Қазақстан территориясындағы кедендік істің қалыптасу және даму тарихы (1868- 1917 ж. ж. )
Қазақстан территориясындағы кедендік істің қалыптасу және даму тарихы (1868-
1917 ж.ж.)
Мазмұны
Анықтама 4
Түсініктемелер мен қысқартулар 5
Кіріспе 6
1868-1890 жылдардағы Қазақстан территориясының Батыс Қытаймен 28
шекарасындағы кедендік істің бастамасы
Ресейдің кедендік саясатындағы тенденциялар, оның азиялық 28
бағытының және аймақтық нұсқасының ерекшеліктері
Сібір және Орынбор кедендік шептерінің таратылуы 40
Ресейдің өлкедегі сауда мүдделері мен орыс-қытай 48
келісімдерінде кедендік-тарифтік мәселелердің реттелуі
Жергілікті әкімшіліктер тұсындағы кедендік қызмет 58
(1876-1890жж.)
1890-1917 жылдардағы Қазақстан территориясының Батыс Қытаймен 73
шекарасындағы кедендік жүйенің жеке сала ретінде қалыптасуы
мен дамуы
Семей кедендік аймағының құрылымдарын қаржылық және 73
материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері
ХІХ ғасырдың аяғындағы Семей кедендік аймағының кадрлық 84
мәселелері
Семей кедендік аймағын қайта құру 98
Қазақстан территориясындағы кедендік құрылымдардың қызметі 105
(1890-1917жж.)
Қорытынды 122
Пайдаланылған деректер тізімі 126
Қосымша А - ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы 139
кедендер картасы
Қосымша Б - Бақты кедені мекемесінің жобасы 140
Қосымша В - Бақты кедені мекемесінің жобасы 141
Қосымша Г – Хоргосс өтпелі пунктісі мекемесінің жобасы 142
Қосымша Д – Хоргосс өтпелі пунктісі мекемесінің жобасы 143
Қосымша Е – Жаркент учаскесінің Бестөбе бекетінің жобасы 144
Қосымша Ж - Жаркент учаскесінің Алмалы бекетінің жобасы 145
Қосымша И - Жаркент учаскесінің Карантинный бекетінің жобасы 146
Қосымша К - Жаркент учаскесінің Қолжат бекетінің жобасы 147
Қосымша Л – Қатон-қарағай учаскесінің Үкек өңірі 148
Қосымша М – Зайсан учаскесінің Қаратал бекетіне бөлінген жер 149
жоспары
Қосымша Н - Зайсан учаскесінің Қарашілік бекетіне бөлінген жер150
жоспары
Анықтама
Бұл диссертацияда сәйкес анықтамалары бар терминдер қолданылды:
Кеден – тауарлар мен көлік құралдарын, заттар мен өзге де нәрселерді
кеден шекарасынан алып өту тәртібін, кеден режимдерінің қолданылуын және
кеден төлемдерінің алынуын қамтамасыз етуші, кеден бақылауы мен кеден
ресімдеуін, т.б. жүргізуші мемлекеттік орган.
Кеден саясаты – кеден бақылауы құралдарының неғұрлым тиімді пайдалануын
қамтамасыз ету және кеден шекарасы ішінде тауар айырбасын реттеу, ішкі
нарықты қорғау және ұлттық экономиканы дамыту үшін мемлекет жүзеге асыратын
шаралар кешені.
Кеден бажы - белгілі бір елдің кеден органдары өзінің кеден аумағына
тауарлар әкелінгенде алатын және осындай әкелім мен әкетілімнің ажырағысыз
шарты болып табылатын міндетті жарна.
Кеден тарифтері – белгілі бір елдің кеден шекарасынан өткізілетін
тауарларға қолданылатын кеден баждары мөлшерлемелерінің жиынтығы.
Кедендік бақылау – елдің кеден ісі жөніндегі заңнамасының және
халықаралық шарттардың сақталуын қамтамасыз ету мақсатында кеден органдары
қабылдайтын шаралар жиынтығы.
Кедендік протекционизм – баждарды жоғарылату немесе төмендету, қосымша
импорт жәнее экспорт салықтары мен алымдары.
Контрабанда – кеден заңнамасын бұзып, тауарларды, валютаны және басқа
құндылықтарды мемлекеттік шекарадан құпия алып өту, сондай-ақ, шекарадан
заңсыз өткізілген тауардың өзі.
Протекционизм – мемлекеттің өз тауар өндірушілерін көтермелеуге,
олардың мүдделерін кеден, валюта немесе несие саясатының көмегімен ішкі
және сыртқы нарықтарда шетелдік бәсекеден қорғауға бағытталған экономикалық
саясат.
Фискалдық саясат – үкіметтің шығындары мен кірістерін реттеу жөніндегі
мемлекеттің қаржы шараларының жиынтығы, экономиканы реттеудің аса маңызды
тұтқаларының бірі.
Фискалдық баждар – мемлекеттік бюджетке табыс алу мақсатымен
белгіленетін кеден бажы, кеден салығының тарихи тұрғыда неғұрлым
ертеректегі түрі.
Түсініктемелер мен қысқартулар:
А. – Алматы
АН КазССР – Академия наук Казахской Советской социалистической
республики (Қазақ Кеңестік социалисттік республикасы Ғылым
академиясы)
б. – бет
бб. – беттер
в. – век (ғасыр)
в.в. – века (ғасырлар)
Вып. – выпуск
г. – год (жыл)
гг. – годы (жылдар)
ООММ – Омбы облысының мемлекеттік мұрағаты
Губ. Тип. – губернская типография
ғ. – ғасыр
ғғ. – ғасырлар
дисс. – диссертация
изд. – издательство (басылым)
ИРГО – Императорское русское географическое общество
ИОГҚ – Императорлық орыс географиялық қоғамы
ҚарМУ – Қарағанды мемлекеттік университеті
ҚР ОММ – Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты
М. – Мәскеу
М.-Л. – Мәскеу-Ленинград
т. – тізбе
п. – парақ
пп. – парақтар
Под ред. – Под редакцией
ҚР – Қазақстан Республикасы
р. – рубль
РФ – Ресей Федерациясы
с. – страница (бет)
сс. – страницы (беттер)
Сб. науч. тр.– Сборник научных трудов (ғылыми еңбектер жинағы)
Сост. – составитель (құрастырушы)
СПб. – Санкт-Петербор
т.б. – тағы басқалар
т-во – товарищество (серіктестік)
тип. – типография
типо-лит. – типо-литография
ф. – фунт
Ч. – часть (бөлім)
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттер бір-бірінен жеке өз
мақсаттарымен, құралдарымен және басшыларымен бөлініп тұрғанға дейін
кедендерде қажеттілік болады, - деп жүзден астам жыл бұрын тамаша орыс
ғалымы Д.И. Менделеев айтқан болатын. Осы тұжырым ХХІ ғасырдың басында да
өзінің мағынасын жоғалтқан жоқ.
Кеңестік одақтың ыдырауынан кейін Қазақстанда тамыры тәуелсіздік,
зайырлы, демократияшыл принциптерге негізделген мемлекет қалыптастыруға
бағыт алынып, қоғамда нарықтық экономика жолына түсу, демократиялық
институттарды құру үрдістері басталды. Тәуелсіздікке жету, саяси-
экономикалық либерализация, елдің нарықтық даму жолына тұрақтауы
мемлекеттің нарықтық экономика талаптарына сәйкес құрылымдарын дамыту
қажеттілігін тудырды. Елімізде болып жатқан күрделі, ауқымды өзгерістер
тұсында өзінің табиғи қызметі бойынша нарықтық қатынастардың жетелеуші
институттарына негізделу қажет. Осындай мемлекет өміршеңдігі деңгейіндегі
маңызға ие қазіргі құбылысқа - кедендік іс жатады. Егер де, қазақ даласының
Ресей империясының қоластындағы кезеңде аталған сала белгілі бір дәрежеде
дамыса, жетпіс жылдық кеңестік кезде орталықтанған, жоспарлы экономика
жағдайында аталған сала құрылымдарының маңызы мен қызметі шектелді.
Сондықтан, Қазақстан үшін толық таным болмаған даму жолының айнымас
құрылымдарын, құбылыстарын түсініп, қолдана білу үшін оның тарихи
тәжірибесін зерделеу қажет.
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы саяси-қоғамдық өзгерістер
кеңестік тарихи тұғырнама мен әдістемелік негіздеменің дағдарысын білдірді.
Коммунисттік идеология мен тарихи тағлымды тек марксисттік-таптық көзқарас
тұрғысынан зерделеу жаңа жағдайда дәрменсіздігін көрсетті. Тәуелсіздік
кезеңінде тарих ғылымына қатысты саяси цензура жойылып, төл тарихымыздың
жан-жақты тұстарына объективтілік тұрғысынан баға берілді. Осындай күрделі
мәселелер қатарына Ресейдің қазақ даласын отарлау кезеңі да жатты. Алайда,
патша үкіметінің өлкені отарлаудың саяси, әскери және қоныстандыру
шараларын зерттеуге басым назар бөлінсе, оның экономикалық тұстары
толыққанды зерттелген емес. Ал, аймақты экономикалық отарлау саясатының
маңызды құралы - кедендік қызмет бойынша арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың
қасы, мәселе төңірегінде жанама зерттеулердің болуына қарамастан, мәселенің
зерттелу деңгейі қанағатсыз жағдайда. Бүгінгі күні ғылыми айналымға
қосылуға тиісті мұрағаттық және басқа да деректер Ресей империясының
аймақтағы кедендік саясаты отарлау саясатының құрамдас бөлігі болып, оның
жалпы отарлаушылық мүдделермен үндестігі, ортақтастығы, аймақтағы кедендік
істің Ресей үшін өлкедегі экономикалық мүдделерінің қорғау құралына
айналғаны туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Қытаймен шекарадағы кедендік
құрылымдар отарлау саясатының, ресейлік отарлармен шекаралас өлкелерге
экономикалық экспансия саясатының құралы болғанын дәлелдейді. Сондықтан,
өлкедегі Ресейдің отаршылдық экономикалық саясатының бейнесін толыққанды
ашып-көрсету үшін отандық тарихтың өзекті мәселелер қатарына жататын
өлкедегі кедендік іс тарихына ден қойып, арнайы зерттеуді талап етеді.
Өзінің Еуразиядағы географиялық орналасуына байланысты Қазақстан
бүгінгі күні көршілес елдермен берік экономикалық байланыстарды орнатуға,
өзінің сауда-транзиттік мүмкіндіктерін пайдалануға мүдделі, осындай
әріптестік бағыттарының бірі ретінде кедендік іс үлкен рөлге ие болады.
Аталған үрдістің барлық мүшелерінің мүддесі үшін кедендік өзара
әрекеттесудің тиімді үлгілерін жасау мақсатында кедендік құрылымдар тарихын
зерттеу аса маңызды.
Кедендік саясат пен кедендік іс тарихы мәселелеріне назардың өсе түсуі
- ақырғы онжылдықтың құбылысы. Бұл қызығушылық, бір жағынан, экономикалық
либерализация кезеңіндегі маңызды мемлекеттік институт ретінде кедендік
жүйе рөлінің күшейуімен, екінші жағынан, кедендік жүйенің өзінің тарихи
тәжірибесін жандандыруға, сыртқы сауда монополиясы жағдайларындағы кедендік
іс-әрекет саласының тарылуымен байланысты тарихи ақтаңдақтарды өткеруге
объективті қажеттіліктерімен шартталған. Сонымен қатар, жаһандану
жағдайларында кедендік өзара әрекет етудің ең тиімді тәсілдерін
қалыптастыру қажеттілігімен байланысты кедендік істің тарихи тәжірибесін
зерттеу ерекше мағынаға ие болды.
Ресей Батыс Қытаймен шекаралас Оңтүстік-Шығыс Қазақстан өлкесіне тек
ХІХ ғасырдың ортасында әскери-саяси әрекеттерді жүзеге асыру барысында өз
билігін орнатты. Кедендік саясат пен кедендік құрылымдар Ресей үшін
аймақтағы маңызды ішкі және сыртқы саяси міндеттерді шешудің, аймақты
шаруашылық игеруді жеделдетудің, оны ресейлік капитализм шеңберіне қосудың
құралына айналды. Осы геосаяси жағдайы қиын аймақта көршілес Қытаймен қарым-
қатынастың негізгі қағидалары қалыптасты. Бұл орайда, Ресей империясының
Қытайдың Шыңжаң аймағында геосаяси мүдделерінің ерекше маңызын, оның
ресейлік мануфактуралық тауарларды өткізудің нарығы ретінде қарастырған
капиталисттік топтар үшін экономикалық маңызын атап өту керек.
Геосаяси фактор ресей кедендік саясатының Батыс Қытайға көзделген
бағытына маңызды әсер етті. Кедендік бақылауды орнату, өз мүдделеріне сай
кедендік баждардың мөлшерін және жеңілдіктер сипатын реттеу - сауда-
экономикалық қатынастардың дүниежүзілік тарихының ажырамас бөлігі болып
табылады. Қазақстан, Орта Азия және Батыс Қытай аймақтарын дүние жүзінің
кедендік мәселелері геосаяси сипатқа ие болған аймағы ретінде бағалауға
болады. Осының барлығы тарихи ретроспективадағы патша үкіметінің кедендік
саясатының аймақтық мәселелерін, кедендік құрылымдар тарихын көтеруге, 1868-
1917 жылдардағы хронологиялық шеңберде Ресейдің аймақтағы кедендік саясаты
мен осы саясаттың құралы ретінде қалыптасқан кедендік қызметтің қалыптасу
және даму тарихын қазіргі тарихи ғылымның өзекті мәселелері қатарына қоюға
негіз болды.
Кедендік істі аймақтық аспектісінде зерттеу Қазақстанның Еуропа мен
Азия арасындағы транзиттік мемлекет ретінде дамудың қазіргі стратегиясы
тұрғысынан да өзекті болып келеді. Әсіресе, кедендік саясаттың жалпы
қағидаларын қолданудың тарихи тәжірибесі Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына кіруге дайындығымен байланысты ерекше назарға ие. Себебі бұл
кедендік саясаттың протекционисттік мәнін сақтай отырып, оны
либерализациялау мысалын, Ресейдің өлкедегі тәжірибесін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық және ресейлік тарихнамада
Қазақстанның Шыңжаңмен шекарасындағы Ресей империясының кедендік
құрылымдары мен кедендік саясатының мәселелеріне арналған ауқымды
зерттеулер жоқтың қасы. Бірақ, мәселеге жанама байланысы бар мәселелер
төңірегінде зерттеулер баршылық.
Оларды зерттеу ауқымы мен объектісіне қарай келесідей топтастыруға
болады:
- Ресей империясының жалпы кедендік саясатының және кедендік
саланың тарихына арналған теориялық-ізденушілік зерттеулер;
- Ресей-Қытай дипломатиялық қарым-қатынастар тарихына арналған
еңбектер;
- Қазақстан, Орта Азия мен Шыңжаңдағы геосаяси жағдайға, саяси
үрдістерге, Ресейдің отаршылдық әскери, саяси-экономикалық
шараларына арналған зерттеулер;
- Ресей-Шыңжаң сауда қатынастары тарихына арналған зерттеулер;
Осындай саралау негізінде аймақтағы кедендік істі жан-жақты тұстарының
зерттелу деңгейін айқындауға болады. Сонымен қатар, кедендік іс
тарихнамасының ХІХ ғасырдың ортасы мен ХХІ ғасырдың басын қамтуына
байланысты оны оқшаулап, топтастыру жөн: бірінші кезең - ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы (революцияға дейінгі тарихнама), екінші
кезең - ХХ ғасырдың 20-шы және 80-ші жылдарының аяғына дейінгі аралық
(кеңестік тарихнама), үшінші кезең - 90-шы жылдардың басы мен бүгінгі күнге
дейінгі зерттеу жұмыстарын (посткеңестік тарихнама) қамтиды. Осы үлгідегі
жіктеу тарихнамадағы кедендік саясат пен кедендік іске деген әртүрлі
көзқарасқа, қоғамдық-идеалогиялық ұстанымға, оны зерттеудегі әдістемелік-
тұғырлық негіздемеге тікелей байланысты.
Революцияға дейінгі тарихнама. ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін Ресейде
кедендік мәселелерге арналған зерттеулер болмаған еді. Мәселеге
зерттеушілік ынта Ресейдегі түбегейлі экономикалық реформалар кезінде
туындаған болатын. Осы кезеңдегі ресейлік өнеркәсіпті дамытудың қажеттілігі
сыртқы сауда саясаты мен кедендік тарифтер мәселесін қайта қарастыруға
итермеледі. Бұл ресейлік саяси билік өкілдерінің арасында протекционизм
жақтастарының пайда болуымен шартталды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басында протекционизм мен фритредерлік саясат жақтастары
арасындағы қарама-қайшылықтар өрши түсіп, екі ағым арасында жоғары саяси-
биліктік орта мен қоғамдық санадағы үстемдік үшін күрес кезеңі басталады.
Еркін сауда ілімі Адам Смиттың экономикалық шығармаларынан туындаған
еді [1]. Ол бойынша еркін сауда концепциясына протекционисттік көзқарастар
қарсы қойылып, бәсекелестіктің берік салалардың дамуына дем беруіне және
импортпен бәсекелесе алмайтын өндірістердің жойылуын жеделдетуіне
байланысты еркін сауда мықты экономикалар үшін де, дамушы елдер үшін де
тиімді деп саналды. Фритредерлер пікірінше, аталған үдерістердің барлығы
жалпы тиімділікті жоғарылатып, керісінше, протекционизм дамуды тежеп,
ұлттық экономикалардың тежелуіне әкеледі. Аталған ілім ХІХ ғасырдың
ортасына қарай Батыс Еуропа мемлекеттері (Ұлыбритания, Франция, Германия)
арасында кең тарап, қоғамдық санада үстемдік құрды.
Протекционизм ілімі ХІХ ғасырдың басындағы белгілі неміс ғалымы Фридрих
Листтың еңбектерінен туындаған болатын [2]. Ф.Лист алғашқы болып басқа
елдермен бәсекеге түспеуінше, шетелдік бәсекелестіктен жас және нығаймаған
өнеркәсіпті қорғайтын тәрбиелеуші протекционизм жүйесі секілді саясатқа
классикалық теориялық негіздеме берді. Дәл осы екі ағымның арасындағы
тартыс мәселеге қызығушылықтың өсуіне дем болып, кедендік-сауда саясат
мәселелеріне арналған зерттеулер туындады.
Ресейдегі жалпы кедендік мәселелерді зерттеудің алғашқы талпыныстары
ХІХ ғасырдың орта шенінде басталады. Осы кезеңде Қазан университетінің
профессоры, саяси ғылымдардың докторы Е.Осокинның, Д.Толстойдың,
С.Никольскийдың еңбектері жарық көреді [3-5]. Бл еңбектер зерттеу деңгейі
бойынша төмен, бағыттылығы бойынша Еуропалық Ресейдің аумағын және оның
батыс елдерімен кедендік қарым-қатынасын қамтитын еңбектер болатын.
Ал, кедендік саясат мәселелерін зерттеуге ресейлік қоғамдастық
тарапынан ғылыми қызығушылықтың алғашқы толқыны ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың бас кезеңіне жатады. ХІХ ғасырдың 60-70 жылдары басталған ресейлік
өнеркәсіпті дамытудың жолдарының ізденісі кедендік мәселелерді ғылыми
зерттелу қажеттілігін тудырды. ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында кедендік саясаттың
жағдайына және тарихына байланысты көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді.
Олардың қатарына - И.М.Кулишер, зерттеуші-экономист М.Н.Соболев,
К.Лодыженский, Н.Н.Шапошников, белгілі экономист Е.Ф.Брандт, П.Б. Струвеның
еңбектері жатады [6-12]. Бұл жұмыстарда экономика мен сыртқы сауда
мәселелерімен тығыз байланыста кедендік іс дамуының негізгі бағыттары
қарастырылады, оның арнайы-саяси маңызы туралы айтылады. Бұл бір жағынан
кедендік саясат тарихы бойынша зерттеулердің бағыттылығын, сыртқы сауданы
тарифтік реттеудің теориясы мен тарихы мәселелеріне ерекше назарды
белгіледі. Басылымдардың бірқатары кедендік саясаттың (меркантелизм,
фритредеризм, протекционизм), негізгі кедендік шараларды жетілдіру үрдісі
мен мазмұнына олардың әсері негізінде жатқан экономикалық концепцияларды
сараптаумен байланысты болды. Ғалым-экономисттердің еңбектеріндегі ресейлік
кедендік саясатты ретроспективті сараптамадан өткізу белгілі бір ғылыми
мақсаттарды көздеді. Сыртқы академизмге қарамастан, олардың зерттеу
жұмыстары үлкен пікір-таластық потенциалға ие болды, себебі, авторлардың
көбі үстем теориялардың бір жағын - протекционизм немесе фритредерлік
позицияны ұстанды. Тарихи материалға бетбұрыс кедендік саясат төңірегінде
өздерінің теориялық көзқарастарына дәлел табу мақсатымен шартталды.
Осы кезеңде XVIII-XIX ғасырлар кезеңіндегі ресейлік кедендік саясат
тарихы бойынша революцияға дейінгі тарихнамада жалғыз зерттеу жұмысы
жарияланды. Оның авторы - экономист В. Витчевский Ұлы Петрден Екінші
Николайға дейінгі Ресейдің сауда, өнеркәсіптік және кедендік саясатының
дамуын қарастырды [13]. Зерттеу жұмысы автор заманындағы ресейлік және
шетелдік әдебиетті жалпылау негізінде жазылған. Еңбекте салыстырмалы-тарихи
сараптама әдістеме қолданылған, Ресейдің сауда, кедендік және өнеркәсіптік
саясатының мазмұны басқа елдердің саясатымен салыстыру арқылы сараланады.
В. Витчевский зерттеу жұмысы - кедендік саясаттың жеке аймақтардағы, соның
ішінде Қытаймен шекаралас аймақтардағы оның көріністерін, ресей-қытай
кедендік қарым-қатынас қағидаларын қарастырған алғашқы жұмыстардың бірі.
Ресейдің кедендік саясатының шығыстағы саясат жүйесін қарастыра отырып,
В. Витчевский оның аймақтық ерекшеліктеріне көңіл бөлген. Олардың бірі
ретінде ол саяси приоритеттердің экономикалық приоритеттер үстінен
үстемдігін айқындаған. Егер еуропалық мемлекеттерге қатысты Ресей ХІХ
ғасырдың басында сауда саясатына дипломатияның қолындағы саяси мақсаттарға
жетудің қаруы деп тануынан арылса, Шығыста кедендік саясат таза саяси
комбинациялар саласындағы қызметтік рөлін атқара берді [13, 175б.]. В.
Витчевский монографиясы автордың Ресейдің сауда, кедендік, өнеркәсіптік
және тарифтік саясатын шетел мемлекеттерінің саясатымен салыстыра отырып,
биліктегі императорлармен, қызметтің аталған салаларына олардың
көзқарастарымен тығыз байланыста қарастырылуымен қызығушылық тудырады.
Кедендік саясаттың тәжірибелік жағы - сыртқы сауданы кедендік-
тарифтік реттеу теориялық ізденістердің жеке саласы болды. ХІХ ғасырдың 90-
шы жылдарының басында Д.И. Менделеевтың Толковый тариф или исследование о
развитии промышленности России в связи с ее общим таможенным тарифом
1891г. атты еңбегі жарық көрді [14]. Д.И. Менделеевтың кедендік
мәселелерге қатысты ғылыми мұрасы, кедендік саланың дамуына ғалымның
қосқан үлесі көпке дейін оның химия саласындағы еңбектерінің, ғылыми
ашуларының көлеңкесінде қалды. Д.И. Менделеев еңбегінің Ресейдің кедендік
тарифтері атты екінші бөлімі орыс тарифінің тарихи ерекшеліктеріне
арналған және тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде құрастырылған. Д.И.
Менделеевтың тарихи еңбегі негізіне 1886 жылы жарияланған К.Н.
Лодыженскийдың зерттеу жұмысы жатты. Д.И.Менделеев өз алдына орыс
тарифтерінің тарихын сараптауды мақсат етіп қоймаған, тек құрастыруына өзі
атсалысқан жаңа тарифтің мақсатқа сәйкестігі мен негізділігін талдау,
түсіндіру үшін оның тарихына көңіл бөліп отырды. Ғалымның Ресей үшін
тиімді сабақ болған кедендік-тарифтік саясаттың қалыптасуы мен
трансформациясының қарама-қайшы тәжірибесін негіздеуге және көрсетуге
мүмкіндігі болды [15, 1б.]. Автор ресейлік кедендік саясатты сараптауға
біржақты (фритредерлік немесе протекционисттік) әдіснаманы қолданудан
арылып, абсолютті ілім ретінде протекционизм абсолюттік фритредерлік
секілді рационалдық сандырақ екенін көрсетуге тырысты [14, 8б.].
Кедендік іс тарихнамасының бірінші кезеңі кедендік іс мамандарының
кешенді, фундаменталды, экономикалық және тарихи еңбектерінде орын алған
ірі теориялық потенциалының уақыттың шағын мерзімінде жинақталуымен
сипатталады. Жоғары аталған еңбектердің қатарына И. Янжулдың, М.И. Казидың,
Я.А. Новиковтың еңбектері де жатады [17-19]. Осы жұмыстардың құндылығы -
кедендік саясаттың дүниежүзілік тәжірибесін зерттеу негізінде оның екі жолы
(протекционизм мен фритредерлік) қарастырылуында болатын, осы жолдардың
біріне Ресей де түсуі қажет еді. Аталған еңбектер негізінен Еуропадағы
фритредерлік пен протекционизм тәжірибесін қамтып, оның теориялық және
тәжірибелік негіздемесіне талдау жасайды.
Үлкен қызығушылықты Қаржы Министрлігінің мерейтойына арналған жұмыс
тудырады [20], онда Министрліктің қалыптасу тарихымен қатар биліктік
құрылымдардағы өзгерістерге байланысты мемлекеттің кедендік саясатының
өзгеруіне арналған көптеген сұрақтар шеңбері қарастырылады. Маңызды орын
жаңа кедендік тарифтер мен ережелердің қабылдануына және оларды қабылдау
нәтижелеріне берілген. Ресейдегі қаржы басқармасы құрылымының өзгеруі
туралы мағлұматтар да беріледі.
Жоғарыда көрсетілген ғылыми-зерттеушілік сипаттағы еңбектер Ресей
империясының жалпы кедендік саясатына арналған теориялық-ізденушілік
зерттеулердің қатарына жатады. Олардың құндылығы - жалпыресейлік кедендік
салаға ортақ болған тенденцияларды түсініп, оған аймақтық нұсқаның
сәйкестік деңгейін, аймақтық ерекшеліктерін анықтауға және оның жалпы
кедендік-сауда саясат жүйесіндегі орны мен рөлін белгілеуге мүмкіндік
беруінде тоғысқан.
Ресей-қытай дипломатиялық қатынастар мәселесіне арналған революцияға
дейінгі еңбектер қатарына Х.Трусевичтың 1882 жылы жарық көрген Посольские
и торговые отношения России с Китаем атты еңбегін атауға болады. Бұл
жұмыста көлденең түрде кедендік мәселелер де шолып өтілген [21]. Сонымен
қатар, Ресейдің Орта Азиядағы жүргізген саясаты мен шараларын зерттеуге
арналған Н.А.Диньгельштадттың еңбегін атау қажет [22]. Бұл жұмыста ХІХ
ғасырдың 80-ші жылдардағы Түркістан өлкесінде кедендік істі ұйымдастыруды
сипаттайтын шағын құнды мәліметтер бар. Өлкедегі кедендік сала мен
саясаттың келбетін айқындау үшін Қазақстан арқылы Батыс Қытаймен және Батыс
Моңғолиямен сауда-экономикалық қарым-қатынастарға арналған еңбектер маңызды
болып табылады. Олардың қатарына Абаковскийдың Краткий исторический очерк
торговли России с Северо-Западным Китаем, В.В. Птицинның Селенгинская
даурия, И. Земляницынның мақала түрінде жарық көрген Исторические очерки
русской торговли с Западным Китаем через Семипалатинск атты еңбектері
жатады [23-25]. В.В. Птицин өзінің Селенгинская даурия атты еңбегінде
мұрағаттық құжаттар негізінде Кяхта саудасының барысын, ондағы кедендік
мәселелерді қарастыра отырып, оны Батыс Қытаймен шекаралас аймақтардағы
саудамен салыстырады, оның кяхта саудасынан тиімділік артықшылықтарын атап
өтеді. Жоғарыда көрсетілген еңбектермен қатар, Сібірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуы аясында сауда-кедендік саясат мәселелерін көтерген Г.Н.
Потанин мен Н.М. Ядринцев еңбектерін қосуға болады [26-27]. Әсіресе, Н.М.
Ядринцевтың Ресейдің Сібірдегі кедендік және өнеркәсіптік саясатына қатысты
ойлары өте құнды. Ресей империясының жеке аймақтарының көршілес елдермен
саудадағы орыны мен рөлін, осы орайда кедендік тарифтердің бірқатар
мәселелерін қозғаған А.Ф. Губаревич-Радобыльский еңбегінің маңызы зор [28].
Бұл еңбекте автор алғаш рет Қазақстан территориясында қызмет еткен
кедендердің мәліметтерін салыстырып, сауда ауқымы мен көлемі, бақылау
дәрежесі бойынша маңызды қорытындылар жасайды.
Революцияға дейінгі кедендік іс пен саясат мәселесіне арналған
еңбектерді сараптай келе, бұл тақырыпқа ғылыми қызығушылық тарихи дамудың
революцияға дейінгі кезеңінде Ресей үшін қалыптасуына қоғамның әртүрлі
таптары, оның ішінде өнеркәсіптік-қаржылық топтар әсер еткен кедендік
саясат стратегиясын анықтауда дағдарыс пен өрлеудің сәйкес болуымен
шартталғанын атап өту қажет. Ресейлік өнеркәсіптің өміршеңдігі дәрежесінде
маңызға ие болған кедендік саясат мәселесінің ХІХ ғасырдың 70-90 жылдары
ушығуы қоғам мен ғылыми қауымдастық жағынан мәселеге ден қойып, арнайы
зерттеулердің туындауына әкелді. Әрине, кедендік іс пен саясат мәселесіне
арналған бірқатар көлемді және беделді зерттеулердің орын алуына
қарамастан, осы зерттеулерде Ресейдің Қазақстан территориясындағы кедендік
іс тарихына назар аударылмайды, жұмыстардың басым бөлігі Ресейдің жалпы
кедендік саясат пен кедендік жүйенің даму мәселелеріне арналған және
негізінен оның еуропалық шекарадағы кедендік тәжірибесін қамтиды.
Кеңестік тарихнама. Ресейлік тарихи ғылымның дамуының кеңестік кезеңі
кедендік іс пен кедендік саясат мәселелеріне қызығушылықтың жоғалу кезеңі
ретінде сипатталады. Бұл бұрыңғы протекционисттік үлгіні түбегейлі бұзу мен
сыртқы сауданың монополиясының орнауымен түсіндіріледі. Жеке меншік пен
жеке сауда мәселелеріне біржақты жағымсыз көзқараста болған кеңестік
идеалогия сауданы реттеу мен бақылаудың құралы болған кедендік
институттардың да рөлін төмендетуге тырысты. Сыртқы сауда іс-әрекетін
реттеу кедендік саясат саласынан тыс жүзеге асатын қарапайым басқарушылық
процедураға айналды. Ал кедендік бақылаудың функциялары жолаушыларды,
жүктерді өткізу мен бақылау-инспекторлық қызметтерді атқарумен шектелді.
Ғылыми көзқарас тұрғысынан кеңестік мемлекеттің кедендік саясатының болуы
туралы сұрақ қою мағынасыз деген тұжырыммен де келіспеуге болмайды. Шартты
түрде кедендік саясат пен кедендік іс мәселелеріне арналған кеңестік
тарихнаманы үш кезеңге бөлуге болады: 1 кезең – 1917-1930-шы жылдардың
ортасы аралығы; 2 кезең – 1930-шы жылдар ортасы мен 1950-ші жылдардың
ортасы; 3 кезең – 1950-ші ортасы мен ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы.
Кеңестік тарихнаманың бірінші кезеңі Қазан төңкерісі нәтижесінде ел
басқаруға қол жеткізген жаңа мемлекеттік биліктің революцияға дейінгі
кедендік органдар жүйесіне және кедендік іс тұжырымдамасына күдікшілікпен
қарауымен сипаталды. Сыртқы саудадағы мемлекеттік монополия туралы лениндік
идеяларды жүзеге асыру кедендік қызмет пен кедендік іске жағымсыз
қатынастың орын алуына әкелді. Кедендік-тарифтік реттеуге жол берілмей,
кедендік бақылау жүйесі қосалқы құралға айналды. Тіпті кедендік мекемелерді
жабу туралы ұсыныстар да болды. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы ЖЭС-қа көшу
кедендік жүйенің белсенді құрылымдық дамуына әкеліп, кедендік-тарифтік істі
қалпына келтіру қажеттілігін тудырды. Алайда, ЖЭС-ты жоққа шығарып, елдегі
әміршілдік-әкімшілдік жүйенің күшеюіне қарай кедендік жүйенің маңызы да
төмендейді. Осының барлығы кедендік іске арналған ғылыми жұмыстар көлемінің
қысқаруын, кедендік саясат мәселелеріне арналған ғылыми басылымдар санының
аз болуын түсіндіреді [29, 10-11бб.]. 1924 жылы Н.Н. Шапошниковтың қайта
басылған Протекционизм және еркін сауда (1915 жыл) монографиясымен қатар
оның кеңес мемлекетінің сыртқы сауда саясатының жол салушысы ретінде
протекционизм саясатын тарихи негіздеуге тырысқан Революцияға дейінгі және
одан кейінгі Ресейдің кедендік саясаты атты кітабы жарық көрді [30].
20-шы жылдары революцияға дейінгі кезеңнен кедендік саясат мәселелері
бойынша еңбектерімен белгілі ғалымдар белсенді зерттеу қызметтерін
жалғастырды. 1928 жылы Н.Н.Шапошников, И.М.Кулишер, М.Н.Соболев және тағы
басқалардың қатысуымен ұжымдық монография атағына сай Экономика және
сыртқы сауда саясаты атты ғылыми еңбек жарық көрді. Онда экономикалық
мағынадағы мақала-бөлімдермен қатар Англия, Германия және революцияға
дейінгі Ресейдің сыртқы сауда саясатына арналған бөлімдер енгізілген [31].
1933 жылы Қытай мен Жапонияның кедендік саясатына арналған жеке мақалалар
бар Шығыс елдерінің кедендік саясаты атты мақалалар жинағы жарық көрді.
Бүгінгі күнге дейін өзінің түрі жағынан ерекше, жалғыз болып келетін
басылымда көп дәрежеде халықаралық экспансия әсерімен дамып келе жатқан
Шығыс елдерінің кедендік саясатының спецификасы туралы тарихи материал
жүйеленді [32]. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы барлық ғылыми
публикациялар тарихнаманың бұрынғы мектебіне сай академизм мен теорияға
ерекше назармен сипатталады. Тарихи экскурс қазіргі кедендік саясаттың
негізгі формаларының эволюциясы мен генезисін байқауға көмектесе отырып,
қосымша рөл атқарады. Әрине, ресейлік кедендік саясаттың аймақтық
нұсқаларының мәселелері бұл еңбектерде қарастылмаған. Осыған қоса, 1922-
1927 жылдары Мемлекеттік кеден басқармасының бастығы болған А.И. Потяевтың
теориялық еңбегін, А.П. Винокурдың кедендік іс туралы зерттеуін атап өткен
жөн [33-34]. А.И. Потяев кедендік-тарифтік саясатты сыртқы сауда
монополиясының құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, оған қосалқы рөл бөледі.
Біршама қызығушылықты Ресейдегі кедендік істің тұрақталу үдерісін еуропалық
елдердегі аналогиялық үдеріспен байланыстырып қарастырған И.М. Кулишердың
еңбектері де тудырады [35-36].
Кеңестік тарихнаманың екінші кезеңі кедендік іс мәселесін зерттеу үшін
ең қолайсыз кезең болды. Бұл тарихи ғылымның жағдайымен және кедендік
құрылымдардың өзінің маңызды функцияларын жоғалтып, фискалдық мекемелер
рөлін атқаруды тоқтатуымен байланысты болатын. Осы кезеңде кедендік
мәселелер бойынша зерттеу белсенділігі төмендеді. Кеңестік тарихшылар
кедендік саясат пен кедендік құрылымдар тарихын зерттеуге өз үлестерін
қосты, алайда, жоғарыда аталғандай олар көбінесе, сауда мәселелері аясында
өрбіді, яғни, арнайы кедендік мәселелерге арналған ғылыми зерттеу жұмыстары
аз еді. Олардың арасында ерекше – С.А. Покровскийдың монографиясы –
марксисттік методология негізінде жазылған ресейлік кедендік саясат бойынша
алғашқы зерттеу жұмысы болды [37]. Сыртқы сауда саясаты түсінігін
пайдалану сыртқы сауданың монополиясы жағдайында өзінен-өзі заңды болып
келеді. Сыртқы сауда саясаты кеңестік мемлекеттің сыртқы экономикалық
саясатының бөлігі ретінде, ал оның тарихы Ресейдің өзінің экономикалық
тәуелсіздігі үшін күресі тұрғысынан сарапталды [37, 3б.].
Кеңестік тарихнаманың үшінші кезеңі ресейлік және отандық тарихшылар
тарапынан мәселеге біршама қызығушылықтың жандануымен ерекшеленді. Ресейлік
кедендік саланың жалпы тарихына байланысты зерттеулермен қатар кедендік
сала тарихын шолып өтетін қиылыстық бағыттарда да зерттеулер жүргізілді.
Кедендік сала тарихы орыс-қытай экономикалық, дипломатиялық байланыстары,
патша үкіметінің сауда саясатының тарихы, шекаралық аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық даму тарихы, патша үкіметінің және Цинь биліктерінің Орта
Азиядағы геосаяси қарым-қатынастары аясында қосалқы түрде өрбіді.
Ресейдің Қытаймен шекара бойындағы кедендік саясатының кейбір тұстары
ажыратылған тарихи зерттеулердің жеке бағыты – екіжақты орыс-қытай
экономикалық байланыстарының тарихы бойынша зерттеулер болып табылады.
Кедендік мәселелерді ең көлемді қарастырған М.И. Сладковскийдың зерттеуі
болып табылады. Сауда-экономикалық байланыстар мәселелерін ол кең
хронологиялық шеңберінде - XVII ғасырдың басынан 1917 жылға дейінгі
аралықта қарастырады [38]. Сыртқы сауданың статистикасының негізінде ол
алғаш рет екіжақты қатынастар қарқынын көрсетіп, XVIII-ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы орыс-қытай саудасын реттеуге қолданылған ресейлік тарифтер
сипаттамасын береді. Орыс-қытай келісімдері мен Құрлықтық сауда үшін
ережелердің оқырман үшін қол жеткіліксіз және бейтаныс мәтіндері осы
кітапта қосымша мәліметтер ретінде берілгені оның маңыздылығын көрсетеді.
М.И. Сладковский еңбегінің құндылығы тек оның Қытайға деген
қызығушылығының академиялық сипатта болуында ғана емес еді. Оның зерттеу
жұмысы Ресей мен Қытай арасындағы екіжақты қатынастар мәселелерін кейінгі
зерттеуге маңызды әсер еткен. Шетінен бұл әсер ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы
Ресей мен Қытай арасындағы экономикалық қатынастар тарихына арналған Г.Н.
Романованың зерттеу жұмысында сезіледі [39].
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары кедендік мәселе тарихи елтануда да көрініс
тапты. Бұл ретте ең алдымен О.Е. Непомнинның Қытайдың экономикалық тарихы
бойынша арнайы еңбектерін атап өту қажет [40-41]. Дәл осы еңбектерде ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қытайлық кедендік жүйенің
ерекшеліктері, Қытайдың кедендік табыстарына шетелдік бақылаудың орнауы
және оның кедендік автономия дәрежесін жоғалту үдерістері көрсетілген.
ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарының аяғында Орта Азиядағы халықаралық
байланыстар, геосаяси мәселелеріне арналған Н.А. Халфинның Политика России
в Средней Азии, Б.П. Гуревичтың Международные отношения в Центральной
Азии в XVII - первой половине ХІХ века еңбектері жарық көрді [42-43]. Осы
жұмыстарда Ресей, Қытай және Англияның Орта Азияда шоғырланған геосаяси
мүдделері кеңінен талқыланып, оның қатарында сауда саясатының қарама-қайшы
үдерістері сипатталады.
Осы кезде әлеуметтік тарихты, таптар, партиялар және қоғамдық
қозғалыстар тарихын зерттеуге назар күшейді. Ресейлік зерттеушілердің
бірқатар еңбектерінде өнеркәсіптік саясат, оның қалыптасуына және
басымдықтарды анықтауға әртүрлі әлеуметтік күштердің әсері мәселелері
көтерілді. В.Я.Лаверычевтың еңбегінде орыс буржуазиясының және жеке
өнеркәсіптік топтардың кедендік саладағы мемлекеттің саясатына әсері
мәселелері көтеріліп, кедендік реттеу саласындағы өнеркәсіптік топтар үшін
тиімді шешімдерді қабылдау механизмдері берілген [44]. Осының барлығы ХХ
ғасырдың басындағы қызығушылық тудырған мәселелерге қайта оралуды білдірді.
Кедендік саланың теоретикалық зерттеулері оның тариха да біршама
назардың аударылуына әкелді. Бұл бағытта Ю.И. Зелинский, Л.Н. Марковтардың
жұмыстарын атауға болады [45-46]. Кедендік құқықбұзушылықтың бір түрі
ретінде контрабанда мәселесін зерттеуге Б.М. Угаровтың монографиясы
арналған [47]. Автор контрабанданың туындауы мен дамуын мемлекеттің
енгізген шектеулері мен кедендік бөгеттеріне қарсы бағытталған әрекет
ретінде бағалап, осымен қатар кедендік қызмет пен кедендік заңнаманың
қалыптасу мен даму тарихы беріледі. Л.Н. Марковтың қысқаша тарихи жұмысын
ерекше бөліп көрсетуге болады. Зерттеу жұмысында құқықтық тұрғыдан тарихи
материалдар негізінде Ресейдің кедендік қызметтің қалыптасу мен дамуын
сараптаудың алғаш талпынысы жасалды.
Орыс-қытай сауда-экономикалық байланыстар тарихнамасының бір ерекшелігі
– екі еле арасында саудадағы басты сауда бағыты болған Кяхта саудасы мен
Кяхтадағы сауда-кедендік мәселелерге арналған зерттеулер басымдық танытты.
Аталған зерттеулер орыс-қытай қарым-қатынастарының жалпы, ортақ
тенденцияларын анықтау, салыстырмалы түрде сауда бағыттарының маңыздылығын
айқындау үшін қажет. Кеңестік кезеңде осы бағытта Е.П. Силин, Н.Е.
Единархова, Ш.Б. Чимитдоржиев, А.Н. Хохлов және тағы басқалар зерттеулер
жүргізді [48-52].
Осы кезеңдегі отандық тарихнамада да жалпыкеңестік тарихи ғылымға ортақ
үдерістер жүріп жатты. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарындағы аймақтық
экономикалық мәселелерге қызығушылықтық өсуі В.С. Кузнецовтың, Э.М.
Мамедованың зерттеулерінің туындауына негіз болды [53-54]. ХХ ғасырдың 60-
80 жылдарындағы патша үкіметінің өлкедегі сауда саясаты, орыс-қытай қарым-
қатынастары, керуендік сауда тарихы, аймақтық тарих мәселелері секілді
отандық тарихтың көкейсекті мәселелеріне арналған еңбектер жарық көрді.
Қазақстандағы Батыс Қытаймен шекарадағы кедендік мәселелер Ж.Қ.
Қасымбаевтың, Н.А. Алдабекованың мақалары жарық көрді [55-58].
Ерекше атап өтетіні 80-ші жылдардың аяғында Ж.Қ. Қасымбаевтың
Семипалатинский таможенный округ в системе торговли России с империей Цин
в 90-е годы XIX века атты мақаласы Батыс Қытаймен шекарадағы кедендік істі
зерттеу объектісіне айналдырған алғашқы мақалаға айналды [59]. Автор Қазақ
КСР-ның Орталық мемлекеттік мұрағатының тың деректерін алғаш рет айналымға
енгізе отырып, өлкедегі кедендік құрылымдарды ұйымдастыру үдерісін, олардың
қызметінің деңгейін және орыс-қытай саудасындағы рөлін айқындауға тырысады.
Дәл осы мәліметтер кеңестік кезең тарихнамасының соңғы кезеңдерінде
Ж.Қасымбаевтың Шығыс Қазақстан қалаларының тарихына арналған Города
Восточного Казахстана атты еңбегінде сауда тарихын зерттеу барысында жарық
көрді [60]. Қасымбаевтың зерттеулерімен қатар, Шыңжаңдағы 1871-1881
жылдардағы саяси жағдайға қатысты орыс-қытай қарым-қатынастары аясында
сауда мүдделерін қозғайтын А.К. Сүтееваның ғылыми диссертациясы шықты [61].
Кеңестік тарихнаманы сараптай келе, кедендік сала тарихы ғалымдардың
зерттеу объектісіне айналған ірі еңбектері туындаған жоқ, ал оның ішінде
Қазақстан территориясында кедендік істің тарихы аймақтық орыс-қытай
саудасының тарихын зерттеу тұрғысынан қозғалып, арнайы зерттеу жұмысының
объектісіне айналмады деген қорытынды жасауға болады.
Тәуелсіздік кезеңіндегі тарихнама. Тәуелсіздік жылдарындағы тарих
ғылымындағы кеңестік идология мен таптық көзқарастан арылу ХІХ ғасырдағы
Ресейдің Қазақстандағы жүргізген саясатына объективті баға беру
қажеттілігін тудырды. Осы кезеңде әкімшіліктік институттар тарихына
арналған Б.М. Абдрахманованың еңбегі жарық көреді [62]. Елдегі экономикалық
өзгерістер, Қазақстанның нарықтық қатынастар жүйесіне өтуі ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы экономикалық тарихқа ерекше назардың өсуін білдірді.
Тәуелсіздік жылдары осы бағытта Қ.Ж. Абиловтың кәсіпкерлік тарихына
арналған еңбегі жазылады [63]. Кедендік іс пен кедендік саясат тарихына
қызығушылық оның алдына мемлекеттің қойған міндеттерімен анықталды.
Кедендік органдардың қызметін толық қалпына келтіру, қазынаның кірістік
бөлігін толықтыру бойынша оның жүзеге асыратын ерекше рөлі – осының барлығы
Қазақстандағы кедендік іс пен кедендік саясат тарихы мәселелеріне белсенді
қызығушылықты тудырып, оның жеке мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеудің
қажеттілігін жоғарылатты. Алайда, кедендік істің тарихы осы күнге дейін
ғылыми негізге қойылған ірі зерттеулердің объектісіне айналған жоқ.
Кеңестік кезеңде басталған Ж.Қасымбаевтың Ресей империясы мен Қытай
арасындағы Шыңжаң арқылы сауда байланыстары бойынша зерттеулері отандық
тарихымыздың жаңа кезеңінде де жалғасты. Ғалым кедендік мәселелерге
арналған ізденістерін Казахстан – Китай: караванная торговля в ХІХ –
начале ХХ веков атты еңбегінде жариялады [64]. Осы еңбекте автор кедендік
сала бойынша аймақтағы оның туындауының объективті және субъективті
себептерін анықтап, Семей кедендік аймағының орыс-қытай саудасындағы
қызметін сипаттайды. Орталық мемлекеттік мұрағаттағы жинақталған №800
қордағы, сонымен қатар №64 қорлардың деректерді, Петербордағы Ресей
мемлекеттік тарихи мұрағаттың, Омбы облысының мемлекеттік мұрағатының
деректерін кеңінен ғылыми айналымға енеді. Алайда, автордың зерттеу
объектісі кедендік саланың қалыптасуы мен дамуы болмағандықтан, мәселе
автордың еңбектерінде шолу ретінде көтеріледі. Бірақ осыған қарамастан,
өлкедегі кедендік саланың қалыптасуы мен дамуының тарихын зерттеген алғаш
дарынды ғалым Ж.Қ.Қасымбаев мәселені зерттеуге негіз салып, болашақ
зерттеудің бағытын, негізгі мәселелерін айқындап берді. Ж. Қасымбаевтың
еңбектерімен қатар Қазақстанның тәуелсіздік кезеңіндегі тарихнамасында
қазақ даласы арқылы орнаған орыс-қытай сауда байланыстары аясында
зерттеулер де туындаған болатын. Олардың негізгілері – С.Б. Кожированың
және В.В. Галиевтың зерттеулері еді [65-66]. Егер де бірінші ғалымның
Российско-китайская торговля в Центральной Азии (Вторая половина ХІХ-
начало ХХ вв.) атты еңбегінде Ресейдің Батыс Қытайдағы сауда мүдделері
және оның орыс-қытай келісімдерінде орын алу мәселелері қарастырылса, В.В.
Галиевтың Казахстан в системе росийско-китайских торгово-экономических
отношении в Синьцзяне (конец XIX - начало XX вв.) атты зерттеу жұмысында
өлкедегі кедендік саланың қалыптасуы мен дамуының тарихына бір бөлімше
арналады. Автор Ж.Қ. Қасымбаевтың алдыңғы кездегі тәжірибесіне негізделе
отырып, мәселенің ауқымын кеңейтуге тырысады. Ол 1899 жылы кедендік жүйені
қайта құру үдерісіне басым назар аударып, мәселе бойынша ғылыми айналымға
бірқатар еңбектерді қосады. Алайда, В.В. Галиевтың зерттеу бағыты мен
объектісі кедендік сала мен саясат мәселелері болмағандықтан, оның сауда
мәселелеріне арналған еңбегінде кедендік мәселелер жанама түрде қозғалады.
Қазақ-қытай қарым-қатынастары аясында өзара экономикалық байланыстар
тақырыбын көтерген Н. Мұхаметханұлының еңбегін, Орта Азиядағы қытай
дипломатиясына арналған К.Ш. Хафизованың зерттеу жұмысын атап өту қажет [67-
68]. Тәуелсіздік кезеңіндегі кедендік саланың маңызды мемлекеттік институт
ретінде қалыптасуына байланысты оның таихына біршама қызығушылықтың өсуіне
әкелді. Отандық тарихнамада кедендік саланың тарихына арналған А.И.
Шалтықов пен Н.Х. Тілемесовтің оқу құралдары жарық көрді [69-70]. Аталған
оқулықтардың 1868-1917 жылдардағы Қазақстан территориясында кедендік іс
тарихын зерттеу деңгейі төмен, кедендік іс тарихын ашуда жалпыресейлік
мәліметтер қолданылады.
ХХ ғасырдың ақырғы онжылдығы тарихи ғылымда кедендік іс пен кедендік
саясат тарихы деген дербес пәндік сала қалыптаса бастады. Оның қалыптасуы
кедендік саладағы өзгерістермен байланысты болды. Сыртқы сауда
монополиясынан бас тарту мен осы мәселе төңірегінде қоғамдағы біршама
босаңсу қазіргі заманға сәйкес және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін кедендік жүйені жетілдіру мәселесін шиеленістірді.
Дәл осындай бағыттағы тенденциялар көршілес ТМД елдерінде де жүріп
жатты. Ресейде 90-шы жылдары көптеген жылдардағы үзілістен соң ресейлік
протекционизм тарихы бойынша арнайы зерттеулер туындады. Кедендік істің
қазіргі тарихнамасы қоғамның барлық салаларындағы түбегейлі өзгерістер
аясында дамыды. Сыртқы сауданы либерализациялау және ТМД елдеріндегі, оның
арасында Қазақстандағы кедендік қызметті қалыптастыру кедендік мәселені
ғылыми, оның ішінде тарихи зерттеулердің көкейкесті бағыттарының қатарына
шығарды. Ресейде кедендік мәселелерді В.А. Моисеев, А.Д. Воскресенский орыс-
қытай қарым-қатынастарының дипломатиялық тарихы, В.С. Мясников орыс-қытай
шекарасын қалыптастыру тарихы шеңберінде қарастырды [71-74]. Шекарадағы
кедендік күзетті ұйымдастыру мәселесін орыс-қытай шекарасының тарихын
зерттеуге В.Г. Дацишен енгізді [75-76], нақты мәліметтердің аздығы және
аймақтағы кедендік саясаттың нақты келбетінің жоқтығы біршама тарихи
оқылықтардың кетуіне әкелді. В.Н. Разгонның Сібір көпестерінің тарихын
зерттеуге арналған еңбегінде Шыңжаңдағы сауда барысы аясында өлкенің сауда-
кедендік мәселелері көтеріледі. Сауданың барысы дипломатиялық
келіссөздермен тығыз байланыста қарастырылады [77]. Сібірмен шекаралас
Моңғолиядағы орыс-моңғол және орыс-қытай сауда-экономикалық байланыстар
тарихын арнайы ғылыми зерттеудің объектісіне айналдырған А.В. Старцевтың
еңбегі құнды болып келеді [78]. Старцев орыс-моңғол саудасын тіркеумен
айналысқан кедендер қызметінің тиімділігі туралы зерттеу жасайды.
Қазіргі кезде ресейлік тарихнамада ресейлік протекционизм тарихы
бойынша арнайы зерттеулер туды. Л.В. Куприянованың монографиясында ХІХ
ғасырдың 40-80 жылдар шеңберіндегі үкіметтің өнеркәсіптік-кедендік
протекционизм саясатының маңызды жақтары, экономикалық курстың жалпы және
жеке тұстары, оның қалыптасуы кезіндегі ірі капитал мен биліктің өзара
әрекеттестігі, отандық буржуазияның салалық және аймақтық топтары
арасындағы күресі зерттеледі [79]. Азиядағы саясат мәселелері жұмыста
қозғалмаса да автордың жасаған тұжырымдары оған тікелей байланыста. Олардың
қатарына ресейлік кедендік саясаттың қарама-қайшылығы туралы тұжырымды
жатқызуға болады.
Ресейдегі кедендік сала тарихын зерттеуде қозғаушы рөлді кедендік
органдар үшін кадрларды дайындау мен қайта дайындау жүйесін дамыту және
онымен байланысты бірқатар жоғарғы оқу орындарының және қайта құрылған
Ресей кедендік академиясының оқу үдерісіне Кедендік іс пен кедендік саясат
тарихы оқу пәнін енгізуі атқарды. Бұл саладағы алғашқы зерттеулер Ю.Г.
Кисловский мен Н.М. Блинов монографиялары болды [80-82]. Екі еңбек те
кедендік істің туындау кезеңінен ХХ ғасырдың аяғына дейінгі кезеңді
қамтиды. Біріншісінде пролемалық-тарихи әдіс арқылы қазіргі кедендік саясат
үшін қағидалық маңызға ие мәселелерге ғана тоқталады. Екінші монографияда
Ресейдің көпғасырлық тарихы бар кедендік саясаттың эволюциясын көрсетудің
ұмтылысы жасалады. Соңғы онжылдықтың бірқатар зерттеулері ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің кедендік саясатына
арналған. Олардың арасында жалпыресейлік мәліметтер негізінде жасалған М.М.
Шумилов, В.Н.Крихунов, Я.В.Бутовтың еңбектері, сонымен қатар С.Д.
Калашниковтың оқу құралы бар [83-86]. Осы кезеңде Ресейдің мерзімді
басылымдарында, әртүрлі ғылыми журналдарда кедендік жүйе мен кедендік
саясат мәселелеріне арналған бірқатар мақалалар жарық көрді. Олардың
қатарына И.И. Мушкеттың, Н.П. Обуховтың, Р.А. Марченконың, Е.М. Смирнованың
және Г.Н. Романованың мақалалары жатады [87-94]. Сонымен қатар, ерекше
маңызға Ресей кедендік академиясының тұсында авторлардың бірлескен еңбегі –
кедендік сала бойынша тарихи деректерді жинақтап, ғылыми айналымға қосқан
көптомдық еңбек болды [95]. Осы жарық көрген еңбектердің барлығының жалпы
белгісі ретінде кедендік заңнаманың материалдары, кедендік статистика
материалдарын кеңінен қолдану, кедендік-тарифтік реттеу мәселелеріне назар
аудару, кедендік саясаттың міндеттері мен нәтижелеріне мемлекеттік
көзқарас болды деп атап өтуге болады.
Идаралық зерттеулермен қатар, соңғы жылдары тарихи ретроспективті
сараптамаға негізделген Ресейдің аймақтық кедендік саланың және саясатының
тарихына арналған күрделі зерттеу жұмыстары да туындауда. Олардың қатарында
біздің зерттеу жұмысымызға географиялық жағынан жанама қатысы бар И.Ю.
Кисловский, К.Е. Иванов, Н.А. Беляева, И.Г. Матвиенко, Т.В. Иванова, А.Н.
Пилипенко [96-101] зерттеулерін атауға болады. Бұл еңбектер ғылыми
негіздерде жасалған зерттеулер қатарына жатады.
Алғашқы ресейлік онбесжылдық посткеңестік тарихнаманың сараптамасы
кедендік іс пен саясаттың өзіндік идаралық тарихнамасының қалыптасуы
туралы қорытындыға итермелейді. Тағы бір атап өтетін жайт, идаралық
тарихнамадағы кедендік іс пен саясат мәселелері бойынша қазіргі
зерттеулердің жалпы сипаты - оның еуропоцентризмдік бағыттылығы болып
табылады. Тіпті аймақтық мәселелер Орталық Ресейдің мысалында ашып
көрсетіледі. Ортаазиялық өлкедегі кедендік іске қатысты материалдар жоқтың
қасы. Идаралық тарихнамамен қатар, соңғы жылдардағы жалпы және өлкелік
кедендік сала тарихын кәсіби тұрғыдан зерттеу талпыныстары жасалуда. Ал
отандық тарихнамада мәселе бойынша жоғарыда аталған жанама зерттеулерден
басқа өлкелік кедендік іс мәселесіне арналған арнайы зерттеу жұмысы
туындамаған. Сондықтан, мәселе бойынша жинақталған ғылыми материалдарды
жинақтап, белгілі бір дәрежеде жүйелілеу қажеттілігі туындап отыр.
Жалпы Қазақстан территориясындағы 1868-1917 жылдар аралығында кедендік
іс тарихының жалпыресейлік және отандық тарихнамасын сараптай келе,
мәселеге тікелей байланысты көлемді зерттеулер жоқ, мәселенің тарихнамасы
тек жанама зерттеулермен: Ресейдің жалпыкедендік саясатына, сауда-
экономикалық байланыстар тарихына, орыс-қытай саяси-дипломатиялық қарым-
қатынас тарихына арналған еңбектермен шектеледі. Бұл зерттеулерде Қазақстан
территориясындағы 1868-1917 жылдар аралығында кедендік іс тарихы зерттеу
объектісі болмағандықтан, мәселе күрделі және негізделген саралаудан өткен
жоқ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу мақсаты - 1868-1917 жылдар аралығында Қазақстан
территориясындағы кедендік істің қалыптасу мен дамуын нақты, кешендi әрi
жан-жақты тарихи тұрғыда зерттеу.
Осы мақсатқа жету бірқатар зерттеу міндеттерін шешу арқылы жүзеге
асырылады:
- өлкедегі кедендік саясаттың жалпыресейлік кедендік саясаттағы
тенденцияларымен байланысын, спецификалық ерекшеліктерін, оның сипатын
айқындаған экономикалық және геосаяси себептер жиынтығын анықтау;
- 1876-1890 жылдар аралығындағы жаңа теорриторияларда Жетісу мен Семей
облыстарының жергілікті әкімшіліктері тұсында кедендік функциялардың жүзеге
асу деңгейін сараптау;
- орыс-қытай келісімдеріндегі кедендік-тарифтік мәселелердің реттелу
ерекшеліктерін, оның саяси-экономикалық аспектілерін айқындау;
- Семей кедендік аймағындағы кедендік құрылымдарды қаржылық,
материалдық-техникалық, кадрлық қамтамасыз ету деңгейін зерделеу;
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы
кедендік құрылымдардың атқарған қызметін зерттеу.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1917 ж.ж.)
Мазмұны
Анықтама 4
Түсініктемелер мен қысқартулар 5
Кіріспе 6
1868-1890 жылдардағы Қазақстан территориясының Батыс Қытаймен 28
шекарасындағы кедендік істің бастамасы
Ресейдің кедендік саясатындағы тенденциялар, оның азиялық 28
бағытының және аймақтық нұсқасының ерекшеліктері
Сібір және Орынбор кедендік шептерінің таратылуы 40
Ресейдің өлкедегі сауда мүдделері мен орыс-қытай 48
келісімдерінде кедендік-тарифтік мәселелердің реттелуі
Жергілікті әкімшіліктер тұсындағы кедендік қызмет 58
(1876-1890жж.)
1890-1917 жылдардағы Қазақстан территориясының Батыс Қытаймен 73
шекарасындағы кедендік жүйенің жеке сала ретінде қалыптасуы
мен дамуы
Семей кедендік аймағының құрылымдарын қаржылық және 73
материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері
ХІХ ғасырдың аяғындағы Семей кедендік аймағының кадрлық 84
мәселелері
Семей кедендік аймағын қайта құру 98
Қазақстан территориясындағы кедендік құрылымдардың қызметі 105
(1890-1917жж.)
Қорытынды 122
Пайдаланылған деректер тізімі 126
Қосымша А - ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы 139
кедендер картасы
Қосымша Б - Бақты кедені мекемесінің жобасы 140
Қосымша В - Бақты кедені мекемесінің жобасы 141
Қосымша Г – Хоргосс өтпелі пунктісі мекемесінің жобасы 142
Қосымша Д – Хоргосс өтпелі пунктісі мекемесінің жобасы 143
Қосымша Е – Жаркент учаскесінің Бестөбе бекетінің жобасы 144
Қосымша Ж - Жаркент учаскесінің Алмалы бекетінің жобасы 145
Қосымша И - Жаркент учаскесінің Карантинный бекетінің жобасы 146
Қосымша К - Жаркент учаскесінің Қолжат бекетінің жобасы 147
Қосымша Л – Қатон-қарағай учаскесінің Үкек өңірі 148
Қосымша М – Зайсан учаскесінің Қаратал бекетіне бөлінген жер 149
жоспары
Қосымша Н - Зайсан учаскесінің Қарашілік бекетіне бөлінген жер150
жоспары
Анықтама
Бұл диссертацияда сәйкес анықтамалары бар терминдер қолданылды:
Кеден – тауарлар мен көлік құралдарын, заттар мен өзге де нәрселерді
кеден шекарасынан алып өту тәртібін, кеден режимдерінің қолданылуын және
кеден төлемдерінің алынуын қамтамасыз етуші, кеден бақылауы мен кеден
ресімдеуін, т.б. жүргізуші мемлекеттік орган.
Кеден саясаты – кеден бақылауы құралдарының неғұрлым тиімді пайдалануын
қамтамасыз ету және кеден шекарасы ішінде тауар айырбасын реттеу, ішкі
нарықты қорғау және ұлттық экономиканы дамыту үшін мемлекет жүзеге асыратын
шаралар кешені.
Кеден бажы - белгілі бір елдің кеден органдары өзінің кеден аумағына
тауарлар әкелінгенде алатын және осындай әкелім мен әкетілімнің ажырағысыз
шарты болып табылатын міндетті жарна.
Кеден тарифтері – белгілі бір елдің кеден шекарасынан өткізілетін
тауарларға қолданылатын кеден баждары мөлшерлемелерінің жиынтығы.
Кедендік бақылау – елдің кеден ісі жөніндегі заңнамасының және
халықаралық шарттардың сақталуын қамтамасыз ету мақсатында кеден органдары
қабылдайтын шаралар жиынтығы.
Кедендік протекционизм – баждарды жоғарылату немесе төмендету, қосымша
импорт жәнее экспорт салықтары мен алымдары.
Контрабанда – кеден заңнамасын бұзып, тауарларды, валютаны және басқа
құндылықтарды мемлекеттік шекарадан құпия алып өту, сондай-ақ, шекарадан
заңсыз өткізілген тауардың өзі.
Протекционизм – мемлекеттің өз тауар өндірушілерін көтермелеуге,
олардың мүдделерін кеден, валюта немесе несие саясатының көмегімен ішкі
және сыртқы нарықтарда шетелдік бәсекеден қорғауға бағытталған экономикалық
саясат.
Фискалдық саясат – үкіметтің шығындары мен кірістерін реттеу жөніндегі
мемлекеттің қаржы шараларының жиынтығы, экономиканы реттеудің аса маңызды
тұтқаларының бірі.
Фискалдық баждар – мемлекеттік бюджетке табыс алу мақсатымен
белгіленетін кеден бажы, кеден салығының тарихи тұрғыда неғұрлым
ертеректегі түрі.
Түсініктемелер мен қысқартулар:
А. – Алматы
АН КазССР – Академия наук Казахской Советской социалистической
республики (Қазақ Кеңестік социалисттік республикасы Ғылым
академиясы)
б. – бет
бб. – беттер
в. – век (ғасыр)
в.в. – века (ғасырлар)
Вып. – выпуск
г. – год (жыл)
гг. – годы (жылдар)
ООММ – Омбы облысының мемлекеттік мұрағаты
Губ. Тип. – губернская типография
ғ. – ғасыр
ғғ. – ғасырлар
дисс. – диссертация
изд. – издательство (басылым)
ИРГО – Императорское русское географическое общество
ИОГҚ – Императорлық орыс географиялық қоғамы
ҚарМУ – Қарағанды мемлекеттік университеті
ҚР ОММ – Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты
М. – Мәскеу
М.-Л. – Мәскеу-Ленинград
т. – тізбе
п. – парақ
пп. – парақтар
Под ред. – Под редакцией
ҚР – Қазақстан Республикасы
р. – рубль
РФ – Ресей Федерациясы
с. – страница (бет)
сс. – страницы (беттер)
Сб. науч. тр.– Сборник научных трудов (ғылыми еңбектер жинағы)
Сост. – составитель (құрастырушы)
СПб. – Санкт-Петербор
т.б. – тағы басқалар
т-во – товарищество (серіктестік)
тип. – типография
типо-лит. – типо-литография
ф. – фунт
Ч. – часть (бөлім)
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттер бір-бірінен жеке өз
мақсаттарымен, құралдарымен және басшыларымен бөлініп тұрғанға дейін
кедендерде қажеттілік болады, - деп жүзден астам жыл бұрын тамаша орыс
ғалымы Д.И. Менделеев айтқан болатын. Осы тұжырым ХХІ ғасырдың басында да
өзінің мағынасын жоғалтқан жоқ.
Кеңестік одақтың ыдырауынан кейін Қазақстанда тамыры тәуелсіздік,
зайырлы, демократияшыл принциптерге негізделген мемлекет қалыптастыруға
бағыт алынып, қоғамда нарықтық экономика жолына түсу, демократиялық
институттарды құру үрдістері басталды. Тәуелсіздікке жету, саяси-
экономикалық либерализация, елдің нарықтық даму жолына тұрақтауы
мемлекеттің нарықтық экономика талаптарына сәйкес құрылымдарын дамыту
қажеттілігін тудырды. Елімізде болып жатқан күрделі, ауқымды өзгерістер
тұсында өзінің табиғи қызметі бойынша нарықтық қатынастардың жетелеуші
институттарына негізделу қажет. Осындай мемлекет өміршеңдігі деңгейіндегі
маңызға ие қазіргі құбылысқа - кедендік іс жатады. Егер де, қазақ даласының
Ресей империясының қоластындағы кезеңде аталған сала белгілі бір дәрежеде
дамыса, жетпіс жылдық кеңестік кезде орталықтанған, жоспарлы экономика
жағдайында аталған сала құрылымдарының маңызы мен қызметі шектелді.
Сондықтан, Қазақстан үшін толық таным болмаған даму жолының айнымас
құрылымдарын, құбылыстарын түсініп, қолдана білу үшін оның тарихи
тәжірибесін зерделеу қажет.
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы саяси-қоғамдық өзгерістер
кеңестік тарихи тұғырнама мен әдістемелік негіздеменің дағдарысын білдірді.
Коммунисттік идеология мен тарихи тағлымды тек марксисттік-таптық көзқарас
тұрғысынан зерделеу жаңа жағдайда дәрменсіздігін көрсетті. Тәуелсіздік
кезеңінде тарих ғылымына қатысты саяси цензура жойылып, төл тарихымыздың
жан-жақты тұстарына объективтілік тұрғысынан баға берілді. Осындай күрделі
мәселелер қатарына Ресейдің қазақ даласын отарлау кезеңі да жатты. Алайда,
патша үкіметінің өлкені отарлаудың саяси, әскери және қоныстандыру
шараларын зерттеуге басым назар бөлінсе, оның экономикалық тұстары
толыққанды зерттелген емес. Ал, аймақты экономикалық отарлау саясатының
маңызды құралы - кедендік қызмет бойынша арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың
қасы, мәселе төңірегінде жанама зерттеулердің болуына қарамастан, мәселенің
зерттелу деңгейі қанағатсыз жағдайда. Бүгінгі күні ғылыми айналымға
қосылуға тиісті мұрағаттық және басқа да деректер Ресей империясының
аймақтағы кедендік саясаты отарлау саясатының құрамдас бөлігі болып, оның
жалпы отарлаушылық мүдделермен үндестігі, ортақтастығы, аймақтағы кедендік
істің Ресей үшін өлкедегі экономикалық мүдделерінің қорғау құралына
айналғаны туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Қытаймен шекарадағы кедендік
құрылымдар отарлау саясатының, ресейлік отарлармен шекаралас өлкелерге
экономикалық экспансия саясатының құралы болғанын дәлелдейді. Сондықтан,
өлкедегі Ресейдің отаршылдық экономикалық саясатының бейнесін толыққанды
ашып-көрсету үшін отандық тарихтың өзекті мәселелер қатарына жататын
өлкедегі кедендік іс тарихына ден қойып, арнайы зерттеуді талап етеді.
Өзінің Еуразиядағы географиялық орналасуына байланысты Қазақстан
бүгінгі күні көршілес елдермен берік экономикалық байланыстарды орнатуға,
өзінің сауда-транзиттік мүмкіндіктерін пайдалануға мүдделі, осындай
әріптестік бағыттарының бірі ретінде кедендік іс үлкен рөлге ие болады.
Аталған үрдістің барлық мүшелерінің мүддесі үшін кедендік өзара
әрекеттесудің тиімді үлгілерін жасау мақсатында кедендік құрылымдар тарихын
зерттеу аса маңызды.
Кедендік саясат пен кедендік іс тарихы мәселелеріне назардың өсе түсуі
- ақырғы онжылдықтың құбылысы. Бұл қызығушылық, бір жағынан, экономикалық
либерализация кезеңіндегі маңызды мемлекеттік институт ретінде кедендік
жүйе рөлінің күшейуімен, екінші жағынан, кедендік жүйенің өзінің тарихи
тәжірибесін жандандыруға, сыртқы сауда монополиясы жағдайларындағы кедендік
іс-әрекет саласының тарылуымен байланысты тарихи ақтаңдақтарды өткеруге
объективті қажеттіліктерімен шартталған. Сонымен қатар, жаһандану
жағдайларында кедендік өзара әрекет етудің ең тиімді тәсілдерін
қалыптастыру қажеттілігімен байланысты кедендік істің тарихи тәжірибесін
зерттеу ерекше мағынаға ие болды.
Ресей Батыс Қытаймен шекаралас Оңтүстік-Шығыс Қазақстан өлкесіне тек
ХІХ ғасырдың ортасында әскери-саяси әрекеттерді жүзеге асыру барысында өз
билігін орнатты. Кедендік саясат пен кедендік құрылымдар Ресей үшін
аймақтағы маңызды ішкі және сыртқы саяси міндеттерді шешудің, аймақты
шаруашылық игеруді жеделдетудің, оны ресейлік капитализм шеңберіне қосудың
құралына айналды. Осы геосаяси жағдайы қиын аймақта көршілес Қытаймен қарым-
қатынастың негізгі қағидалары қалыптасты. Бұл орайда, Ресей империясының
Қытайдың Шыңжаң аймағында геосаяси мүдделерінің ерекше маңызын, оның
ресейлік мануфактуралық тауарларды өткізудің нарығы ретінде қарастырған
капиталисттік топтар үшін экономикалық маңызын атап өту керек.
Геосаяси фактор ресей кедендік саясатының Батыс Қытайға көзделген
бағытына маңызды әсер етті. Кедендік бақылауды орнату, өз мүдделеріне сай
кедендік баждардың мөлшерін және жеңілдіктер сипатын реттеу - сауда-
экономикалық қатынастардың дүниежүзілік тарихының ажырамас бөлігі болып
табылады. Қазақстан, Орта Азия және Батыс Қытай аймақтарын дүние жүзінің
кедендік мәселелері геосаяси сипатқа ие болған аймағы ретінде бағалауға
болады. Осының барлығы тарихи ретроспективадағы патша үкіметінің кедендік
саясатының аймақтық мәселелерін, кедендік құрылымдар тарихын көтеруге, 1868-
1917 жылдардағы хронологиялық шеңберде Ресейдің аймақтағы кедендік саясаты
мен осы саясаттың құралы ретінде қалыптасқан кедендік қызметтің қалыптасу
және даму тарихын қазіргі тарихи ғылымның өзекті мәселелері қатарына қоюға
негіз болды.
Кедендік істі аймақтық аспектісінде зерттеу Қазақстанның Еуропа мен
Азия арасындағы транзиттік мемлекет ретінде дамудың қазіргі стратегиясы
тұрғысынан да өзекті болып келеді. Әсіресе, кедендік саясаттың жалпы
қағидаларын қолданудың тарихи тәжірибесі Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына кіруге дайындығымен байланысты ерекше назарға ие. Себебі бұл
кедендік саясаттың протекционисттік мәнін сақтай отырып, оны
либерализациялау мысалын, Ресейдің өлкедегі тәжірибесін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық және ресейлік тарихнамада
Қазақстанның Шыңжаңмен шекарасындағы Ресей империясының кедендік
құрылымдары мен кедендік саясатының мәселелеріне арналған ауқымды
зерттеулер жоқтың қасы. Бірақ, мәселеге жанама байланысы бар мәселелер
төңірегінде зерттеулер баршылық.
Оларды зерттеу ауқымы мен объектісіне қарай келесідей топтастыруға
болады:
- Ресей империясының жалпы кедендік саясатының және кедендік
саланың тарихына арналған теориялық-ізденушілік зерттеулер;
- Ресей-Қытай дипломатиялық қарым-қатынастар тарихына арналған
еңбектер;
- Қазақстан, Орта Азия мен Шыңжаңдағы геосаяси жағдайға, саяси
үрдістерге, Ресейдің отаршылдық әскери, саяси-экономикалық
шараларына арналған зерттеулер;
- Ресей-Шыңжаң сауда қатынастары тарихына арналған зерттеулер;
Осындай саралау негізінде аймақтағы кедендік істі жан-жақты тұстарының
зерттелу деңгейін айқындауға болады. Сонымен қатар, кедендік іс
тарихнамасының ХІХ ғасырдың ортасы мен ХХІ ғасырдың басын қамтуына
байланысты оны оқшаулап, топтастыру жөн: бірінші кезең - ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы (революцияға дейінгі тарихнама), екінші
кезең - ХХ ғасырдың 20-шы және 80-ші жылдарының аяғына дейінгі аралық
(кеңестік тарихнама), үшінші кезең - 90-шы жылдардың басы мен бүгінгі күнге
дейінгі зерттеу жұмыстарын (посткеңестік тарихнама) қамтиды. Осы үлгідегі
жіктеу тарихнамадағы кедендік саясат пен кедендік іске деген әртүрлі
көзқарасқа, қоғамдық-идеалогиялық ұстанымға, оны зерттеудегі әдістемелік-
тұғырлық негіздемеге тікелей байланысты.
Революцияға дейінгі тарихнама. ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін Ресейде
кедендік мәселелерге арналған зерттеулер болмаған еді. Мәселеге
зерттеушілік ынта Ресейдегі түбегейлі экономикалық реформалар кезінде
туындаған болатын. Осы кезеңдегі ресейлік өнеркәсіпті дамытудың қажеттілігі
сыртқы сауда саясаты мен кедендік тарифтер мәселесін қайта қарастыруға
итермеледі. Бұл ресейлік саяси билік өкілдерінің арасында протекционизм
жақтастарының пайда болуымен шартталды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басында протекционизм мен фритредерлік саясат жақтастары
арасындағы қарама-қайшылықтар өрши түсіп, екі ағым арасында жоғары саяси-
биліктік орта мен қоғамдық санадағы үстемдік үшін күрес кезеңі басталады.
Еркін сауда ілімі Адам Смиттың экономикалық шығармаларынан туындаған
еді [1]. Ол бойынша еркін сауда концепциясына протекционисттік көзқарастар
қарсы қойылып, бәсекелестіктің берік салалардың дамуына дем беруіне және
импортпен бәсекелесе алмайтын өндірістердің жойылуын жеделдетуіне
байланысты еркін сауда мықты экономикалар үшін де, дамушы елдер үшін де
тиімді деп саналды. Фритредерлер пікірінше, аталған үдерістердің барлығы
жалпы тиімділікті жоғарылатып, керісінше, протекционизм дамуды тежеп,
ұлттық экономикалардың тежелуіне әкеледі. Аталған ілім ХІХ ғасырдың
ортасына қарай Батыс Еуропа мемлекеттері (Ұлыбритания, Франция, Германия)
арасында кең тарап, қоғамдық санада үстемдік құрды.
Протекционизм ілімі ХІХ ғасырдың басындағы белгілі неміс ғалымы Фридрих
Листтың еңбектерінен туындаған болатын [2]. Ф.Лист алғашқы болып басқа
елдермен бәсекеге түспеуінше, шетелдік бәсекелестіктен жас және нығаймаған
өнеркәсіпті қорғайтын тәрбиелеуші протекционизм жүйесі секілді саясатқа
классикалық теориялық негіздеме берді. Дәл осы екі ағымның арасындағы
тартыс мәселеге қызығушылықтың өсуіне дем болып, кедендік-сауда саясат
мәселелеріне арналған зерттеулер туындады.
Ресейдегі жалпы кедендік мәселелерді зерттеудің алғашқы талпыныстары
ХІХ ғасырдың орта шенінде басталады. Осы кезеңде Қазан университетінің
профессоры, саяси ғылымдардың докторы Е.Осокинның, Д.Толстойдың,
С.Никольскийдың еңбектері жарық көреді [3-5]. Бл еңбектер зерттеу деңгейі
бойынша төмен, бағыттылығы бойынша Еуропалық Ресейдің аумағын және оның
батыс елдерімен кедендік қарым-қатынасын қамтитын еңбектер болатын.
Ал, кедендік саясат мәселелерін зерттеуге ресейлік қоғамдастық
тарапынан ғылыми қызығушылықтың алғашқы толқыны ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың бас кезеңіне жатады. ХІХ ғасырдың 60-70 жылдары басталған ресейлік
өнеркәсіпті дамытудың жолдарының ізденісі кедендік мәселелерді ғылыми
зерттелу қажеттілігін тудырды. ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында кедендік саясаттың
жағдайына және тарихына байланысты көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді.
Олардың қатарына - И.М.Кулишер, зерттеуші-экономист М.Н.Соболев,
К.Лодыженский, Н.Н.Шапошников, белгілі экономист Е.Ф.Брандт, П.Б. Струвеның
еңбектері жатады [6-12]. Бұл жұмыстарда экономика мен сыртқы сауда
мәселелерімен тығыз байланыста кедендік іс дамуының негізгі бағыттары
қарастырылады, оның арнайы-саяси маңызы туралы айтылады. Бұл бір жағынан
кедендік саясат тарихы бойынша зерттеулердің бағыттылығын, сыртқы сауданы
тарифтік реттеудің теориясы мен тарихы мәселелеріне ерекше назарды
белгіледі. Басылымдардың бірқатары кедендік саясаттың (меркантелизм,
фритредеризм, протекционизм), негізгі кедендік шараларды жетілдіру үрдісі
мен мазмұнына олардың әсері негізінде жатқан экономикалық концепцияларды
сараптаумен байланысты болды. Ғалым-экономисттердің еңбектеріндегі ресейлік
кедендік саясатты ретроспективті сараптамадан өткізу белгілі бір ғылыми
мақсаттарды көздеді. Сыртқы академизмге қарамастан, олардың зерттеу
жұмыстары үлкен пікір-таластық потенциалға ие болды, себебі, авторлардың
көбі үстем теориялардың бір жағын - протекционизм немесе фритредерлік
позицияны ұстанды. Тарихи материалға бетбұрыс кедендік саясат төңірегінде
өздерінің теориялық көзқарастарына дәлел табу мақсатымен шартталды.
Осы кезеңде XVIII-XIX ғасырлар кезеңіндегі ресейлік кедендік саясат
тарихы бойынша революцияға дейінгі тарихнамада жалғыз зерттеу жұмысы
жарияланды. Оның авторы - экономист В. Витчевский Ұлы Петрден Екінші
Николайға дейінгі Ресейдің сауда, өнеркәсіптік және кедендік саясатының
дамуын қарастырды [13]. Зерттеу жұмысы автор заманындағы ресейлік және
шетелдік әдебиетті жалпылау негізінде жазылған. Еңбекте салыстырмалы-тарихи
сараптама әдістеме қолданылған, Ресейдің сауда, кедендік және өнеркәсіптік
саясатының мазмұны басқа елдердің саясатымен салыстыру арқылы сараланады.
В. Витчевский зерттеу жұмысы - кедендік саясаттың жеке аймақтардағы, соның
ішінде Қытаймен шекаралас аймақтардағы оның көріністерін, ресей-қытай
кедендік қарым-қатынас қағидаларын қарастырған алғашқы жұмыстардың бірі.
Ресейдің кедендік саясатының шығыстағы саясат жүйесін қарастыра отырып,
В. Витчевский оның аймақтық ерекшеліктеріне көңіл бөлген. Олардың бірі
ретінде ол саяси приоритеттердің экономикалық приоритеттер үстінен
үстемдігін айқындаған. Егер еуропалық мемлекеттерге қатысты Ресей ХІХ
ғасырдың басында сауда саясатына дипломатияның қолындағы саяси мақсаттарға
жетудің қаруы деп тануынан арылса, Шығыста кедендік саясат таза саяси
комбинациялар саласындағы қызметтік рөлін атқара берді [13, 175б.]. В.
Витчевский монографиясы автордың Ресейдің сауда, кедендік, өнеркәсіптік
және тарифтік саясатын шетел мемлекеттерінің саясатымен салыстыра отырып,
биліктегі императорлармен, қызметтің аталған салаларына олардың
көзқарастарымен тығыз байланыста қарастырылуымен қызығушылық тудырады.
Кедендік саясаттың тәжірибелік жағы - сыртқы сауданы кедендік-
тарифтік реттеу теориялық ізденістердің жеке саласы болды. ХІХ ғасырдың 90-
шы жылдарының басында Д.И. Менделеевтың Толковый тариф или исследование о
развитии промышленности России в связи с ее общим таможенным тарифом
1891г. атты еңбегі жарық көрді [14]. Д.И. Менделеевтың кедендік
мәселелерге қатысты ғылыми мұрасы, кедендік саланың дамуына ғалымның
қосқан үлесі көпке дейін оның химия саласындағы еңбектерінің, ғылыми
ашуларының көлеңкесінде қалды. Д.И. Менделеев еңбегінің Ресейдің кедендік
тарифтері атты екінші бөлімі орыс тарифінің тарихи ерекшеліктеріне
арналған және тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде құрастырылған. Д.И.
Менделеевтың тарихи еңбегі негізіне 1886 жылы жарияланған К.Н.
Лодыженскийдың зерттеу жұмысы жатты. Д.И.Менделеев өз алдына орыс
тарифтерінің тарихын сараптауды мақсат етіп қоймаған, тек құрастыруына өзі
атсалысқан жаңа тарифтің мақсатқа сәйкестігі мен негізділігін талдау,
түсіндіру үшін оның тарихына көңіл бөліп отырды. Ғалымның Ресей үшін
тиімді сабақ болған кедендік-тарифтік саясаттың қалыптасуы мен
трансформациясының қарама-қайшы тәжірибесін негіздеуге және көрсетуге
мүмкіндігі болды [15, 1б.]. Автор ресейлік кедендік саясатты сараптауға
біржақты (фритредерлік немесе протекционисттік) әдіснаманы қолданудан
арылып, абсолютті ілім ретінде протекционизм абсолюттік фритредерлік
секілді рационалдық сандырақ екенін көрсетуге тырысты [14, 8б.].
Кедендік іс тарихнамасының бірінші кезеңі кедендік іс мамандарының
кешенді, фундаменталды, экономикалық және тарихи еңбектерінде орын алған
ірі теориялық потенциалының уақыттың шағын мерзімінде жинақталуымен
сипатталады. Жоғары аталған еңбектердің қатарына И. Янжулдың, М.И. Казидың,
Я.А. Новиковтың еңбектері де жатады [17-19]. Осы жұмыстардың құндылығы -
кедендік саясаттың дүниежүзілік тәжірибесін зерттеу негізінде оның екі жолы
(протекционизм мен фритредерлік) қарастырылуында болатын, осы жолдардың
біріне Ресей де түсуі қажет еді. Аталған еңбектер негізінен Еуропадағы
фритредерлік пен протекционизм тәжірибесін қамтып, оның теориялық және
тәжірибелік негіздемесіне талдау жасайды.
Үлкен қызығушылықты Қаржы Министрлігінің мерейтойына арналған жұмыс
тудырады [20], онда Министрліктің қалыптасу тарихымен қатар биліктік
құрылымдардағы өзгерістерге байланысты мемлекеттің кедендік саясатының
өзгеруіне арналған көптеген сұрақтар шеңбері қарастырылады. Маңызды орын
жаңа кедендік тарифтер мен ережелердің қабылдануына және оларды қабылдау
нәтижелеріне берілген. Ресейдегі қаржы басқармасы құрылымының өзгеруі
туралы мағлұматтар да беріледі.
Жоғарыда көрсетілген ғылыми-зерттеушілік сипаттағы еңбектер Ресей
империясының жалпы кедендік саясатына арналған теориялық-ізденушілік
зерттеулердің қатарына жатады. Олардың құндылығы - жалпыресейлік кедендік
салаға ортақ болған тенденцияларды түсініп, оған аймақтық нұсқаның
сәйкестік деңгейін, аймақтық ерекшеліктерін анықтауға және оның жалпы
кедендік-сауда саясат жүйесіндегі орны мен рөлін белгілеуге мүмкіндік
беруінде тоғысқан.
Ресей-қытай дипломатиялық қатынастар мәселесіне арналған революцияға
дейінгі еңбектер қатарына Х.Трусевичтың 1882 жылы жарық көрген Посольские
и торговые отношения России с Китаем атты еңбегін атауға болады. Бұл
жұмыста көлденең түрде кедендік мәселелер де шолып өтілген [21]. Сонымен
қатар, Ресейдің Орта Азиядағы жүргізген саясаты мен шараларын зерттеуге
арналған Н.А.Диньгельштадттың еңбегін атау қажет [22]. Бұл жұмыста ХІХ
ғасырдың 80-ші жылдардағы Түркістан өлкесінде кедендік істі ұйымдастыруды
сипаттайтын шағын құнды мәліметтер бар. Өлкедегі кедендік сала мен
саясаттың келбетін айқындау үшін Қазақстан арқылы Батыс Қытаймен және Батыс
Моңғолиямен сауда-экономикалық қарым-қатынастарға арналған еңбектер маңызды
болып табылады. Олардың қатарына Абаковскийдың Краткий исторический очерк
торговли России с Северо-Западным Китаем, В.В. Птицинның Селенгинская
даурия, И. Земляницынның мақала түрінде жарық көрген Исторические очерки
русской торговли с Западным Китаем через Семипалатинск атты еңбектері
жатады [23-25]. В.В. Птицин өзінің Селенгинская даурия атты еңбегінде
мұрағаттық құжаттар негізінде Кяхта саудасының барысын, ондағы кедендік
мәселелерді қарастыра отырып, оны Батыс Қытаймен шекаралас аймақтардағы
саудамен салыстырады, оның кяхта саудасынан тиімділік артықшылықтарын атап
өтеді. Жоғарыда көрсетілген еңбектермен қатар, Сібірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуы аясында сауда-кедендік саясат мәселелерін көтерген Г.Н.
Потанин мен Н.М. Ядринцев еңбектерін қосуға болады [26-27]. Әсіресе, Н.М.
Ядринцевтың Ресейдің Сібірдегі кедендік және өнеркәсіптік саясатына қатысты
ойлары өте құнды. Ресей империясының жеке аймақтарының көршілес елдермен
саудадағы орыны мен рөлін, осы орайда кедендік тарифтердің бірқатар
мәселелерін қозғаған А.Ф. Губаревич-Радобыльский еңбегінің маңызы зор [28].
Бұл еңбекте автор алғаш рет Қазақстан территориясында қызмет еткен
кедендердің мәліметтерін салыстырып, сауда ауқымы мен көлемі, бақылау
дәрежесі бойынша маңызды қорытындылар жасайды.
Революцияға дейінгі кедендік іс пен саясат мәселесіне арналған
еңбектерді сараптай келе, бұл тақырыпқа ғылыми қызығушылық тарихи дамудың
революцияға дейінгі кезеңінде Ресей үшін қалыптасуына қоғамның әртүрлі
таптары, оның ішінде өнеркәсіптік-қаржылық топтар әсер еткен кедендік
саясат стратегиясын анықтауда дағдарыс пен өрлеудің сәйкес болуымен
шартталғанын атап өту қажет. Ресейлік өнеркәсіптің өміршеңдігі дәрежесінде
маңызға ие болған кедендік саясат мәселесінің ХІХ ғасырдың 70-90 жылдары
ушығуы қоғам мен ғылыми қауымдастық жағынан мәселеге ден қойып, арнайы
зерттеулердің туындауына әкелді. Әрине, кедендік іс пен саясат мәселесіне
арналған бірқатар көлемді және беделді зерттеулердің орын алуына
қарамастан, осы зерттеулерде Ресейдің Қазақстан территориясындағы кедендік
іс тарихына назар аударылмайды, жұмыстардың басым бөлігі Ресейдің жалпы
кедендік саясат пен кедендік жүйенің даму мәселелеріне арналған және
негізінен оның еуропалық шекарадағы кедендік тәжірибесін қамтиды.
Кеңестік тарихнама. Ресейлік тарихи ғылымның дамуының кеңестік кезеңі
кедендік іс пен кедендік саясат мәселелеріне қызығушылықтың жоғалу кезеңі
ретінде сипатталады. Бұл бұрыңғы протекционисттік үлгіні түбегейлі бұзу мен
сыртқы сауданың монополиясының орнауымен түсіндіріледі. Жеке меншік пен
жеке сауда мәселелеріне біржақты жағымсыз көзқараста болған кеңестік
идеалогия сауданы реттеу мен бақылаудың құралы болған кедендік
институттардың да рөлін төмендетуге тырысты. Сыртқы сауда іс-әрекетін
реттеу кедендік саясат саласынан тыс жүзеге асатын қарапайым басқарушылық
процедураға айналды. Ал кедендік бақылаудың функциялары жолаушыларды,
жүктерді өткізу мен бақылау-инспекторлық қызметтерді атқарумен шектелді.
Ғылыми көзқарас тұрғысынан кеңестік мемлекеттің кедендік саясатының болуы
туралы сұрақ қою мағынасыз деген тұжырыммен де келіспеуге болмайды. Шартты
түрде кедендік саясат пен кедендік іс мәселелеріне арналған кеңестік
тарихнаманы үш кезеңге бөлуге болады: 1 кезең – 1917-1930-шы жылдардың
ортасы аралығы; 2 кезең – 1930-шы жылдар ортасы мен 1950-ші жылдардың
ортасы; 3 кезең – 1950-ші ортасы мен ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы.
Кеңестік тарихнаманың бірінші кезеңі Қазан төңкерісі нәтижесінде ел
басқаруға қол жеткізген жаңа мемлекеттік биліктің революцияға дейінгі
кедендік органдар жүйесіне және кедендік іс тұжырымдамасына күдікшілікпен
қарауымен сипаталды. Сыртқы саудадағы мемлекеттік монополия туралы лениндік
идеяларды жүзеге асыру кедендік қызмет пен кедендік іске жағымсыз
қатынастың орын алуына әкелді. Кедендік-тарифтік реттеуге жол берілмей,
кедендік бақылау жүйесі қосалқы құралға айналды. Тіпті кедендік мекемелерді
жабу туралы ұсыныстар да болды. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы ЖЭС-қа көшу
кедендік жүйенің белсенді құрылымдық дамуына әкеліп, кедендік-тарифтік істі
қалпына келтіру қажеттілігін тудырды. Алайда, ЖЭС-ты жоққа шығарып, елдегі
әміршілдік-әкімшілдік жүйенің күшеюіне қарай кедендік жүйенің маңызы да
төмендейді. Осының барлығы кедендік іске арналған ғылыми жұмыстар көлемінің
қысқаруын, кедендік саясат мәселелеріне арналған ғылыми басылымдар санының
аз болуын түсіндіреді [29, 10-11бб.]. 1924 жылы Н.Н. Шапошниковтың қайта
басылған Протекционизм және еркін сауда (1915 жыл) монографиясымен қатар
оның кеңес мемлекетінің сыртқы сауда саясатының жол салушысы ретінде
протекционизм саясатын тарихи негіздеуге тырысқан Революцияға дейінгі және
одан кейінгі Ресейдің кедендік саясаты атты кітабы жарық көрді [30].
20-шы жылдары революцияға дейінгі кезеңнен кедендік саясат мәселелері
бойынша еңбектерімен белгілі ғалымдар белсенді зерттеу қызметтерін
жалғастырды. 1928 жылы Н.Н.Шапошников, И.М.Кулишер, М.Н.Соболев және тағы
басқалардың қатысуымен ұжымдық монография атағына сай Экономика және
сыртқы сауда саясаты атты ғылыми еңбек жарық көрді. Онда экономикалық
мағынадағы мақала-бөлімдермен қатар Англия, Германия және революцияға
дейінгі Ресейдің сыртқы сауда саясатына арналған бөлімдер енгізілген [31].
1933 жылы Қытай мен Жапонияның кедендік саясатына арналған жеке мақалалар
бар Шығыс елдерінің кедендік саясаты атты мақалалар жинағы жарық көрді.
Бүгінгі күнге дейін өзінің түрі жағынан ерекше, жалғыз болып келетін
басылымда көп дәрежеде халықаралық экспансия әсерімен дамып келе жатқан
Шығыс елдерінің кедендік саясатының спецификасы туралы тарихи материал
жүйеленді [32]. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы барлық ғылыми
публикациялар тарихнаманың бұрынғы мектебіне сай академизм мен теорияға
ерекше назармен сипатталады. Тарихи экскурс қазіргі кедендік саясаттың
негізгі формаларының эволюциясы мен генезисін байқауға көмектесе отырып,
қосымша рөл атқарады. Әрине, ресейлік кедендік саясаттың аймақтық
нұсқаларының мәселелері бұл еңбектерде қарастылмаған. Осыған қоса, 1922-
1927 жылдары Мемлекеттік кеден басқармасының бастығы болған А.И. Потяевтың
теориялық еңбегін, А.П. Винокурдың кедендік іс туралы зерттеуін атап өткен
жөн [33-34]. А.И. Потяев кедендік-тарифтік саясатты сыртқы сауда
монополиясының құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, оған қосалқы рөл бөледі.
Біршама қызығушылықты Ресейдегі кедендік істің тұрақталу үдерісін еуропалық
елдердегі аналогиялық үдеріспен байланыстырып қарастырған И.М. Кулишердың
еңбектері де тудырады [35-36].
Кеңестік тарихнаманың екінші кезеңі кедендік іс мәселесін зерттеу үшін
ең қолайсыз кезең болды. Бұл тарихи ғылымның жағдайымен және кедендік
құрылымдардың өзінің маңызды функцияларын жоғалтып, фискалдық мекемелер
рөлін атқаруды тоқтатуымен байланысты болатын. Осы кезеңде кедендік
мәселелер бойынша зерттеу белсенділігі төмендеді. Кеңестік тарихшылар
кедендік саясат пен кедендік құрылымдар тарихын зерттеуге өз үлестерін
қосты, алайда, жоғарыда аталғандай олар көбінесе, сауда мәселелері аясында
өрбіді, яғни, арнайы кедендік мәселелерге арналған ғылыми зерттеу жұмыстары
аз еді. Олардың арасында ерекше – С.А. Покровскийдың монографиясы –
марксисттік методология негізінде жазылған ресейлік кедендік саясат бойынша
алғашқы зерттеу жұмысы болды [37]. Сыртқы сауда саясаты түсінігін
пайдалану сыртқы сауданың монополиясы жағдайында өзінен-өзі заңды болып
келеді. Сыртқы сауда саясаты кеңестік мемлекеттің сыртқы экономикалық
саясатының бөлігі ретінде, ал оның тарихы Ресейдің өзінің экономикалық
тәуелсіздігі үшін күресі тұрғысынан сарапталды [37, 3б.].
Кеңестік тарихнаманың үшінші кезеңі ресейлік және отандық тарихшылар
тарапынан мәселеге біршама қызығушылықтың жандануымен ерекшеленді. Ресейлік
кедендік саланың жалпы тарихына байланысты зерттеулермен қатар кедендік
сала тарихын шолып өтетін қиылыстық бағыттарда да зерттеулер жүргізілді.
Кедендік сала тарихы орыс-қытай экономикалық, дипломатиялық байланыстары,
патша үкіметінің сауда саясатының тарихы, шекаралық аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық даму тарихы, патша үкіметінің және Цинь биліктерінің Орта
Азиядағы геосаяси қарым-қатынастары аясында қосалқы түрде өрбіді.
Ресейдің Қытаймен шекара бойындағы кедендік саясатының кейбір тұстары
ажыратылған тарихи зерттеулердің жеке бағыты – екіжақты орыс-қытай
экономикалық байланыстарының тарихы бойынша зерттеулер болып табылады.
Кедендік мәселелерді ең көлемді қарастырған М.И. Сладковскийдың зерттеуі
болып табылады. Сауда-экономикалық байланыстар мәселелерін ол кең
хронологиялық шеңберінде - XVII ғасырдың басынан 1917 жылға дейінгі
аралықта қарастырады [38]. Сыртқы сауданың статистикасының негізінде ол
алғаш рет екіжақты қатынастар қарқынын көрсетіп, XVIII-ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы орыс-қытай саудасын реттеуге қолданылған ресейлік тарифтер
сипаттамасын береді. Орыс-қытай келісімдері мен Құрлықтық сауда үшін
ережелердің оқырман үшін қол жеткіліксіз және бейтаныс мәтіндері осы
кітапта қосымша мәліметтер ретінде берілгені оның маңыздылығын көрсетеді.
М.И. Сладковский еңбегінің құндылығы тек оның Қытайға деген
қызығушылығының академиялық сипатта болуында ғана емес еді. Оның зерттеу
жұмысы Ресей мен Қытай арасындағы екіжақты қатынастар мәселелерін кейінгі
зерттеуге маңызды әсер еткен. Шетінен бұл әсер ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы
Ресей мен Қытай арасындағы экономикалық қатынастар тарихына арналған Г.Н.
Романованың зерттеу жұмысында сезіледі [39].
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары кедендік мәселе тарихи елтануда да көрініс
тапты. Бұл ретте ең алдымен О.Е. Непомнинның Қытайдың экономикалық тарихы
бойынша арнайы еңбектерін атап өту қажет [40-41]. Дәл осы еңбектерде ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қытайлық кедендік жүйенің
ерекшеліктері, Қытайдың кедендік табыстарына шетелдік бақылаудың орнауы
және оның кедендік автономия дәрежесін жоғалту үдерістері көрсетілген.
ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарының аяғында Орта Азиядағы халықаралық
байланыстар, геосаяси мәселелеріне арналған Н.А. Халфинның Политика России
в Средней Азии, Б.П. Гуревичтың Международные отношения в Центральной
Азии в XVII - первой половине ХІХ века еңбектері жарық көрді [42-43]. Осы
жұмыстарда Ресей, Қытай және Англияның Орта Азияда шоғырланған геосаяси
мүдделері кеңінен талқыланып, оның қатарында сауда саясатының қарама-қайшы
үдерістері сипатталады.
Осы кезде әлеуметтік тарихты, таптар, партиялар және қоғамдық
қозғалыстар тарихын зерттеуге назар күшейді. Ресейлік зерттеушілердің
бірқатар еңбектерінде өнеркәсіптік саясат, оның қалыптасуына және
басымдықтарды анықтауға әртүрлі әлеуметтік күштердің әсері мәселелері
көтерілді. В.Я.Лаверычевтың еңбегінде орыс буржуазиясының және жеке
өнеркәсіптік топтардың кедендік саладағы мемлекеттің саясатына әсері
мәселелері көтеріліп, кедендік реттеу саласындағы өнеркәсіптік топтар үшін
тиімді шешімдерді қабылдау механизмдері берілген [44]. Осының барлығы ХХ
ғасырдың басындағы қызығушылық тудырған мәселелерге қайта оралуды білдірді.
Кедендік саланың теоретикалық зерттеулері оның тариха да біршама
назардың аударылуына әкелді. Бұл бағытта Ю.И. Зелинский, Л.Н. Марковтардың
жұмыстарын атауға болады [45-46]. Кедендік құқықбұзушылықтың бір түрі
ретінде контрабанда мәселесін зерттеуге Б.М. Угаровтың монографиясы
арналған [47]. Автор контрабанданың туындауы мен дамуын мемлекеттің
енгізген шектеулері мен кедендік бөгеттеріне қарсы бағытталған әрекет
ретінде бағалап, осымен қатар кедендік қызмет пен кедендік заңнаманың
қалыптасу мен даму тарихы беріледі. Л.Н. Марковтың қысқаша тарихи жұмысын
ерекше бөліп көрсетуге болады. Зерттеу жұмысында құқықтық тұрғыдан тарихи
материалдар негізінде Ресейдің кедендік қызметтің қалыптасу мен дамуын
сараптаудың алғаш талпынысы жасалды.
Орыс-қытай сауда-экономикалық байланыстар тарихнамасының бір ерекшелігі
– екі еле арасында саудадағы басты сауда бағыты болған Кяхта саудасы мен
Кяхтадағы сауда-кедендік мәселелерге арналған зерттеулер басымдық танытты.
Аталған зерттеулер орыс-қытай қарым-қатынастарының жалпы, ортақ
тенденцияларын анықтау, салыстырмалы түрде сауда бағыттарының маңыздылығын
айқындау үшін қажет. Кеңестік кезеңде осы бағытта Е.П. Силин, Н.Е.
Единархова, Ш.Б. Чимитдоржиев, А.Н. Хохлов және тағы басқалар зерттеулер
жүргізді [48-52].
Осы кезеңдегі отандық тарихнамада да жалпыкеңестік тарихи ғылымға ортақ
үдерістер жүріп жатты. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарындағы аймақтық
экономикалық мәселелерге қызығушылықтық өсуі В.С. Кузнецовтың, Э.М.
Мамедованың зерттеулерінің туындауына негіз болды [53-54]. ХХ ғасырдың 60-
80 жылдарындағы патша үкіметінің өлкедегі сауда саясаты, орыс-қытай қарым-
қатынастары, керуендік сауда тарихы, аймақтық тарих мәселелері секілді
отандық тарихтың көкейсекті мәселелеріне арналған еңбектер жарық көрді.
Қазақстандағы Батыс Қытаймен шекарадағы кедендік мәселелер Ж.Қ.
Қасымбаевтың, Н.А. Алдабекованың мақалары жарық көрді [55-58].
Ерекше атап өтетіні 80-ші жылдардың аяғында Ж.Қ. Қасымбаевтың
Семипалатинский таможенный округ в системе торговли России с империей Цин
в 90-е годы XIX века атты мақаласы Батыс Қытаймен шекарадағы кедендік істі
зерттеу объектісіне айналдырған алғашқы мақалаға айналды [59]. Автор Қазақ
КСР-ның Орталық мемлекеттік мұрағатының тың деректерін алғаш рет айналымға
енгізе отырып, өлкедегі кедендік құрылымдарды ұйымдастыру үдерісін, олардың
қызметінің деңгейін және орыс-қытай саудасындағы рөлін айқындауға тырысады.
Дәл осы мәліметтер кеңестік кезең тарихнамасының соңғы кезеңдерінде
Ж.Қасымбаевтың Шығыс Қазақстан қалаларының тарихына арналған Города
Восточного Казахстана атты еңбегінде сауда тарихын зерттеу барысында жарық
көрді [60]. Қасымбаевтың зерттеулерімен қатар, Шыңжаңдағы 1871-1881
жылдардағы саяси жағдайға қатысты орыс-қытай қарым-қатынастары аясында
сауда мүдделерін қозғайтын А.К. Сүтееваның ғылыми диссертациясы шықты [61].
Кеңестік тарихнаманы сараптай келе, кедендік сала тарихы ғалымдардың
зерттеу объектісіне айналған ірі еңбектері туындаған жоқ, ал оның ішінде
Қазақстан территориясында кедендік істің тарихы аймақтық орыс-қытай
саудасының тарихын зерттеу тұрғысынан қозғалып, арнайы зерттеу жұмысының
объектісіне айналмады деген қорытынды жасауға болады.
Тәуелсіздік кезеңіндегі тарихнама. Тәуелсіздік жылдарындағы тарих
ғылымындағы кеңестік идология мен таптық көзқарастан арылу ХІХ ғасырдағы
Ресейдің Қазақстандағы жүргізген саясатына объективті баға беру
қажеттілігін тудырды. Осы кезеңде әкімшіліктік институттар тарихына
арналған Б.М. Абдрахманованың еңбегі жарық көреді [62]. Елдегі экономикалық
өзгерістер, Қазақстанның нарықтық қатынастар жүйесіне өтуі ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы экономикалық тарихқа ерекше назардың өсуін білдірді.
Тәуелсіздік жылдары осы бағытта Қ.Ж. Абиловтың кәсіпкерлік тарихына
арналған еңбегі жазылады [63]. Кедендік іс пен кедендік саясат тарихына
қызығушылық оның алдына мемлекеттің қойған міндеттерімен анықталды.
Кедендік органдардың қызметін толық қалпына келтіру, қазынаның кірістік
бөлігін толықтыру бойынша оның жүзеге асыратын ерекше рөлі – осының барлығы
Қазақстандағы кедендік іс пен кедендік саясат тарихы мәселелеріне белсенді
қызығушылықты тудырып, оның жеке мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеудің
қажеттілігін жоғарылатты. Алайда, кедендік істің тарихы осы күнге дейін
ғылыми негізге қойылған ірі зерттеулердің объектісіне айналған жоқ.
Кеңестік кезеңде басталған Ж.Қасымбаевтың Ресей империясы мен Қытай
арасындағы Шыңжаң арқылы сауда байланыстары бойынша зерттеулері отандық
тарихымыздың жаңа кезеңінде де жалғасты. Ғалым кедендік мәселелерге
арналған ізденістерін Казахстан – Китай: караванная торговля в ХІХ –
начале ХХ веков атты еңбегінде жариялады [64]. Осы еңбекте автор кедендік
сала бойынша аймақтағы оның туындауының объективті және субъективті
себептерін анықтап, Семей кедендік аймағының орыс-қытай саудасындағы
қызметін сипаттайды. Орталық мемлекеттік мұрағаттағы жинақталған №800
қордағы, сонымен қатар №64 қорлардың деректерді, Петербордағы Ресей
мемлекеттік тарихи мұрағаттың, Омбы облысының мемлекеттік мұрағатының
деректерін кеңінен ғылыми айналымға енеді. Алайда, автордың зерттеу
объектісі кедендік саланың қалыптасуы мен дамуы болмағандықтан, мәселе
автордың еңбектерінде шолу ретінде көтеріледі. Бірақ осыған қарамастан,
өлкедегі кедендік саланың қалыптасуы мен дамуының тарихын зерттеген алғаш
дарынды ғалым Ж.Қ.Қасымбаев мәселені зерттеуге негіз салып, болашақ
зерттеудің бағытын, негізгі мәселелерін айқындап берді. Ж. Қасымбаевтың
еңбектерімен қатар Қазақстанның тәуелсіздік кезеңіндегі тарихнамасында
қазақ даласы арқылы орнаған орыс-қытай сауда байланыстары аясында
зерттеулер де туындаған болатын. Олардың негізгілері – С.Б. Кожированың
және В.В. Галиевтың зерттеулері еді [65-66]. Егер де бірінші ғалымның
Российско-китайская торговля в Центральной Азии (Вторая половина ХІХ-
начало ХХ вв.) атты еңбегінде Ресейдің Батыс Қытайдағы сауда мүдделері
және оның орыс-қытай келісімдерінде орын алу мәселелері қарастырылса, В.В.
Галиевтың Казахстан в системе росийско-китайских торгово-экономических
отношении в Синьцзяне (конец XIX - начало XX вв.) атты зерттеу жұмысында
өлкедегі кедендік саланың қалыптасуы мен дамуының тарихына бір бөлімше
арналады. Автор Ж.Қ. Қасымбаевтың алдыңғы кездегі тәжірибесіне негізделе
отырып, мәселенің ауқымын кеңейтуге тырысады. Ол 1899 жылы кедендік жүйені
қайта құру үдерісіне басым назар аударып, мәселе бойынша ғылыми айналымға
бірқатар еңбектерді қосады. Алайда, В.В. Галиевтың зерттеу бағыты мен
объектісі кедендік сала мен саясат мәселелері болмағандықтан, оның сауда
мәселелеріне арналған еңбегінде кедендік мәселелер жанама түрде қозғалады.
Қазақ-қытай қарым-қатынастары аясында өзара экономикалық байланыстар
тақырыбын көтерген Н. Мұхаметханұлының еңбегін, Орта Азиядағы қытай
дипломатиясына арналған К.Ш. Хафизованың зерттеу жұмысын атап өту қажет [67-
68]. Тәуелсіздік кезеңіндегі кедендік саланың маңызды мемлекеттік институт
ретінде қалыптасуына байланысты оның таихына біршама қызығушылықтың өсуіне
әкелді. Отандық тарихнамада кедендік саланың тарихына арналған А.И.
Шалтықов пен Н.Х. Тілемесовтің оқу құралдары жарық көрді [69-70]. Аталған
оқулықтардың 1868-1917 жылдардағы Қазақстан территориясында кедендік іс
тарихын зерттеу деңгейі төмен, кедендік іс тарихын ашуда жалпыресейлік
мәліметтер қолданылады.
ХХ ғасырдың ақырғы онжылдығы тарихи ғылымда кедендік іс пен кедендік
саясат тарихы деген дербес пәндік сала қалыптаса бастады. Оның қалыптасуы
кедендік саладағы өзгерістермен байланысты болды. Сыртқы сауда
монополиясынан бас тарту мен осы мәселе төңірегінде қоғамдағы біршама
босаңсу қазіргі заманға сәйкес және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін кедендік жүйені жетілдіру мәселесін шиеленістірді.
Дәл осындай бағыттағы тенденциялар көршілес ТМД елдерінде де жүріп
жатты. Ресейде 90-шы жылдары көптеген жылдардағы үзілістен соң ресейлік
протекционизм тарихы бойынша арнайы зерттеулер туындады. Кедендік істің
қазіргі тарихнамасы қоғамның барлық салаларындағы түбегейлі өзгерістер
аясында дамыды. Сыртқы сауданы либерализациялау және ТМД елдеріндегі, оның
арасында Қазақстандағы кедендік қызметті қалыптастыру кедендік мәселені
ғылыми, оның ішінде тарихи зерттеулердің көкейкесті бағыттарының қатарына
шығарды. Ресейде кедендік мәселелерді В.А. Моисеев, А.Д. Воскресенский орыс-
қытай қарым-қатынастарының дипломатиялық тарихы, В.С. Мясников орыс-қытай
шекарасын қалыптастыру тарихы шеңберінде қарастырды [71-74]. Шекарадағы
кедендік күзетті ұйымдастыру мәселесін орыс-қытай шекарасының тарихын
зерттеуге В.Г. Дацишен енгізді [75-76], нақты мәліметтердің аздығы және
аймақтағы кедендік саясаттың нақты келбетінің жоқтығы біршама тарихи
оқылықтардың кетуіне әкелді. В.Н. Разгонның Сібір көпестерінің тарихын
зерттеуге арналған еңбегінде Шыңжаңдағы сауда барысы аясында өлкенің сауда-
кедендік мәселелері көтеріледі. Сауданың барысы дипломатиялық
келіссөздермен тығыз байланыста қарастырылады [77]. Сібірмен шекаралас
Моңғолиядағы орыс-моңғол және орыс-қытай сауда-экономикалық байланыстар
тарихын арнайы ғылыми зерттеудің объектісіне айналдырған А.В. Старцевтың
еңбегі құнды болып келеді [78]. Старцев орыс-моңғол саудасын тіркеумен
айналысқан кедендер қызметінің тиімділігі туралы зерттеу жасайды.
Қазіргі кезде ресейлік тарихнамада ресейлік протекционизм тарихы
бойынша арнайы зерттеулер туды. Л.В. Куприянованың монографиясында ХІХ
ғасырдың 40-80 жылдар шеңберіндегі үкіметтің өнеркәсіптік-кедендік
протекционизм саясатының маңызды жақтары, экономикалық курстың жалпы және
жеке тұстары, оның қалыптасуы кезіндегі ірі капитал мен биліктің өзара
әрекеттестігі, отандық буржуазияның салалық және аймақтық топтары
арасындағы күресі зерттеледі [79]. Азиядағы саясат мәселелері жұмыста
қозғалмаса да автордың жасаған тұжырымдары оған тікелей байланыста. Олардың
қатарына ресейлік кедендік саясаттың қарама-қайшылығы туралы тұжырымды
жатқызуға болады.
Ресейдегі кедендік сала тарихын зерттеуде қозғаушы рөлді кедендік
органдар үшін кадрларды дайындау мен қайта дайындау жүйесін дамыту және
онымен байланысты бірқатар жоғарғы оқу орындарының және қайта құрылған
Ресей кедендік академиясының оқу үдерісіне Кедендік іс пен кедендік саясат
тарихы оқу пәнін енгізуі атқарды. Бұл саладағы алғашқы зерттеулер Ю.Г.
Кисловский мен Н.М. Блинов монографиялары болды [80-82]. Екі еңбек те
кедендік істің туындау кезеңінен ХХ ғасырдың аяғына дейінгі кезеңді
қамтиды. Біріншісінде пролемалық-тарихи әдіс арқылы қазіргі кедендік саясат
үшін қағидалық маңызға ие мәселелерге ғана тоқталады. Екінші монографияда
Ресейдің көпғасырлық тарихы бар кедендік саясаттың эволюциясын көрсетудің
ұмтылысы жасалады. Соңғы онжылдықтың бірқатар зерттеулері ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің кедендік саясатына
арналған. Олардың арасында жалпыресейлік мәліметтер негізінде жасалған М.М.
Шумилов, В.Н.Крихунов, Я.В.Бутовтың еңбектері, сонымен қатар С.Д.
Калашниковтың оқу құралы бар [83-86]. Осы кезеңде Ресейдің мерзімді
басылымдарында, әртүрлі ғылыми журналдарда кедендік жүйе мен кедендік
саясат мәселелеріне арналған бірқатар мақалалар жарық көрді. Олардың
қатарына И.И. Мушкеттың, Н.П. Обуховтың, Р.А. Марченконың, Е.М. Смирнованың
және Г.Н. Романованың мақалалары жатады [87-94]. Сонымен қатар, ерекше
маңызға Ресей кедендік академиясының тұсында авторлардың бірлескен еңбегі –
кедендік сала бойынша тарихи деректерді жинақтап, ғылыми айналымға қосқан
көптомдық еңбек болды [95]. Осы жарық көрген еңбектердің барлығының жалпы
белгісі ретінде кедендік заңнаманың материалдары, кедендік статистика
материалдарын кеңінен қолдану, кедендік-тарифтік реттеу мәселелеріне назар
аудару, кедендік саясаттың міндеттері мен нәтижелеріне мемлекеттік
көзқарас болды деп атап өтуге болады.
Идаралық зерттеулермен қатар, соңғы жылдары тарихи ретроспективті
сараптамаға негізделген Ресейдің аймақтық кедендік саланың және саясатының
тарихына арналған күрделі зерттеу жұмыстары да туындауда. Олардың қатарында
біздің зерттеу жұмысымызға географиялық жағынан жанама қатысы бар И.Ю.
Кисловский, К.Е. Иванов, Н.А. Беляева, И.Г. Матвиенко, Т.В. Иванова, А.Н.
Пилипенко [96-101] зерттеулерін атауға болады. Бұл еңбектер ғылыми
негіздерде жасалған зерттеулер қатарына жатады.
Алғашқы ресейлік онбесжылдық посткеңестік тарихнаманың сараптамасы
кедендік іс пен саясаттың өзіндік идаралық тарихнамасының қалыптасуы
туралы қорытындыға итермелейді. Тағы бір атап өтетін жайт, идаралық
тарихнамадағы кедендік іс пен саясат мәселелері бойынша қазіргі
зерттеулердің жалпы сипаты - оның еуропоцентризмдік бағыттылығы болып
табылады. Тіпті аймақтық мәселелер Орталық Ресейдің мысалында ашып
көрсетіледі. Ортаазиялық өлкедегі кедендік іске қатысты материалдар жоқтың
қасы. Идаралық тарихнамамен қатар, соңғы жылдардағы жалпы және өлкелік
кедендік сала тарихын кәсіби тұрғыдан зерттеу талпыныстары жасалуда. Ал
отандық тарихнамада мәселе бойынша жоғарыда аталған жанама зерттеулерден
басқа өлкелік кедендік іс мәселесіне арналған арнайы зерттеу жұмысы
туындамаған. Сондықтан, мәселе бойынша жинақталған ғылыми материалдарды
жинақтап, белгілі бір дәрежеде жүйелілеу қажеттілігі туындап отыр.
Жалпы Қазақстан территориясындағы 1868-1917 жылдар аралығында кедендік
іс тарихының жалпыресейлік және отандық тарихнамасын сараптай келе,
мәселеге тікелей байланысты көлемді зерттеулер жоқ, мәселенің тарихнамасы
тек жанама зерттеулермен: Ресейдің жалпыкедендік саясатына, сауда-
экономикалық байланыстар тарихына, орыс-қытай саяси-дипломатиялық қарым-
қатынас тарихына арналған еңбектермен шектеледі. Бұл зерттеулерде Қазақстан
территориясындағы 1868-1917 жылдар аралығында кедендік іс тарихы зерттеу
объектісі болмағандықтан, мәселе күрделі және негізделген саралаудан өткен
жоқ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу мақсаты - 1868-1917 жылдар аралығында Қазақстан
территориясындағы кедендік істің қалыптасу мен дамуын нақты, кешендi әрi
жан-жақты тарихи тұрғыда зерттеу.
Осы мақсатқа жету бірқатар зерттеу міндеттерін шешу арқылы жүзеге
асырылады:
- өлкедегі кедендік саясаттың жалпыресейлік кедендік саясаттағы
тенденцияларымен байланысын, спецификалық ерекшеліктерін, оның сипатын
айқындаған экономикалық және геосаяси себептер жиынтығын анықтау;
- 1876-1890 жылдар аралығындағы жаңа теорриторияларда Жетісу мен Семей
облыстарының жергілікті әкімшіліктері тұсында кедендік функциялардың жүзеге
асу деңгейін сараптау;
- орыс-қытай келісімдеріндегі кедендік-тарифтік мәселелердің реттелу
ерекшеліктерін, оның саяси-экономикалық аспектілерін айқындау;
- Семей кедендік аймағындағы кедендік құрылымдарды қаржылық,
материалдық-техникалық, кадрлық қамтамасыз ету деңгейін зерделеу;
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы
кедендік құрылымдардың атқарған қызметін зерттеу.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz