Аналық жыныс безі күлдіреуігінің туындау себептері
Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылық Министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Әлтай Жансая Ертайқызы
Жұмыртқалықтың фолликулярлыққ күлдіреуіктерін анықтау және оны емдеу тәсілін құрастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В120100 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жұмыртқалықтың фолликулярлыққ күлдіреуіктерін анықтау және оны емдеу тәсілін құрастыру
Беттер саны
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны
Қосымшалар
Орындаған: 5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығының 504 топ студенті Әлтай Жансая Ертайқызы
2018 ж. " " мамырда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Е.С Усенбеков
Ғылыми жетекшісі, профессор _____________ Қ.У. Қойбағаров
Арнайы тарау кеңесшісі: ____________ О.Т. Туребеков
Норма бақылаy, қауым. профессор____________________ А.С. Ибажанова А
Сарапшы __________ _______________________
Алматы 2018
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ветеринария факультеті
5В120100- Ветеринариялық медицина мамандығы
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Әлтай Жансая
Жұмыс тақырыбы: Жұмыртқалықтың фолликулярлыққ күлдіреуіктерін анықтау және оны емдеу тәсілін құрастыру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 2018 ж қараша № ____-К бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі: 2018 ж 15 мамыр
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың бастапқы деректері: ЖШС Байсерке-агро шаруашылығы жағдайы, Малдың жұмыртқалықтары ауруларының негізгі себептері, оларды анықтау, жыныстық органдардың ауруларын емдеу шаралары жөнінде әдебиеттердегі деректер, жұмыртқалықтар ауруларын емдеу әдістері, емдеуге қажетті дәрілік препараттардың қасиеттері, қолдану әдістері, мөлшері,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе. Тақырыптың мәні және маңыздылығы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.Әдебиетке шолу. Бедеулікті қалыптастыратын факторлар, жыныстық бездері ауруларының және басқа аурулардың таралуы, себептері, емдеу және алдын алу шаралары жөнінде деректер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.Өзіндік зерттеулер. жұмыртқалықтардың патологияларының ерекшеліктері, оның туындауына ықпал ететін факторлар, жүргізген тәжірибелік жұмыстың барысы және нәтижелері, талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Еңбекті қорғау. Шаруашылықта жұмысты ұйымдастыру, талаптарды орындау, қызметкерлердің жеке құқықтары жөнінде ақпараттар. Қорытынды. Жүргізілген ғылыми зерттеулер мен тәжірибелер нәтижелері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6. Ұсыныстар: алынған зерттеу нәтижелерінің тиімділігі жөнінде ұсыныстар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Фотосуреттер, кестелер, графикалық материалдар, диаграммалар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер М.Н. Джуланов, Ш.Қ. Қалтаев, Б.Д. Жукин Қ.У.Қойбағаров Ветеринариялық акушерлік, гинекология және көбею биотехникасы. Оқулық 2011., О.Т. Төребеков Сиырдың акушерлік-гинекологиялық аурулары. Оқу құралы, Агроуниверситет 2011. Никитин В.Я. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения В.Я. Никитин. - М.: Колос, 2000, Джуланов М.Н., Төребеков О.Т. Усенбеков Е.С.,Қойбағаров Қ.У Практическое акушерство. Оқу құралы. 2012 г
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе.
Қойбағаров Қ.У
Наурыз 2018
Негізгі бөлім
Қойбағаров Қ.У
Наурыз 2018
Зерттеу нәтижелері
Үсенбеков Е.С.
Қазан 2017-сәуір 2018
Тұжырым
Қойбағаров Қ.У
Мамыр 2018
Ұсыныстар
Қойбағаров Қ.У
Мамыр 2018
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Усенбеков Е.С.
Жұмыс жетекшісі, профессор ____________ Қойбағаров Қ.У.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент __________ Әлтай Жансая
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе. Тақырыптың мәні және маңыздылығы, өзктілігі
Наурыз 2018
3
Негізгі бөлім. Зерттеу материалдары мен әдістері. жүргізген тәжірибелік жұмыстың барысы және нәтижелері, талдау
Қазан 2017-сәуір 2018
5
Тұжырым. Жүргізілген зерттеулер нәтижелерін қорытындылау, шаруашылыққа ұсыныстар беру
Мамыр 2018
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Усенбеков Е.С
Жұмыс жетекшісі, профессор ____________ Қ.У. Қойбағаров
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент __________ Әлтай Жансая
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылды.
ТШ 42-102-63
-Қайшылар
МСТ 2918-64
-Кальциленген сода
МСТ 7852-65
-Резеңке тығыны
ТШ 6-09 3177-66
-Хлорамин
МСТ 12026-66
-Сүзгіш қағаз
МСТ 5962-67
-Этил ректификат
МСТ 6709-72
-Дистилденген су
ТУ 480-11-10-73
-Шыны қарандашы
МСТ 20292-74Е
-Шыны пипеткасы
МСТ 20292-74
-Өлшеуіш колбалар
МСТ 9284-75
-Заттық шынылар
МСТ 22 967
-Шприцтер
МСТ 25336-821
-Зертханалық ыдыстар
МСТ 4.452-86
-Вазелин
МСТ 12.1.007-76).
-сурфагон
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды.
Анофродезия
-малдың жыныстық циклінің байқалмауы
Бедеулік
-малдың ұрпақ беру қабілетінен уақытша немесе түпкілікті айырылуы
Гипофунция
-аналық жыныстық бездің қызметіні төмендеуі
Жұмыртқалық
-аналық жыныстық без
Инволюция
-мал төлдегеннен кейін жыныстық органдардың белгілі уақыт аралығында буаз емес кездегідей қалпына қайта келуі
Күлдіреуік (киста)
-іші сұйыққа толы қуыс
Қысыр қалу
-бір жыл ішінде төл бермеген мал, жылдың аяғында ескеріледі
Метрит
-жатырдың қабынуы
Нимфомания
-малдың аз уақыт аралығында жыныстық циклінің жиі қайталану
Оварит
-аналық бездің қабынуы
Овуляция
-пісіп жетілген фолликулдың жарылуы
Окситоцин
- гипофиздің артқы бөлігінен бөлінетін гормон
Прогестерон
-сары дене гормоны
Простагландин
-гормон тәрізді әсер ететін зат
Салпингит
-жатыр түтігінің қабынуы
Сарпай
-ұрғашы малдың сыртқы жыныстық органы
Сары дене
-жұмыртқалықта уақытша пайда болатын без
Сервис кезең
-туғаннан кейін келесі ұрықтанғанға дейінгі уақыт
Синэстрол
-синтетикалық эстрол
Эстрогендер
-аналық безде түзілетін гормондар
Эстрадиол
-жұмыртқалықтан бөлінетін гормон
Фолликулин
жұмыртқалықтан бөлінетін гормон
Фоллигон
Гонодотроптық гормон
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылды.
Ә.Б
-әсер бірлік
ББҚС
буаз биенің қан сары суы
ГнРГ
-гонадотропин релизинг гормон
ЖШС
-жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖСТ
-жалпы стандарт
ЛТГ
- лактотропты гормон
ЛГ
Лютеиндеуші гормон
Мл
-миллилитр
мм
миллиметр
мг
миллиграмм
Млн.
миллион
Млрд.
- миллиард
ӨБ
-өлшем бірлігі
Т.Б
тышқандық бірлік
УДЗ
-ультрадыбыстық зерттеу
УТЖ
-ультра толқынды жиіліктер
ФСГ
фолликула стимулдеуші гормон
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтық экономика қарқынды дамуында мал шаруашылығының алатын орны үлкен. Мал шаруашылығы өнімдері қашанда сұраныста, сондықтан оны мол өндіру және сапасын арттыру мал шаруашылығындағы әр бір маманның мақсаты және міндеті. Малдың өніп-өсуін қарқындату және осы бедеуліктен келетін кез келген экономикалық шығынды мүмкіндігінше қысқарту, яғни мал шаруашылығын ұйымдастырудың, оны дамытудың ең тиімді заманауи әдістері мен тәсілдерін және іс шараларын ойластыру әр қашан толықтырылып, жетілдіріліп отыруы керек.
Ғылыми әдебиеттердегі немесе жалпы тәжірибедегі деректер мен мәліметтерді талдау нәтижелері көрсеткендей, мал басы көп шоғырланған, яғни сүт өндіретін шаруашылықтардағы сиырлар арасында аналық жыныстық бездердің патологиялары бедеулікті қалыптастыратын факторлардың негізгілерінің бірі және олар бүгінгі таңда өзекті мәселе болып табылады.
Сиырларда гинекологиялық аурулар көбінесе қыс-көктем айларында кездеседі. Себебі оған макро-, микроклимат жағдайлары, күтіп-бағуды және азықтандыруды ұйымдастыру шараларының кемшіліктері мен олқылықтары әсер етеді. Атап айтқанда, аурудың пайда болуына ықпал ететін негізгі факторлар: организмнің резистенттілігінің төмендеуі, төмен калориялы азықтандыру, яғни тиісті рацион құрамының бұзылуы, малды күтіп-бағу ережесін бұзу, қажетті серуендетудің жеткіліксіздігі немесе мүлде жоқтығы және тағы басқа қосалқы себептер. Бірқатар ғалымдардың зерттеулеріне жүгінсек сиырларда аналық жыныстық без патологиялары жалпы аналық мал басының 25-30 %-нда кездеседі екен.
Ауылшаруашылық малдарының, әсіресе жоғары өнімді сүтті малдың өніп-өсуімен байланысты мәселелер, ветеринария саласында өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек. Ірі қара малдың төлшеңдігінің төмендеуін көптеген зерттеушілер көбею органдарының қызметінің бұзылуымен, яғни оның патологияларымен байланыстырады.
Бүгінгі таңдағы клиникалық зерттеулерге, соның ішінде тік ішек арқылы зерттеулерге негізделген әдістер аналық жыныстық бездердегі жүріп жатқан патологиялық үрдістердің күрделілігін толық ашып сипаттай алмайды. Аналық жыныстық бездердегі күлдіреуіктердің дамуы, фолликулдардағы лютеиндену және лютеолизис механизмдері әлі де болса толық анықталмаған. Аналық жыныстық бездердің лютеиндік құрылымдарының басқа типтері және олардың бездердің патологияларындағы рөлі мүлде зерттелмеген.
Аналық жыныстық бездің аурулары малдардың күрделі, ұзақ уақыт емделетін бедеулігінің жиі себептері болып табылады, өйткені мұндай кезеңде жынсытық бездердегі үдерістердің бұзылуы және жұмыртқа торшалардың пісіп жетілуінің бұзылуы салдарынан буаз болу мүмкіндіктері болмайды. Аналық жынстық без аурулары гормоналдық және эндокриндік жүйенің бұзылуына әкеп соғады, сондықтан бұл клиникалық түрде жыныстық циклдардың сипатының өзгеруімен байқалады. Аналық жыныстық жағдайының келесідей патологиялары едәуір жиі кездеседі: гипоплазия, қабыну, дисфункции (гипофункция, персистенттік сары дене, күлдіреуіктер), қабынудың асқынуы және дисфункция (атрофия және склероз) жаңа түзілімдер.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Шарyашылықта жұмыртқалықтар қызметінің бұзылуымен байланысты қалыптасқан бедеyліктің орын алyы мал өнімінің өндірілуі көрсеткіштерінің төмендеyіне ықпал етеді. Сүт өндірy шарyашылықтарындағы мал дәрігерлерінің басты мақсаты мен міндеттері бедеyлікпен күресу, оны барынша азайту немесе жою және малдың өнімділігін арттырy. Сондықтан бедеyлікті жоюға бағытталған кез келген іс шараның тәжірибелік маңызы бар. Жүргізілген іс шара бедеyлікпен күресyде тиімді, оңай және экономикалық тұрғыдан арзан болy керек.
Дипломдық жұмысты орындаy мерзімі мен базасы. Дипломдық жұмыс Қазақ ұлттық аграрлық yниверситеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы, Ветеринария факyльтеті, Акyшерлік, хирyргия және өсіп-өнy биотехнологиясы кафедрасында және ЖШС Байсерке -агро шарyашылығы жағдайында жүргізілді.
Зерттеy жұмысының мақсаты мен міндеттері
Сүт өндіру кешендерінде сиырдың жұмыртқалық аурулары шаруашылықа үлкен экономикалық зиян келтіреді, ол мал өнімділігінің және асыл тұқымдық көрсеткіштерінің төмендеуіне, олардың уақытынан бұрын жарамсыздыққа шығарылуына әкеліп соғады. Сондай ақ, оларды анықтауға, емдеуге және алдын алу жұмыстарына қомақты қаражат жұмсалуымен қатар өнімдер сапасының төмендеуімен сипатталады.
Бүгінгі таңда осы жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін жаңа көзқарас немесе бүгінгі күн талабына сай әр түрлі бағыттағы заманауи әдіс, тәсілдерді пайдалануды, құрастыруды және оларды әрі қарай жетілдіруді талап етеді. Сондықтан біз, жоғарыдағы айтиылған мәселелерді ескере отырып, алдымызға мынадай мақсат қойдық: ЖШС "Байсерке-агро" шаруашылығындағы сиырлардың гинекологиялық патологиялардың таралу сипатын анықтау және неғұрлым жиі кездесетін патологияларды жою іс шараларын ойластыру арқылы өнімділікті арттыру.
Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылды:
ЖШС Байсерке-агро шаруашылығында сиырларда жұмыртқалықтардың күлдіреуігінің таралуын және олардың себептерін анықтау.
Жұмыртқалықтардың күлдіреуігін емдеу нобайын құрастыру және шаруашылыққа ұсыныс беру.
1ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Аналық жыныстық бездің морфо-функционалдық құрылымы
Ұрғашы малдың жыныстық аппаратының физиологиялық қажеттілігі-бұл малдың өзі тәрізді организмді дүниеге әкелу, яғни ұрпақ қалдыру. Бұл ұлы мақсат жыныстық аппараттың мынандай қызметі арқылы іске асады: аналық жыныстық бездерден жұмыртқа торша және жыныстық гормондар (эндокриндік қызметі) түзіліп, бөлініп шығады. Жыныстық гормондар (эстрогендер) аналық және аталық торшалардың қосылуына, одан әрі ұрықтың (зигота), эмбрионның, төлдің дамып - өсіп жетілген төлдің тууына жағдай жасайды.
Аналық жыныс безі (яичник); (лат. ovarium- жұмыртқалық) - аналық жыныс жасушасы (овоцит) пісіп жетілетін және аналық жыныс гормондары түзілетін ұрғашы жануарлардың негізгі жыныс безі. Ол пішіні сопақ немесе дөңгелекше келген паренхималы мүше. Тығыз, көлемі сиырда 3х2 см. Аналық жыныстық бездің көлемі, салмағы малдың әртүрлі физиологиялық жағдайына қарай өзгеріп отырады. Аналық жыныс безі (жұмыртқалық) -жануарлар организмінде құрсақ қуысында орналасады.
Аналық жыныс безінің стромасы фибробласттарға бай борпылдақ дәнекер ұлпасынан тұрады. Фолликулалық аймақта аналық жыныс жасушаларының даму үдерісі- "овогенез" жүреді. Аталған аймақтың шеткі жағында бөлініп көбею сатысындағы жас жыныс жасушалары - майда біріншілік (примордиальдық) фолликулдар түрлі жануарларда түрліше топтасып жатады. Олардан сәл төменірек, біріншілік фолликулдарға қарағанда ірірек келген өсу сатысындағы жыныс жасушалары - өсуші фолликулдар орналасады.
Фолликулдардың жарылу үдерісін овуляция деп атайды. Жарылған көпіршікті фолликул орнында сары дене түзіледі. Жетілген фолликул (Грааф көпіршігі) қабырғасындағы фолликул жасушалары мен интерстициоциттер аналық жыныс гормондары-эстрогендерді, ал сары дене жасушалары (лютеоциттерер)-прогестерон гормонын бөледі. Тамырлы аймақ арқылы жұмыртқалықты қоректендіретін қан, лимфа тамырлары мен жүйкелер өтеді [1].
Ал аналық жыныстық бездегі сары дене (уақытша ішкі секреция безі болып табылады) прогестерон түзеді және буаздықтың соңына қарай релаксин гормонын түзеді. Аналық жыныстық бездер - гонадалар (грекше gоne -- пайда болу, aden - без) аралас секреция бездері болып есептеледі. Олардың сыртқы секреция қызметі-жыныстық торша (гаметоциттерді) жасау және шығару. Еркек организмдегі ұрық жолында сперматозоидтар, ал ұрғашы организмдегі аналық безде аналық торшалар пісіп жетіледі. Демек, жыныстық бездерінің негізгі қызметтерінің бірі -- көбею немесе репродуктивтік қызметі..
Жыныстық бездердің негізгі құрылымы - фолликула (латынша folliculus -- қапшықша, көпіршік), оның ішінде аналық торша пісіп жетіледі. Пісіп жетілген фолликула графов көпіршігі деп аталады. Ол жарылғанда, одан аналық торша шығады және бұл-овуляция деп аталады. Аналық торша-жатыр түтігіне, ұрықтанғаннан 3 күннен кейін немесе 4-ші күні жатыр тармақтарына түседі. Овуляциядан кейін фолликула торшалары қабырғасында сары пигмент жиналып сары дене түзіледі. Ұрықтану болған жағдайда сары дене ұзақ уақыт, яғни буаздықтың соңына дейін сақталады, оны буаздықтың сары денесі деп атайды. Егер ұрықтану болмаса, ол 10-12 күн қызмет етеді де, кері дамуға түседі, яғни жойылады.
Фолликулдар атрезиясы-бұл физиологиялық құбылыс. Ол барлық жануарларда болатындықтан оны жалпы биологиялық үрдіс ретінде қарастырады. Бірақ кейбір атрезия түрлері аналық бездің қызметінің бұзылуын қалыптастыратын патологиялық өзгерістер туындатуы мүмкін. Фолликулдар дамудың кез келген сатысында атрезияға ұшырауы мүмкін, мұнда көбінесе ұсақ фолликулдар атрезияға жиі ұшырайды. Атрезияға ұшыраған фолликулдар фолликулин гормонын түзеді. Фолликулдар атрезиясы әдетте жыныстық жетілудің алдында байқалады. Жыныстық жетілген малдарда атрезия көбінесе овуляциядан кейін және буаздық кезеңде байқалады [2].
Аналық жыныс безінде сары дененің түзілу құрылымы әлі күнге дейін толық анықталмаған. Осыған байланысты бірнеше жылдар бойы ғалымдар үш теорияға ерекше көңіл бөледі: бірінші- лютеин торшалары гранулезді торшалардан туындайды; екінші лютеинді торшалардың кездесуі ішкі тека торшаларынан туындайды: үшінші-лютеинді торшалар екі түрлі туындайды гранулезді және ішкі тека торшаларынан туындайды [3].
1.2 Ұрғашы малдың организміндегі жыныстық үрдістердің нейрогуморалді реттелуі
Малдың өсіп өну, төл беру қабілеті тек жыныстық жетілген кезеңнен басталады. Бұл кезде жыныстық органдарда, эндокринді аппаратта және бүкіл организмде өте күрделі морфологиялық, физиологиялық өзгерістер болады. Атап айтқанда аналық жыныстық безде фолликулдер өсіп жетіле бастайды да, онда аналық ұрық торшасы және жыныстық эстрогендік гормондар (фолликулин) пайда болады. Бұл гормондардың әсерінен (эстрон, эстрадиол) ұрғашы малдың өзіне тән ерекше белгілері айқындала түседі, сүт бездері дамиды, жыныстық органдары толық дамып жетіледі, мал күйлейді, яғни жыныстық цикл қалыптасады. Осы кезден бастап аналық жыныстық безде овогенез үрдісі белгілі бір мерзімде қайталанып отырады да, ол мал қартайғанға дейін жалғаса береді. Жыныстық жағынан жетілген малды сол кезден бастап-ақ қашыруға ұрықтандыруға болмайды, себебі бұл кезде организм әлі толық жетіліп болған жоқ, жамбас қуысы әлі тар. Мұндай жас малдың буаздығы оның организміне де (өспей қалады), іштегі төлдің дұрыс дамуына да зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан малды ұрықтандыру үшін ол малдың жыныстық жетілуімен қатар, организмнің физиологиялық толық жетілуін күту керек [4].
Жыныстық жетілген малдың организмінде, әсіресе жыныстық жүйеде белгілі бір мезгілде қайталанып отыратын өте күрделі морфологиялық, физиологиялық құбылыстар болады. Бұл өзгерістер гипоталамус-гипофиз, аналық жыныстық без бен басқада эндокриндік жүйелердің арақатынастық жағдайына байланысты және орталық жүйке жүйесінің тікелей басшылығымен іске асып отырады. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша 25 пайыз сиырларда жыныстық цикл синхронды өтсе, 75 пайызында асинхронды өтеді [5].
Жыныстық цикл басталып, оның дұрыс өтуі үшін сыртқы ортаның әсерімен қатар гонадроптық және гонадальдық гормондар қажет. Гонадотропты гормондар фолликул стимулдеуші гормон (ФСГ), лютеиндеуші гормон (ЛГ) және лютеотроптық гормон (ЛТГ) немесе лактогендік гормондар гипофизде түзіліп шығып, қан арқылы аналық ұрық безіне және сүт безіне әсер етеді, яғни фолликулдердің өсіп жетілуін, овогенез үрдісінің жүруін қамтамасыз етеді. Қазіргі ғылыми-зерттеулер нәтижелеріне сүйенетін болсақ, жыныстық цикл мынандай тәртіппен өтеді: күн сәулесі-көздің, терінің рецепторын, азықпен келіп түскен стерондар-ас қорыту органдарының рецепторын қоздырады, еркек малдың-иісі, сыртқы тұрпаты, дауысы, олардың аталық малға тән қылықтары, ұрғашы малға жанасуы, иіскелеуі, артылуы және сол сияқты тағы басқа да қарым-қатынастары тиісті сезімтал рецепторларды қоздырып, сол арқылы импульстер ми қыртысындағы тиісті орталықтарға барып жиналады [6].
Ұрғашы малдардың өніп-өсу қызметінің физиологиялық механизмдерінің басқарылуын бақылау организмнің бірімен - бір тығыз байланысқан жүйке және эндокринді жүйелері арқылы іске асырылады. Әр түрлі сыртқы орта тітіркендіргіштері сезім органдарына (көру, иіс сезу, жанасу) әсер етеді, олар анализаторлардың сигналдарын үлкен жартышарлар қыртысына жеткізеді. Осыдан жүйкелік импульстар гипоталамусқа беріледі (аралық мидың төмепешік аймағында нейросекрет немесе гонодотропин-релизинг-гормон (Гр-Р-Г) гипофизді стимулдейді, ол ұрғашы малдың өніп-өсу қызметіне әсер ететін гормон бөледі [7].
Гипофиздің алдыңғы бөлігі үш гормон түзеді: фолликулостимулдеуші (ФСГ), лютеиндеуші (ЛГ), лютеотропты (ЛТГ) немесе пролактин. ФСГ фолликулдардың өсуіне және пісіп жетілуіне ықпал ететіні анықталған. Оның белсенділік шегі ЛГ аздаған концентрациясы кезінде байқалады, себебі ол овуляцияның жүруіне және жарылған фолликулдың орнына сары дененің түзілуін стимулдейді. ЛТГ тұқымның жатыр қабырғасына телінуіне, буаздықтың қалыпты өтуіне, сүт безінің қызметін және сары дененің прогестерон бөлуін стимулдеуге қажет. Гипофиздің артқы бөлігінен гормон бөлінбейді, бірақ гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулярлық ядроларымен байланысты, мұнда нейросекрет окситоцин түзіледі ол қанға түсіп жатырдың және жатыр түтігінің бірыңғай салалы бұлшық еттерін жиырылтады [8].
Ұрғашы малдың жұмыртқалықтары стероидтық гормон-эстрогендер (эстрон, эстрадиол, эстриол) мен прогестерон өндіреді. Эстрогендер фолликуланың қабырғасында түзіледі. Олардың жоғарғы шегі күйлеу кезінде байқалады. Жалпы эстрогендер шырыш ағу және күйлеу феномендеріне жауапты, сондай ақ қышқыл мукополисахаридтердің және тәнді гормонбайланыстырушы белоктардың түзілуіне де ықпал етеді [9].
Буаздық мерзімі ұлғайған сайын тұқым бөлетін F2аl және Е2с синтезіде арта бастайды, бұл жатырдың простагландин F2аl бөлуін төмендетеді. Мұндай өзара қалыптасқан үдерістер буаздықтың танылу уақытын анықтайды және сары дененің сақтайды, жатырдың простагландин F2аl бөлуін бәсеңдетеді, оның мұндай әсерін эстрадиол Е2 еккенде простагландин F2аl концентрациясының төмендеуінен байқауға болады. Сонымен, буаздықтың анасымен танылу механизмі өте күрделі, әліде зерттеулер жүргізуді керек етеді [10].
1.3 Ірі қара малда жұмыртқалықтың қызметінің бұзылуының таралуы және олардың жіктелуі
Симптомды бедеуліктің кең таралуының себебі аналық жыныс безінің қызметінің бұзылуынан деп келтіреді. Гинекологиялық ауру сиырлардың 56-72% симптомды бедеу, оның туындауының себебі аналық жыныс безінің қызметінің бұзылуынан. Персистентті сары дененің таралуы туралы мәліметтер де әлі толық зерттелмеген. Бедеу малда аталған патология 2-49,3% тіркелген оның ішінде жатыр атониясы 4,4- 19,5%, 5,3-19,3% жатыр субинволюциясы 5,2- 13,7% эндометрит 5,2- 13,7%- бедеулік тіркелген [11].
Аналық жыныс безінің гипоплазиясы деген түсінікке жыныстық жағынан физиологиялық жетілген ұрғашы малдың аналық жыныс безінің қызметінің дамымай қалуы және қызметінің бұзылуы деп айтуға болады. Бұл аномалия 17,5-26,7% құнажындар мен мегежіндерде тіркелген [12].
Персистентті сары дене деп буаз емес малдың аналық жыныс безінде 25 күннен артық тұрып калған сары денені айтады. Ол буаздықтың персистентті сары денесі немесе жыныс циклінің сары денесі деп аталады. Персистентті сары дене кездескен малда жыныстық цикл болмайды [13]..
Фолликулярлық күлдіреуік- қабырғасы жұқа, шар тәрізді, диаметрі 21,0-45,0 мм көлемде болады. Күлдіреуік қабырғасы өте жұқа болып келеді және оны саусақпен сығып тастауға оңай. Күлдіреуіктің көлемі бұршақ дәненінен қаздың жұмыртқасының көлеміне дейін ұлғаяды. Сонымен қатар А витаминінің деңгейі төмендеп, эндометрийдегі қышқыл-сілті орта реакциясы әлсірейді және жыныс безінің коллагенге ауысқаны байқалады, жатырдың жиырылу қызметі төмендейді.Осының нәтижесінде жыныстық циклдің реті өзгеріп, жыныс жолдарында спермийлердің жылжуына қолайсыз жағдай туындайды, эмбрионның ары қарай дамуына және зиготаның телінуіне, көп жағдайда бедеулікке әкеліп соқтырады[14 ].
Көптеген зерттеушілер аналық жыныс безінің күлдіреуігін лактациялық санмен байланыстырады. Аналық жыныс безінің күлдіреуігін көп жағдайда сиырлардың бірінші лактацияда және келесі лактациялық кезеңінде байқаған. Аналық жыныс безінің күлдіреуігінің көп тіркелгені сүтті бағыттағы сиырларда жиі кездескен, сирек құнажындарда және етті бағыттағы тұқымдарда [15].
Ал жатырдың субинволюциясы кезінде аналық жыныс безінің овариалды бершімегі 0,9-16%-ды құраса, эндометрит кезінде 4,9-24%-да, жатырдың атониясы кезінде 1,8-5,5%, ал шудың түспей қалуынан 14-16% сиырда кездескен. Сары дене күлдіреуігі жиі кездесуі туғаннан кейінгі 2-3 айда 2-5 лактация кезеңінде және оның таралуы қаңтар-наурыз, шілде-тамыз айларында (18,6%) таралған [16].
1.4 Аналық жыныс безі күлдіреуігінің туындау себептері
Аналық жыныс безі гипофункциясының туындау себептері көптеген ғалымдарды толғандырды. Г.В. Зверева және т.б. ғалымдардың көрсетулері бойынша аналық жыныс безінің гипофункциясын екі топқа бөлуге болатынын айтады [17].
Бірінші топқа сыртқы ортаның қолайсыз факторларының организмге әсерінен. Оған азық рационындағы сандық және сапалық жетіспеушілікті жатқызуға болады: витаминдер, минеральды және белокты азықтардың жетімсіздігі, моционның болмауы және мал қораларында жарықтың тапшылығы. Ең жоғарғы көрсеткіш қыс өте қатал, суық, күн көзі аз түскен жылдары жоғары болады. Екінші топқа аурудың себебі ішкі факторлармен тығыз байланыстығын айтады. Аналық жыныс безінің патологиясы мұндай жағдайда басқа да мүшелердің ауруларынан да болуы мүмкін. Сиырларда асқазан-ішек жолдарының ауруларында (травматикалық ретикулит, мес қарынның атониясы), ацетономия, туберкулез, аусыл және т.б. [18].
Фолликулярлыққ күлдіреуік қабырғаларында лютеиндеуші жасушалар болады, құрамында эстроген жиынтығына қарағанда ең көп прогестерон, гранулалардың өзгеруі деструктивте немесе онсыз гистохимия белсенді емес. Бұндай күлдіреуіктер эстрогеннің жиынтығына қарағанда құрамына бірнеше көп прогестероннан тұрады [19].
Тәжірибиелік зерттеулерде, перифериялық қан құрамында фоллитропин, лютроген төмен болғаны анықталды, ал олардың деңгейі эстрогеннің концентрациясы нимфоманиядан жоғары анафродизияға қарағанда. Фоллитропиннің концентрациясы нимфомания мен анафродизияда төмен болған, сол уақытта эстогеннің концентрациясы, эстрадиол мен эстрогеннің жиынтықтары нимфоманияда жоғары болған, ал анафродизияда төмен, жыныстық циклдың фолликулярлыққ фазасына қарағанда [20, 21].
Сиырлардың жұмыртқа күлдіреуігінің клиникалық пайда болу белгілеріне отандық және шетелдік әдебиеттерінде көп, бірақ көп жағдайда қарама-қайшы болып келеді. Көптеген шетелдік авторлар әртурлі кезеңдерде сиырдың жұмыртқа күлдіреуігің нимфоманиясын бақылаған жағдайылары 4-72,1%, жануарлардың жыныстық циклының бірқалыпты болмауы -12-28%, ал жыныстық циклдың қалыпты болған жағдайларда 11-12% [22].
Ановулятордың пайда болу ұзақтылық уақытысы және персистентік күлдіреуік 6 - 40 күнде ауытқиды және орта есеппен 20,78 +- 0,78 күнде. Орташа ұзақтылық уақытысы күлдіреуіктің пайда болуына дейін 36,03 +- 1,07 күнде кері дами бастайды. Нимфоманияда күлдіреуіктің пайда болуы арақашықтықтың кішірейуінен (8 -16 күнде ), ал қалған жағдайларда арақашықтықтың бірқалыпсыздығынан (10 - 40 күнде) [23].
Жануарлардың жұмыртқа күлдіреуігің 66,7 % жыныстық циклдың қалпына келуі функциясы 60 күн аралығында байқалады. Оның 86,4 % бір күлдіреуіктің пайда болуынан, 13,6 % бір немесе бірнеше күлдіреуіктің пайда болуынан туындайды. Сол себептен көп жағдайларда клиникалық белгілері жеткіліксіз [24].
Көптеген зерттеушілер овариалды күлдіреуігі бар сиырлардың сыртқы келбетіне қарап сау сиырлардың қалыпты жұмыртқалық функциясынан еш айырмашылығы жоқ есептейді. Кей жағдайларда жұмыртқалықтың күлдіреуігі мезгілсіз болған немесе емдеудің нәтижесіз болғанынан, екі жыныстың даму белгілерін ескереді (маскулинизация, шүртекейдің гипертрофиясы,бұқа тектес түрі және т.б.) .Бірқатар авторлардың мәліметтері бойынша аналық жыныс безінің гипофункциясы патологиялық туудан кейін, жатырдың түсуінен, шудың түспей қалуынан байқаған [25 ].
Аналық жыныс безі негізінен күлдіреуікке ұшырауға бейім ағза болып табылады, жалпы табиғи, сау жағдайда онда фолликулдер пісіп жетіліп отырады, ол фолликулдердің өзі сырттай қарағанда аналық жыныс безінің күлдіреуігіне ұқсас [26].
Күлдіреуіктің дамуының негізіне организмдегі нейрогуморальды регуляцияның бұзылуы, яғни аналық жыныс безі мен гипофиз, орталық жүйке жүйесімен арасындағы байланыстың бұзылуы және әртүрлі факторлардың себебінен деп айтады. Аналық жыныс безіндегі күлдіреуіктің туындауы көп жағдайда силосты-концентрлі азықпен азықтандырғанда, моционсыз күтіп баққанда, сүтті бағыттағы сиырлар (6000 кг) бейім келеді. Аналық жыныс безінің күлдіреуігінің кең таралуының тағы бір себебі азықтың құрамындағы р- каротиннің жетіспеушілігінен деп те келтіреді. Нақтырақ айтсақ қан құрамындағы плазмада р- каротин және А витаминнінің жетіспеушілігі сау малдармен салыстырып қарағанда анағұрлым жоғары болғандығын көрсетті [27].
Аналық жыныс безінің күлдіреуігі туғаннан кейін келесі ұрықтандырғанға дейінгі жыныстық циклдің өтуін бұзады, ал кейбір мәліметтерге сүйенсек бұл фолликулярлық аналық жыныс безі күлдіреуігін туғызатын негізгі себеп болып табылады. Лактация кезеңі және лактация саны өскен сайын, сонымен қатар малдың жасы да ұлғайған (сақа мал) сайын аналық жыныс безінің күлдіреуігі де көбею бастайды [28].
Көптеген ғалымдар эндометриттің де осы аналық жыныс безі күлдіреуігіне тигізетін әсерін осы уақытқа дейін талқылап келеді. Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша аналық жыныс безі күлдіреуігінің эндометритпен салыстырғанда 4,8-7,8%-ды құраса, ал енді бір мәліметтер бойынша 31,5-88,0%-ды құраған. Аналық жыныс безі күлдіреуігі сиыр туғаннан кейін 45-60 күнде туындайды, әсіресе туу және туғаннан кейінгі кезеңде патологиялары бар малдарда [29].
Гонадотропты гормондарды өз орынсыз қолдану фолликулярлық аналық жыныс безінің күлдіреуігінің туындауына әкеліп соқтыруы мүмкін. ББҚС инъекциясын 4200-10000 ӘБ дозада қолданғанда аналық жыныс безінде фолликулярлық күлдіреуіктер пайда болған. Жыныстық цикл кезінде суперовуляциядан кейін де аналық жыныс безінде ұқсас өзгерістер болып жатады. Эстрадиол бензоат еккеннен кейін, 17 р- эстрадиолды, тестостеронды, аденокортикотропты гормонды, гонадотропинды ББКС, жыныстық күйлеу басталмас бұрын лютеиндеуші гормонға қарсы қан сарысуын, эстрогендерді, жыныстық циклдің белгілі бір күнінде қолданғанда аналық жыныс безінің күлдіреуігі байқалған [30].
Өз уақытында сойыс малының мүшелерін зерттеу нәтижесі бойынша алынған мәліметтер бойынша аналық жыныс безінің күлдіреуігі бар мал мен күлдіреуігі жоқ малды салыстырып қарағанда күлдіреуігі бар малдың аналық жыныс безі мен оның айналасындағы тканьдердің бір біріне жабысып қалғандығы байқалды [31].
Аналық жыныс безі күлдіреуігінің аяқ астынан түзілуінің себебіне гипоталамо- гипофизарлық жүйенің қызметінің бұзылуы, ЛГ гормонының шамадан тыс бөлінуінен 17 р-эстрадиол гормонының қуаттандыруына кері әсер етеді. Аналық жыныс безі күлдіреуігі түзілмес бұрын лютеотропты гормонның құрамы төмендеп, перифериялық қан құрамындағы 17 р-эстрадиол гормонының концентрациясы арасындағы коррелятивті байланыс болмайды. Аналық жыныс безінде күлдіреуік бар малдары бақылау тобындағы сау малдармен салыстырып қарағанда экзогенді эстрадиолға жауап ретінде лютропин гормонының бөлінуі баяу көрінді. Осы мәліметтің дәлелі ретінде гонадотропин- релизинг гормоны ЛГ гормонының бөлінуіне тиімді әсер етті. Сонымен қатар аналық жыныс безінде күлдіреуік бар малдардың гипофизі мен гонадотропин релизинг гормонының арасындағы айырмашылық көрінбеді [32].
Аналық жыныс безінде фолликулярлық күлдіреуіктің түзілу себебі фолликула элементтерінде тека клеткаларының гиперплазиясының нәтижесінде түзіледі деп келтіреді.Фолликула қуысында жиналған сұйықтықтың әсерінен ол қабырғасы жұқарып, фолликулалар арасындағы кеңістіктер бұзылып, дегенерацияға ұшырайды. Үлкен және кіші күлдіреуіктер бір-бірімен қосылып, ірі үлкен күлдіреуікке айналады. Күлдіреуіктер фолликуланың кез келген сатысында түзілуі мүмкін. Бұл үрдістің туындауына аналық жыныс клеткасының өлуі мен еріп кетуі себеп болады. Алғашында күлдіреуіктердегі сұйықтық фолликулярлыққ сұйықтық тәрізді болуы мүмкін, бірте бірте эстрогендерден басқа прогестагендер, дегидроэпиандростерон, андротендион және тағы да басқа прегненонның метаболиттері табылады [33].
Кейбір өзге авторлар бірнеше көзқараста және жұмыртқалық күлдіреуігінің негізгі патогенезі лютропин рецепцияларының бұзылуында жатыр және фолликулалардың құрылымы, қызметі, білімділігі, фоллитропин рецепциясының сақталуы деп есептейді. Фолликула басында 8-10 күнде персистенеді, содан соң күлдіреуікке айналады. Осылай экстроген нәтижесімен күлдіреуіктер дамиды. Фолликулярлыққ күлдіреуіктер лютеинизация нәтижесінде сол жағдайларда біріншілік гранулёза және тека күлдіреуіктеніп, қайта туылған фолликуланы бастапқы кезіндегі лютропинге жоғары сезімталдықты, бір уақытта белсенділігі жойылған фоллитропинді, лайықты күлдіреуіктің сұйығы ингибин жинау дамуы мүмкін. Бірақ патогенез қатынасына фолликулярлыққ күлдіреуікте басқа да көзқарастар бар. Күлдіреуіктер фолликулалардың әртүрлі сатыларында дамуы мүмкін. Бұл процесс жұмыртқалықтың өліміне және еріп кетуіне алып келеді. Алғашында сұйықтық күлдіреуік қуыстарындағы фолликулярды еске түсіреді, соңынан оған экстрогеннен басқа прогестаген, дегидроэпиандростерон, андротендион және басқа прегненолон метаболиттері табылады Бедеуліктің дамуы алғашқы гипертрофия және жұмыртқалықтың гиперфукциясы өтіп кейінгі көп күлдіреуікті жұмыртқалықтардың және жатырлық бездердің ұлпалары өзгереді. Бұл жануарларда лютропин және прогестеронның дәрежесі көтерілгені айқындалды [34]..
1.5 Аналық жыныс безі патологияларын балау
Шет ел авторлары мәліметтері бойынша аналық жыныс безінің гипофункциясын созылмалы стресс жағдайында аналық жыныс безінің стеройдтарды синтездеуде және гамета түзуші қызметінің бұзылуынан деп келтіреді. Аталған аурудың клиникалық белгілері жыныстық циклдің алғашқы күндері көріне бастайды, соңынан анафродизияға ұшырайды (күйлеу, жыныстық қозу, шылым ағу феномендері болмайды). Сиырлардағы аналық жыныс безі күлдіреуігінің құрлысы әртүрлі болып келеді. Әр уақыттағы және іртүрлі авторлардың мәліметтері бойынша олардың жіктелуі мен терминологиясы (аталуы) әртүрлі келтірілген. Күлдіреуіктерді 3- топқа бөледі: фолликулярлық, лютеинді және сары дененің күлдіреуігі [35].
Кейбір авторлардың пікірі бойынша овариальдық күлдіреуікті балауда тік ішек арқылы 1 рет зерттеп-ақ балау қоюға болатындығын айтса, ал басқа авторлардың пікірі бойынша тік ішек арқылы 1 рет зерттеу жүргізгеннен кейін арасына 4-10 күн салып, екінші қайтара зерттеу жүргізу керек екендігін келтіреді. Балау қою кезінде аналық жыныс безінің 1 жағында немесе 2 жағынан да диаметрі 2см көлеміндей фолликула тәрізді құрылым табылуы мүмкін. Күлдіреуіктердің түрлерін анықтау балау шараларының айырылмас бір бөлігі болып табылады. Лютеинді күлдіреуіктер қолға қиын ұсталатын, қабырғасы қалың, шар тәрізді түзілім болып сипатталады, ал фолликулярлық күлдіреуіктердің -қабырғасы өте жұқа, көпіршік тәрізді түзілген құрылым [36].
Бірақ бірқатар авторлардың мәліметтері бойынша лютеинді күлдіреуіктердің қабырғасы жұқа болуы мүмкін, ал фолликулярлық күлдіреуіктердің қабырғасы қалың болуы мүмкін. Сондықтан көптеген ғалымдар күлдіреуіктерді ажыратып балау үшін сүттің құрамын және перифериялық қанның құрамындағы прогестерон деңгейін тексеруді ұсынады. Клиникалық және зертханалық зерттеу әдістері бойынша қорытындылардың бір біріне сәйкес келмеуі сиырларда 12-46%-ды құрайды. Авторлардың мұндай бір бірінен айырмашылығы тік ішек арқылы зерттеу әдістерінің нақты еместігін көрсетеді [37].
Кейбір зерттеушілердің көрсеткіштері бойынша қанның құрамындағы прогестерон концентрациясының мөлшері 1нгрмл болса фолликулярлыққ күлдіреуіктер екендігін анықтайды, ал прогестерон мөлшері 1нгрмл ден жоғары болса лютеинді күлдіреуіктер екендігін айтады. Фолликулярлық күлдіреуіктерді анықтағандай қанның құрамындағы прогестеронның концентрациясы 2нгрмл-ден кем болмаса аналық жыныс безінің күлдіреуіктері екендігін анықтайды. Прогестерондық тесттің анықтауы бойынша күлдіреуікті үш топқа бөліп анықтайды: лютеинді күлдіреуік кезінде перифериялық қанның құрамындағы прогестеронның концентрациясы 2нгр\мл-ден жоғары болады; ал фолликулярлық күлдіреуік кезінде концентрация мөлшері 1нгр\мл-ден кем болады; лютеиндеу сатысындағы фолликулярлық күлдіреуік кезіндегі перифериялық қан құрамындағы прогестеронның концентрация мөлшері 1-2 нгрмл болатындығы анықталған [38].
Лютеинді және фолликулярлық күлдіреуіктің құрылысын микроскопиялағанда олардың сипатталуын әр автор әр түрлі сипаттама берді және олардың мәліметтері бір-біріне сәйкес келмеді. Барлығын ескере келгенде барлық жұмыстардағы персистентті күлдіреуіктердің қай уақытта пайда болғандығы, олардың ұзақтығы белгісіз тек сойыс малының материалына жасалғаны белгілі. Күлдіреуіктердің үш тобы анықталды. Бірінші топтағы күлдіреуіктердің қабырғасы анық көрінген, көп қабатты гранулдерден тұрады, тека торшаларының жанынан анық шектелген. Мұндай күлдіреуіктер 25%-ды құрады. Екінші топтағы күлдіреуіктердің қабырғасы өзгеріске ұшыраған бірнеше гранулдерден тұратындығын, дәнекер ұлпа қабықтан алшақ орналасқан, шекарасы анық емес (41%) құраған. Үшінші топтағы күлдіреуіктердің қабырғасы әртүрлі сатыда дамыған, көлемі де әртүрлі, лютеинді түсі де ұқсас (34%) Фолликулярлық күлдіреуіктердің құрамындағы сұйықтықты зерттегенде оның құрамындағы 17Р-эстрадиол мөлшері жоғары, ал лютеинді күлдіреуік құрамындағы сұйықтықта жалпы эстроген және прогестеронның мөлшері төмен екендігі анықталған [39].
Нимфомания сиырлардағы аналық жыныс безі күлдіреуігіндегі сұйықтықтың құрамындағы эстрон, эстрадиол және эстрогендердің мөлшерімен анафродизия сиырлардағы аналық жыныс безі бершімегінің құрамындағы сұйықтықтың мөлшерін, сау малдардың көрсеткішімен салыстырып қарағанда эстрогендердің мөлшері қалыпты жағдайдан төмен екендігі анықталған [40].
Аналық жыныс безіндегі фолликулярлық күлдіреуік кезінде фоллитропин, лютропин және эстродиол мөлшері сау малдармен салыстырып қарағанда және жыныс циклінің 9 күнімен салыстырғанда жоғары болатындығы анықталған.
Бақылау тобындағы малдарды 29-күні бақылағанда прогестерон деңгейінің төмендегені және жоғарылағаны жаңа күлдіреуіктің пайда болғандығынмен сәйкес келеді. Гонадотропты гормондарды енгізгеннен кейін фолликулярлық күлдіреуіктің қабырғасы лютеинденген кезде перифериялық қан құрамындағы прогестерон деңгейінің мөлшері жоғарылаған. Кейбір жануарларда бақылау мерзімі аяқталғанша прогестерон мөлшері төмен болып 1 нгрмл-ден аспады [41].
Ғалымдардың мәліметтері бойынша нимфомания мен анафродизия туралы мәліметтерді жиі тіркеген. Олардың мәліметтері бойынша нимфоманияның симптомдарын фолликулярлыққ күлдіреуіктің және персистентті фолликулярлық күлдіреуіктің қабырғасының фиброзды дамуынан деп келтіреді. Персистентті күлдіреуіктің түзілуінде ановуляторлы кезеңнің ұзақтығы 6 күннен 40 күнге дейін орта есеппен алғанда 20,78+-0,78 күнді құрайды. Күлдіреуіктің түзілу кезеңінің орта есебі 36,03 +- 1,07 күнді құрайды. Күлдіреуіктің көлемі 2,1-3,0 см. Нимфомания кезінде күлдіреуік 8-16 күнде қысқа мерзімде дамиды, басқа жағдайларда 10-40 күнде дамиды [42].
Күлдіреуіктің пайда болу кезеңінен жазылғанға дейінгі минимальды ұзақтығы 14 күнді құрайды. Егер жыныстық цикл 28-30 күнде өз уақытымен қалпына келмесе, жаңа күлдіреуіктер түзіле бастайды. Аналық жыныс безінің персистенциясы және түзілуінің 81%-ы анэструспен жалғасса, 19%-ы нимфомания жағдайында болады. Аналық жыныс безінде күлдіреуіктері бар 66,7% малды 60 күн ішінде бақылағанда ауру малдың жыныстық циклі қайта қалпына келді. Олардың ішінде 86,4%-ы бір жақ аналық жыныс безінде күлдіреуік пайда болған малдар болса, 13,6% -ы қайтадан пайда болған 2 немесе одан да көп күлдіреуіктер болды. Сондықтан да клиникалық белгілері анық көрінбеді [43].
Көптеген ғалымдардың мәліметтері бойынша сырттай қарағанда аналық жыныс безінде күлдіреуігі бар мал сау малдан айтарлықтай айырмашылығы болмайды. Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйенетін болсақ аналық жыныс безінде күлдіреуіктің пайда болуы және олардың организмдегі терең морфологиялық өзгеріске ұшырауы тек клиникалық белгілеріне ғана байланысты еместігін көрсетеді. Аналық жыныс безінің күлдіреуігі кезінде малдың тәбеті азайып, сүт өнімділігі төмендейді де мал арықтай бастайды. Бірте-бірте малдың құймышақ және құйрық жағындағы ойыстары тереңдеп, малдың құйрық-құймышақ байламдары босап, мал бүкірейеді Күлдіреуікке қойылатын тестер үш түрге бөлінеді: лютеинді күлдіреуік кезінде перифериялық қанда прогестерон концентрациясы 2 нгрмл жоғары, фолликулярлыққ күлдіреуік кезінде прогестерон концентрациясы 1 нгрмл аз және 1-2 нгрмл. Фолликулярлыққ және лютеиндік күлдіреуік құрылымы прогестерон экстрогендері белгіленеді. Лютеинді күлдіреуіктердің құрылымы тек қана статистикалық анықталған. 17 Р-эстрадиол концентрациясы фолликулярлыққ күлдіреуік сұйықтығында айтқанынан қайтады жыныстық циклдың сатысы төмен [44]..
1.6 Жұмыртқалық патологияларын емдеу шаралары
Ауру сиырды емдеген кезде мал дәрігерінің алдында негізінен екі мақсат тұрады: ол-малдың өмірін және өнімін сақтау, аз уақыттың ішінде төл беру қабілетін қалпына келтіру. Емдеу комплексті түрде организмнің қарсы тұру күшін арттыруға, зақымданған мүшеден қабыну экссудатын шығаруға, кілегей қабатының шырыш бөлу қасиетіне, жатырдың жиырылуына, жыныс мүшелерінің барлық бөлімдеріндегі микроорганизмдерінің тіршілігін басуға және патогендік микроорганизмдердің зат алмасу өнімдерімен улануының алдын алуына бағытталуы керек.
Емдеу белгілі бір уақытта және алдын ала құрылған жоспар бойынша жүргізілген жөн. Қабыну процесінің күрделігіне, қандай әдістермен және дәрі-дәрмектермен емдеуіне байланысты емі 4 күннен 10 күнге созылады. Егер қолданған емі нәтиже бермесе, процесстің өтуін талдап, алдыңғы емдеуден 7-10 күн өткеннен соң басқа емдеу тәсілдерін қолданған жөн.
Сиырдың акушерлік-гинекологиялық ауруларының барлық емдеу тәсілдерін жинақтап физиотерапиялық, этиотроптық, патогенетикалық, хирургиялық және жалпы деп бөлуге болады.
Емдеудің физиотерапевтік әдістері. Оған жыныс органдарын сылап-сипап, қынап пен жатыр мойнының қынапқа қараған бөлігін суық және жылы ерітінділермен шаю, қынапқа және тік ішекке ыстық ванна жасау, жатыр ішін жуып- шаю жатады. Бұл әдістер басқа да емдеу тәсілдерімен бірге жасалады. Олардың емдеу қасиеті механикалық және жылу факторларының жыныс аппаратына әсер етуіне негізделген.
Массаж. Жатырдың және аналық жыныс бездерінің массажы тік ішек арқылы жүргізіледі. Бұл әсер қан тамырларының кеңейтіп, қан айналымын күшейтеді, жыныстық мүшелердің қызметін арттырып, ұлпалардың қоректенуін күшейтеді, сонымен қатар жатырды тазартып, персистенттік сары дененің, жұмыртқалық күлдіреуігінің ыдырап, сорылып кетуіне әсер етеді. Сылап-сипауды 7-10 күн бойы 3-5 минуттан жүргізіп отырады.
Этиотроптық терапия. Бұл тәсіл түрлі дәрілерді жатыр ішіне және парентареальды енгізуге негізделген. Патогендік микрофлораға әсер ететін антибиотиктерді, сульфаниламидтерді, нитрофурандарды және басқа антисептикалық препараттарды қолдану.
Дәрілерді таңдаған кезде олардың бір-бірімен сәйкестігін тексеріп, антибиотиктердің, сульфаниламидтік, нитрофурандық дәрілердің түрлерін микрофлораның сезімталдығына қарай қолданған жөн.
Дәрі - дәрмектер суспензия, линимент, еретінді түрінде және құрғақ күйінде қолданылады, таблеткалар, таяқшалар және капсулалар (экзутер, септиметрин, метромакс және фуразолидон таяқшалары).
Антибиотиктерді жалпы белгіленген тәсіл бойынша қолданады (1 кг 3000-5000 ӘБ). Ұзақ уақыт әсер ететін антибиотиктерді қолданған жөн: бициллин -3 (8-10 ӘБ) жұмасына бір рет, бициллин - 5 2-3 жұмада бір рет. Сульфаниламид препараттарын (ақ стрептоцид, норсульфазол т.б.) 10-15 гр күніне 2-3 рет ішкізеді. Норсульфазолдың 10%ерітіндісін күніне 150-200 мл, асқынған жағдайда 2-3 рет күре тамырға егеді. Сульфаниламидтік препараттарды новокаинмен бірге қолдануға болмайды себебі олар бір-біріне антогонистер болып табылады.
Жалпы стимулдеуші емдер. Емдеу іс-шаралының ішінде маңызды орын алатыны арнайы емес стимульдеуші препараттарды (ұлпалық препараттар) парентаральдық жолмен енгізу арқылы пайдалану. Бұл препараттар бүкіл организмге әсер етеді, организмнің тонусын көтереді, зат алмасуды қарқындатады және ретикулоэндотелийлік жүйенің қызметін жақсартады.
Ұлпа препараттарына жататындар биостимульгин, сиырдың шуынан дайындалған, овариолизат - сиырдың жұмыртқалығынан дайындалған, Дороговтың антисептик-стимуляторы (ДАС-2ф), антиретикулярнық-цитотоксикалық сарысуы (АЦС). Препаратты эндометриттерде, жұмыртқалықтардың қызметі бұзылғанда және басқа ауруларда тері астына 20-30 мл 2-3 рет арасына 5-6 күн салып салады, ДАС-2 - 3 күн сайын.
Аутогемотерапия жүргізу үшін күре тамырынан қан алып, әзірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Әлтай Жансая Ертайқызы
Жұмыртқалықтың фолликулярлыққ күлдіреуіктерін анықтау және оны емдеу тәсілін құрастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В120100 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жұмыртқалықтың фолликулярлыққ күлдіреуіктерін анықтау және оны емдеу тәсілін құрастыру
Беттер саны
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны
Қосымшалар
Орындаған: 5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығының 504 топ студенті Әлтай Жансая Ертайқызы
2018 ж. " " мамырда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Е.С Усенбеков
Ғылыми жетекшісі, профессор _____________ Қ.У. Қойбағаров
Арнайы тарау кеңесшісі: ____________ О.Т. Туребеков
Норма бақылаy, қауым. профессор____________________ А.С. Ибажанова А
Сарапшы __________ _______________________
Алматы 2018
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ветеринария факультеті
5В120100- Ветеринариялық медицина мамандығы
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Әлтай Жансая
Жұмыс тақырыбы: Жұмыртқалықтың фолликулярлыққ күлдіреуіктерін анықтау және оны емдеу тәсілін құрастыру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 2018 ж қараша № ____-К бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі: 2018 ж 15 мамыр
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың бастапқы деректері: ЖШС Байсерке-агро шаруашылығы жағдайы, Малдың жұмыртқалықтары ауруларының негізгі себептері, оларды анықтау, жыныстық органдардың ауруларын емдеу шаралары жөнінде әдебиеттердегі деректер, жұмыртқалықтар ауруларын емдеу әдістері, емдеуге қажетті дәрілік препараттардың қасиеттері, қолдану әдістері, мөлшері,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе. Тақырыптың мәні және маңыздылығы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.Әдебиетке шолу. Бедеулікті қалыптастыратын факторлар, жыныстық бездері ауруларының және басқа аурулардың таралуы, себептері, емдеу және алдын алу шаралары жөнінде деректер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.Өзіндік зерттеулер. жұмыртқалықтардың патологияларының ерекшеліктері, оның туындауына ықпал ететін факторлар, жүргізген тәжірибелік жұмыстың барысы және нәтижелері, талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Еңбекті қорғау. Шаруашылықта жұмысты ұйымдастыру, талаптарды орындау, қызметкерлердің жеке құқықтары жөнінде ақпараттар. Қорытынды. Жүргізілген ғылыми зерттеулер мен тәжірибелер нәтижелері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6. Ұсыныстар: алынған зерттеу нәтижелерінің тиімділігі жөнінде ұсыныстар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Фотосуреттер, кестелер, графикалық материалдар, диаграммалар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер М.Н. Джуланов, Ш.Қ. Қалтаев, Б.Д. Жукин Қ.У.Қойбағаров Ветеринариялық акушерлік, гинекология және көбею биотехникасы. Оқулық 2011., О.Т. Төребеков Сиырдың акушерлік-гинекологиялық аурулары. Оқу құралы, Агроуниверситет 2011. Никитин В.Я. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения В.Я. Никитин. - М.: Колос, 2000, Джуланов М.Н., Төребеков О.Т. Усенбеков Е.С.,Қойбағаров Қ.У Практическое акушерство. Оқу құралы. 2012 г
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе.
Қойбағаров Қ.У
Наурыз 2018
Негізгі бөлім
Қойбағаров Қ.У
Наурыз 2018
Зерттеу нәтижелері
Үсенбеков Е.С.
Қазан 2017-сәуір 2018
Тұжырым
Қойбағаров Қ.У
Мамыр 2018
Ұсыныстар
Қойбағаров Қ.У
Мамыр 2018
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Усенбеков Е.С.
Жұмыс жетекшісі, профессор ____________ Қойбағаров Қ.У.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент __________ Әлтай Жансая
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе. Тақырыптың мәні және маңыздылығы, өзктілігі
Наурыз 2018
3
Негізгі бөлім. Зерттеу материалдары мен әдістері. жүргізген тәжірибелік жұмыстың барысы және нәтижелері, талдау
Қазан 2017-сәуір 2018
5
Тұжырым. Жүргізілген зерттеулер нәтижелерін қорытындылау, шаруашылыққа ұсыныстар беру
Мамыр 2018
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Усенбеков Е.С
Жұмыс жетекшісі, профессор ____________ Қ.У. Қойбағаров
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент __________ Әлтай Жансая
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылды.
ТШ 42-102-63
-Қайшылар
МСТ 2918-64
-Кальциленген сода
МСТ 7852-65
-Резеңке тығыны
ТШ 6-09 3177-66
-Хлорамин
МСТ 12026-66
-Сүзгіш қағаз
МСТ 5962-67
-Этил ректификат
МСТ 6709-72
-Дистилденген су
ТУ 480-11-10-73
-Шыны қарандашы
МСТ 20292-74Е
-Шыны пипеткасы
МСТ 20292-74
-Өлшеуіш колбалар
МСТ 9284-75
-Заттық шынылар
МСТ 22 967
-Шприцтер
МСТ 25336-821
-Зертханалық ыдыстар
МСТ 4.452-86
-Вазелин
МСТ 12.1.007-76).
-сурфагон
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды.
Анофродезия
-малдың жыныстық циклінің байқалмауы
Бедеулік
-малдың ұрпақ беру қабілетінен уақытша немесе түпкілікті айырылуы
Гипофунция
-аналық жыныстық бездің қызметіні төмендеуі
Жұмыртқалық
-аналық жыныстық без
Инволюция
-мал төлдегеннен кейін жыныстық органдардың белгілі уақыт аралығында буаз емес кездегідей қалпына қайта келуі
Күлдіреуік (киста)
-іші сұйыққа толы қуыс
Қысыр қалу
-бір жыл ішінде төл бермеген мал, жылдың аяғында ескеріледі
Метрит
-жатырдың қабынуы
Нимфомания
-малдың аз уақыт аралығында жыныстық циклінің жиі қайталану
Оварит
-аналық бездің қабынуы
Овуляция
-пісіп жетілген фолликулдың жарылуы
Окситоцин
- гипофиздің артқы бөлігінен бөлінетін гормон
Прогестерон
-сары дене гормоны
Простагландин
-гормон тәрізді әсер ететін зат
Салпингит
-жатыр түтігінің қабынуы
Сарпай
-ұрғашы малдың сыртқы жыныстық органы
Сары дене
-жұмыртқалықта уақытша пайда болатын без
Сервис кезең
-туғаннан кейін келесі ұрықтанғанға дейінгі уақыт
Синэстрол
-синтетикалық эстрол
Эстрогендер
-аналық безде түзілетін гормондар
Эстрадиол
-жұмыртқалықтан бөлінетін гормон
Фолликулин
жұмыртқалықтан бөлінетін гормон
Фоллигон
Гонодотроптық гормон
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылды.
Ә.Б
-әсер бірлік
ББҚС
буаз биенің қан сары суы
ГнРГ
-гонадотропин релизинг гормон
ЖШС
-жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖСТ
-жалпы стандарт
ЛТГ
- лактотропты гормон
ЛГ
Лютеиндеуші гормон
Мл
-миллилитр
мм
миллиметр
мг
миллиграмм
Млн.
миллион
Млрд.
- миллиард
ӨБ
-өлшем бірлігі
Т.Б
тышқандық бірлік
УДЗ
-ультрадыбыстық зерттеу
УТЖ
-ультра толқынды жиіліктер
ФСГ
фолликула стимулдеуші гормон
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтық экономика қарқынды дамуында мал шаруашылығының алатын орны үлкен. Мал шаруашылығы өнімдері қашанда сұраныста, сондықтан оны мол өндіру және сапасын арттыру мал шаруашылығындағы әр бір маманның мақсаты және міндеті. Малдың өніп-өсуін қарқындату және осы бедеуліктен келетін кез келген экономикалық шығынды мүмкіндігінше қысқарту, яғни мал шаруашылығын ұйымдастырудың, оны дамытудың ең тиімді заманауи әдістері мен тәсілдерін және іс шараларын ойластыру әр қашан толықтырылып, жетілдіріліп отыруы керек.
Ғылыми әдебиеттердегі немесе жалпы тәжірибедегі деректер мен мәліметтерді талдау нәтижелері көрсеткендей, мал басы көп шоғырланған, яғни сүт өндіретін шаруашылықтардағы сиырлар арасында аналық жыныстық бездердің патологиялары бедеулікті қалыптастыратын факторлардың негізгілерінің бірі және олар бүгінгі таңда өзекті мәселе болып табылады.
Сиырларда гинекологиялық аурулар көбінесе қыс-көктем айларында кездеседі. Себебі оған макро-, микроклимат жағдайлары, күтіп-бағуды және азықтандыруды ұйымдастыру шараларының кемшіліктері мен олқылықтары әсер етеді. Атап айтқанда, аурудың пайда болуына ықпал ететін негізгі факторлар: организмнің резистенттілігінің төмендеуі, төмен калориялы азықтандыру, яғни тиісті рацион құрамының бұзылуы, малды күтіп-бағу ережесін бұзу, қажетті серуендетудің жеткіліксіздігі немесе мүлде жоқтығы және тағы басқа қосалқы себептер. Бірқатар ғалымдардың зерттеулеріне жүгінсек сиырларда аналық жыныстық без патологиялары жалпы аналық мал басының 25-30 %-нда кездеседі екен.
Ауылшаруашылық малдарының, әсіресе жоғары өнімді сүтті малдың өніп-өсуімен байланысты мәселелер, ветеринария саласында өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек. Ірі қара малдың төлшеңдігінің төмендеуін көптеген зерттеушілер көбею органдарының қызметінің бұзылуымен, яғни оның патологияларымен байланыстырады.
Бүгінгі таңдағы клиникалық зерттеулерге, соның ішінде тік ішек арқылы зерттеулерге негізделген әдістер аналық жыныстық бездердегі жүріп жатқан патологиялық үрдістердің күрделілігін толық ашып сипаттай алмайды. Аналық жыныстық бездердегі күлдіреуіктердің дамуы, фолликулдардағы лютеиндену және лютеолизис механизмдері әлі де болса толық анықталмаған. Аналық жыныстық бездердің лютеиндік құрылымдарының басқа типтері және олардың бездердің патологияларындағы рөлі мүлде зерттелмеген.
Аналық жыныстық бездің аурулары малдардың күрделі, ұзақ уақыт емделетін бедеулігінің жиі себептері болып табылады, өйткені мұндай кезеңде жынсытық бездердегі үдерістердің бұзылуы және жұмыртқа торшалардың пісіп жетілуінің бұзылуы салдарынан буаз болу мүмкіндіктері болмайды. Аналық жынстық без аурулары гормоналдық және эндокриндік жүйенің бұзылуына әкеп соғады, сондықтан бұл клиникалық түрде жыныстық циклдардың сипатының өзгеруімен байқалады. Аналық жыныстық жағдайының келесідей патологиялары едәуір жиі кездеседі: гипоплазия, қабыну, дисфункции (гипофункция, персистенттік сары дене, күлдіреуіктер), қабынудың асқынуы және дисфункция (атрофия және склероз) жаңа түзілімдер.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Шарyашылықта жұмыртқалықтар қызметінің бұзылуымен байланысты қалыптасқан бедеyліктің орын алyы мал өнімінің өндірілуі көрсеткіштерінің төмендеyіне ықпал етеді. Сүт өндірy шарyашылықтарындағы мал дәрігерлерінің басты мақсаты мен міндеттері бедеyлікпен күресу, оны барынша азайту немесе жою және малдың өнімділігін арттырy. Сондықтан бедеyлікті жоюға бағытталған кез келген іс шараның тәжірибелік маңызы бар. Жүргізілген іс шара бедеyлікпен күресyде тиімді, оңай және экономикалық тұрғыдан арзан болy керек.
Дипломдық жұмысты орындаy мерзімі мен базасы. Дипломдық жұмыс Қазақ ұлттық аграрлық yниверситеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы, Ветеринария факyльтеті, Акyшерлік, хирyргия және өсіп-өнy биотехнологиясы кафедрасында және ЖШС Байсерке -агро шарyашылығы жағдайында жүргізілді.
Зерттеy жұмысының мақсаты мен міндеттері
Сүт өндіру кешендерінде сиырдың жұмыртқалық аурулары шаруашылықа үлкен экономикалық зиян келтіреді, ол мал өнімділігінің және асыл тұқымдық көрсеткіштерінің төмендеуіне, олардың уақытынан бұрын жарамсыздыққа шығарылуына әкеліп соғады. Сондай ақ, оларды анықтауға, емдеуге және алдын алу жұмыстарына қомақты қаражат жұмсалуымен қатар өнімдер сапасының төмендеуімен сипатталады.
Бүгінгі таңда осы жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін жаңа көзқарас немесе бүгінгі күн талабына сай әр түрлі бағыттағы заманауи әдіс, тәсілдерді пайдалануды, құрастыруды және оларды әрі қарай жетілдіруді талап етеді. Сондықтан біз, жоғарыдағы айтиылған мәселелерді ескере отырып, алдымызға мынадай мақсат қойдық: ЖШС "Байсерке-агро" шаруашылығындағы сиырлардың гинекологиялық патологиялардың таралу сипатын анықтау және неғұрлым жиі кездесетін патологияларды жою іс шараларын ойластыру арқылы өнімділікті арттыру.
Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылды:
ЖШС Байсерке-агро шаруашылығында сиырларда жұмыртқалықтардың күлдіреуігінің таралуын және олардың себептерін анықтау.
Жұмыртқалықтардың күлдіреуігін емдеу нобайын құрастыру және шаруашылыққа ұсыныс беру.
1ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Аналық жыныстық бездің морфо-функционалдық құрылымы
Ұрғашы малдың жыныстық аппаратының физиологиялық қажеттілігі-бұл малдың өзі тәрізді организмді дүниеге әкелу, яғни ұрпақ қалдыру. Бұл ұлы мақсат жыныстық аппараттың мынандай қызметі арқылы іске асады: аналық жыныстық бездерден жұмыртқа торша және жыныстық гормондар (эндокриндік қызметі) түзіліп, бөлініп шығады. Жыныстық гормондар (эстрогендер) аналық және аталық торшалардың қосылуына, одан әрі ұрықтың (зигота), эмбрионның, төлдің дамып - өсіп жетілген төлдің тууына жағдай жасайды.
Аналық жыныс безі (яичник); (лат. ovarium- жұмыртқалық) - аналық жыныс жасушасы (овоцит) пісіп жетілетін және аналық жыныс гормондары түзілетін ұрғашы жануарлардың негізгі жыныс безі. Ол пішіні сопақ немесе дөңгелекше келген паренхималы мүше. Тығыз, көлемі сиырда 3х2 см. Аналық жыныстық бездің көлемі, салмағы малдың әртүрлі физиологиялық жағдайына қарай өзгеріп отырады. Аналық жыныс безі (жұмыртқалық) -жануарлар организмінде құрсақ қуысында орналасады.
Аналық жыныс безінің стромасы фибробласттарға бай борпылдақ дәнекер ұлпасынан тұрады. Фолликулалық аймақта аналық жыныс жасушаларының даму үдерісі- "овогенез" жүреді. Аталған аймақтың шеткі жағында бөлініп көбею сатысындағы жас жыныс жасушалары - майда біріншілік (примордиальдық) фолликулдар түрлі жануарларда түрліше топтасып жатады. Олардан сәл төменірек, біріншілік фолликулдарға қарағанда ірірек келген өсу сатысындағы жыныс жасушалары - өсуші фолликулдар орналасады.
Фолликулдардың жарылу үдерісін овуляция деп атайды. Жарылған көпіршікті фолликул орнында сары дене түзіледі. Жетілген фолликул (Грааф көпіршігі) қабырғасындағы фолликул жасушалары мен интерстициоциттер аналық жыныс гормондары-эстрогендерді, ал сары дене жасушалары (лютеоциттерер)-прогестерон гормонын бөледі. Тамырлы аймақ арқылы жұмыртқалықты қоректендіретін қан, лимфа тамырлары мен жүйкелер өтеді [1].
Ал аналық жыныстық бездегі сары дене (уақытша ішкі секреция безі болып табылады) прогестерон түзеді және буаздықтың соңына қарай релаксин гормонын түзеді. Аналық жыныстық бездер - гонадалар (грекше gоne -- пайда болу, aden - без) аралас секреция бездері болып есептеледі. Олардың сыртқы секреция қызметі-жыныстық торша (гаметоциттерді) жасау және шығару. Еркек организмдегі ұрық жолында сперматозоидтар, ал ұрғашы организмдегі аналық безде аналық торшалар пісіп жетіледі. Демек, жыныстық бездерінің негізгі қызметтерінің бірі -- көбею немесе репродуктивтік қызметі..
Жыныстық бездердің негізгі құрылымы - фолликула (латынша folliculus -- қапшықша, көпіршік), оның ішінде аналық торша пісіп жетіледі. Пісіп жетілген фолликула графов көпіршігі деп аталады. Ол жарылғанда, одан аналық торша шығады және бұл-овуляция деп аталады. Аналық торша-жатыр түтігіне, ұрықтанғаннан 3 күннен кейін немесе 4-ші күні жатыр тармақтарына түседі. Овуляциядан кейін фолликула торшалары қабырғасында сары пигмент жиналып сары дене түзіледі. Ұрықтану болған жағдайда сары дене ұзақ уақыт, яғни буаздықтың соңына дейін сақталады, оны буаздықтың сары денесі деп атайды. Егер ұрықтану болмаса, ол 10-12 күн қызмет етеді де, кері дамуға түседі, яғни жойылады.
Фолликулдар атрезиясы-бұл физиологиялық құбылыс. Ол барлық жануарларда болатындықтан оны жалпы биологиялық үрдіс ретінде қарастырады. Бірақ кейбір атрезия түрлері аналық бездің қызметінің бұзылуын қалыптастыратын патологиялық өзгерістер туындатуы мүмкін. Фолликулдар дамудың кез келген сатысында атрезияға ұшырауы мүмкін, мұнда көбінесе ұсақ фолликулдар атрезияға жиі ұшырайды. Атрезияға ұшыраған фолликулдар фолликулин гормонын түзеді. Фолликулдар атрезиясы әдетте жыныстық жетілудің алдында байқалады. Жыныстық жетілген малдарда атрезия көбінесе овуляциядан кейін және буаздық кезеңде байқалады [2].
Аналық жыныс безінде сары дененің түзілу құрылымы әлі күнге дейін толық анықталмаған. Осыған байланысты бірнеше жылдар бойы ғалымдар үш теорияға ерекше көңіл бөледі: бірінші- лютеин торшалары гранулезді торшалардан туындайды; екінші лютеинді торшалардың кездесуі ішкі тека торшаларынан туындайды: үшінші-лютеинді торшалар екі түрлі туындайды гранулезді және ішкі тека торшаларынан туындайды [3].
1.2 Ұрғашы малдың организміндегі жыныстық үрдістердің нейрогуморалді реттелуі
Малдың өсіп өну, төл беру қабілеті тек жыныстық жетілген кезеңнен басталады. Бұл кезде жыныстық органдарда, эндокринді аппаратта және бүкіл организмде өте күрделі морфологиялық, физиологиялық өзгерістер болады. Атап айтқанда аналық жыныстық безде фолликулдер өсіп жетіле бастайды да, онда аналық ұрық торшасы және жыныстық эстрогендік гормондар (фолликулин) пайда болады. Бұл гормондардың әсерінен (эстрон, эстрадиол) ұрғашы малдың өзіне тән ерекше белгілері айқындала түседі, сүт бездері дамиды, жыныстық органдары толық дамып жетіледі, мал күйлейді, яғни жыныстық цикл қалыптасады. Осы кезден бастап аналық жыныстық безде овогенез үрдісі белгілі бір мерзімде қайталанып отырады да, ол мал қартайғанға дейін жалғаса береді. Жыныстық жағынан жетілген малды сол кезден бастап-ақ қашыруға ұрықтандыруға болмайды, себебі бұл кезде организм әлі толық жетіліп болған жоқ, жамбас қуысы әлі тар. Мұндай жас малдың буаздығы оның организміне де (өспей қалады), іштегі төлдің дұрыс дамуына да зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан малды ұрықтандыру үшін ол малдың жыныстық жетілуімен қатар, организмнің физиологиялық толық жетілуін күту керек [4].
Жыныстық жетілген малдың организмінде, әсіресе жыныстық жүйеде белгілі бір мезгілде қайталанып отыратын өте күрделі морфологиялық, физиологиялық құбылыстар болады. Бұл өзгерістер гипоталамус-гипофиз, аналық жыныстық без бен басқада эндокриндік жүйелердің арақатынастық жағдайына байланысты және орталық жүйке жүйесінің тікелей басшылығымен іске асып отырады. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша 25 пайыз сиырларда жыныстық цикл синхронды өтсе, 75 пайызында асинхронды өтеді [5].
Жыныстық цикл басталып, оның дұрыс өтуі үшін сыртқы ортаның әсерімен қатар гонадроптық және гонадальдық гормондар қажет. Гонадотропты гормондар фолликул стимулдеуші гормон (ФСГ), лютеиндеуші гормон (ЛГ) және лютеотроптық гормон (ЛТГ) немесе лактогендік гормондар гипофизде түзіліп шығып, қан арқылы аналық ұрық безіне және сүт безіне әсер етеді, яғни фолликулдердің өсіп жетілуін, овогенез үрдісінің жүруін қамтамасыз етеді. Қазіргі ғылыми-зерттеулер нәтижелеріне сүйенетін болсақ, жыныстық цикл мынандай тәртіппен өтеді: күн сәулесі-көздің, терінің рецепторын, азықпен келіп түскен стерондар-ас қорыту органдарының рецепторын қоздырады, еркек малдың-иісі, сыртқы тұрпаты, дауысы, олардың аталық малға тән қылықтары, ұрғашы малға жанасуы, иіскелеуі, артылуы және сол сияқты тағы басқа да қарым-қатынастары тиісті сезімтал рецепторларды қоздырып, сол арқылы импульстер ми қыртысындағы тиісті орталықтарға барып жиналады [6].
Ұрғашы малдардың өніп-өсу қызметінің физиологиялық механизмдерінің басқарылуын бақылау организмнің бірімен - бір тығыз байланысқан жүйке және эндокринді жүйелері арқылы іске асырылады. Әр түрлі сыртқы орта тітіркендіргіштері сезім органдарына (көру, иіс сезу, жанасу) әсер етеді, олар анализаторлардың сигналдарын үлкен жартышарлар қыртысына жеткізеді. Осыдан жүйкелік импульстар гипоталамусқа беріледі (аралық мидың төмепешік аймағында нейросекрет немесе гонодотропин-релизинг-гормон (Гр-Р-Г) гипофизді стимулдейді, ол ұрғашы малдың өніп-өсу қызметіне әсер ететін гормон бөледі [7].
Гипофиздің алдыңғы бөлігі үш гормон түзеді: фолликулостимулдеуші (ФСГ), лютеиндеуші (ЛГ), лютеотропты (ЛТГ) немесе пролактин. ФСГ фолликулдардың өсуіне және пісіп жетілуіне ықпал ететіні анықталған. Оның белсенділік шегі ЛГ аздаған концентрациясы кезінде байқалады, себебі ол овуляцияның жүруіне және жарылған фолликулдың орнына сары дененің түзілуін стимулдейді. ЛТГ тұқымның жатыр қабырғасына телінуіне, буаздықтың қалыпты өтуіне, сүт безінің қызметін және сары дененің прогестерон бөлуін стимулдеуге қажет. Гипофиздің артқы бөлігінен гормон бөлінбейді, бірақ гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулярлық ядроларымен байланысты, мұнда нейросекрет окситоцин түзіледі ол қанға түсіп жатырдың және жатыр түтігінің бірыңғай салалы бұлшық еттерін жиырылтады [8].
Ұрғашы малдың жұмыртқалықтары стероидтық гормон-эстрогендер (эстрон, эстрадиол, эстриол) мен прогестерон өндіреді. Эстрогендер фолликуланың қабырғасында түзіледі. Олардың жоғарғы шегі күйлеу кезінде байқалады. Жалпы эстрогендер шырыш ағу және күйлеу феномендеріне жауапты, сондай ақ қышқыл мукополисахаридтердің және тәнді гормонбайланыстырушы белоктардың түзілуіне де ықпал етеді [9].
Буаздық мерзімі ұлғайған сайын тұқым бөлетін F2аl және Е2с синтезіде арта бастайды, бұл жатырдың простагландин F2аl бөлуін төмендетеді. Мұндай өзара қалыптасқан үдерістер буаздықтың танылу уақытын анықтайды және сары дененің сақтайды, жатырдың простагландин F2аl бөлуін бәсеңдетеді, оның мұндай әсерін эстрадиол Е2 еккенде простагландин F2аl концентрациясының төмендеуінен байқауға болады. Сонымен, буаздықтың анасымен танылу механизмі өте күрделі, әліде зерттеулер жүргізуді керек етеді [10].
1.3 Ірі қара малда жұмыртқалықтың қызметінің бұзылуының таралуы және олардың жіктелуі
Симптомды бедеуліктің кең таралуының себебі аналық жыныс безінің қызметінің бұзылуынан деп келтіреді. Гинекологиялық ауру сиырлардың 56-72% симптомды бедеу, оның туындауының себебі аналық жыныс безінің қызметінің бұзылуынан. Персистентті сары дененің таралуы туралы мәліметтер де әлі толық зерттелмеген. Бедеу малда аталған патология 2-49,3% тіркелген оның ішінде жатыр атониясы 4,4- 19,5%, 5,3-19,3% жатыр субинволюциясы 5,2- 13,7% эндометрит 5,2- 13,7%- бедеулік тіркелген [11].
Аналық жыныс безінің гипоплазиясы деген түсінікке жыныстық жағынан физиологиялық жетілген ұрғашы малдың аналық жыныс безінің қызметінің дамымай қалуы және қызметінің бұзылуы деп айтуға болады. Бұл аномалия 17,5-26,7% құнажындар мен мегежіндерде тіркелген [12].
Персистентті сары дене деп буаз емес малдың аналық жыныс безінде 25 күннен артық тұрып калған сары денені айтады. Ол буаздықтың персистентті сары денесі немесе жыныс циклінің сары денесі деп аталады. Персистентті сары дене кездескен малда жыныстық цикл болмайды [13]..
Фолликулярлық күлдіреуік- қабырғасы жұқа, шар тәрізді, диаметрі 21,0-45,0 мм көлемде болады. Күлдіреуік қабырғасы өте жұқа болып келеді және оны саусақпен сығып тастауға оңай. Күлдіреуіктің көлемі бұршақ дәненінен қаздың жұмыртқасының көлеміне дейін ұлғаяды. Сонымен қатар А витаминінің деңгейі төмендеп, эндометрийдегі қышқыл-сілті орта реакциясы әлсірейді және жыныс безінің коллагенге ауысқаны байқалады, жатырдың жиырылу қызметі төмендейді.Осының нәтижесінде жыныстық циклдің реті өзгеріп, жыныс жолдарында спермийлердің жылжуына қолайсыз жағдай туындайды, эмбрионның ары қарай дамуына және зиготаның телінуіне, көп жағдайда бедеулікке әкеліп соқтырады[14 ].
Көптеген зерттеушілер аналық жыныс безінің күлдіреуігін лактациялық санмен байланыстырады. Аналық жыныс безінің күлдіреуігін көп жағдайда сиырлардың бірінші лактацияда және келесі лактациялық кезеңінде байқаған. Аналық жыныс безінің күлдіреуігінің көп тіркелгені сүтті бағыттағы сиырларда жиі кездескен, сирек құнажындарда және етті бағыттағы тұқымдарда [15].
Ал жатырдың субинволюциясы кезінде аналық жыныс безінің овариалды бершімегі 0,9-16%-ды құраса, эндометрит кезінде 4,9-24%-да, жатырдың атониясы кезінде 1,8-5,5%, ал шудың түспей қалуынан 14-16% сиырда кездескен. Сары дене күлдіреуігі жиі кездесуі туғаннан кейінгі 2-3 айда 2-5 лактация кезеңінде және оның таралуы қаңтар-наурыз, шілде-тамыз айларында (18,6%) таралған [16].
1.4 Аналық жыныс безі күлдіреуігінің туындау себептері
Аналық жыныс безі гипофункциясының туындау себептері көптеген ғалымдарды толғандырды. Г.В. Зверева және т.б. ғалымдардың көрсетулері бойынша аналық жыныс безінің гипофункциясын екі топқа бөлуге болатынын айтады [17].
Бірінші топқа сыртқы ортаның қолайсыз факторларының организмге әсерінен. Оған азық рационындағы сандық және сапалық жетіспеушілікті жатқызуға болады: витаминдер, минеральды және белокты азықтардың жетімсіздігі, моционның болмауы және мал қораларында жарықтың тапшылығы. Ең жоғарғы көрсеткіш қыс өте қатал, суық, күн көзі аз түскен жылдары жоғары болады. Екінші топқа аурудың себебі ішкі факторлармен тығыз байланыстығын айтады. Аналық жыныс безінің патологиясы мұндай жағдайда басқа да мүшелердің ауруларынан да болуы мүмкін. Сиырларда асқазан-ішек жолдарының ауруларында (травматикалық ретикулит, мес қарынның атониясы), ацетономия, туберкулез, аусыл және т.б. [18].
Фолликулярлыққ күлдіреуік қабырғаларында лютеиндеуші жасушалар болады, құрамында эстроген жиынтығына қарағанда ең көп прогестерон, гранулалардың өзгеруі деструктивте немесе онсыз гистохимия белсенді емес. Бұндай күлдіреуіктер эстрогеннің жиынтығына қарағанда құрамына бірнеше көп прогестероннан тұрады [19].
Тәжірибиелік зерттеулерде, перифериялық қан құрамында фоллитропин, лютроген төмен болғаны анықталды, ал олардың деңгейі эстрогеннің концентрациясы нимфоманиядан жоғары анафродизияға қарағанда. Фоллитропиннің концентрациясы нимфомания мен анафродизияда төмен болған, сол уақытта эстогеннің концентрациясы, эстрадиол мен эстрогеннің жиынтықтары нимфоманияда жоғары болған, ал анафродизияда төмен, жыныстық циклдың фолликулярлыққ фазасына қарағанда [20, 21].
Сиырлардың жұмыртқа күлдіреуігінің клиникалық пайда болу белгілеріне отандық және шетелдік әдебиеттерінде көп, бірақ көп жағдайда қарама-қайшы болып келеді. Көптеген шетелдік авторлар әртурлі кезеңдерде сиырдың жұмыртқа күлдіреуігің нимфоманиясын бақылаған жағдайылары 4-72,1%, жануарлардың жыныстық циклының бірқалыпты болмауы -12-28%, ал жыныстық циклдың қалыпты болған жағдайларда 11-12% [22].
Ановулятордың пайда болу ұзақтылық уақытысы және персистентік күлдіреуік 6 - 40 күнде ауытқиды және орта есеппен 20,78 +- 0,78 күнде. Орташа ұзақтылық уақытысы күлдіреуіктің пайда болуына дейін 36,03 +- 1,07 күнде кері дами бастайды. Нимфоманияда күлдіреуіктің пайда болуы арақашықтықтың кішірейуінен (8 -16 күнде ), ал қалған жағдайларда арақашықтықтың бірқалыпсыздығынан (10 - 40 күнде) [23].
Жануарлардың жұмыртқа күлдіреуігің 66,7 % жыныстық циклдың қалпына келуі функциясы 60 күн аралығында байқалады. Оның 86,4 % бір күлдіреуіктің пайда болуынан, 13,6 % бір немесе бірнеше күлдіреуіктің пайда болуынан туындайды. Сол себептен көп жағдайларда клиникалық белгілері жеткіліксіз [24].
Көптеген зерттеушілер овариалды күлдіреуігі бар сиырлардың сыртқы келбетіне қарап сау сиырлардың қалыпты жұмыртқалық функциясынан еш айырмашылығы жоқ есептейді. Кей жағдайларда жұмыртқалықтың күлдіреуігі мезгілсіз болған немесе емдеудің нәтижесіз болғанынан, екі жыныстың даму белгілерін ескереді (маскулинизация, шүртекейдің гипертрофиясы,бұқа тектес түрі және т.б.) .Бірқатар авторлардың мәліметтері бойынша аналық жыныс безінің гипофункциясы патологиялық туудан кейін, жатырдың түсуінен, шудың түспей қалуынан байқаған [25 ].
Аналық жыныс безі негізінен күлдіреуікке ұшырауға бейім ағза болып табылады, жалпы табиғи, сау жағдайда онда фолликулдер пісіп жетіліп отырады, ол фолликулдердің өзі сырттай қарағанда аналық жыныс безінің күлдіреуігіне ұқсас [26].
Күлдіреуіктің дамуының негізіне организмдегі нейрогуморальды регуляцияның бұзылуы, яғни аналық жыныс безі мен гипофиз, орталық жүйке жүйесімен арасындағы байланыстың бұзылуы және әртүрлі факторлардың себебінен деп айтады. Аналық жыныс безіндегі күлдіреуіктің туындауы көп жағдайда силосты-концентрлі азықпен азықтандырғанда, моционсыз күтіп баққанда, сүтті бағыттағы сиырлар (6000 кг) бейім келеді. Аналық жыныс безінің күлдіреуігінің кең таралуының тағы бір себебі азықтың құрамындағы р- каротиннің жетіспеушілігінен деп те келтіреді. Нақтырақ айтсақ қан құрамындағы плазмада р- каротин және А витаминнінің жетіспеушілігі сау малдармен салыстырып қарағанда анағұрлым жоғары болғандығын көрсетті [27].
Аналық жыныс безінің күлдіреуігі туғаннан кейін келесі ұрықтандырғанға дейінгі жыныстық циклдің өтуін бұзады, ал кейбір мәліметтерге сүйенсек бұл фолликулярлық аналық жыныс безі күлдіреуігін туғызатын негізгі себеп болып табылады. Лактация кезеңі және лактация саны өскен сайын, сонымен қатар малдың жасы да ұлғайған (сақа мал) сайын аналық жыныс безінің күлдіреуігі де көбею бастайды [28].
Көптеген ғалымдар эндометриттің де осы аналық жыныс безі күлдіреуігіне тигізетін әсерін осы уақытқа дейін талқылап келеді. Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша аналық жыныс безі күлдіреуігінің эндометритпен салыстырғанда 4,8-7,8%-ды құраса, ал енді бір мәліметтер бойынша 31,5-88,0%-ды құраған. Аналық жыныс безі күлдіреуігі сиыр туғаннан кейін 45-60 күнде туындайды, әсіресе туу және туғаннан кейінгі кезеңде патологиялары бар малдарда [29].
Гонадотропты гормондарды өз орынсыз қолдану фолликулярлық аналық жыныс безінің күлдіреуігінің туындауына әкеліп соқтыруы мүмкін. ББҚС инъекциясын 4200-10000 ӘБ дозада қолданғанда аналық жыныс безінде фолликулярлық күлдіреуіктер пайда болған. Жыныстық цикл кезінде суперовуляциядан кейін де аналық жыныс безінде ұқсас өзгерістер болып жатады. Эстрадиол бензоат еккеннен кейін, 17 р- эстрадиолды, тестостеронды, аденокортикотропты гормонды, гонадотропинды ББКС, жыныстық күйлеу басталмас бұрын лютеиндеуші гормонға қарсы қан сарысуын, эстрогендерді, жыныстық циклдің белгілі бір күнінде қолданғанда аналық жыныс безінің күлдіреуігі байқалған [30].
Өз уақытында сойыс малының мүшелерін зерттеу нәтижесі бойынша алынған мәліметтер бойынша аналық жыныс безінің күлдіреуігі бар мал мен күлдіреуігі жоқ малды салыстырып қарағанда күлдіреуігі бар малдың аналық жыныс безі мен оның айналасындағы тканьдердің бір біріне жабысып қалғандығы байқалды [31].
Аналық жыныс безі күлдіреуігінің аяқ астынан түзілуінің себебіне гипоталамо- гипофизарлық жүйенің қызметінің бұзылуы, ЛГ гормонының шамадан тыс бөлінуінен 17 р-эстрадиол гормонының қуаттандыруына кері әсер етеді. Аналық жыныс безі күлдіреуігі түзілмес бұрын лютеотропты гормонның құрамы төмендеп, перифериялық қан құрамындағы 17 р-эстрадиол гормонының концентрациясы арасындағы коррелятивті байланыс болмайды. Аналық жыныс безінде күлдіреуік бар малдары бақылау тобындағы сау малдармен салыстырып қарағанда экзогенді эстрадиолға жауап ретінде лютропин гормонының бөлінуі баяу көрінді. Осы мәліметтің дәлелі ретінде гонадотропин- релизинг гормоны ЛГ гормонының бөлінуіне тиімді әсер етті. Сонымен қатар аналық жыныс безінде күлдіреуік бар малдардың гипофизі мен гонадотропин релизинг гормонының арасындағы айырмашылық көрінбеді [32].
Аналық жыныс безінде фолликулярлық күлдіреуіктің түзілу себебі фолликула элементтерінде тека клеткаларының гиперплазиясының нәтижесінде түзіледі деп келтіреді.Фолликула қуысында жиналған сұйықтықтың әсерінен ол қабырғасы жұқарып, фолликулалар арасындағы кеңістіктер бұзылып, дегенерацияға ұшырайды. Үлкен және кіші күлдіреуіктер бір-бірімен қосылып, ірі үлкен күлдіреуікке айналады. Күлдіреуіктер фолликуланың кез келген сатысында түзілуі мүмкін. Бұл үрдістің туындауына аналық жыныс клеткасының өлуі мен еріп кетуі себеп болады. Алғашында күлдіреуіктердегі сұйықтық фолликулярлыққ сұйықтық тәрізді болуы мүмкін, бірте бірте эстрогендерден басқа прогестагендер, дегидроэпиандростерон, андротендион және тағы да басқа прегненонның метаболиттері табылады [33].
Кейбір өзге авторлар бірнеше көзқараста және жұмыртқалық күлдіреуігінің негізгі патогенезі лютропин рецепцияларының бұзылуында жатыр және фолликулалардың құрылымы, қызметі, білімділігі, фоллитропин рецепциясының сақталуы деп есептейді. Фолликула басында 8-10 күнде персистенеді, содан соң күлдіреуікке айналады. Осылай экстроген нәтижесімен күлдіреуіктер дамиды. Фолликулярлыққ күлдіреуіктер лютеинизация нәтижесінде сол жағдайларда біріншілік гранулёза және тека күлдіреуіктеніп, қайта туылған фолликуланы бастапқы кезіндегі лютропинге жоғары сезімталдықты, бір уақытта белсенділігі жойылған фоллитропинді, лайықты күлдіреуіктің сұйығы ингибин жинау дамуы мүмкін. Бірақ патогенез қатынасына фолликулярлыққ күлдіреуікте басқа да көзқарастар бар. Күлдіреуіктер фолликулалардың әртүрлі сатыларында дамуы мүмкін. Бұл процесс жұмыртқалықтың өліміне және еріп кетуіне алып келеді. Алғашында сұйықтық күлдіреуік қуыстарындағы фолликулярды еске түсіреді, соңынан оған экстрогеннен басқа прогестаген, дегидроэпиандростерон, андротендион және басқа прегненолон метаболиттері табылады Бедеуліктің дамуы алғашқы гипертрофия және жұмыртқалықтың гиперфукциясы өтіп кейінгі көп күлдіреуікті жұмыртқалықтардың және жатырлық бездердің ұлпалары өзгереді. Бұл жануарларда лютропин және прогестеронның дәрежесі көтерілгені айқындалды [34]..
1.5 Аналық жыныс безі патологияларын балау
Шет ел авторлары мәліметтері бойынша аналық жыныс безінің гипофункциясын созылмалы стресс жағдайында аналық жыныс безінің стеройдтарды синтездеуде және гамета түзуші қызметінің бұзылуынан деп келтіреді. Аталған аурудың клиникалық белгілері жыныстық циклдің алғашқы күндері көріне бастайды, соңынан анафродизияға ұшырайды (күйлеу, жыныстық қозу, шылым ағу феномендері болмайды). Сиырлардағы аналық жыныс безі күлдіреуігінің құрлысы әртүрлі болып келеді. Әр уақыттағы және іртүрлі авторлардың мәліметтері бойынша олардың жіктелуі мен терминологиясы (аталуы) әртүрлі келтірілген. Күлдіреуіктерді 3- топқа бөледі: фолликулярлық, лютеинді және сары дененің күлдіреуігі [35].
Кейбір авторлардың пікірі бойынша овариальдық күлдіреуікті балауда тік ішек арқылы 1 рет зерттеп-ақ балау қоюға болатындығын айтса, ал басқа авторлардың пікірі бойынша тік ішек арқылы 1 рет зерттеу жүргізгеннен кейін арасына 4-10 күн салып, екінші қайтара зерттеу жүргізу керек екендігін келтіреді. Балау қою кезінде аналық жыныс безінің 1 жағында немесе 2 жағынан да диаметрі 2см көлеміндей фолликула тәрізді құрылым табылуы мүмкін. Күлдіреуіктердің түрлерін анықтау балау шараларының айырылмас бір бөлігі болып табылады. Лютеинді күлдіреуіктер қолға қиын ұсталатын, қабырғасы қалың, шар тәрізді түзілім болып сипатталады, ал фолликулярлық күлдіреуіктердің -қабырғасы өте жұқа, көпіршік тәрізді түзілген құрылым [36].
Бірақ бірқатар авторлардың мәліметтері бойынша лютеинді күлдіреуіктердің қабырғасы жұқа болуы мүмкін, ал фолликулярлық күлдіреуіктердің қабырғасы қалың болуы мүмкін. Сондықтан көптеген ғалымдар күлдіреуіктерді ажыратып балау үшін сүттің құрамын және перифериялық қанның құрамындағы прогестерон деңгейін тексеруді ұсынады. Клиникалық және зертханалық зерттеу әдістері бойынша қорытындылардың бір біріне сәйкес келмеуі сиырларда 12-46%-ды құрайды. Авторлардың мұндай бір бірінен айырмашылығы тік ішек арқылы зерттеу әдістерінің нақты еместігін көрсетеді [37].
Кейбір зерттеушілердің көрсеткіштері бойынша қанның құрамындағы прогестерон концентрациясының мөлшері 1нгрмл болса фолликулярлыққ күлдіреуіктер екендігін анықтайды, ал прогестерон мөлшері 1нгрмл ден жоғары болса лютеинді күлдіреуіктер екендігін айтады. Фолликулярлық күлдіреуіктерді анықтағандай қанның құрамындағы прогестеронның концентрациясы 2нгрмл-ден кем болмаса аналық жыныс безінің күлдіреуіктері екендігін анықтайды. Прогестерондық тесттің анықтауы бойынша күлдіреуікті үш топқа бөліп анықтайды: лютеинді күлдіреуік кезінде перифериялық қанның құрамындағы прогестеронның концентрациясы 2нгр\мл-ден жоғары болады; ал фолликулярлық күлдіреуік кезінде концентрация мөлшері 1нгр\мл-ден кем болады; лютеиндеу сатысындағы фолликулярлық күлдіреуік кезіндегі перифериялық қан құрамындағы прогестеронның концентрация мөлшері 1-2 нгрмл болатындығы анықталған [38].
Лютеинді және фолликулярлық күлдіреуіктің құрылысын микроскопиялағанда олардың сипатталуын әр автор әр түрлі сипаттама берді және олардың мәліметтері бір-біріне сәйкес келмеді. Барлығын ескере келгенде барлық жұмыстардағы персистентті күлдіреуіктердің қай уақытта пайда болғандығы, олардың ұзақтығы белгісіз тек сойыс малының материалына жасалғаны белгілі. Күлдіреуіктердің үш тобы анықталды. Бірінші топтағы күлдіреуіктердің қабырғасы анық көрінген, көп қабатты гранулдерден тұрады, тека торшаларының жанынан анық шектелген. Мұндай күлдіреуіктер 25%-ды құрады. Екінші топтағы күлдіреуіктердің қабырғасы өзгеріске ұшыраған бірнеше гранулдерден тұратындығын, дәнекер ұлпа қабықтан алшақ орналасқан, шекарасы анық емес (41%) құраған. Үшінші топтағы күлдіреуіктердің қабырғасы әртүрлі сатыда дамыған, көлемі де әртүрлі, лютеинді түсі де ұқсас (34%) Фолликулярлық күлдіреуіктердің құрамындағы сұйықтықты зерттегенде оның құрамындағы 17Р-эстрадиол мөлшері жоғары, ал лютеинді күлдіреуік құрамындағы сұйықтықта жалпы эстроген және прогестеронның мөлшері төмен екендігі анықталған [39].
Нимфомания сиырлардағы аналық жыныс безі күлдіреуігіндегі сұйықтықтың құрамындағы эстрон, эстрадиол және эстрогендердің мөлшерімен анафродизия сиырлардағы аналық жыныс безі бершімегінің құрамындағы сұйықтықтың мөлшерін, сау малдардың көрсеткішімен салыстырып қарағанда эстрогендердің мөлшері қалыпты жағдайдан төмен екендігі анықталған [40].
Аналық жыныс безіндегі фолликулярлық күлдіреуік кезінде фоллитропин, лютропин және эстродиол мөлшері сау малдармен салыстырып қарағанда және жыныс циклінің 9 күнімен салыстырғанда жоғары болатындығы анықталған.
Бақылау тобындағы малдарды 29-күні бақылағанда прогестерон деңгейінің төмендегені және жоғарылағаны жаңа күлдіреуіктің пайда болғандығынмен сәйкес келеді. Гонадотропты гормондарды енгізгеннен кейін фолликулярлық күлдіреуіктің қабырғасы лютеинденген кезде перифериялық қан құрамындағы прогестерон деңгейінің мөлшері жоғарылаған. Кейбір жануарларда бақылау мерзімі аяқталғанша прогестерон мөлшері төмен болып 1 нгрмл-ден аспады [41].
Ғалымдардың мәліметтері бойынша нимфомания мен анафродизия туралы мәліметтерді жиі тіркеген. Олардың мәліметтері бойынша нимфоманияның симптомдарын фолликулярлыққ күлдіреуіктің және персистентті фолликулярлық күлдіреуіктің қабырғасының фиброзды дамуынан деп келтіреді. Персистентті күлдіреуіктің түзілуінде ановуляторлы кезеңнің ұзақтығы 6 күннен 40 күнге дейін орта есеппен алғанда 20,78+-0,78 күнді құрайды. Күлдіреуіктің түзілу кезеңінің орта есебі 36,03 +- 1,07 күнді құрайды. Күлдіреуіктің көлемі 2,1-3,0 см. Нимфомания кезінде күлдіреуік 8-16 күнде қысқа мерзімде дамиды, басқа жағдайларда 10-40 күнде дамиды [42].
Күлдіреуіктің пайда болу кезеңінен жазылғанға дейінгі минимальды ұзақтығы 14 күнді құрайды. Егер жыныстық цикл 28-30 күнде өз уақытымен қалпына келмесе, жаңа күлдіреуіктер түзіле бастайды. Аналық жыныс безінің персистенциясы және түзілуінің 81%-ы анэструспен жалғасса, 19%-ы нимфомания жағдайында болады. Аналық жыныс безінде күлдіреуіктері бар 66,7% малды 60 күн ішінде бақылағанда ауру малдың жыныстық циклі қайта қалпына келді. Олардың ішінде 86,4%-ы бір жақ аналық жыныс безінде күлдіреуік пайда болған малдар болса, 13,6% -ы қайтадан пайда болған 2 немесе одан да көп күлдіреуіктер болды. Сондықтан да клиникалық белгілері анық көрінбеді [43].
Көптеген ғалымдардың мәліметтері бойынша сырттай қарағанда аналық жыныс безінде күлдіреуігі бар мал сау малдан айтарлықтай айырмашылығы болмайды. Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйенетін болсақ аналық жыныс безінде күлдіреуіктің пайда болуы және олардың организмдегі терең морфологиялық өзгеріске ұшырауы тек клиникалық белгілеріне ғана байланысты еместігін көрсетеді. Аналық жыныс безінің күлдіреуігі кезінде малдың тәбеті азайып, сүт өнімділігі төмендейді де мал арықтай бастайды. Бірте-бірте малдың құймышақ және құйрық жағындағы ойыстары тереңдеп, малдың құйрық-құймышақ байламдары босап, мал бүкірейеді Күлдіреуікке қойылатын тестер үш түрге бөлінеді: лютеинді күлдіреуік кезінде перифериялық қанда прогестерон концентрациясы 2 нгрмл жоғары, фолликулярлыққ күлдіреуік кезінде прогестерон концентрациясы 1 нгрмл аз және 1-2 нгрмл. Фолликулярлыққ және лютеиндік күлдіреуік құрылымы прогестерон экстрогендері белгіленеді. Лютеинді күлдіреуіктердің құрылымы тек қана статистикалық анықталған. 17 Р-эстрадиол концентрациясы фолликулярлыққ күлдіреуік сұйықтығында айтқанынан қайтады жыныстық циклдың сатысы төмен [44]..
1.6 Жұмыртқалық патологияларын емдеу шаралары
Ауру сиырды емдеген кезде мал дәрігерінің алдында негізінен екі мақсат тұрады: ол-малдың өмірін және өнімін сақтау, аз уақыттың ішінде төл беру қабілетін қалпына келтіру. Емдеу комплексті түрде организмнің қарсы тұру күшін арттыруға, зақымданған мүшеден қабыну экссудатын шығаруға, кілегей қабатының шырыш бөлу қасиетіне, жатырдың жиырылуына, жыныс мүшелерінің барлық бөлімдеріндегі микроорганизмдерінің тіршілігін басуға және патогендік микроорганизмдердің зат алмасу өнімдерімен улануының алдын алуына бағытталуы керек.
Емдеу белгілі бір уақытта және алдын ала құрылған жоспар бойынша жүргізілген жөн. Қабыну процесінің күрделігіне, қандай әдістермен және дәрі-дәрмектермен емдеуіне байланысты емі 4 күннен 10 күнге созылады. Егер қолданған емі нәтиже бермесе, процесстің өтуін талдап, алдыңғы емдеуден 7-10 күн өткеннен соң басқа емдеу тәсілдерін қолданған жөн.
Сиырдың акушерлік-гинекологиялық ауруларының барлық емдеу тәсілдерін жинақтап физиотерапиялық, этиотроптық, патогенетикалық, хирургиялық және жалпы деп бөлуге болады.
Емдеудің физиотерапевтік әдістері. Оған жыныс органдарын сылап-сипап, қынап пен жатыр мойнының қынапқа қараған бөлігін суық және жылы ерітінділермен шаю, қынапқа және тік ішекке ыстық ванна жасау, жатыр ішін жуып- шаю жатады. Бұл әдістер басқа да емдеу тәсілдерімен бірге жасалады. Олардың емдеу қасиеті механикалық және жылу факторларының жыныс аппаратына әсер етуіне негізделген.
Массаж. Жатырдың және аналық жыныс бездерінің массажы тік ішек арқылы жүргізіледі. Бұл әсер қан тамырларының кеңейтіп, қан айналымын күшейтеді, жыныстық мүшелердің қызметін арттырып, ұлпалардың қоректенуін күшейтеді, сонымен қатар жатырды тазартып, персистенттік сары дененің, жұмыртқалық күлдіреуігінің ыдырап, сорылып кетуіне әсер етеді. Сылап-сипауды 7-10 күн бойы 3-5 минуттан жүргізіп отырады.
Этиотроптық терапия. Бұл тәсіл түрлі дәрілерді жатыр ішіне және парентареальды енгізуге негізделген. Патогендік микрофлораға әсер ететін антибиотиктерді, сульфаниламидтерді, нитрофурандарды және басқа антисептикалық препараттарды қолдану.
Дәрілерді таңдаған кезде олардың бір-бірімен сәйкестігін тексеріп, антибиотиктердің, сульфаниламидтік, нитрофурандық дәрілердің түрлерін микрофлораның сезімталдығына қарай қолданған жөн.
Дәрі - дәрмектер суспензия, линимент, еретінді түрінде және құрғақ күйінде қолданылады, таблеткалар, таяқшалар және капсулалар (экзутер, септиметрин, метромакс және фуразолидон таяқшалары).
Антибиотиктерді жалпы белгіленген тәсіл бойынша қолданады (1 кг 3000-5000 ӘБ). Ұзақ уақыт әсер ететін антибиотиктерді қолданған жөн: бициллин -3 (8-10 ӘБ) жұмасына бір рет, бициллин - 5 2-3 жұмада бір рет. Сульфаниламид препараттарын (ақ стрептоцид, норсульфазол т.б.) 10-15 гр күніне 2-3 рет ішкізеді. Норсульфазолдың 10%ерітіндісін күніне 150-200 мл, асқынған жағдайда 2-3 рет күре тамырға егеді. Сульфаниламидтік препараттарды новокаинмен бірге қолдануға болмайды себебі олар бір-біріне антогонистер болып табылады.
Жалпы стимулдеуші емдер. Емдеу іс-шаралының ішінде маңызды орын алатыны арнайы емес стимульдеуші препараттарды (ұлпалық препараттар) парентаральдық жолмен енгізу арқылы пайдалану. Бұл препараттар бүкіл организмге әсер етеді, организмнің тонусын көтереді, зат алмасуды қарқындатады және ретикулоэндотелийлік жүйенің қызметін жақсартады.
Ұлпа препараттарына жататындар биостимульгин, сиырдың шуынан дайындалған, овариолизат - сиырдың жұмыртқалығынан дайындалған, Дороговтың антисептик-стимуляторы (ДАС-2ф), антиретикулярнық-цитотоксикалық сарысуы (АЦС). Препаратты эндометриттерде, жұмыртқалықтардың қызметі бұзылғанда және басқа ауруларда тері астына 20-30 мл 2-3 рет арасына 5-6 күн салып салады, ДАС-2 - 3 күн сайын.
Аутогемотерапия жүргізу үшін күре тамырынан қан алып, әзірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz