ауысқан еді.
Хан Кенеде есігінен еңкейіп кірген үй,- деп айтып отырады екен.
Ер танылар тұс - тарихи оқиғалар қазақ даласында бұрын-соңды өткен
барлық ірілі - уақты кезеңдерге Жәнібек ұрпақтары ат салысып отырған.
Жаугершілік заманда жасанған туды бір жықпай өткен батырлығы мен қоса,
өнерден, ғылым мен білім, мәдениеттен де кенде болған емес[28].
Ғылым мен білімге келсек осы Торғай жерінде алғаш қазақ балалары үшін
мектеп ашылды. Бұл мектептің дүниеге келуі тікелей Жәнібек ұрпақтарының
ізгілігінің жемісі еді. Мектепті ұйымдастырған, қазақ балалары үшін тұңғыш
оқу құралдарын жасаған Шеген батырдың Айғаным есімді қызынан туған, сүйегі
алты бас Қыпшақ Ыбырай Алтынсарин болды. 1864 жылы осы мектеп басқа жерде
емес неге Торғайда ашылды деген сұрақ туады. Өйткені Ыбырайдың ата-мекені
қазіргі Қостанайда ол кезде Николайев деген бекініс болған. Ыбырайдың ата
жұрты дәулетті адамдар еді. Бірақ олар қазақ балаларын Орысша оқытудың
маңызын түсінбеді. Ұлт қамын жеген жас азамат ақыры нағашы жұртына иек
артты. Шеген батырдың және оның туыстарының тікелей қолдау мен мектеп
салынып, оқушылар тартылды. Алғаш он алты шәкірттің біразы осы әулеттің
балалары болды. Сөйтіп қазақ даласындағы алғашқы білім ордасы Жәнібек
ұрпағының қолымен тұрғызылды[29].
Осындай ғылым білімді қуған Жәнібек ұрпақтарының көп болғанын байқауға
болады. Дін жолына құмарларда аз болмаған. Оған жататын үш рудан төрт адам
әр жылдары Меккеге барып, қажы атанатын еді. Торғай жерінде алғаш жоғары
білім алғандар да осы әулеттен шыққан. Шегеннен тарайтын Ахмет Бірімжанов
деген кісі Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген. Ол
сонымен бірге қазақтан шыққан алғашқы парламентарийдің бірі болды.
Мемлекеттік бірінші және екінші думаға Торғай облысынан депутат болып
сайланып, дала өлкесінің толғақты мәселелерін жеткізді.
Бергі тұста да Жәнібек ұрпақтары қазақ даласындағы ағарту майданының
алғы шебінде болған. Басқа мамандықтарға күмән келтірсекте, ұстаздарға
берілетін награда адалда ізденісті еңбектің жемісі болып табылады. Солай
десек Кеңес үкіметінің жылдарында Қазақстандық мұғалімдер ішінен елуінші
жылдарға дейін Ленин орденін алған төрт адамның арасында Жәнібек әулетінің
екі ұрпағы - Қаражан Топай ұлы мен Әбсалық Жармұханбет ұлы болғанын айту
парыз[30].
Кеңес үкіметі жылдарында Торғайлықтар арасынан алғаш жоғарғы білім
алған маман - инженер де осы әулеттен еді. Нұрқан Бірімжанов Мәскудегі
алтын және түсті металдар институтын отызыншы жылдардың басында бітіріп
шықты. Ұлттық ғылымның шаңырағына - Қазақстан Ғылым академиясына сайланған,
тұңғыш Торғайлықта Жәнібек ұрпағы Бірімжанов Батырбек Ахмет ұлы еді.
Ғылым мен білім жолын айтып тым берірекке кетіп қалдық. Әңгімеге тағы
XIX ғасырдың екінші жартысына бұралық. Жәнібек тұқымы қай кездеде өз
пікірін еркін білдіретін жандар болғаны анық. Оларды тіпті Патша
өкілдерінің өктемдігі де қорқыта алмаған. Қазақ үшін жүрек майын шам қылған
ұлы Ахметтің әкесі Байтұрсын Шошақовтың Торғайдың тентек оязы Яковлевті
сабап айдалғанын көруге болады. Байтұрсын да Жәнібек үшін бөтен адам емес,
ол кісі Жәнібектің атасы Көшейден тарайтын Үмбетей руының азаматы, яғни
санаулы атадан қосылатын ағайын. Ал сол Байтұрсыннан бұрын патша ұлығын
таяққа жыққан Тоқтамыстан тарайтын Уәйіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Халқымыздың алдағы тарихына көз жіберсек
ХVІІІ ғасыр тарихы Қазақ тарихында көптеген ірі-ірі оқиғаларды туындатқан.
Дара тұлғалы данышпандарды Қабанбай, Бөгенбай, Шақшақ, Жәнібек сынды
батырларды дүниеге келтірген күрделі де көп мазмұнды бір дәуір екендігі
даусыз. ХVІІІ ғасыр тарихын қазақ мемлекетінің саяси хал ахуалын зерттеген
ғалымдарда екі жақты пікір қалыптасқан.
Көлемі жағынан еліміздің ортанқолдай аудандарының жуан ортасында
болып, ал халық саны, әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан ең төменгі
орындардың бірін иеленетін Ә.Жанкелдин атындағі Торғай ауданы - тарихи
Торғайдың қазақ тарихындағы орыны ерекше зор. Сонау Шыңғысхан заманынан
бастап берғі Ресейге қосылғанға, одан күні бүғінғе дейінғі көптеген тарихи
соқталы оқиғалардың дені осы Торғай жерінде өткен, мұны жырақтағы
батысеуропалық ғалымдар, соның ішіңде саясат классигі К.Маркстың өзі атап
өтеді. Сол Торғайда қазақ елінің тарихи дамуына әсер еткен көптеғен ұлы
қайраткерлер өмірге келген. Солардың ішіңде Шақшақ Жәнібекгің орыны тым
бөлек. Бір көңіл аударарлығы, жеті атасынан билік пен батырлық үзілмеген
Шақшақ Жәнібекгің ұрпақтары да халқымыз үшін аянбай еңбек етті. Қазақтың
қабырғалы қаламгері Сейіт Кенжеахметұлы бұл жөнінде былай деп жазған
болатын: Шақшақтан Көшей, Көшейден Қошқар батыр, Қошқардан Тұрлығүл мен
Жәнібек туады. Жәнібек ұрпақтарының бәрі батыр, би, ел алдыңда беделді әрі
сыйлы болған. Ал, Тұрлығұл ұрпақтары атадан балаға жалғасқан сегіз қырлы,
бір сырлы білімпаз, өнерпаз әнші, күйші, шешен, ақын, саятшы, атбегі
болған.
Тарихи сана, жад, жете, ұрпақтар сабақтастығы мен тәрбиесі сияқты
біраз ұғымды көкірек көзі деғен екі ауыз сөзге сыйғызуға болады екен.
Елде болса қарияң, жазып қойған хатпен тең дегнде құймақұлақ, көнекөз
кісілерді тасқа басылған жазуға теңеғен ғой. Бұрынғы өткен билердің,
батырлардың, ақын-жыраулардың сөздерінің бірқатары бүгінгі рухани
қазынамыздан көп ретте осындай руханият қайраткерлерінің ерен еңбегі
арқасында орын алғаны даусыз. Жәнібек бабамыз туралы мол деректі кезінде
көрнекгі жазушы Әбіш Кекілбаевқа ұсынып, тарихи қайраткердің көркем
бейнесінің шынайы сомдалуына Тұрлығұл ұрпағы Ахметқан Әбіқайұлы өлшеусіз
үлес қосты.
Азиядағы түркі елдерінің тарихы мен мәдениетінің даму жөнінде көп
еңбек жазған шығыстанушы ғалым академик В.В.Бартольд ХVІІ - ғасыр қазақ
ордасы кезеңдерінің ішінде ауыр кезең құлдырауы деп баға берді. Не себеп?
Әз Тәуке хан (1680-1718) дүние салғаннан кейін елде хандардың арасында
таққа таласу этикалық құрылым, яғни үш жүз өз алдарына бөлініп ыдырай
бастады.
Оның ең бастысы бірліктің экономикалық негізінің әлсіреуіне байланысты
еді. Ертеден қазақ қоғамының бір тұтастығы оның шаруашылығының сиректігіне
байланысты болған. Яғни шығысы мен батысы, оңтүстігі мен солтүстігін
жалғастырып жатқан ата кәсібі мал шаруашылығы болса керек. ХVІІІ -
ғасырдағы жоңғар мемлекетінің үзілмеген шапқыншылығы салдарынан көптеген
қала қирап сауда-саттық тоқтаған.
Саяси және әлеуметтік экономикалық бет бейнесіне әсер еткен Ресей
империясымен жақындасуы еді. Ұзын ырғасында ХVІІІ - ғасырдың бірінші
ширегінде қазақ хандығы зор саяси және әлеуметтік экономикалық дағдарысқа
ұшырады.
Ал екінші пікірді өзінің ат жалындай қысқа өмірінде, қазақтың шоқ
жұлдызды атанған, артынан көп еңбек қалдырған әйгілі ғалым этнограф Шоқан
Уәлиханов болды. Ол өзінің Абылай атты еңбегінде в пердании Киргизов
Абылай носит какой-то поэтический орел, век - Абылая у них является векам
Киргизского рацарства деп жазған.
Қазақ халқы осы бір жаугершілік заманда ұлы батырларды дүниеге әкеліп,
ұлан-байтақ жерді жан-жақтан анталаған жаудан қорғады. Ақтабан шұбырынды
заманында қайғы мен қасірет жайлады, халық көңілін мұң басты. Сол бір
қысылтаяң уақытта қазақ халқы есін жиып бір жеңнен бас шығарып азаттық
күреске шықты.
Шоқан Уәлиханов Рыцарство деген ұғымды ерлік, батырлық, азаматтық,
ұлттық сана оянған дәуірге бағалаған еді.
Халқымыз тәуелсіздікке қолы жетіп, өз тарихына өзі үңіле бастағанына
көп уақыт өткен жоқ. Дегенмен де осы бір сәтте Жоңғар шапқыншылығына қарсы,
одан қалды Ресей, Цин империясына қарсы азаттық күрес тарихына ден қойып
ғасырлар бойы ескерусіз қалған Асқар тау Биік тұлға болып көрінетін
Асыл арыстарға жол ашып атын жаңғырту.
Оны болашаққа қалдыру, қазіргі көзқарас тұлғасынан алғанда бұл
тақырыпта ана тілін де жазылған тарихи шығармалар өте сирек.
Тарих неден тұрады? Тарих. Тарих адамдар мен солар араласқан тарихи
оқиғалардан, ұлт басынан өткен кезеңдерден тұрады.
Мақсаты мен міндеті. Шақшақ Жәнібек сол тарихты жасағандардың бірі, ол
тарихтың кейіпкері, ол өз уақытының қозғаушы күші, қайсар қайраткері болған
адам. Тұлғаның сан қырлы қабілет сырларын ашып, сөйлету. Сонымен қатар
ХVІІІ - ғасырдағы қазақ хандығының саяси және әлеуметтік құрылымын, ішкі
және сыртқы саясатын, көршілес елдермен қарым-қатынасын дипломдық жұмыс
арқылы көрсету. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады
Шақшақ Жәнібек батырдың өмірбаяны мен ұрпақтары жайында мәліметтерді
зерттеу;
Қазақтың қамал қорғаны Шақшақ Жәнібек жайлы сараптау;
Шақшақ Жәнібек батырдың мәмілегерлік, шешендік рөлін көрсету;
Қазақ-Жоңғар шапқыншылығындағы Шақшақ Жәнібек батырдың алатын орнын
айқындау;
Шақшақ Жәнібек батыр: тарихи тұлға және аңыздық кейіпкер екендігін
зерттеу;
XVIII ғасырдың басындағы Торғай өлкесінің әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайын сипаттау.
Ғылыми жаңалығы. Кешегі кеңес дәуірінде таптық тұрғыдан қарап
батырларға, билерге әділетсіз баға беріп Вся жизнь казахов проходила во
взаймных грабежах в грубых насильях при почти полном господстве батыров -
деп шынжыр балық жалаң төс үстем тап өкілдерінің қолыңдағы қол шоқпары
саналды. Міне ел қорғаған әділ баға беріп Шақшақ Жәнібек сынды батырлар
бейнесін қайта жаңғырту. Немістің ұлы философы Гегельдің айтқанын еске
аламыз. Тарихи тұлғалардың ұлылығы оларды жалған емес, аса қажетті, әділ
ұлы дүниені жүзге асыра білуінде.
Осындай тарихи тұлғалардың қатарына Шақшақ Жәнібек те жатады. Оның
дара тұлғасы, қолбасшылық таланты мен саяси көрегендегі қазақ халқының
Жоңғар шапқыншылығына Ресей империясымен, Қоқан хандықтарының алартуына
қарсы күреске байланысты қалыптасқан күрделі тарихи кезінде көзге түсті.
Зерттелу деңгейі. Шақшақ Жәнібек сол қазақ халқының тағдыры талай кыл
үстінде, қылыш-жүзінде тұрғанда билігін ұйымдастырып үш жүздің басын қосып
анталаған жауға тойтарыс берген тарихи тұлғалардың ХVІІІ ғасырда Тархан
Жәнібектің орнын зерттеу үшін басты деректер болып, саналатын құжаттар
Ресей архивтерінде. Олар Ресей патшаларының грамоталары мен указдары. Сенат
пен сыртқы істер коллегия документтері, аталмыш органдардың хандарымен,
сұлтандарымен жазысқан хаттары. Қазақ хандығында болып қайтқан Орыс
елшілерінің жазбалары міне, осындай документтерден тұратын, Қазақ-Орыс
қарым-қатынас деген жинақта жүзден астам құжаттар бар. Бұл материалдарда
Жәнібек туралы, оны ішкі және сыртқы саясатынан көптеген мағұлматтар
береді. Осы тақырыпта Цин империясының Орта Азиядағы саясатын мейлінше
кеңірек зерттеген тарихшы Б.П.Гурявичтың еңбегінен көп мәліметтер аламыз
[1]. Р.Сүлейменовтың айтуынша Гуревич Орталық азияның екі ғасырлық бай
тарихынан Қытай, Ресей архивтерінен пайдалана отырып өте құнды, кұжаттары
жинақталған, ол қазақ жастарының Ойрат әскерінен жеңілу себептерін дұрыс
зерттеген, яғни қазақ басшыларының алауыздығын, олардың Жоңғарға бар күшті
соғыстың алғашқы кезеңінде дұрыс шоғырландыра алмағанын жақсы сипаттаған
тұлғаны тануда ғылыми және әдеби еңбектер аз еместігіне тәубә.
Петербург және Орынбор мұрағаттарын былай қойғанда, әрі-берідегі
тарихшылардың көпшілігі Жоңғар шапқыншылығы жайлы қалам тартқанда, Жәнібек
батырдың істерін қалтарыс қалдырған жоқ.
Өткен ғасырда-ақ Шоқан Уәлиханов, В.Левшин, И.Крафт, В.Бартольд
секілді жалпыға мәлім оқымыстылар Жәнібек танудың негізін қалап берді.
Қазақ тарихының ХVІІІ ғасыр кезеңіне байланысты негізгі түпнұсқа
деректеріне Орта Азия және онымен көршілес елдер Парсы, Тәжік және Түрік
тілдерінде жазылған үкіметі уақытында басылып шыққан Қазақ хандықтарының
ХV-ХVІІІ ғасырдағы тарихы жөніндегі мәліметтер атты еңбек Мәңгілік ел
журналы № 1-2, басылды [2].
Шақшақ Жәнібек және оның дәуірі жайлы мағұлмат беретін әдебиеттер
баршылық. Олар қазақстанның тарихына арналған революциядан бұрын шыққан
басылымдар. Оған ең алдымен В.В.Аристовтың, Ш.Уәлихановтың еңбек жазбалары
жатады. П.И.Рычковтың жазған 11 кітабының ешбірінің әлі күнге қазақ тілінде
жарық көрмеуі қынжылтады.
Мұрағаттарды былай қойғанда, Орынбор облыстық тарихы өлкетану
мұражайында және орталық ғылыми көпшілік кітапханасына ХVІІІ ғасырдың
алғашқы жартысын, Қазақстан Ресейге қосылуын бейнелейтін бірақтар кітаптар
жақсы сақталыпты. Соның ішінде А.Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургтен
шыққан Описание киргиз-казах или киргиз-кайсацк орд и степей,
П.И.Рычковтың История Оребуржья, Орынбор 1896 жыл, И.Крафтың Сборник у
законении киргизских степных областей Орынбор 1898 жыл атты кітаптарындағы
Жәнібек тарханға байланысты деректер арнап талдауды талап етеді.
Сондай-ақ 1900 жылы Орынбордан шыққан Тургайская область атты тарихи
очеркте ХVІІІ ғасырдағы қазақ өмірі жайлы тың деректер, біз тосын жайлар
молынан баяндалады.
ХVІІІ ғасырдағы Қазақстанның тарихынан зерттеген ресей тарихшыларында
Шақшақ Жәнібектің атын аттап өте алмады. А. И. Левшин описание Киргиз-
казачьих или Киргиз-кайсацких Орд [3]
Жәнібек батыр туралы біршама объективті мәліметтер 1935 жылы
С.Д.Асфендияров жазды, Қазақстан тарихы атты еңбегінде [4], 1941 жыл
М.П.Вяткин шығарған Қазақ ССР тарихы очерктерінде бар [5]. Бұл кітаптарда
Шақшақ Жәнібектің өз халқының тағдырындағы орай қазақстан тарихындағы қиын-
қыстау процесстермен ұштастырыла көрсетілген. Қалайда бұл авторларды
тарихты бұрмалады деуге еш негіз жоқ.
ХVІІІ ғасыр тарихына байланысты академик Р.Б.Сүлейменов пен
В.А.Мойесевтің бірігіп жазған кітабының орны өте жоғары [6]. Себебі оның
маңызы орыс архивтеріндегі құжаттарды, Қытай авторларының еңбектерін
кеңінен пайдалануында ғана емес, ең бастысы кітапта Қазақстанның тарихи
даму процестерін айқын көрсете білген. Ірі тұлғаларды көрсете білген.
Оларға мемлекет қайраткері деген баға беріп, басқа мемлекеттермен қарым-
қатынастарын зерттеп суреттейді.
Қазақ халқының ұлы перзентінің бейнесін жасауға көптеген жазушы
ақындар, халқымыздың асыл перзенттері Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет
Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Көкбай ақынды қалам
сілтеді. А.Байтұрсынов өзінің әдебиет танытқыш атты еңбектің Жәнібек
батыр деген тарауында Жәнібектің шешендікке жас кезінен үйреніп, ел ағасы
болып қалыптасқанын көрсеткен. Көкбай ақын Абылай хан дастаны деген ұзақ
жырында хан көтерілген Абылайға Шақшақ Жәнібектің абыз санатында бата
бергенін айтады. Аса көрнекті қаламгер, мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбаев
Жәнібек батыр бейнесін көркем әдебиетте сомдай алды [7].
Дипломдық жұмысында тарих бетінен осы уақытқа дейін алынып, айтылмай
келген ұлы тұлға жайлы ақапараттар келесі зерттеушілерде қарастырған:
А. Кушкумбаев Военное дело казахов в XVII-XVIII веках [8], А.И.
Соловьёв Древние тюрки – Часть 5 http:history.novosibdom.ru[9], Абай.
Энциклопедия. – Алматы:Қазақ энциклопедиясының [10], Абайдың ақын
шәкірттері [11], Абдакимов А. История казахстана (с древнейших времен до
наших дней) [12], Абылай хан. Тарихи жырлар[13], Алпысбаев Қ. Поэма және
сюжет [14], Әбсадықов А. А. Ауыз прозасының жанр түрлері[15], Әдебиетану
терминдерінің сөздігі [16], Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық [17], Валиханов
Ч.Ч. Аблай Собрание сочинений в пяти томах [18].
Диплом жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ұлтқа ұйтқы ұлы тұлға. Шақшақ Жәнібек Тархан.
1.1 Шақшақ Жәнібек батырдың өміржолы мен ұрпақтары.
Қатпар-қатпар тағдыр кешкен халқымыздың жазба тарихы жұтаң десек те,
ғасырлар қойнауынан жеткен аңыз-әңгімелер, жұрт аузында жатталып ұрпақтан
ұрпаққа өткен жырлар-толғаулар қазақ елінің ел қорғаны асыл ерлерден
ешқашан кенде болмағанын танытады. Тәуелсіз ел болып, оңымыз бен солымызды
барынша байыппен үңіле бастаған соңғы жылдардың ішінде бұрын үстірт қана
қарап келген хаттаулы деректермен құжаттардың өзі көп нәрсені аңғартады
және жаңаша пайымдауға мүмкіндік беретіні байқалуда.
Жалпы біз баяндағалы отырған XVIII ғасырдың алғашқы жартысы. Бұл
халқымыздың өміріндегі ең күрделі кезеңдерінің бірі, қазақ халқының тағдыры
аса қиын тұсқа тірелген кезі. Елдің ертеңі не болары кәдікке айналып,
ерлерінің толарсақтан қан кешкен тұсы. Сол тұста екі бүйірден Жоңғар және
Еділ қалмақтары қысқанда, түстіктен Қоқан мен Хиуа хандықтары тынымсыз
мазалағанда, қазақ жері үшін қасық қаны қалғанша шайқасып, жасанған туы
жығылмай өткен батыр бабаларымыздың үлкен легі көз алдымыздан өтеді. Сол
ұлы керуеннің алғы шебінде Шақшақ Қошқар ұлы Жәнібек тарханның болғандығы
дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Батыр бабамыздың есімі мінекей үш ғасыр
бойы халқымыздың есінен шықпай айтылып келген. Оның себептері де бар,
біріншіден, батыр бабаға қатысты мекен атауларымен оқиға іздері, қазақ
даласының қай түпкірінде де кездеседі. Жәнібек тарханның тұлпарының тұяғы
қара Ертістің жағасынан, Еділ сыртынан, Орал тауының етегінен Қырғыз
Алатауына дейін түгел жеткені анық. Екіншіден батыр бабаның кіндігінен
тараған ұрпақтарының өзі бүгінде бір тайпалы ел болып отыр. Ал, батырдың
шарапаты мен ықыласы тиген, қасиетті тұлға абыздың батасын алған
тұстастарының ұрпақтарының өзі несан. Үшіншіден, ол кісіге арғы-бергі
тарихшылармен жырауларды былай қойғанда, өз замандастарының арасында арнау
қалдырмағандары сирек. Сол дәуірдің куәгері, дуалы ауыз Бұқар жыраудың бір
сөзі былай делінеді:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Қаздауысты Қазыбек,
Шақшақ ұлы Жәнібек.
Ормандай көп орта жүз,
Содан шыққан төрт тірек.
Сол тұстағы ақындар мен жыраулардың, батырлар мен билердің, хандар мен
сұлтандардың осындай арнау сөздерін хаттай беретін болсақ, өте көп біз
содан қысқа ғана үзінді келтіріп отырмыз. Қай тұсқа көз жүгіртсек те, ұлы
Жәнібектің (оны Ер Жәнібек , Шақшақ Жәнібек, Абыз Жәнібек, Тархан Жәнібек,
Жәнібек би, Жәнібек батыр деп те атайды) сегіз қырлы, бір сырлы адам
болғанын аңғаруға болады. Өткен дәуірдегі жат жерлік тарихшылар мен
зерттеушілердің, атап айтқанда А. И. Левшин мен В. Бартольдтің, И. Крафт
пен И. П. Рычковтың жазбаларында Жәнібектің өр тұлғасы жайлы мұрағаттар көп
кездеседі.
XVIII ғасырда өмір сүрген тұлғалар арасында жазба дерек ең мол қалған
кісі - Шақшақ Жәнібек тархан екен. Бұған дәлел Петербург, мен Орынбор
облыстық мемлекеттік мұрағатындағы қолжазбалар мен архивтік құжаттар [6].
Жәнібек Қошқар ұлы Торғай жеріндегі Тосын құмы атырабында, қазіргі
Шақшақ Жәнібек атындағы ауылда XVII ғасырдың аяғында дүниеге келген.
Жәнібектің ұлы аталары бабасы Шақшақ Орта жүздің тоқал арғынынан (кейбір
деректерде кіші арғын деп те атайды) тарайды. Шақшақтан; Көшей, Дүзей,
Бақай, Томай, Есназар, Ақназар өз атасы Көшейден тарайтын ұрпақтар
-Қарабас, Қошқар, Аю, Тінет, Еламан және Қалқаманның ата қоныстары осы
Тосында. Жәнібек Қошқардың Тінібек пен Тұрлығұлдан кейінгі үшінші, яғни
кенже баласы болған. Тарихи деректерде және ауыз екі әңгімелерде Қошқар ұлы
Жәнібек деген тіркес сирек айтылады. Ол көпшілікке Шақшақ Жәнібек деген
атпен мәлім. Жәнібек жеті атасынан батыр болған адам, түпкі аталары
Бөлтірік пен Шағыр ерлікте жұбын жазбай өткен ерен тұлғалар болған Шағырдан
туатын Аманжол, Сомжүрек те соңғы демдеріне дейін ел намысын бәрінен биік
ұстап өткен жандар. Аманжолдың ортаншы ұлы Шақшақ әйгілі Есім ханның
тұсындағы қазақтың бетекке ұстар батыры болған. Сондықтан Жәнібектің Шақшақ
Жәнібек атануы да осыдан болса керек[15].
Шақшақ Жәнібектің өмір баянына келсек, ол кісі дүниеге келген ХҮІІ
ғасырдың соңы XVIII ғасырдың орта шені аралықта. Қазақ халқы жоғарыда
айтылған өте күрделі кезеңдерді басынан өткерді. Әз-Тәукенің кезінде
түзелген Бұқар жырау мен Төле биден бата алған , Әбілмәмбет пен Абылайды
хан тағына өзі отырғызған , Әбілхайыр мен Сәмекеге, Қаздауысты Қазыбек пен
Әйтеке билерге тұстас болған. Қаракерей Қабанбай мен Қанжығалы Бөгенбай,
Тама Есет пен Бәсектин Малайсары мен жұбын жазбай өткен , Керей Жәнібекке,
Уақ Бармақ пен Баянға Шапырашты Наурызбай мен Тарақты батырларға ақ батасын
беріп , жауынгерлік томағаларын сыпырған Шақшақ Жәнібек Тарханның өмірінің
өлшеусіз кезеңі елі мен жерін қорғай , халқының жағдайы мен болашақ
ұрпақтың қамы үшін күресумен өткен тарихи тұлға[16].
Сөзіміз дәйекті болу үшін айтар болсақ, ол кісі қазақ жоңғар
шапқыншылығына он алты, он жеті жасынан бастап қатыса бастаған және сол
кездің өзінен бастап алғадайлыққа шығып өзінің жау жүрек ерлігімен көзге
түсіп, қазақ батырларының алғы шебінен көріне білген. Мысалға, В.А. Майсеев
Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮШ в.в. Алматы " Ғылым " баспасы ,
1991 жылы шыққан кітабында 1710 жылы Қазақ жоңғарлар арасында ұрыс болғаны
жазылады [6]. Қазақтар жағынан Бөгенбай батырдың бастағаны және сол жақтағы
үлкен бір қолды Қабанбай батыр басқарып, осы қолда он жеті жасар Жәнібектің
болғаны да айтылады. Осы жерде бір айта кететін жәйт, бұрын-соңы жаряланған
еңбектерде, тіпті Қазақ Энциклопедиясының әуелгі және соңғы басылымдарында
да Жәнібек батыр жайлы деректер болғанымен, оның туған жылы көрсетілмеген.
Ал жаңағы ұрыс өткен жылды және батырдың он жеті жасында жорыққа қосылғаны
жайлы ел - аузында айтылатын аңыз - әңгімелер мен тағы жаңа құжаттарды
пайдаланып, ол кісі туралы жазушылар батырды 1693 жылы туылған деп
пайымдайды. Қашаннан айтылып жүргендей, қазақ тарихында Жәнібек есімді
кісілер бірнешеу. Біздіңше, оның алғашқысы тұңғыш қазақ хандығының басында
болған Әз-Жәнібек. Ол ХV ғасырда өмір сүрген, шамамен хан тағына 1456 жылы
отырған қазақ халқының ірге тасын қалауға көп еңбек еткен[17].
Әз-Жәнібектен кейінгі елеулісі біз әңгімелеп отырған Шақшақ Жәнібек.
Бұдан басқа сұлтан Жәнібек, божбан Жәнібек, Керей Жәнібектер болған. Әз-
Жәнібектен басқа аталған кісілердің бәрі бір заманда - XVIII ғасырдың
бірінші және екінші жартысында өмір сүрген. Сұлтан Жәнібек кіші жүз ханы,
Өске әулетінің ұрпағы -Әбілхайырдың туған күйеу баласы болған. Сұлтан
Жәнібек қайын атасының тапсырмасы мен Петербургке бірнеше рет елшілікке
барған адам. Сонымен қатар, Жоңғар әкімдерімен де хан атынан келіс-сөз
жүргізген.
Ал божбан Жәнібек болса, Орта жүздің божбан руынан шыққан. Ол да өз
дәуіріндегі мықты батырлардың біреуі. Бірақ кейін сөзге еріп, қазақ
бірлігін бұзардай әрекеті үшін Абылай хан жазалап, оны ат құйрығына
байлатып өлтірткен деген аңыз бар.
Жәнібек атаулыдағы енді бір кесен тұлға Керей Жәнібек болған. Ол биеди
Жәнібектер мен замандас болғанымен бәрінен де кіші. Бұл кісі-Ертіс
бойындағы Абақ керей Беру әулеттің баласы, айтулы батыр, абзал азамат, ел
тұлғасы болған [8].
Жоғарыда Жақшақ Жәнібектің өмірінің өлемеусіз кезеңі елін қорғау үшін
ат үстінде өтті деген болатынбыз. XVIII ғасырдың басында Жоңғар және Қалмақ
билеушілерінің қазақ арасындағы алауыздықты кикілжіңді пайдаланып қазақ
даласына сан рет басып кіргенін байқауға болады. Дегенмен тарихшыларымыз
1710 жылғы шабуылмен 1723 жылғы "Ақтабан шұбырынды" оқиғалары аралыққа онша
мән бермей келді. Шындығына келсек, бұл кезең мүлде тынышсыз өткен еді. Оны
тек И. Я. Златкиннің Мәскеудегі 1983 жылы шыққан "Жоңғар мемлекетінің
тарихы" деген кітабынан ғана көруге болады. Сол кітаптағы деректерге
қарағанда, Жоңғарлар қазақ жеріне 1711-1712, 1714 және 1717 жылдары
тұтқиылдан басып кіріп, талай ойран салған. Әйтеуір, қазақ батырларының
жанқиарлығының арқасында басқыншылардың қолы болмай келген. Жәнібек
батырдың жауынгерлік және қолбасшылық қабілетінің де тұсы осы кез. Мысалы,
ол 1717 жылы Аягөз маңындағы үлкен шайқаста қазақ қолының үлкен бір қолын
басқарады. Осы ұрыста қазақтар қарсыластарға ойсырата соққы береді[31].
1717 жылғы Аягөз түбіндегі жеңістен кейін де қазақтар жағы қуана алған
жоқ. 1723 жылы қапылыста шабуыл жасаған Жоңғар әскерлері Ұлы жүз жасақтарын
бір тудың астына жиналып үлгіртпей-ақ шетінен түре тиіп ештеңеге үліртпей,
ес жиғызбай тастады. Мұсылман атаулының қасиетті мекені Түркістанмен оның
маңындағы Сайрам қалалары жау қолына көшті. Халық теріскейге Арқаға қарай
басады. Мұндай көріністі қазақ жері бұрын-соңды көрмегендей еді.
Атамекеннен ауған жұрт көкейіндегі шер "Елім-айдай" зарға айналды[32].
Ата мекеннен, ең бастысы жауынгерлік рухынан айрылған халықтың ендігі
қүрып кетпесіне кім кепіл. тіпті елдің бетке ұстар ерлерінің де енді еңсе
көтере алмауы мүмкін еді. Жоқ, халық намысынан айрылмапты. Тізе бүгілген
ерлер арасынан бірінші болып бойын түзеп алған Жәнібек екенін тарихи
жазбалардың өзі ашып көрсетеді.
Талқан болған әскерлердің басын құрамаққа 1724 жылдың өзінен-ақ қам
жасалынды. Ал 1726 жылы бостандық жолындағы күрес үлкен қимыл басы болды.
Оны басқару сол кездегі қазақ хандары мен сұлтандарының арасындағы ең
жігерлісі және айлалысы, Кіші жүздің ханы Әбілхайырға тапсырылды. Осы жолы
Орта жүз әскерінің тұтас бір қолын Шақшақ Жәнібек басқарады. Тастүйіндей
бекінген үш жүз әскері Сарысу өзенінің Бұланты саласының бойында
Жоңғарларға ойсырата соққы берді. Аталған ұрыс тарихта Қалмақ қырылған
деген атпен қалды. Осы соғыстан кейін жеңіс таразысының басы қазақтар
жағына бұрылған еді. Бір кезде үріккен киік үйіріндей дүркіреп, жол-жөнекей
дүние-мүлкін, бала-шағасын, малын шашып, беті ауған жаққа қашқан
қазақтардың тез арада кек қайтаруы ең алдымен ел басындағы, Әбілхайыр хан,
Төле, Қазыбек, Әйтеке секілді билердің, Қабанбай, Бөгенбай және Жәнібек
бастаған батырлардың айбынын асырды. Бұл кісілердің ерлігін жыраулар күндіз-
түні жырлады, шешендер аңыз-әңгімелер таратты, Бұлантыдағы жеңіс қазақ
әдебиетінде де ,тарихи деректерде де молынан қамтылған. Оны егжей-тегжейлі
қайталап жатудың қажеті болмас. Алда қазақ тарихында айрықша із қалдырған
1729 жыл тұрды. Бұның алдында Бұланты бойындағы жеңіспен қанаттанған үш
жүздің жауынгерлері сол жылы жауды тықсыра келіп, ақыры Балхаш көлінен
оңтүстікке қарай Аңырақай деген жерде шешулі ұрысқа шықты. Бұл жолыда жеңіс
қазақтар жағына шығып Аңырақай шайқасыдеген атпен тарихқа енеді. Бұл
шайқаста да Шақшақ Жәнібектің ерен еңбегі баяндалады. Отыз алты жастағы
Жәнібек батырдың бұл кез күш-қайратының тасып тұрған кезі, әскери
талантының толысқан шағы болатын. Сайдың тасындай іріктелген қазақ
батырлары Аңырақай ұрысында қандай жаудан да туған жерін қорғай алатындығын
дәлелдеді[18].
Осы сәт қазақ арасында тағыда ала-ауыздық кірді. Қазақтың тағына
отырған ұлы жүздің ханы Болат кенеттен қайтыс болды. Үш жүздің тізгінін
қолға алу үшін таққа талас басталады. Сонымен бұл жолы үлкен таққа
үміткерлер үшеу еді. Көбірек үміттісі кіші жүз ханы Әбілхайыр болса, сол
кездегі сұлтандардың ең еті тірісі және естісі де сол еді. Оның алға
тартатыны осы жолы Жоңғарларды талқандаған қолды өзі бастағаны еді. Бірақ
оны алыстататын да себеп бар. Бұрын-соңды хан аталған төре тұқымының бәрі
Жәдік әулетініен болса, Әбілхайыр Өске әулетінен еді. Келесі сәмеке болса,
болат ханның туған інісі, Әз-Тәукенің кенже баласы. Аға тағынан көп
үміткердің бірі болды. Бұл жолы төре де, қара да үлкен тақты еріксіз Болат
ханның баласы Әбілмәмбетке ұсынды. Олай дейтін себебі бұл кісі дарынды
қолбасшылығымен немесе елді аузына қаратар сөзімен көзге көбірек түспесе
керек. Дегенмен мінезінің кеңдігі хан тағына отыруына көмектеседі. Сол
дәуірдің бас батырлары Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібектердің оған үнсіз келісуі
мұның өзге төрелердей емес айттым бітті, кестім үзілдіге салмай, батырлар
ырқына көне алатындығынанда болар[19].
Әбілмәмбеттің үлкен таққа отыруына Жәнібектің де ықпалы болғаны
сөзсіз. Келесі жылдары Орынбор шекара комиссиясының бастығы генерал
-лейтенант В. А. Урусевпен келіссөз үстінде әңгімелескенде, Жәнібектің
Абулмамет, сын бывшего Болат хана, и будуще он прошлом году, в Туркестане
от знатейших киргиз-кайсацких родов, яко Аргынского, Атыгайского и Уак-
Керейского и от других удостоен в ханы и по прибытии в Орду по многих родов
поднят на епанче деуі сондықтан болса керек[9].
Дегенмен мұнан кейін үлкен таққа Әбілмәмбет, Орта жүз тағында, Сәмеке
отырса да іс жүзіндегі арқа төсіндегі руларға Жәнібек пен Бөгенбай сынды
батырларға арқа сүйеген өсіп келе жатырған жас сұлтан Абылайдың сөзі өтімді
бола бастады. Үлкен тақ қолына тимеген Сәмекенің беделі барған сайын
құлдырай түсті. 1731 жылы Кіші жүздің бірқатар рулары Әбілхайыр ханның
бастауымен Ресейдің қол астына өтсе, содан кейін іле - шала Сәмеке хан ант
беруге асықты. Бірақ сол күндері орта жүздің басқа ешбір рулары өз хандарын
қолдай қойған жоқ[20].
Келесі, яғни 1732 жылы Сәмеке хан қайтыс болады да, Орта жүз тағы да
Әбілмәнбеттің қолына көшті. Ал Абылай сұлтанның кейін ресми түрде хан
тағына келуі 1749 - 1750 жылдардан басталды. Сөйтіп XVIII ғасырдың отызыншы
жылдарының орта шенінен кейін Абылай Орта жүздің ең ауқымды адамына
айналған. Оның Орта жүзге қатыстылығының өзі Жәнібектің қолдауымен
байланысты болған. Әуелі Сәмекенің, кейін Әбілмәмбеттің ормандай көп Орта
жүздің басын құруға шамасы жетпейтінін білген Жәнібек өз қандастарын
бастайтын Төре тұқымын іздегенде де, айлалы да жігерлі Абылайды табуы, оны
Орта жүз билігіне тартуы заңды қүбылыс. Бұл орайда айтылып жүрген аңыз-
әңгімелерде дау туғызбайды. Сөйтсе де Абылай сұлтанға қырқыншы жылдың аяқ
шеніне дейін хан тағы тимеген. Жоғарыда айттық Абылай сұлтан хан тағына тек
қана 1749-50 жылдардан бастап келді деп. Бұған қырқыншы жылдардаң аяғында
Орынбор қаласында болған Жәнібек батыр мен генерал-губернатор И. Н.
Неплюевтің әңгімесінің жазбасы дәлел. Онда Орта жүзде прежде был
Абулиамедхан, но он же давно уже отлучась живет в городе Туркестане. В ней
же (Средней Орде) был Барак салтан, но и он де по своему злодейству пропал
и таковже ныне из влдельцев находится только Абылай салтан деп жазылыпты.
Бұл әңгіменің мазмұнына Абылайдың келуін тілейтіндігін білдіргендігі
байқалып тұр 1740-1741 жылы Абылай қапылыста Жоңғар тұтқынына түскенде, оны
құтқаруға бәрінен бұрын күш салған да Жәнібек батыр болғаны тарихтан
белгілі. Әуелі ол Орынбордың генерал-губернаторы И.Н.Неплюевпен достық
қарым-қатынасын пайдаланып, сол арқылы Жоңғар қонтайшысына К. Миллер
бастаған Орыс елшілігін жібертсе, одан қайыр болмағаннан кейін, Абылайды
басқа адам мен еріксіз аманатқа айырбастап алғаны туралы деректер
жетерлік[21].
Ал сол тұста Орта және Кіші жүздердің хандары Әбілмәмбет пен Әбілхайыр
бұған асықпағанға ұқсайды.
Аңрақайдағы атақты шайқаста Жоңғарлар талқандалғаннан кейін де, басқа
қазақ батырлары секілді Жәнібекке де бел шешіп, бейбіт өмір сүруді
жазбапты. Жан -жақтан анталаған жау былай тұрса XVIII ғасырдың жиырмасыншы
жылдарынан бастап, қазақ жерінің дәл іргесінде Омбы, Нижне-Уральск, Кизиль
орыстардың дистанциялары қойыла бастады. Бір жақтан Еділ қалмақтары шеткері
ауылдарды талайтын болды. Ол тұс бір айнала қамау, анталаған жау еді
қазаққа. ХҮШ ғасырдағы жылнамашылардың деректеріне үңілсек, қазақ даласының
сол жүз, жылдықта содыр-сойқанынан ада кезі жоқтың қасы екні аңғарылады.
Әсіресе, ар жағындағы Ұлы көршілері Қытайға арқа сүйеген Жоңғарлықтар тез
ес жиып алып, қазақ даласына әлсін-әлсін көз алартуын тоқтатпады. Бұрын
батырлардың жауынгерлігіне сүйеніп келген қазақ хандықтарына енді шындап
ойлануға тура келді. Олардың ішінара Абылай тарих сахнасына шыққанға
дейінгі ең ақылдысы, ең айлалысы Әбілхайыр хан болғаны анық. Осы Әбілхайыр
хан қоластындағы Кіші жүз рулары мен 1731 жылы Ресей бодандығына өте
бастады дедік. Енді іргесіндегі ауылдардың ұлы мемлекетке арқа сүйеуі Орта
жүз жұртына да ой сала бастағандай. Халықты соғыс әбден қалжыратқан еді.
Уақытша тыныштықтың ертеңге береке береріне ешкім де сенбеді. Сөйтіп ел
ағалары титықтан шығатын жол іздеді. Жан-жақтан анталаған жаудан құтқаратын
екі қорған бар еді. Біреуі күн шығыстағы Қытайдың боданына кіру, екіншісі
теріскейдегі Орыс патшасының қоластына сүйену. Цинь империясының өктемдігі
де олқы емес еді. Ол Қалмақтарды әлсін-әлсін қазақтарға айдап салғанда да
көздегендері осы көшпенді халықтың жеңілісі еді. Ал Орыстардың жөні бөлек,
Жоңғарлар мен Қытайларға қарағанда жөнге келетіндей еді. Ашық жауығуға да
бара бермейді[22].
Бұл тұс тарихи таңдау жасамасқа шама да қалмаған кезі еді. Аталарымыз
ақыры бір тоқтамға келді. Осы тұста президент Нұрсұлтан Әбіш ұлы
Назарбаевтің 1992 жылғы, қазанның басында өткен қазақтардың дүниежүзілік
құрылтайындағы сөйлеген сөзіндегі Қазақстанның Ресейге қосылуындағы жәй-
жапсарын бірер сөзбен айта салу мүмкін емес. Бұл оқиғаның мән-маңызына сол
дәуірдегі тарихи жағдайды, екі оттың ортасында қалған елдің қиын қалін, ұлт
ретінде жойылып кету қаупі анық төніп тұрған тұста жасалған амалсыз шара
екенін ескеріп барып баға беру әділ болмақ. Сондай сын сағатта саяси
шешімді дәл таба алмаған ұлттардың, мысалы Жоңғар халқының тағдырын
сіздержақсы білесіздер деген пікірі сол заманды бейнелегендей [10].
Сөйтіп 1738-40 жылдары Орта жүз игі жақсылары бастап Ресей,
патшалығының қол астына енеді. Сол тұста Қазақстанның Ресейге қосылуы қалай
болғанда да тарихи қажеттілік болғаны ақиқат. Өкінішке орай, тарихшыларымыз
бен әдебиетшілеріміздің арасынан бұған мән бермей, біреулерді кіналап,
әсіресе Әбілхайыр мен Жәнібек тарханға жала жабуға тырысып жатады. Ал
тарихқа жөндеп қараған адам олардың істері мен дұрыстап танысар еді. Орта
жүздің Ресейге қосылуы Жәнібек батырдың ғана емес, Абылай сұлтан мен
Әбілмәмбет ханның Қабанбай мен Бөгенбай сынды батырлардың, Бұқар жырау мен
Қаз дауысты Қазыбек сынды бйлердің ортақ мәмлеге келген ықтиярсыз шарасы
еді. Бұл халықты аман алып қалудың бірден-бір дұрыс жолы деп сезінді олар.
Бұған қазір тым қисынсыз баға беру қиянат. Сөйтіп қазақ тарихында, оның
ішінде Қазақстанның қазіргі тоғыз обылсының атырабында ең бір қиын күн
туды. Ресейдің бірден-ақ өз бекіністерін қазақ жерінің іргесіне салғандығы
Жәнібек батырмен Абылай сұлтан бастаған Орта жүздің игі жақсыларын секем
алғызды. Жәнібек батыр тіпті Орыс елшілерін қазақ жерінде қабылдаудан бас
тартты. Ол 1740 жылы қасына серіктерін ертіп жаңағы Орыстар салып жатырған
Ор бекінісіне барып, шекара комиссиясының бастығы генерал В. А. Урусовпен
келіссөзге отырады. Қазақ даласының мәмлегері (дипломат) рольін атқарған
Жәнібектің үлкен бір тарихи ісі осы тұста болды. Ресеймен қазақ елінің
арасындағы сауда байланысын орнату келісіледі. Орыс елшілері өздерінің
мүдделерін білдіріп қазақ жері арқылы Орта Азияның көне қалалары Хиуаға,
Үргенішке және Самарқандқа сауда керуендерін шығаруды ұсынды. Ресейлік
көпестерді сол жаққа апару үшін патша әскерінен күзет ере жүретінін
сездірді. Жәнібек бұған үзілді-кесілді қарсы болады. Ол Орыс саудагерлерін
Орта Азияға барар және қайтар жолында қазақ жасақтары ғана күзетуге тиісті
екендігіне көндіріп, қауіпсіздігіне кепілдік берді. Бұл шарт түрлі
елшіліктерге де қатысты еді. Мысалы, 1742-43 жылдары Жоңғарларға келіссөзге
барған К. Миллер бастаған патша мәмлегері қазақ жерінен өткенде оны Орта
жүз және Кіші жүз жігіттерінен құралған Ералы сұлтан бастаған жасақ
күзетті[23].
Көне көздердің айтуынша және тарихи деректерге қараған да бұл одақ
яғни бодандықта болған мен қазақ рулары патшаға ешқандай төлем, немесе
басқа да кішілік жасаған жоқ. Тек қауіп туса, ел бір-біріне көмек жасауды
ұйғарды. Орта жүздің басындағы Абылай хан мен Жәнібек батырдың, басқа да
қазақ сұлтандары мен қолбасшыларының өздеріне мойынсұнбауы, қайыра-қайыра
түрлі талаптар қоюлары Петербургті де талай әуре-сарсаңға салды. Неплюев
пен Урусовтың, Гладышев пен Тевкелевтің дүркін-дүркін сапарлары осыны
дәлелдейді. Тарихи құжаттарға сүйенсек, олар мен неғұрлым келіссөз
жүргізген Жәнібек екен. Оның қолбасылық және мәмлегерлік қызметін Орыс
әскер басшылары да жоғары бағалаған. Мұны Неплюевтің және Тевкелевтің
сыртқы істер алқасына және патшаның өзіне жолдаған хаттарынан аңғаруға
болады. Сонымен Жәнібекке алтын-күмісте, бағалы сыйлықты әсер етпейтінін
ұққан патша әкімдері басқа жолды қарастырады. Осы арада ХІҮ-ХҮ ғасырда
Ресейде шығыс елдері үшін Тархан деген атақ болғаны еске түсіп, соны
жаңғыртпақшы болды. Сөйтіп 1743 жылы 11 шілдеде император әйел Елизавета
Петоровнаның жарлығы бойынша Жәнібек Шақшақ ұлына бірінші болып тархан
атағы берілді. Тархан атағы жөнінде Е. Бекмахановтың кітабында Орыс
зерттеушісі И. П. Рычковтың Тарханство есть степень княжества. В народе
ежели не превосходить, то верно, не уступают по силе ханской деген
анықтамасы келтірілген. Кейін Шақшақ Жәнібек тархан қайтыс болғаннан соң.
Соғыс министрлігі алқасының 1759 жылғы жарлығы мен атақ мүрагерлік пен
Жәнібектің үлкен баласы Дәуітбайға көшіріледі. Ал сенаттың шешімімен 1869
жылы Тархан атағы жойылады. Сонымен Қазақстан және Орта Азия жерінде бұл
атақты иеленген әкелі балалы екеуі және кіші жүздің тама Есет батыр екенін
ұқсақ көп нәрсені аңғаруға болады[24].
Жәнібек кіші жүздің батырлары Бөкенбаймен Есеттің шақыруына үнемі үн
қосып, ортақ жауға бірге аттанып отырған. Тама Есет ( 1667 -1749)
Жәнібектен жиырма алты жас үлкен. Қарт батырды ұстаз, ақылшы аға тұтқан
Жәнібек Торғай бойындағы үлкен ас пен тойдан Есетті қалдырмайды екен.
Сондай бір той жиын болып, Есетті шақырады. Батыр тойға кеткенде Тамалардың
ауылын Жұрын бастаған Еділ бойы қалмақтарды шабады. Содан үш батыр Жәнібек,
Бөкенбай , Есет тез арада қол жиып, жауға аттанады. Олар Жұрынды қазіргі
Қандағаш станциясы тұрған жерде қуып жетеді. Қалмақтың екі батырын Жәнібек
пен Бөкенбай жекпе-жекте түсіреді. Ал Есет жау әскерінің сардары Жұрынды
жекпе-жекте жеңіп байлып алады. Қазақтың үш батыры да жекпе-жекте жеңген
соң, қиан кескі ұрыс басталып кетеді. Осы ұрыс өткен жер кейін Қандыағаш
аталыпты. Ал тұтқындағы Жұрын кейін Есетке адал дос болады. Есет оның
алдына мал салып, басына үй тіктіреді, жер береді. Сол жер қазіргі Жұрын
станциясы. Әрбір мұсылман қайтыс болғанда, лақатқа басын қағбаға қаратып
қойғызады. Бұл қашаннан келе жатырған шариғат заңы бірақ Есет өлерінде,
басымды шығысқа, аяғымды батысқа қаратып қойыңдар табанымды жауға тіреп
жатайын, - деп өсиет айтады[25].
Шақшақ Жәнібек ұстаз тұтқан, қатты сыйлаған, талай жылдар қанды
жорықтарда үзеңгілес болған қазақтың ұлы батырларының бірі тама Есет
осындай жан еді.
Ал Шақшақ Жәнібекке келсек мұның өзінше бөлек орны бар. Тұтас бір
халықтың өміріндегі ең күрделі кезең де елге бас болған тарихи тұлғаны
қысқа қайрымда толық ашу мүмкін емес. Ол кісінің батырлығы, қолбасшылығы
мен мәмлегер саясатшылығы сыртында, қарадан шыққан мемлекет қайраткері,
аузы дуалы, қара қылды қақ жарған би, жаурыны жерге тимеген палуан,
халықтың келешегін ойлаған кемеңгер бейнесін сомдау кәнігі қаламгерлікті
қажет ететіні белгілі. Дегенмен де ол кісінің өмірбаянының күрделі кезеңнен
өткендігінен аңыз-әңгімелерге, тарихи құжаттарға сүйене отырып деректер
беріп отырмыз.
Тарихи жазбаларға сүйенсек, Шақшақ Жәнібек тархан 1752 жылы, жазға
салым қазіргі Қостанай (бұрынғы Торғай облысы) облысындағы Жангелдин
ауданында атап айтқанда, сан соғыста салғыласып жүріп Қалмақтан тазартқан
қалың жұртын жайғастырған Тосын құмында қайтыс болған. Сол кездегі игі
жақсылардың ұйғарымы бойынша, оның мүрдесі Торғай қазақтарының ата қонысы
Түркістанға жеткізіліп, Қожа Ахмет Иассауи кесенесіне жерленеді. Әке
сүйегін киелі орынның топырағына табыстап, көк тас қойған баласы Ақпанбет
батыр еді. Шақшақ Жәнібектің есімі жазылған көктасы кесенеде қазіргі күнге
дейін бар [11].
Жәнібек тархан өмір сүрген тұс жат жерліктер мен үздіксіз
қақтығыстарға толы болуы мен қатар тұтас бір халықтың қалыптасуы кезеңі
болды. Ең алдымен XVIII ғасыр қазақ деген халықтың тарих сахнасынан берік
орын теуіп, құрып кету қауіпінен мәңгілік құтылған кезеңі еді. Осы қауіптің
бұлтын сейілтіп, сол дәуірдің тарихи майданында басты тұлғаның бірі болған
- Шақшақ Жәнібек тарханның есімі қазына - келешек ұрпақ үшін ұмытылмас
алтын қазана десе болады[26].
Ұлы тұлғаның ұрпақтары. Жәнібектің бір өзінің төрт ауылы, яғни төрт
әйелі болған. Бәйібшесі ұлы жүз Шанышқылы Тұрсынбай датқаның қызы, екіншісі
Кіші жүз Алшын Әйтеке бидің қызы, үшіншісі Қалмақ ханының қызы, төртіншісі
Керейт Қосым батырдың қызы. Бәйібшеден - Дәуітбай, Жауғашар. Қалмақ қызынан
Ақпанбет, Тоқпанбет, Деріпсалы. Кіші әйелінен Тоқтамыс туады.
Үлкен ұлы Дәуітбай ерлігімен елге танылған жаужүрек батыр екен, кейін
тархан атағы соған көшіреді. Ал, Жауғашар тегінде атқұмаркісі болған. Қара
шаңырақ қалдырған баласы Тоқтамыстың мырзалығы, меймандостығы бар жомарт
кісі болған. Жалғыз қызы Ділдәні Қанжығалы руынан шыққан Бораншы деген
кісінің баласы Қарасайға береді. Бораншы Жәнібектің тұстасы атақты Бөгенбай
батырдың етжақын туысы екен. Сонымен қатар елге әйгілі би болған адам[27].
Ұлы тұлға ұлғатты байтақ қазақ жері, оның ішінде өз отаны - Торғай
жері үшін үлкен мақтаныш. Жоғарыда біз Жәнібектің өз кіндігінен тараған
балаларын айтып кеттік. Олардың ішінде Дәуітбай, Жауғашар, Тоқтамыс қазіргі
күні үлкен үш рулы ел болып отыр. Бұл күнде олардың әр тармағы 7-10 атадан
асса да, даңқты бабаларының есімін кіршіксіз сүйіп, елдіктері мен
ерліктеріне ту етіп ұстап келеді. Жәнібек ұрпақтары қазақ тарихының қай
тұсына да лайықты үлес қосты. Ата қасиеті батырдың немере - шөберелеріне
жалпы ұрпақтарына да көшкенге ұқсайды. Олардың бәрін қамту мүмкін емес. Тек
қайсібірін назардан тыс қалдыруға да болмайды. Мысалы, Дәуітбайдан туатын
Мұсаның, оның баласы Шегеннің даңқының қазақ тарихында алатын өз орны бар.
Шеген батыр XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ ішіндегі айтулы
тұлғалардың бірі болған. Ойда Шеген, қырда Беген тұрғанда, қазақты жау
алама - деген мақал осы кісіге байланысты шыққан. Кенесары, Наурызбай
кезінде де Жәнібек ұрпақтары қалыс қалмаған. Арқадан ауарда Кенесары өзі
жақсы сыйласқан, бүкіл осы атырапқа билігі жүретін, әңгімелеп отырған Шеген
батырдан уақытша қоныс сұрайды. Тілектес ағайын оның өтінішін далаға
тастамайды, Шеген өз қоластындағы аймақтан Қарасаймен Қошалақ аралығындағы
шүрайлы жерден қыс қыстау, жаз жайлау береді. Ел аузына тараған әңгімеге
қарағанда , Кенесары мен Наурызбай Торғай жеріне алғаш табан тірегенде де
Жәнібек ұрпақтарына арқа сүйегенге ұқсайды. Жөн білетін Кенекең орныққан
бетте;
- Атам Абылай Жәнібекті абыз тұтып, арыс тұтып, арқа тұтып өтіп еді.
Мен осы табалдырықтан аттаған да Жәкеңнің қара шаңырағына соқпасам аруақтар
ренжіп қалар, - деп Жәкеңнің қара шаңырағы кімде екенін сұрастырыпты. Бұл
кезде қасиетті шаңырақ Тоқтамыстың Әзірбайының кенже баласы Байқадамға
ауысқан еді.
Хан Кенеде есігінен еңкейіп кірген үй,- деп айтып отырады екен.
Ер танылар тұс - тарихи оқиғалар қазақ даласында бұрын-соңды өткен
барлық ірілі - уақты кезеңдерге Жәнібек ұрпақтары ат салысып отырған.
Жаугершілік заманда жасанған туды бір жықпай өткен батырлығы мен қоса,
өнерден, ғылым мен білім, мәдениеттен де кенде болған емес[28].
Ғылым мен білімге келсек осы Торғай жерінде алғаш қазақ балалары үшін
мектеп ашылды. Бұл мектептің дүниеге келуі тікелей Жәнібек ұрпақтарының
ізгілігінің жемісі еді. Мектепті ұйымдастырған, қазақ балалары үшін тұңғыш
оқу құралдарын жасаған Шеген батырдың Айғаным есімді қызынан туған, сүйегі
алты бас Қыпшақ Ыбырай Алтынсарин болды. 1864 жылы осы мектеп басқа жерде
емес неге Торғайда ашылды деген сұрақ туады. Өйткені Ыбырайдың ата-мекені
қазіргі Қостанайда ол кезде Николайев деген бекініс болған. Ыбырайдың ата
жұрты дәулетті адамдар еді. Бірақ олар қазақ балаларын Орысша оқытудың
маңызын түсінбеді. Ұлт қамын жеген жас азамат ақыры нағашы жұртына иек
артты. Шеген батырдың және оның туыстарының тікелей қолдау мен мектеп
салынып, оқушылар тартылды. Алғаш он алты шәкірттің біразы осы әулеттің
балалары болды. Сөйтіп қазақ даласындағы алғашқы білім ордасы Жәнібек
ұрпағының қолымен тұрғызылды[29].
Осындай ғылым білімді қуған Жәнібек ұрпақтарының көп болғанын байқауға
болады. Дін жолына құмарларда аз болмаған. Оған жататын үш рудан төрт адам
әр жылдары Меккеге барып, қажы атанатын еді. Торғай жерінде алғаш жоғары
білім алғандар да осы әулеттен шыққан. Шегеннен тарайтын Ахмет Бірімжанов
деген кісі Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген. Ол
сонымен бірге қазақтан шыққан алғашқы парламентарийдің бірі болды.
Мемлекеттік бірінші және екінші думаға Торғай облысынан депутат болып
сайланып, дала өлкесінің толғақты мәселелерін жеткізді.
Бергі тұста да Жәнібек ұрпақтары қазақ даласындағы ағарту майданының
алғы шебінде болған. Басқа мамандықтарға күмән келтірсекте, ұстаздарға
берілетін награда адалда ізденісті еңбектің жемісі болып табылады. Солай
десек Кеңес үкіметінің жылдарында Қазақстандық мұғалімдер ішінен елуінші
жылдарға дейін Ленин орденін алған төрт адамның арасында Жәнібек әулетінің
екі ұрпағы - Қаражан Топай ұлы мен Әбсалық Жармұханбет ұлы болғанын айту
парыз[30].
Кеңес үкіметі жылдарында Торғайлықтар арасынан алғаш жоғарғы білім
алған маман - инженер де осы әулеттен еді. Нұрқан Бірімжанов Мәскудегі
алтын және түсті металдар институтын отызыншы жылдардың басында бітіріп
шықты. Ұлттық ғылымның шаңырағына - Қазақстан Ғылым академиясына сайланған,
тұңғыш Торғайлықта Жәнібек ұрпағы Бірімжанов Батырбек Ахмет ұлы еді.
Ғылым мен білім жолын айтып тым берірекке кетіп қалдық. Әңгімеге тағы
XIX ғасырдың екінші жартысына бұралық. Жәнібек тұқымы қай кездеде өз
пікірін еркін білдіретін жандар болғаны анық. Оларды тіпті Патша
өкілдерінің өктемдігі де қорқыта алмаған. Қазақ үшін жүрек майын шам қылған
ұлы Ахметтің әкесі Байтұрсын Шошақовтың Торғайдың тентек оязы Яковлевті
сабап айдалғанын көруге болады. Байтұрсын да Жәнібек үшін бөтен адам емес,
ол кісі Жәнібектің атасы Көшейден тарайтын Үмбетей руының азаматы, яғни
санаулы атадан қосылатын ағайын. Ал сол Байтұрсыннан бұрын патша ұлығын
таяққа жыққан Тоқтамыстан тарайтын Уәйіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz