ШАҒЫН ПРОЗАДАҒЫ АУЫЛ ӨМІРІ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұлттық бірігейлікті сақтауда, рухани құндылықтарды дәріптеуде айырықша орын алатын Н,Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында да айқындалған біраз мақсат бар. Бұл мақалада қазақтың болашағы айқындалған десек, артық айтқандық болмас. Осыған орай, әр шығармасында адам өмірінің тылсым құпияларын, адамгершіліктің асыл қасиеттерін, ауыл өмірінің тыныс-тіршілігін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, табиғат сырын, адам психологиясын, пенденің өмірдегі болмысын жан-жақты аша білген жазушылар прозасын осы дипломда қарауды ниет еттік.
Уақыт талабына орай тереңге тамыр жайып, жаңа сипат, қасиеттермен толыса түскен әдебиетіміздің көрікті бір бұтағы проза саласында да соны көркемдік формалар, өзгеше нақыштар, рухани ізденістер молынан кездеседі. Қазақ прозасындағы осындай ізденістердің жаңа кезеңі жетпісінші жылдарға да дөп келді. Қазақ прозасына әр алуан тақырыпты игеруге ден қойған қуатты жаңа толқындар қосылып, олар өмір шындығын табиғи сипатта жеткізіп, өмір мұратын, адам әлемін, еңбек тынысын қаз-қалпында көрсетіп, өмір шындықтарын көркемдік шешімге сай бейнелейді.
Сексенінші жылдардан бастап қазақ прозасы үшін жанрлық, стильдік, идеялық-көркемдік жағынан кемелденіп, дамудың даңғыл жолына түсті. Қазіргі қазақ прозасының негізгі жүгін көтеріп жүрген, әдебиетіміздің аға буынына айналған талантты қаламгерлердің өзіндік шығармашылық қолтаңбаларын айқындайтын туындылары осы жылдары өмірге келіп, қазақ көркемсөзінің ортақ игілігіне айналды.
Үлкен суреткер қашан да қоғамда болып жатқан өзгерістерді көре алмай тұра алмайды, ал көрген шындығын өз шығармасына негіз етпей отыра алмайды [1,87 б.]. деп ғалым С.Қирабаев айтқандай, бұл кезеңдегі қаламгерлер қазақ прозасының дамуына үлкен үлестер қосуымен қатар тақырыбын байытып, мазмұнын салмақтандыра түсті. Әр қаламгердің ізденіс көзқарастырынан, материал жинау мен дерек көздерін пайдалану тәжірибелерінен ұлт мұратын ұлықтауы, адам мен оның еңбегіне құрметі, өмір мен өнерге құштарлықтары терең танылады.
Адами қасиетке жат дүниеқоңыздық, мансапқорлық, атаққұмарлық сияқты тоғышарлық дерттер осы жылдардағы прозаның ортақ мәселесі болғаны аян. Адамгершілік тақырыбына да өз үлестерін қосқан жазушылар моральдық-этикалық мәселелерді қозғап, замандастардың рухани байлығы мен жан дүние сұлулығын, сондай-ақ оған қайшы сан алуан жағымсыз әрекеттер мен тоғышарлық мінез, пиғылдарды да сынға алып қалам тербеп отырды.
Осы кезеңдегі шығармалардан ұлт өмірін, оның тыныс-тірлігін, мінез-тәрбиесін, сезім-сенімін көреміз. Жазушылардың қолданған образды сөздің нақыш нақысынан қазақтың өз өрнегі, өмірі анық көрініп тұрады. Табиғат суретінде, адамның кескін кейпінде, ішкі мінез бен сезімнің сыртқа тепкен тұстарында қолданылған ұлттық бояу-реңктері талғампаз суреткерлерді ғана емес, табиғи талантты танытады. Адамның жан сарайындағы тебіреніс, толқу-толғаныс, содан туатын мінездегі бұлқыныс, характердегі қақтығыс жазушылар шығармаларының басты ерекшелігін айқын аңғартады.
Тәкен Әлімқұлов, Сафуан Шаймерденов, Шерхан Мұртаза, Сәкен Жүнісов, Сайын Мұратбеков, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Оралхан Бөкеев, Дулат Исабеков, Ақселеу Сейдімбек, Ілия Жақанов, Сәуірбек Бақбергенов, Тынымбай Нұрмағамбетов, Мархабат Байғұт сынды жазушылар прозасының ішкі ырғағы мен үйлесімінің өзіндік бір сыры бар. Туындыларындағы кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесін, мінезін даралап тұратын құдіретті сөз, шырайлы тіл бар. Ең бастысы авторлар адами құндылықтар, дарын, талант болмысы арқылы ашып, шеберлікпен суреттей алған. Академик З.Қабдолов Жазушының шеберлігі қандай шексіз болса, шығарманың шынайы жетілуі де сондай шетсіз. Демек, сөз өнеріндегі әрекетте шек жоқ [2,79 б.] деп тұжырымдағандай шеберлігі қысқа жанрдан бастап, повестер мен романға дейін шыңдай білген бұл жазушылар да бүгінгі тұрмыс пен өз заманының қайталанас, көркем бейнелерін сомдады.
Қазіргі қазақ прозасының негізгі жүгін көтеріп жүрген, әдебиетіміздің аға буынына айналған талантты тұлғалар қазақ прозасындағы руханият тақырыбын, өнерпаз тағдырын сол кезеңдегі тарихи, әлеуметтік-қоғамдық шындықпен сабақтастыра бейнелеу мақсатындағы белгілі көркем туындыларымен оқырман жүрегіне жол таба біледі. Өйткені "ұрпақтан ұрпаққа қалдырар ең асыл мұрасы - өзі бастан кешкендерден түйген азды-көпті рухани тәжірибесі" [3,369 б.]. ХХ ғасырдың соңындағы халқымыздың рухани тәжірибелері нақ осы авторлар мен олардың өнер мен көркем әдебиеттің басқа жанрларындағы шығармаларында кең орын алды. Біздіңше, аталған қаламгерлер төл әдебиетіміздің әр алуан жанрларында ерен еңбек етті.
2000 жылға дейін қазақ прозасының көркемдік дәрежесінің құны өсіп, кәсіби шеберлік жағынан шыңдалып, әлем әдебиетіндегі өркениетті өрісті игергендігін бүгінде оқырман қауым да, ғылыми орта да мойындайтыны анық. Айталық, академик С.Қирабаев Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі - талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі. Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топта біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін, табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды суреті ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер байлығын ала келді деп өзінің пікірін білдіреді.
Жазушылар шығармашылығы өзіндік дара қолтаңбасымен дараланып, бәрімізге етене таныс ауыл өмірі мен ондағы кең пейіл, қазақы мінез дарыған адамдардың тағдырын, күнделікті тұрмыс-тіршілігін бейнелеу арқылы ұлттық мінез бен ұлт тағдырын көркем сөзбен өрнектей отырып кестеледі. Қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар қаламгерлердің шеберлік қырларын ашуда прозаларындағы рухани құндылықтарды бүгінгі көзқараспен айқындау бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін қажет-ақ.
Бітіру жұмыстың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. 1960-2000 жылдар аралығындағы қазақ прозасы туралы әр қырынан зерттеген ғалымдардың еңбектерінде біршама қарастырылған. Жазушылардың шығармашылығы мен жекелеген еңбектері жайында да әдебиет зерттеушілері мен ғалымдарымыздың пікірлері баршылық. Мәселен, А.Рамазанованың Қазіргі қазақ повестеріндегі адам және табиғат қарым-қатынасы, Г.Ержанованың Қазіргі қазақ повестеріндегі психологизм сияқты кандидаттық диссертациялармен бірге, Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы (2001, 2003), С.Қирабаевтың Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті (1998), З.Қабдоловтың Сөз өнері (1992), Ж.Дәдебаевтың Жазушы еңбегі (2001), Қ.Әбдезұлының Жазушы және заман шындығы (2003), Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы (2001), Әдебиет және өнер (2002), Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті (2004), т.б. ғылыми зерттеулерді айтуға болады.
Қаламгерлер прозасының көркемдік деңгейі, жазушылық шеберлігі, тіл айшықтығы, тақырыптық даралығы туралы баспасөз беттерінде Қ.Баяндин, М.Есламғалиұлы, Н.Қазыбек, Б.Сарбалаұлы, А.Сәдібекұлы, Қ.Тоқмырзин, тағы басқалардың бірқатар әдеби-сын мақалаларын да атап өтуге болады. Сондай-ақ жазушылардың өмір шындығын бейнелеудегі қаламгер машығы, шығармаларының ұлттық сипаты және қазақ әдебиетінің дамуындағы үлес-салмағы жайында С.Асылбеков, Г.Балтабаева, Ж.Жарылғапов сынды зерттеушілердің еңбектерінде де қарастырылып жүр.
Қаламгерлер мұрасын арнайы зерттеу объектісіне айналдырған ғалымдарымыздың ой пікірлері, жазушылардың кітаптарына жазылған ірілі-ұсақты әр түрлі көлемде жазылған мақала, рецензиялар олардың шығармашылығы жайлы ой қорытуға, шығармаларын идеалық көркемдік тұрғыдан талдауға мүмкіндік береді. Алайда, бұл еңбектерде көркем прозаның жалпылай даму тарихы мен түрлі көркемдік мәселелері, шеберлік деңгейі тұрғысынан сөз болып, сол ауқымда ғана зерттелді.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасыр басындағы әдебиеттің көркемдік, танымдық, сыншылдық деңгейінің өсуінде де жазушылар шығармашылығының орны бөлек. Қаламгерлер шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы, көркемдік әлемі, даралық қасиеті туралы әр кезеңдерде зерттеу еңбектер мен мерзімді баспасөз беттерінде бағалы ой-пікірлер әдебиетші ғалымдар мен сыншылар тарапынан айтылып жатқанымен, жоғарыда аталған жазушылар прозаларындағы рухани құндылықтарды топтап алып, жүйелі түрде зерттеу мәселесі толықтай қамтылған жоқ. Қазіргі қазақ прозасындағы руханияттың мәнін, жаңашыл сипатын анықтауға ұмтылғанда адам тағдырын арқау еткен қаламгерлер шығармашылығындағы негізгі рухани құндылықтарды ашып көрсету бұл жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Қазіргі қазақ прозасындағы рухани құндылықтарды саралауда қаламгерлер шығармаларындағы адами құндылықтар, ауыл өмірі және ондағы ұлттық мінез мәселелерін жаңаша сипатта аша отырып, руханият, ұлттық дәстүрге байланысты көркем туындыдағы танымал тұлғаларды бүгінгі талаптар тұрғысынан зерделеу. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
- Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі адами құндылықтарды зерделеуде жазушылар шығармаларындағы кейіпкерлердің шынайы характерлерін оқырман тұрғысынан жүйелі түрде талдап, ашып көрсету;
- Қадамгерлер прозасындағы ауыл өмірі және ондағы ұлттық мінез, кейіпкерлерінің қазақи болмысын суреттеудегі олардың өзіндік ерекшеліктері мен көркемдік ізденістерін айқындау;
- Қазіргі прозадағы руханият, ұлттық дәстүрді саралауда олардың жанрлық табиғатын, тақырыптық-идеялық мұраттарын жүйелі сөз ете отырып, туындыдағы ұлттық өнердің алыптарын бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
Зерттеу жұмыстың теориялық және методологиялық негізіне М.Әуезов, С.Мұқанов, А.Жұбанов, Қ.Жұмалиев, Ғ.Мүсірепов, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Т.Тоқбергенов, Б.Майтанов, Б.Сарбалаев, Қ.Әбдезұлы, Ж.Дәдебаев, Г.Пірәлиева, С.Асылбеков, Г.Балтабаева, Қ.Баяндин, т.б. қазақ ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Қазіргі қазақ прозасын жүйелі, кешенді, салыстыру, талдау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ АДАМИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
Прозалық туындыларда жаңаша сипатқа иеленіп, өмір шындығын таныту үшін адами қасиеттерді басты нысанаға алып, қоғамдағы адамның рөлі мен оның жан-күйі, қоғамдағы байланысы, ұлттық құндылықтардың көмескіленуін тілге тиек ете отырып оның себептерін ашу мақсатында көптеген туындылар дүниеге келіп, әңгіме, повестер жазыла бастады. Әдебиетті жасаушылар рухани мешеулікке жол бермей, рухани құндылықтарға тәрбиелеуге тырысып жатыр. Адамдық болмысты таза, саф қалпында көрсеткісі келеді.
Әдебиеттегі жанрлардың ішінде әңгіме жанры эпостық қуаттылықпен, елдегі жаңалықтарды тереңінен бақылап, оларды көркемдік кестесіне түсіруі арқылы айырықша сипатқа ие болады. Алайда қаламгерге өмірдің кейбір тылсым сырларына, тағдырдың тайталастарына құрылған тізбектелген қайшылықтарға бойлау, олардың ерекшеліктерін шығармаларына арқау етіп, оқырманға жеткізуде бейнелеуі оңайға соқпайтыны анық. Себебі, көркем шығарма, оның ішінде әңгіме жанры өмір шындығын қалай болсын солай талғамсыз суреттемейді. Белгілі бір әлеуметтік шындыққа, қоғамдық ортаға байланыстырып, авторлық тұрғыдан тұжырымдап, шығармадағы сомдайтын рөліне қарай кейіпкерге тән мінез тұрғысынан баяндайды. Кейіпкердің шығармадағы характерлік болмысы болмаса шығармадан тарихи ортаның, әлеуметтік жағдайдың лебі еспей, өмірдің шындығы көрінбейді.
Адам мінезіне, болмысына, іс-әрекетіне, сайып келгенде, екі жақты көзқарас әсер етеді: ең алдымен - шығармадағы кейіпкер әлемінде, ой-сезім дүниесінде сол кейіпкердің өзі өмір сүріп отырған заманның әлеуметтік мәселелері, екіншісі - ар-инабаттылық, құлықтық мәселелері.
Т.Әлiмқұлов, С.Шаймерденов, С.Жүнiсов, Ә.Кекiлбаев, М.Мағауин, Ш.Мұртаза, О.Бөкей сынды жазушылардың әңгімелерін оқи отырып, көп нәрсені көкейге түйіп, дүниедегі кейбір ұнамсыз нәрселерден жиренетініміз анық. Жазушылар шағын шығармасы арқылы келелі ой қозғап, үлкен тәлім-тәрбиелік өнегені оқырманның ой еншісіне қарапайым тіл өрнектері арқылы бағдарлай береді. Әңгімелердегі адам тағдырларының тайталасы, әр кейіпкердің бойындағы мінезінің қақтығысы оқырманға ерекше күй сыйлап, кейбір сәттерде еріксіз есейтіп жібереді.
Қазақ қаламгерлерінің шығармашылығынан кең орын алған тақырып руханият әлемі еді. Байыппен барласақ, қазақ қаламгерлері, әсіресе Т.Әлімқұлов шығармашылығынан ұлт руханиятына қатысты алуан ізденіс пен көзқарасты, мысал-деректерді жиі ұшырастырамыз.
Т.Әлiмқұловтың "Қызыл қамшы" атты әңгiмесi - рухани құндылықтың қадiр-қасиетiн түсiндiруге ұмтылған шығармалар iшiндегi бiр алуаны. Әңгiменiң басты кейiпкерi Нәшу қарттың "Жетпiске келгенше менi аттан түсiрмей жүрген осы қамшы" деуi бекерден-бекер емес. Қарт тiршiлiгi қамшымен қабаттасып жатыр.
"Бас та жарылды, бұғана да шықты, бiрақ қамшыдан көңiл қалған жоқ" деген жолдар Нәшу қарияның өмiрiндегi қилы кезеңдерден сыр шертедi. Бiрақ жазушы қарттың қызыл қамшысы арқылы елдiң тағдырын да тұспалдап, шеберлiкпен бере бiлген. "Аяқты апыл-тапыл басқанда керегеде iлулi тұрған қамшыға жармасты. Одан кейiн шыбық атпен шапқылағанда бұтақты қамшы қылды... Одан бертiнде күшi тасығанда, бұзау тiс қамшымен сабаласты. Бiреудi мұрттай ұшырып, өзi мұрттай ұшты [4,135 б.]. Мiне, осы жолдар арқылы астарлы ойын жеткiзген жазушы өз оқырманын қамшы арқылы қазақтың қилы тарихы мен қиын тағдырына үңiлтедi.
Ұлттық менталитетті танытатын белгілер көптеп саналады. Қамшы - қазақы рухтың, құт - берекенiң символы. Сабаласқан Бұзау тiс қамшы - арысы қалмақпен, берiсi - орыспен тартыс. Бұл пiкiрiмiздi әңгiме кейiпкерi Жоламан мен Нәшу қарттың арасындағы тiлдесу де дәлелдей түседi: "Сыңайын таныған Жоламан зiлсiз құбылуды ойлап:
- Сiзден қолқалайтыным - қамшы! - дедi.
Нәшу шамалы ойланып:
- Осы заманның үрдiсi шығар. Мәскеуден келген орыстар да қамшы әкеткен-дi, - деп қобдишасын ашты. Басына жез орнатқан тобылғы сапты қамшыны Жоламанға ұстатты".
Осы тiлдесудiң өзегiнде бiр ғана ой жатыр. Ол - рухани құндылықтарымызды қастерлеу. Алғашқы келтiрiлген мысалдар қазақ халқының Ресей бодандығына түскенге дейiнгi тағдыр - талайынан сыр шертсе, кейiнгi диалог халқымыздың рухани қазынасына кеңестiк жүйенiң қиналмай - ақ ауыз салғандығын ашық айтып отыр. Талай баға жетпес рухани байлық пен асыл қазынаның жазушы суреттегендей "мәскеуден келген орыстардың" қанжығасында кеткенi анық. Кеңестiк қоғамның тамырын тереңге жая бастаған жымысқы саясатын жазушы Нәшу қарттың жан күйзелiсi арқылы дөп көрсете бiлген.
Туынды табиғатында шынайы шындық бар. Уақыт таңбасы айқын. Оқиға өмiрден өрбiген. Кейiпкерлерi кесек.
Әңгiме соңында да қамшыны алған жазушының жан тебiренiсi оқырманды ойға салады. "Дүние бүкiл бүге шiгесiмен қамшыға ұқсап елестедi. Ол қамшыны қанжарша көлденеңдетiп: - Екеумiздiң бiрiмiзге серт! - деп күбiрледi".
Рухани құндылықты көтеру - автор алдындағы айқын мақсат. Алайда, серт бергенiмен жазушы өз мақсатына толықтай жете алмады. Бұған кiнәлi, әрине, қаламгер емес, кедергiлерге толы кеңестiк жүйе едi. Бұл автордың әңгiменi аяқтауынан да айқын аңғарылады:
"Шофер да, поштабай да, шошына, таңырқай қарасып қалды. Тұмауратқан жазушының көзi жасаурап тұрды". Мұндағы "көзi жасаурап тұрған" - салт-дәстүрiн, әдет-ғұрпын, рухани құндылықтарын бiртiндеп жоғалтуға мәжбүр болып отырған қазақ қоғамы едi. Дегенмен, автор пессимизмге берiлмейдi. Қаламгер концепциясы нақ: ол "Екеумiздiң бiрiмiзге серт!" деп берген уәде - асыл мұраты. Мұның өзi ғалым Р.Бердiбай атап көрсеткенiндей: "Халқының бай аңызын, жақсылық, сұлулық, адалдық, жарастық туралы ұғымын жасынан бойына сiңiрiп өскен Тәкен Әлiмқұлов өмiр құбылыстарын бағалағанда да сол ұғымға анық сенедi, адам мен табиғатқа да халықтың қалыпты дүниетаным тұрғысынан қарайды [5,58 б.].
Т.Әлiмқұлов шығармашылығы мен 60-80 жылдардағы әдеби процесс арнасын халықтың дәстүрлi кәсiбi мен тұрмыс салтының суреттелу жүйесi аясында пайымдағанда көзге түсетiн тағы бiр маңызды жай бар. Ол - жақсылық пен жамандықтың, ескi мен жаңаның, бақи мен жалғанның, дәстүр мен жаңашылдықтың, прогресс пен регресстiң бiрде тартысқа, бiрде жалғастыққа ұласып жатқан диалектикалық тұтастығы.
Т.Әлiмқұловтың "Қош бол, Абсент" атты шығармасы да талғампаздықпен қатаң талапшылдықпен түйiп-түйiндеп берген ойдың жемiсi деп пайымдай аламыз. Әңгiме желiсi уақытында талайды тамсандырған, әлемнiң талай жерiнде жүлде алған Абсент атты асыл тұқымды жылқы тағдырына байланысты. Қартайған шағында елге жеткiзiлген Абсент бiр топ жылқы iшiнен астанадан келген ақындардың көзiне қораш көрiндi. Әсiресе, келген қонақтардың басшысы "Дүние жүзiндегi сұлу жылқы осындай бола ма екен?" - деп таңырқайды.
Оған қарсылық бiлдiрген бiр-ақ адам - әлi елге таныла қоймаған жас ақын. Басшыға басу айтқан сөзi де түйiндi, көңiлге қонады: "...жүйрiк ат асау болмайды. Ақылды адам секiлдi сабырлы келедi, ағасы!".
Қаламгер Абсент арқылы басшы мен жас ақынның арасындағы сөз тайталасына маңыз бередi. Бұл тайталас - суреткер үшiн басшы мен қосшының қақтығысы емес, ол - ескi мен жаңаның, әдiлет пен әбiлеттiң, сұңғылалық пен айнымалылықтың қақтығысы. "Ендi бақса, адамның махаббаты айнымалы сияқты. Қазекең дәрiптеген адамдарды дәрiптейдi. Дәрiптеушiнi құлақ - кестi құлға балайды. Мүмкiн, бұл көңiлдiң iлтипатын, жүректiң сағынышын беделдi адамға арнамай осынау Абсентке, ол кезде дәуiрлеп тұрған сәйгүлiкке арнаса, лебiзi аяқасты болмас па едi, кiм бiлсiн?! [6,185 б.] деп толғанады автор ақын кейiпкермен бiрге.
Т.Әлiмқұлов өз шығармаларында, тұлпарлар тағдыры жайындағы туындыларында адамдардың тұрмыстық жекелеген ұсақ-түйек көрiнiстерi арнасындағы толқыныстары мен толғаныстарынан бастап өмiрлiк маңызы жоғары мақсаттар мен мұраттар жолындағы тебiрiнiстерiне дейiн суреттей отырып, қаћарманның сезiм күйiн, жан диалектикасының болар - болмастай нәзiк толқындарын сыртқы тiршiлiк шындықтарымен сәйкес, үндес ашуға ерекше ден қояды. Жазушының суреттеу шеберлiгi нақтылығымен, анық та айқын сипатымен ерекшеленедi.
Қаламгер жас ақынның жан толғанысын, қым-қиғаш қарбаластардың мән-мағынасын қарастырады, шындықты шешудiң кiлтiн iздейдi. Кiлт сыңғыры - рухани құндылықты қастерлеу. Бұл әңгiмеде де суреткер оқырманын ойлануға жетелейдi, шешiмдi тең талқыға салады.
Жақсы шығарма - жанға дауа, тағылымды тұстарымен мәнді болып табылады. "Құлқын" атты әңгiмесiнде Т.Әлiмқұлов өз оқырманын көрсеқызарлықтан өмiрдiң мәнiн тек ақшамен, дүниемен өлшеген Бақдәулет секiлдi байлардың жексұрын қасиеттерiнен жирендiредi. Әңгiме кейiпкерлерi Бiлiсбай - бiрбеткей, тiк мiнездi, жаны нәзiк, әсершiл музыкант, атағы ел - жұртқа кеңiнен танымал әншi, ал, Бақдәулет - шiрiген бай, болыс, Бiлiсбайдың жиен ағасы.
Дүниеқоңыз Бақдәулет өзiнен ақша сұрай келген Бiлiсбайды тойына ән айтқызып, пайдаланып, алдап-сулап шығарып салады. Ашуланған Бiлiсбай өзiнiң әсершiл музыкант емес жазушы, тым құрыса журналист болмағанына өкiнедi. Сөзбен шағып, шымшыпаларлық тiлiнiң қысқалығына налиды.
Шығармада көбiне суреттелетiні - байлық, барлық, мадақтау, жалған жомарттық, екiжүздiлiк. Осының бәрi Бақдәулеттiң бiр басына сиып кеткендей. Жазушы шынайы өмiрдегi бақ пен дәулеттiң құлына айналған Бақдәулеттердi сын нысанасына алады. Ол өзiн "жазушымын, данышпанмын" деп санайды. Қаламгер де "Шыншылдық бiр табылса музыкадан табылар едi. Жүректi жарып шығатын лебiзге тең дүниеде тiл жоқ. Дыбыстың сиқырына тұсау жоқ. Сөйте тұра композитордың да Бақдәулетi бар. Жасандылықты, тасыр-тұсырды малданушылар түймедейдi түйедей етiп көрсетуден тайынбайды. Көкейсiз көкiректiң текiрегiн тексерiп жатқан сыншы және жоқ. Сайып келгенде қай салада болса да Бақдәулеттердiң тасы өрге домалайды" - деп ой салады. Көзi ашық, көкiрегi ояу музыкант Бiлiсбай арқылы Бақдәулеттiң бейнесiн аша түседi. Т.Әлiмқұлов әңгiменiң негiзгi айтылар ойын осы музыкант жiгiт Бiлiсбай арқылы өрбiтiп, сол арқылы түйiндейдi.
"Бiлiсбай кедiр-бұдыр көшеде сүрiнiп-қабынып бара жатты. Осы күйде ол қиялдың қайшылығын басынан кешiрiп келедi. Қазақ "ас адамның арқауы" деген. Тамағы тесiк пендеде құлқын бар. Мүмкiн, Бақдәулеттiкi дұрыс та шығар. Тұтам тiршiлiкте таршылық көрмей өткенге не жетсiн! Жалғанды жалпағынан баспаған серiлiк кiмге дәрi?!. "Осы менiң бiр ноқатым кем болмаса игi едi?!" - деп шошынды. Ол кембағал жолға шығып келедi. Артта қалған құлқындар оны табалап жатқандай. Алдында - белгiсiз құлқын!..." [6,76 б.]. Осы үзіндіден бiз автордың үлкен философиялық түйiндi ойларын бағамдай аламыз. Кедiр-бұдыр көшеде сүрiнiп-қабынып бара жатқан Бiлiсбайдың алдағы кедiр-бұдыр өмiрi, оның да сол белгiсiз құлқын жолында өмiр сүрудi ойлап келе жатқандығы байқалады. Жалпы, автор өз кейiпкерлерi арқылы өнерге адал болуға, адамгершілік қасиетті жоғары ұстауға үндейдi.
Қорыта айтқанда, адами қасиетке жат дүниеқоңыздық, мансапқорлық, атаққұмарлық сияқты тоғышарлық дерттер 60-80 жылдар прозасының ортақ мәселесі болғаны аян. Т.Әлімқұлов та осы жайттарды шығармаларында сыни тұрғыдан суреттей отырып, оқырманын адамгершілікті биік ұстауға, жақсылық атаулының жаршысы болуға шақырады. Ол қаламгер ретінде қазақ прозасында дәстүрлі халық мұрасын көркемдік тұрғыдан терең, шынайы, нәзік игерудің қайталанбас үлгісін жасады. Ұлттық ойлау мен пайымдаудың өзіндік ерекшелігін басты назарда ұстады.
Сафуан Шаймерденовтың адамгершілікті уағыздайтын әңгімелерінің бірі - "Селдің екпіні". Бұл әңгімесінде автор ерлі-зайыптылардың қарапайым күнделікті тіршілігі, іс-әрекеті арқылы олардың бар болмысын ашып береді. Қаламгер олардың мінездерін сипаттап жатпайды. Кейіпкерлерінің барлық мінез-құлқы іс-әрекеттерінен-ақ байқалып тұрады. Туындыны оқып отырып еріксіз езу тартасың.
Тұршабай мен оның жары Шәрбан жыл сайын жаз басталысымен балаларын алып, ауылдағы туысқандарын немесе куроттарды жағалап, қалаға жоламайды. Өздері қауіптен құтылып, аман жүрсе де үйде қалған дүние-мүліктерін ойлап, түні бойы көз ілмей шығады. "Оның есіне сервант толы қымбат сервиздер мен хрусталь, фарфор вазалар түсіп, кей түндерді ұйқысыз өткізетін. Әрине бәрін де араларына мақта салып, тас-түйін етіп қымтап, орнықты деген жерге қойып кетуші еді. Сөйтсе де, кім біледі, жасағанның жазымы боп, жер сілкінсе, ең алдымен кететін осы дүниелер ғой" [6,187 б.] деп суреттеу арқылы автор өз кейіпкерлерінің бойындағы сараңдық, дүниеқоңыздық қасиеттерін әшерелейді.
Ерлі-зайыптылардың жатса, тұрса ойлайтындары - дүние, мал-мүлік, байлық. Жақсы қызметке орналасып, ақшалы болу мақсатында Шәрбан диссертация қорғамақ болып, жазда қалада қалуға мәжбүр болады. Жазда жыл сайын қайталанатын сел туралы қауесет тағы да қалаға тарайды. Шығармадағы оқиғаға арқау болған нәрсе де осы сел. "Айнала тау қоршаған мына сәнді қалаға жаз болса-ақ бітті, қатер төнеді. Биігіректе, сонау қарлы шыңдардың арасында аузы мұрнынан келіп, мөймілдеп тұрған бір көл бар деседі. Сол көл жаздың сарша тамыз ыстығында тасып шығып... құдай сақтасын, тасып шықса, жолында жатқан мына сәнді қаланы бар ғой... тіпті аузың бармайды, әйтеуір пәлекеттің бетін аулақ ете көрсін деңіз".
Жандарын шүберекке түйіп, әр күндерін қорқынышпен өткізіп жүрген Тұршабай мен Шәрбан "тауды жарып өзенге бөгет орнатады" деген хабарды ести салысымен іле-шала жиналып, қаладан кетуге бел буады. Өздерімен бірге қымбат заттарын да көзі қимай жүктеп алған олардың барлық іс-әрекеті оқырманды еріксіз күлдіреді. Ақыры бар дүниесін сындырып тынған кейіпкерлер қалаға еш қауіп төнбей-ақ өзенге бөгет орнатылғанының куәсі болады. Автор осылайша күнделікті тұрмыста кездесіп жататын, яғни, дүние-мүлік жиюдың қамына әбден кіріскен адамдардың образын мысқылдап суреттеп шығады.
Осы әңгімесінде қоғамды жайлаған үлкен бір дерт - парақорлық жайлы да жазушы өз кейіпкерлерінің іс-әрекеті арқылы емеурінмен шебер жеткізеді. Бұл көрініс "Сөзіңнің өтетініне асыңды саласың, қасыңды саласың. Амал бар ма, тіпті Шәрбанның өзін де саласың. Ал сөзің жүрмейтінге танысыңды саласың, немесе танысыңның танысын саласың. Танысыңды, танысыңның танысын салу үшін оларға да өз тарапыңнан бірдеңелер салу керек қой" деген автор сөздерінен айқын аңғарылады.
Түйіп айтқанда, Сафуан Шаймерденовтың қай тақырыпты сөз етсе де ең басты ұстанымы - адамгершілікті ұлықтау. 80 жылдар прозасының ортақ мәселесі болған адамгершілікке жат дүниеқоңыздық, атаққұмарлық сияқты жағымсыз қасиеттерді әңгімелерінде сыни тұрғыда сипаттай отырып, қаламгер оқырманын адалдыққа, еңбекқорлыққа баулиды, ардан безгендерден іргесін аулақ салуға шақырады.
Руханияттың ерен үлгiсi - адамның адамдық қасиетi, ар алдындағы жауапкершiлiгi. Осы тақырыпта Сәкен Жүнiсовтiң "Жанторы" әңгiмесiн мысалға алайық.
Әңгiмеге арқау болған деталь - купеде келе жатқан Жанторы есiмдi жiгiттiң түсiнен шошынып оянуы. Жөн сұраса келе Жанторының қасындағы жолаушыларға түсiн өрбiте отырып өз басынан өткен жағдайды айтуы оқырманды да бiрден баурап алады. Автор кейiпкерiнiң әр сөзi арқылы алдыда айтылатын оқиғаның қызық болатынына шексiз сендiрiп, ынтықтырып қояды. Тiптi сол купеде Жанторымен бiрге өзiңiз келе жатқандай, ол әңгiменi сiзге ғана айтатындай әсер аламыз. Орта мектептi тәмәмдап, жоғарғы оқу орнының бiрiне оқуға түсуге талпынған Жанторы әдiлетсiздiк пен екiжүздiлiктiң, аярлық пен арсыздықтың құрбанына айнала жаздағаны оқырманды бей-жай қалдырмайды. Алматыға ат басын тiреген абитурент Жанторының бойынан ауылдың аңқылдаған аңғалдығын, тұнығы лайланбаған кiршiксiз көңiлдi көресiз. Ол бәрiне сенгiш, бәрiн де өз көңiлiндегiдей көредi. Жексембайдың жетегiнде жүргiзген де осы мiнезi. Қаланың нағыз алаяқ қуына айналған Жексембай Жанторыны қармаққа оңай түсiрген соң өзiнiң алдын-ала құрған жоспары бойынша жұмыс жүргiзедi. Дегенiне жеткен соң көзден таса болады. Оның жоспарын iске асырушы "ағай" да ақша алақанына түскен соң iзiм-қайым көрiнбей кеткен едi. Автор Жанторының басынан кешкен осы жай ауылдан келген талай қазақ баласының басынан кешкен оқиғасы. Бұған кiнәлi кiм?
Шығарма оқиғасының өн бойында осы сауал оқырман көкейiнде тұратыны анық: Аңғал Жанторыны кiнәлайсыз ба, әлде оны тақырға отырғызған Жексембайды кiнәлайсыз ба?
Автордың оқырманның ой таразысына салар сауалы осы. Қаламгер қоғамдағы парақорлық пен әдiлетсiздiң, адами құндылықтардың аза бастағанын алаяқ кейiпкерлердiң бейнесi арқылы суреттейдi. Бұл "дерттiң" дауасы - қоғамдағы келеңсiздiктердiң түп-тамырына балта шабу.
Қай жазушы болмасын шығармасында адам бойындағы ерекше ар-ождан, адамгершiлiк, рухани байлықты жоғары қояды. Шынында да адамға керегі адами қасиеттің негізі, яғни, осы емес пе?! Мәселен, С.Бақбергеновтiң "Адамға өмiрде не керек?" әңгімесін оқығанда жазушы оқырманды пiкiрталасқа шақырғандай әсер қалдырады. Шынында да Алла Тағала жаратқан екi аяқты пенденiң пешенесiне жазылған Жер-Ананың үстiндегi азды-көптi тiршiлiгiнде не керек? Әр оқырманның көкейiне ұялар сауал осы.
Әңгiменiң тууына себепкер болған "Правда" газетiнде басылған, кейiн бәйге алған Феодор Феодоровичтiң очеркi болатын. Адамға өмiрде не керек екенiн әңгiмеденi әр кейiпкер өзiнше топшылайды. "Қарапайым шаруа, егiншi дихан:
oo Адамға өмiрде бiр үзiм нан керек дер едi.
Ал сарыуайымшыл, қайғышыл бiреу болса:
- Адамға өмiрде бiр бүршек жер керек дер едi.
Осы сұраққа жауап берушi дүниеқор, сараң болса:
- Адамға өмiрде ақша, байлық керек дер едi.
- Адамға өмiрде атақ-даңқ керек, - дер едi мансапқор.
- Адамға өмiрде рақат пен тыныштық керек, - дер едi жатып iшер жалқау болса.
- Адамға өмiрде қызық, тамаша керек, - дер едi романтик [7,511 б.].
Әрине, тақырып - абстрактiлi ұғым. Қанша адам болса, сонша талғам, сонша көзқарас болуы заңдылық. Автор жоғарыдағы кейiпкерлерi арқылы рухани құндылықты талғам таразысына салады. Шынайылық, адамгершiлiктi өз қаћармандарының бойынан көргiсi келедi. Азғантай ғұмырда ар-намысты аяқ етпей, халықтық асыл қазынасымен сусындауға шақырады. Автор концепциясы нақты: халық үшiн игiлiктi iс тындырған жан ғана өмiрден өз орнын тапқан адам. Яғни, шығарма кейiпкерiнiң пiкiрiмен сабақтасақ: "адам сол өмiрдiң өзiн әрi сәндi, әрi мәндi етiп жасауға тиiс. Ол үшiн еңбек етер болар. Өмiрдi көркейте алатын еңбек өзiңдi де көркейтедi..." дегенге саяды. Жалпы, жан-дүниесi бай адам ғана өткен шақ пен бүгiнгi күннiң ортақ тағылымдарын адамгершiлiк пен әдiлеттiлiк тұрғысынан қорыта отырып, адамзаттың күрделi тағдырын түсiнуге тырысады.
Сонымен С.Жүнісовтің "Жанторы" әңгiмесi қысқа болса да онда салмақты ойдың түйіні жатыр. "Өмірдің даңғырап жатқан түп-түзу жолы жоқ. Өмір жолы - бұралаң. Сол жолда адамға талай қиындықтар кезігіп, басынан небір ауыр күйлер де өтеді. Бұлардың өзі адамның қайратына ғана емес, адамгершілігіне де үлкен сын" [8,144 б.] деген сыншы Н.Ғабдуллиннің пікірі С.Жүнісовтің кейіпкерлеріне арналғандай. Жазушы қай шығармаларында болсын өз қоғамының рухани-адамгершілік мәселесіне келгенде авторлық позициясын мейлінше ашық айтып отырады. Осы тұрғыдан келгенде, барлық жазушылар тәрізді С.Жүнісовтің де әңгімелерінің тәрбиелік, өнегелік мәні өте жоғары.
Әбіш Кекiлбаев шағын әңгімелерінде көбіне күнделікті өмірде кездесетін жайттарға мән беріп, адамдар арасындағы қарапайым тіршілікті сөз етуде өзіндік түйіндер жасайды, адамгершілік, моральдық мәселелерді көтереді. Ауылдағы тұрмыс-тіршілікті суреттеуде қазақтың ұлттық мінез ерекшелігі, өзіне тән әдет-ғұрып салты айқын танылып отырады. Сондай-ақ жазушы кейіпкер бейнесін сомдауда терең психологиялық талдаудың тың жетістіктерін игеріп, үлкен табыстарға қол жеткізген.
Ә.Кекiлбаевтың "Есболай" әңгiмесiнде iшкi монологты, психологиялық құбылыстарды салқынқандылықпен, сырттай авторлық баяндау арқылы бередi. Есболай қарттың санасындағы процестер тiкелей iшкi монолог арқылы өрбидi: "Жұрттың атасы баққан қойды бұның да атасы бақты. Жұрттың шешесi илеген пұшпақты бұның да шешесi иледi. Елдiң қаны төгiлген жерге бұның да қаны төгiлдi. Сонда одан не деп қорғақтайды? Бұл не деп бүгежектеуi керек сонда? Сен кеңсе бағып отырсаң, мен бақша бағып жүрмiн деп пе?.. Жұрттың iшi жарылып жүргенде, бұның басы жарылып жүруi мiндет пе екен! Қарап жүрiп қан қатып iш мерезденiп, өз буыңа өзiң тұншық та жүр деген қай құдайдың ойлап тапқан заңы..." [9,200 б.]
Суреткер Есболай қарттың iшкi күйзелiсiн психологиялық бейнелеу тәсiлдерi арқылы қадағалап, оның iс-әрекетiне сырттай сүйсiну арқылы беруге бейiм. Кейiпкер қоғамда iндетке айналып бара жатқан қағазбастылыққа, адами құндылықты да қатпа қағазбен өлшейтiндерге өш. Адамгершiлiгiң, иманың, абыройың мен беделiң бәрi де бастық бармақтап мөрлеген бiр-екi бет қағазға қарап қалған. Есболайша айтқанда: "Оқыған итке дауа бар ма? Аузымен айтпайтынын қағазымен айтады. Қолымен iстей алмайтынын қағазымен iстеп тынады. Бүгiнде алақандай ала қағаздың қолынан келмейтiнi бар ма? Шауып та алатын сол, жайып та жiберетiн сол".
"Әдетте бiз қаћарман проблемасын сөз еткенде, бұдан бiраз уақыт бұрын "қаћарман" деп көбiне - көп қолына жалау ұстап, көшеге ұрандап шығатын "ура, жасасын!" деп жұртқа "айрықша үлгi" көрсететiндердi уағыздап келген едiк. Мұндай түсiнiк-ұғымдардың бүгiнгi күнi уақыты өте бастағанын нақты өмiрдiң өзiнен көрiп - бiлiп отырмыз. Тiптi, айрықша "үлгi көрсететiн" кейiпкерлердiң бiржақты шығатыны, құрғақ идеалдың құрбаны болатынын да әдебиет әлемi ендi ескере бастағандай. Демек, ондай "айқалап" шығатын қаћармандар қоғамдық өмiрдiң кейбiр кезеңдерiнде белгiлi бiр роль атқарғанымен, түптеп келгенде ұзаққа шыдас бермейтiнi де айқындалып келедi. Көркем шығарма жасаудағы мұндай тәсiлдер, сайып келгенде, қазiргi ұрпақтың талғамын қанағаттандыра алмайтыны және шынтуайтында ескiре бастаған творчестволық тәсiл екенi тағы көрiнiп отыр" [10,35 б.].
Қоғамға қарай құбылып, құйқалы жердiң дәмiн татуға үйренген үлкен де, кiшi де кейiпкер көңiлiн қалдырған. Қаламгер де әңгiме қаћарманымен бiрге қамығады әрi оның азаматтық қалпынан айнымағанына сүйсiнедi. Себебi Есболайдың "атқа мiнiп, айқай салып, белсендi боп жүрiп, қартайғанда аса ұстап, таспиық санайтын Қалтай сияқты дүмше молдалығы да жоқ". Жалпы, әңгiмеде оқырманды ойға қалдыратын да осы.
"Керек адам" атты әңгiмесiнде кiшкене күнiнен тай құлындай тебiсiп өскен Сәрсенов пен Ержановтың уақытпен бiрге өзгергендiгi, сонымен қатар билiк-лауазымдарының да, тiршiлiк жағдайларының да ерекшелiктерi суреттеледi. Қала өмiрi, оның заңдылықтарына үйренген дала адамдары, ғылым, оқу т.б. қала мәдениетi автор суреттеуiнен тыс қалмаған. Десек те, Ержановтың мiнез, iс-әрекетi баяғы қалпынды. Автордың суреттеуiнше, абитуриенттен бастап министрге дейiнгi жұртпен түгел тiл табысады. Сөйтiп жүрiп, көрпесiн тұйықтамайды, төңiрегiне қайырымды, елпiлдей сөйлеп, лекiлдей күлетiн сол баяғы Ержанов. Зайыбы да өзiне сай-ақ жарқын, үйiне келген қонақты жылы шыраймен қарсы алатын қызыл шырайлы тамаша келiншек.
Ержанов жол түсiп Сәрсеновтың үйiне келгенде оған: "Қияңдының Архимедi боп жүре бермей, ғылымға да аралас. Жиған-тергенiңдi қолтықта да құдайдың көп командировкасының бiреуiн иемденiп, астанаға соғып кет. Айдалада адасып жүрген таутайлақтай сен неменi осы заманғы ғылымның бiр шаңырақ артқан қара нарына айналдырып жiберейiн", - деп тiлек бiлдiрген-дi. Ержановтың мақсаты - ауылдағы кәсiби деңгейде ғана шектелiп қалған досын бiлiм мен мәдениеттiң ордасына айналған киелi Алматыға алдырып, қырлы да сырлы ғылымның кәусар бұлағына ынта-ықыласын аударту. Яғни, оны қоғам мен ғылым үшiн керек адам болып тәрбиеленiп шықса дейдi. Мiне, Ержанов осы үшiн тәуекелге бел буып Алматыға келген едi. Тек, түрлi себепке байланысты қаладағы ғылым мен саясатқа етене араласа алмай, яғни ғылыми iлгерiлеуден қол үзiп қалған. Дегенмен, автор позициясында - ең басты құндылық - адамгершiлiк. Автор Ержанов секiлдi - кез-келген көзi ашық, көкiрегi ояу, саналы, парасатты, тәжiрибелi де бiлiмдi адамдарды, мәдениет пен саясат және ғылым жолындағы жолаушыларды қоғам үшiн, болашақ үшiн нағыз керек адам деп есептейдi.
Бүгiнгi көркемдiк прозада сапалық жағынан өзгерген кейiпкер портретi барлық болмысымен, психофизикалық мол мүмкiндiгiмен, қайталанбас құнарлы бояуымен көптеген тың түрлiк, стильдiк, көркемдiк iзденiстерге жол ашты.
Шығармада өз уақытындағы керек адам болып суреттелген кейiпкер - атақты Дәулетов. Дәулетов - өз уақытының ғана емес, өз ортасының, жолдас-жораларының, туған-туыс, таныс-тамырларының қажет, таптырмайтын адамы. Себебi ол әркiмнiң арманына айналған академиктiк атаққа ұсынылып отыр. Бұл, әрине, өзi үшiн де, өзгелер үшiн де қуаныш пен мақтаныш. Тiптi, көшеде болмаса басқа жерде көзге iлiге қалса, жұрттың:
- Мынау, Дәулетов қой! - дейтiн түкiрiгi жерге түспейтiн кейiпке ену "бақыты" тұр.
Жалпы, шығарманың айтар ойы - оқыған адам ғылымға керек, ғылым оқитындарға керек. Қоғамдағы әр нәрсе өзiнше қажет, адамның өзiнше бiр игiлiгi. Бiрақ солардың ең саңлағы ретiнде адамға керектiсi - сапалы бiлiм мен ғылым. Осыны бойына дарытқан адам ғана мемлекет үшiн керек адам болып саналады.
Адамгершілік мәселесі қай халықтың болмасын әдебиетінде сөз етіп келе жатқан ауқымды да мәңгілік тақырыптардың бірі. М.Мағауин де өз шығармаларында кейіпкерлері арқылы рухани жұтаңдықты, тоғышарлықты, зұлымдықты, басқа да жамандық атаулының бәрін қатты сынға алып отырады. Осы кезде сыншы С.Әшімбаевтың "Ал, нағыз жазушы - ол ең алдымен, асқарлы ойдың адамы, шын мәніндегі азамат адам. Азаматтықтың қайнар көзі - адамгершілік екені де баршаға мәлім. Демек, азамат жазушы дегеніміз шынайы адамгершіліктің жаршысы емес пе? Ендеше жұмыр жер төсінде гуманизмнің салтанат құруы - әскердің, атом бомбасының күші емес, әлемнің әйгілі гуманист жазушыларының рухани күші деп білеміз" [11,52 б.] деген пікірі ойға оралады.
Расында да "Көркем туынды адамды тек қана жағымды қаһарманны
іс үлгісімен тәрбиелеп, шабыттандырып, қанағаттандырып қана қоймайды. Сонымен қатар ол өзінің әлеуметтік, азаматтық пафосымен де, адамгершілік әуенінің биіктігімен де, әсемдікті әлпештеп, дәріптеуімен де, адам бойындағы асқақ сезімдерді ардақтап, оған мораль талаптарын қатаң түрде қоя білуімен де игі әсер етеді" [12,166 б.]. М.Мағауин әңгімелерінде қай тақырыпты сөз етсе де адамгершілік, ар-ұждан қасиетерді уағыздап отырады.
М.Мағауиннiң тырнақалды туындыларының бiрi - "Бiр уыс бидай" атты әңгiмесi Кеңестiк билiктiң қазақ ауылдарын колхоздастырып, аласапыранға түсiрiп жатқандағы ауыртпалық - Алмажанның масақтап жүрiп балалары үшiн алған бiр уыс бидайымен берiледi. Осы орайда орыс әдебиеттанушысы, ғалым А.Чудаковтың "Жеке жазушының шығармашылық поэтикасын айқындайтын көркемдiк компоненттер - заттар әлемi, кейiпкер, оқиға" [13,219 б.] деген пiкiрiн ескерген жөн.
Шолақ белсендi Қағазтай мен Арқатбай - санасы соқыр, қолындағы аз-маз билiкке мастанған пенделер. Тоғышар жандардың қу тамағы мен мансабы үшiн ар-абыройын сатқан жағымпаздар екенiн қаламгер де қадап айтады: "Ыза болған Арқатбай мен Қағазтай да қызып кетiп, темiр нәлдi орыс етiкпен қос қабырғадан жабыла тепкiледi...". Темiр нәлдi орыс етiк - деталь. Рухы әлсiз, опасыздардың ұлт мүддесiн, ұрпақ болашағын "орыс етiгiне" айырбастауы - қоғам қасiретi едi. Дегендерi болып тұрған белсендiлер - қай қоғамның да жегi құрты. Жазушы мұны дөп басып көрсетедi. Әйел алақанындағы бiр уыс бидайды ала алмаған Арқатбай мен Қағазтайға нәшәндiк үкiмi нақ: "Жабайы киргиз! Екеуiң жабылып бiр қатынның алақанын аша алмадыңдар. Ол бағана өлiп қалған! Келесi кезек сендердiкi болады...". Бұл үкiм - өзгенiң қолымен от көсеп үйренген отаршыл саясаттың үкiмi. Кеңестiк қоғамның қызыл белсендiсi болып жүрген екеудiң де еңбегiне естiгенi "Жабайы, киргиз!".
Қазақты iштей iрiтуге бағытталған, талай рухани құндылықтардан ада қылған қоғамға да жазушы iлтифатпен қарамайды. "Сегiз жасар Сәбит пен бес жасар Кеңес бағана, Кепеудiң кiсiлерi қыр басынан көрiнген кезде жан тапсырған болатын".
Қаламгер оқушының аузына оңай ас ұсынбай, ойына тосын сауалдар ұялатып, жанын жаңа iзденiстерге құлшынтады. Адамға адамнан жұмбақ ештеңе жоқ екендiгiн ұқтырады. Оның иығын жаншып, жүрегiн езетiн қай кесепаттың басында да тек өзi тұрғанын сездiредi. Байлық қуалаған ашқарақтықтың ел түгiлi жердi жұтатынын, билiк қуалаған баққұмарлықтың тұтас мемлекеттердi түгiмен жұтып, талай ұрпақтарды кiрiптарлыққа ұрындыратынын түсiнуге мәжбүр етедi. Адам үшiн де, қоғам үшiн де бар трагедияның басы - нәпсiге тежеу таба алмау екендiгiн ерiксiз мойындатады. Рух, ар-ұждан мәселесін ұлықтайды.
Жазушының ең алғашқы туындыларының бірі "Тіленші " әңгімесіне келсек, онда өмiрде өзiндiк "менiнен" айрылған, тек тiленiп күнделiктi нәпақасын тауып жүрген пенде туралы сыр шертедi. Оның күнделiктi тiрлiгi - алақан жайып ақша сұрау. Ар - абыройдың ауылын алыста қалдырған адамға - бұл кәсiбi үйреншiктi, өзiне ұнайтын жұмыс. Мақсатсыз, мағынасыз тiршiлiк. Жұрт оған жиiркенiшпен қарап, терiс айналса да - бұл пендеге бәрiбiр. Жерге басы жеткенше иiлiп, тағзым ету де ол үшiн - шартты нәрсе. Тек алақанға ақша түссе болды. Сол үшiн ол мүсәпiр кейiпке түсiп адамдарды алдауға да арланбайды. "Билетке ақша жеткiзе алмай тұрған болар" деп үш сомдық берген әңгiме кейiпкерi де ертеңiне дәл сол дауысты қайта естидi.
Шығармаға негiз болған оқиғаның қысқаша мазмұны осы. Оқырманның ой толғауына ұсынылған кейiпкер - тiленшi күнде болмаса да өмiрде кездеседi. Автор шешiм қабылдауды оқырман еншiсiнде қалдырған. Рухы өлген, адамдық болмыстан айрылған пенденiң ұлттың ауруы екенiн де жасырмайды. Бұрын-соңды қазақ тұрмысында болмаған, қол жайып қайыр сұратпаған халыққа қара дақ болып жабысқан iндеттiң түп-негiзiне назар аудартады.
М.Мағауиннiң "көркем туындыларын оқығанда, бұларда шертiлетiн сырлар сiзге адам жанының мөлдiр күйлерiн ағыта бастайды" [14]. Жазушының "Сентябрьде" деп аталатын әңгiмесiне арқау болған - Айтбай қарияның жай-күйi. Замандасымен кездесiп қалған Айтбай ақсақалдың ауылдасына айтқан әңгiмесiнен iшкi күйзелiсi айқын аңғарылады. Бар өмiрi ауылда өткен ақсақал кемпiрi қайтыс болған соң қаладағы ұлдың қолына келедi. Ақсақалды ұлы да, келiнi де құрметтейдi. Бiрақ қырда өскен қарияға қаланың қатып қалған "қасаң тәртiбi" ұнай қоймайды. Немересiнiң бетiнен сүюге зар қарттың жан күйзелiсiн түсiнер ешкiм жоқ. Келiнiнiң немересiне айтқан зiлдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұлттық бірігейлікті сақтауда, рухани құндылықтарды дәріптеуде айырықша орын алатын Н,Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында да айқындалған біраз мақсат бар. Бұл мақалада қазақтың болашағы айқындалған десек, артық айтқандық болмас. Осыған орай, әр шығармасында адам өмірінің тылсым құпияларын, адамгершіліктің асыл қасиеттерін, ауыл өмірінің тыныс-тіршілігін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, табиғат сырын, адам психологиясын, пенденің өмірдегі болмысын жан-жақты аша білген жазушылар прозасын осы дипломда қарауды ниет еттік.
Уақыт талабына орай тереңге тамыр жайып, жаңа сипат, қасиеттермен толыса түскен әдебиетіміздің көрікті бір бұтағы проза саласында да соны көркемдік формалар, өзгеше нақыштар, рухани ізденістер молынан кездеседі. Қазақ прозасындағы осындай ізденістердің жаңа кезеңі жетпісінші жылдарға да дөп келді. Қазақ прозасына әр алуан тақырыпты игеруге ден қойған қуатты жаңа толқындар қосылып, олар өмір шындығын табиғи сипатта жеткізіп, өмір мұратын, адам әлемін, еңбек тынысын қаз-қалпында көрсетіп, өмір шындықтарын көркемдік шешімге сай бейнелейді.
Сексенінші жылдардан бастап қазақ прозасы үшін жанрлық, стильдік, идеялық-көркемдік жағынан кемелденіп, дамудың даңғыл жолына түсті. Қазіргі қазақ прозасының негізгі жүгін көтеріп жүрген, әдебиетіміздің аға буынына айналған талантты қаламгерлердің өзіндік шығармашылық қолтаңбаларын айқындайтын туындылары осы жылдары өмірге келіп, қазақ көркемсөзінің ортақ игілігіне айналды.
Үлкен суреткер қашан да қоғамда болып жатқан өзгерістерді көре алмай тұра алмайды, ал көрген шындығын өз шығармасына негіз етпей отыра алмайды [1,87 б.]. деп ғалым С.Қирабаев айтқандай, бұл кезеңдегі қаламгерлер қазақ прозасының дамуына үлкен үлестер қосуымен қатар тақырыбын байытып, мазмұнын салмақтандыра түсті. Әр қаламгердің ізденіс көзқарастырынан, материал жинау мен дерек көздерін пайдалану тәжірибелерінен ұлт мұратын ұлықтауы, адам мен оның еңбегіне құрметі, өмір мен өнерге құштарлықтары терең танылады.
Адами қасиетке жат дүниеқоңыздық, мансапқорлық, атаққұмарлық сияқты тоғышарлық дерттер осы жылдардағы прозаның ортақ мәселесі болғаны аян. Адамгершілік тақырыбына да өз үлестерін қосқан жазушылар моральдық-этикалық мәселелерді қозғап, замандастардың рухани байлығы мен жан дүние сұлулығын, сондай-ақ оған қайшы сан алуан жағымсыз әрекеттер мен тоғышарлық мінез, пиғылдарды да сынға алып қалам тербеп отырды.
Осы кезеңдегі шығармалардан ұлт өмірін, оның тыныс-тірлігін, мінез-тәрбиесін, сезім-сенімін көреміз. Жазушылардың қолданған образды сөздің нақыш нақысынан қазақтың өз өрнегі, өмірі анық көрініп тұрады. Табиғат суретінде, адамның кескін кейпінде, ішкі мінез бен сезімнің сыртқа тепкен тұстарында қолданылған ұлттық бояу-реңктері талғампаз суреткерлерді ғана емес, табиғи талантты танытады. Адамның жан сарайындағы тебіреніс, толқу-толғаныс, содан туатын мінездегі бұлқыныс, характердегі қақтығыс жазушылар шығармаларының басты ерекшелігін айқын аңғартады.
Тәкен Әлімқұлов, Сафуан Шаймерденов, Шерхан Мұртаза, Сәкен Жүнісов, Сайын Мұратбеков, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Оралхан Бөкеев, Дулат Исабеков, Ақселеу Сейдімбек, Ілия Жақанов, Сәуірбек Бақбергенов, Тынымбай Нұрмағамбетов, Мархабат Байғұт сынды жазушылар прозасының ішкі ырғағы мен үйлесімінің өзіндік бір сыры бар. Туындыларындағы кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесін, мінезін даралап тұратын құдіретті сөз, шырайлы тіл бар. Ең бастысы авторлар адами құндылықтар, дарын, талант болмысы арқылы ашып, шеберлікпен суреттей алған. Академик З.Қабдолов Жазушының шеберлігі қандай шексіз болса, шығарманың шынайы жетілуі де сондай шетсіз. Демек, сөз өнеріндегі әрекетте шек жоқ [2,79 б.] деп тұжырымдағандай шеберлігі қысқа жанрдан бастап, повестер мен романға дейін шыңдай білген бұл жазушылар да бүгінгі тұрмыс пен өз заманының қайталанас, көркем бейнелерін сомдады.
Қазіргі қазақ прозасының негізгі жүгін көтеріп жүрген, әдебиетіміздің аға буынына айналған талантты тұлғалар қазақ прозасындағы руханият тақырыбын, өнерпаз тағдырын сол кезеңдегі тарихи, әлеуметтік-қоғамдық шындықпен сабақтастыра бейнелеу мақсатындағы белгілі көркем туындыларымен оқырман жүрегіне жол таба біледі. Өйткені "ұрпақтан ұрпаққа қалдырар ең асыл мұрасы - өзі бастан кешкендерден түйген азды-көпті рухани тәжірибесі" [3,369 б.]. ХХ ғасырдың соңындағы халқымыздың рухани тәжірибелері нақ осы авторлар мен олардың өнер мен көркем әдебиеттің басқа жанрларындағы шығармаларында кең орын алды. Біздіңше, аталған қаламгерлер төл әдебиетіміздің әр алуан жанрларында ерен еңбек етті.
2000 жылға дейін қазақ прозасының көркемдік дәрежесінің құны өсіп, кәсіби шеберлік жағынан шыңдалып, әлем әдебиетіндегі өркениетті өрісті игергендігін бүгінде оқырман қауым да, ғылыми орта да мойындайтыны анық. Айталық, академик С.Қирабаев Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі - талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі. Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топта біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін, табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды суреті ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер байлығын ала келді деп өзінің пікірін білдіреді.
Жазушылар шығармашылығы өзіндік дара қолтаңбасымен дараланып, бәрімізге етене таныс ауыл өмірі мен ондағы кең пейіл, қазақы мінез дарыған адамдардың тағдырын, күнделікті тұрмыс-тіршілігін бейнелеу арқылы ұлттық мінез бен ұлт тағдырын көркем сөзбен өрнектей отырып кестеледі. Қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар қаламгерлердің шеберлік қырларын ашуда прозаларындағы рухани құндылықтарды бүгінгі көзқараспен айқындау бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін қажет-ақ.
Бітіру жұмыстың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. 1960-2000 жылдар аралығындағы қазақ прозасы туралы әр қырынан зерттеген ғалымдардың еңбектерінде біршама қарастырылған. Жазушылардың шығармашылығы мен жекелеген еңбектері жайында да әдебиет зерттеушілері мен ғалымдарымыздың пікірлері баршылық. Мәселен, А.Рамазанованың Қазіргі қазақ повестеріндегі адам және табиғат қарым-қатынасы, Г.Ержанованың Қазіргі қазақ повестеріндегі психологизм сияқты кандидаттық диссертациялармен бірге, Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы (2001, 2003), С.Қирабаевтың Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті (1998), З.Қабдоловтың Сөз өнері (1992), Ж.Дәдебаевтың Жазушы еңбегі (2001), Қ.Әбдезұлының Жазушы және заман шындығы (2003), Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы (2001), Әдебиет және өнер (2002), Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті (2004), т.б. ғылыми зерттеулерді айтуға болады.
Қаламгерлер прозасының көркемдік деңгейі, жазушылық шеберлігі, тіл айшықтығы, тақырыптық даралығы туралы баспасөз беттерінде Қ.Баяндин, М.Есламғалиұлы, Н.Қазыбек, Б.Сарбалаұлы, А.Сәдібекұлы, Қ.Тоқмырзин, тағы басқалардың бірқатар әдеби-сын мақалаларын да атап өтуге болады. Сондай-ақ жазушылардың өмір шындығын бейнелеудегі қаламгер машығы, шығармаларының ұлттық сипаты және қазақ әдебиетінің дамуындағы үлес-салмағы жайында С.Асылбеков, Г.Балтабаева, Ж.Жарылғапов сынды зерттеушілердің еңбектерінде де қарастырылып жүр.
Қаламгерлер мұрасын арнайы зерттеу объектісіне айналдырған ғалымдарымыздың ой пікірлері, жазушылардың кітаптарына жазылған ірілі-ұсақты әр түрлі көлемде жазылған мақала, рецензиялар олардың шығармашылығы жайлы ой қорытуға, шығармаларын идеалық көркемдік тұрғыдан талдауға мүмкіндік береді. Алайда, бұл еңбектерде көркем прозаның жалпылай даму тарихы мен түрлі көркемдік мәселелері, шеберлік деңгейі тұрғысынан сөз болып, сол ауқымда ғана зерттелді.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасыр басындағы әдебиеттің көркемдік, танымдық, сыншылдық деңгейінің өсуінде де жазушылар шығармашылығының орны бөлек. Қаламгерлер шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы, көркемдік әлемі, даралық қасиеті туралы әр кезеңдерде зерттеу еңбектер мен мерзімді баспасөз беттерінде бағалы ой-пікірлер әдебиетші ғалымдар мен сыншылар тарапынан айтылып жатқанымен, жоғарыда аталған жазушылар прозаларындағы рухани құндылықтарды топтап алып, жүйелі түрде зерттеу мәселесі толықтай қамтылған жоқ. Қазіргі қазақ прозасындағы руханияттың мәнін, жаңашыл сипатын анықтауға ұмтылғанда адам тағдырын арқау еткен қаламгерлер шығармашылығындағы негізгі рухани құндылықтарды ашып көрсету бұл жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Қазіргі қазақ прозасындағы рухани құндылықтарды саралауда қаламгерлер шығармаларындағы адами құндылықтар, ауыл өмірі және ондағы ұлттық мінез мәселелерін жаңаша сипатта аша отырып, руханият, ұлттық дәстүрге байланысты көркем туындыдағы танымал тұлғаларды бүгінгі талаптар тұрғысынан зерделеу. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
- Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі адами құндылықтарды зерделеуде жазушылар шығармаларындағы кейіпкерлердің шынайы характерлерін оқырман тұрғысынан жүйелі түрде талдап, ашып көрсету;
- Қадамгерлер прозасындағы ауыл өмірі және ондағы ұлттық мінез, кейіпкерлерінің қазақи болмысын суреттеудегі олардың өзіндік ерекшеліктері мен көркемдік ізденістерін айқындау;
- Қазіргі прозадағы руханият, ұлттық дәстүрді саралауда олардың жанрлық табиғатын, тақырыптық-идеялық мұраттарын жүйелі сөз ете отырып, туындыдағы ұлттық өнердің алыптарын бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
Зерттеу жұмыстың теориялық және методологиялық негізіне М.Әуезов, С.Мұқанов, А.Жұбанов, Қ.Жұмалиев, Ғ.Мүсірепов, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Т.Тоқбергенов, Б.Майтанов, Б.Сарбалаев, Қ.Әбдезұлы, Ж.Дәдебаев, Г.Пірәлиева, С.Асылбеков, Г.Балтабаева, Қ.Баяндин, т.б. қазақ ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Қазіргі қазақ прозасын жүйелі, кешенді, салыстыру, талдау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ АДАМИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
Прозалық туындыларда жаңаша сипатқа иеленіп, өмір шындығын таныту үшін адами қасиеттерді басты нысанаға алып, қоғамдағы адамның рөлі мен оның жан-күйі, қоғамдағы байланысы, ұлттық құндылықтардың көмескіленуін тілге тиек ете отырып оның себептерін ашу мақсатында көптеген туындылар дүниеге келіп, әңгіме, повестер жазыла бастады. Әдебиетті жасаушылар рухани мешеулікке жол бермей, рухани құндылықтарға тәрбиелеуге тырысып жатыр. Адамдық болмысты таза, саф қалпында көрсеткісі келеді.
Әдебиеттегі жанрлардың ішінде әңгіме жанры эпостық қуаттылықпен, елдегі жаңалықтарды тереңінен бақылап, оларды көркемдік кестесіне түсіруі арқылы айырықша сипатқа ие болады. Алайда қаламгерге өмірдің кейбір тылсым сырларына, тағдырдың тайталастарына құрылған тізбектелген қайшылықтарға бойлау, олардың ерекшеліктерін шығармаларына арқау етіп, оқырманға жеткізуде бейнелеуі оңайға соқпайтыны анық. Себебі, көркем шығарма, оның ішінде әңгіме жанры өмір шындығын қалай болсын солай талғамсыз суреттемейді. Белгілі бір әлеуметтік шындыққа, қоғамдық ортаға байланыстырып, авторлық тұрғыдан тұжырымдап, шығармадағы сомдайтын рөліне қарай кейіпкерге тән мінез тұрғысынан баяндайды. Кейіпкердің шығармадағы характерлік болмысы болмаса шығармадан тарихи ортаның, әлеуметтік жағдайдың лебі еспей, өмірдің шындығы көрінбейді.
Адам мінезіне, болмысына, іс-әрекетіне, сайып келгенде, екі жақты көзқарас әсер етеді: ең алдымен - шығармадағы кейіпкер әлемінде, ой-сезім дүниесінде сол кейіпкердің өзі өмір сүріп отырған заманның әлеуметтік мәселелері, екіншісі - ар-инабаттылық, құлықтық мәселелері.
Т.Әлiмқұлов, С.Шаймерденов, С.Жүнiсов, Ә.Кекiлбаев, М.Мағауин, Ш.Мұртаза, О.Бөкей сынды жазушылардың әңгімелерін оқи отырып, көп нәрсені көкейге түйіп, дүниедегі кейбір ұнамсыз нәрселерден жиренетініміз анық. Жазушылар шағын шығармасы арқылы келелі ой қозғап, үлкен тәлім-тәрбиелік өнегені оқырманның ой еншісіне қарапайым тіл өрнектері арқылы бағдарлай береді. Әңгімелердегі адам тағдырларының тайталасы, әр кейіпкердің бойындағы мінезінің қақтығысы оқырманға ерекше күй сыйлап, кейбір сәттерде еріксіз есейтіп жібереді.
Қазақ қаламгерлерінің шығармашылығынан кең орын алған тақырып руханият әлемі еді. Байыппен барласақ, қазақ қаламгерлері, әсіресе Т.Әлімқұлов шығармашылығынан ұлт руханиятына қатысты алуан ізденіс пен көзқарасты, мысал-деректерді жиі ұшырастырамыз.
Т.Әлiмқұловтың "Қызыл қамшы" атты әңгiмесi - рухани құндылықтың қадiр-қасиетiн түсiндiруге ұмтылған шығармалар iшiндегi бiр алуаны. Әңгiменiң басты кейiпкерi Нәшу қарттың "Жетпiске келгенше менi аттан түсiрмей жүрген осы қамшы" деуi бекерден-бекер емес. Қарт тiршiлiгi қамшымен қабаттасып жатыр.
"Бас та жарылды, бұғана да шықты, бiрақ қамшыдан көңiл қалған жоқ" деген жолдар Нәшу қарияның өмiрiндегi қилы кезеңдерден сыр шертедi. Бiрақ жазушы қарттың қызыл қамшысы арқылы елдiң тағдырын да тұспалдап, шеберлiкпен бере бiлген. "Аяқты апыл-тапыл басқанда керегеде iлулi тұрған қамшыға жармасты. Одан кейiн шыбық атпен шапқылағанда бұтақты қамшы қылды... Одан бертiнде күшi тасығанда, бұзау тiс қамшымен сабаласты. Бiреудi мұрттай ұшырып, өзi мұрттай ұшты [4,135 б.]. Мiне, осы жолдар арқылы астарлы ойын жеткiзген жазушы өз оқырманын қамшы арқылы қазақтың қилы тарихы мен қиын тағдырына үңiлтедi.
Ұлттық менталитетті танытатын белгілер көптеп саналады. Қамшы - қазақы рухтың, құт - берекенiң символы. Сабаласқан Бұзау тiс қамшы - арысы қалмақпен, берiсi - орыспен тартыс. Бұл пiкiрiмiздi әңгiме кейiпкерi Жоламан мен Нәшу қарттың арасындағы тiлдесу де дәлелдей түседi: "Сыңайын таныған Жоламан зiлсiз құбылуды ойлап:
- Сiзден қолқалайтыным - қамшы! - дедi.
Нәшу шамалы ойланып:
- Осы заманның үрдiсi шығар. Мәскеуден келген орыстар да қамшы әкеткен-дi, - деп қобдишасын ашты. Басына жез орнатқан тобылғы сапты қамшыны Жоламанға ұстатты".
Осы тiлдесудiң өзегiнде бiр ғана ой жатыр. Ол - рухани құндылықтарымызды қастерлеу. Алғашқы келтiрiлген мысалдар қазақ халқының Ресей бодандығына түскенге дейiнгi тағдыр - талайынан сыр шертсе, кейiнгi диалог халқымыздың рухани қазынасына кеңестiк жүйенiң қиналмай - ақ ауыз салғандығын ашық айтып отыр. Талай баға жетпес рухани байлық пен асыл қазынаның жазушы суреттегендей "мәскеуден келген орыстардың" қанжығасында кеткенi анық. Кеңестiк қоғамның тамырын тереңге жая бастаған жымысқы саясатын жазушы Нәшу қарттың жан күйзелiсi арқылы дөп көрсете бiлген.
Туынды табиғатында шынайы шындық бар. Уақыт таңбасы айқын. Оқиға өмiрден өрбiген. Кейiпкерлерi кесек.
Әңгiме соңында да қамшыны алған жазушының жан тебiренiсi оқырманды ойға салады. "Дүние бүкiл бүге шiгесiмен қамшыға ұқсап елестедi. Ол қамшыны қанжарша көлденеңдетiп: - Екеумiздiң бiрiмiзге серт! - деп күбiрледi".
Рухани құндылықты көтеру - автор алдындағы айқын мақсат. Алайда, серт бергенiмен жазушы өз мақсатына толықтай жете алмады. Бұған кiнәлi, әрине, қаламгер емес, кедергiлерге толы кеңестiк жүйе едi. Бұл автордың әңгiменi аяқтауынан да айқын аңғарылады:
"Шофер да, поштабай да, шошына, таңырқай қарасып қалды. Тұмауратқан жазушының көзi жасаурап тұрды". Мұндағы "көзi жасаурап тұрған" - салт-дәстүрiн, әдет-ғұрпын, рухани құндылықтарын бiртiндеп жоғалтуға мәжбүр болып отырған қазақ қоғамы едi. Дегенмен, автор пессимизмге берiлмейдi. Қаламгер концепциясы нақ: ол "Екеумiздiң бiрiмiзге серт!" деп берген уәде - асыл мұраты. Мұның өзi ғалым Р.Бердiбай атап көрсеткенiндей: "Халқының бай аңызын, жақсылық, сұлулық, адалдық, жарастық туралы ұғымын жасынан бойына сiңiрiп өскен Тәкен Әлiмқұлов өмiр құбылыстарын бағалағанда да сол ұғымға анық сенедi, адам мен табиғатқа да халықтың қалыпты дүниетаным тұрғысынан қарайды [5,58 б.].
Т.Әлiмқұлов шығармашылығы мен 60-80 жылдардағы әдеби процесс арнасын халықтың дәстүрлi кәсiбi мен тұрмыс салтының суреттелу жүйесi аясында пайымдағанда көзге түсетiн тағы бiр маңызды жай бар. Ол - жақсылық пен жамандықтың, ескi мен жаңаның, бақи мен жалғанның, дәстүр мен жаңашылдықтың, прогресс пен регресстiң бiрде тартысқа, бiрде жалғастыққа ұласып жатқан диалектикалық тұтастығы.
Т.Әлiмқұловтың "Қош бол, Абсент" атты шығармасы да талғампаздықпен қатаң талапшылдықпен түйiп-түйiндеп берген ойдың жемiсi деп пайымдай аламыз. Әңгiме желiсi уақытында талайды тамсандырған, әлемнiң талай жерiнде жүлде алған Абсент атты асыл тұқымды жылқы тағдырына байланысты. Қартайған шағында елге жеткiзiлген Абсент бiр топ жылқы iшiнен астанадан келген ақындардың көзiне қораш көрiндi. Әсiресе, келген қонақтардың басшысы "Дүние жүзiндегi сұлу жылқы осындай бола ма екен?" - деп таңырқайды.
Оған қарсылық бiлдiрген бiр-ақ адам - әлi елге таныла қоймаған жас ақын. Басшыға басу айтқан сөзi де түйiндi, көңiлге қонады: "...жүйрiк ат асау болмайды. Ақылды адам секiлдi сабырлы келедi, ағасы!".
Қаламгер Абсент арқылы басшы мен жас ақынның арасындағы сөз тайталасына маңыз бередi. Бұл тайталас - суреткер үшiн басшы мен қосшының қақтығысы емес, ол - ескi мен жаңаның, әдiлет пен әбiлеттiң, сұңғылалық пен айнымалылықтың қақтығысы. "Ендi бақса, адамның махаббаты айнымалы сияқты. Қазекең дәрiптеген адамдарды дәрiптейдi. Дәрiптеушiнi құлақ - кестi құлға балайды. Мүмкiн, бұл көңiлдiң iлтипатын, жүректiң сағынышын беделдi адамға арнамай осынау Абсентке, ол кезде дәуiрлеп тұрған сәйгүлiкке арнаса, лебiзi аяқасты болмас па едi, кiм бiлсiн?! [6,185 б.] деп толғанады автор ақын кейiпкермен бiрге.
Т.Әлiмқұлов өз шығармаларында, тұлпарлар тағдыры жайындағы туындыларында адамдардың тұрмыстық жекелеген ұсақ-түйек көрiнiстерi арнасындағы толқыныстары мен толғаныстарынан бастап өмiрлiк маңызы жоғары мақсаттар мен мұраттар жолындағы тебiрiнiстерiне дейiн суреттей отырып, қаћарманның сезiм күйiн, жан диалектикасының болар - болмастай нәзiк толқындарын сыртқы тiршiлiк шындықтарымен сәйкес, үндес ашуға ерекше ден қояды. Жазушының суреттеу шеберлiгi нақтылығымен, анық та айқын сипатымен ерекшеленедi.
Қаламгер жас ақынның жан толғанысын, қым-қиғаш қарбаластардың мән-мағынасын қарастырады, шындықты шешудiң кiлтiн iздейдi. Кiлт сыңғыры - рухани құндылықты қастерлеу. Бұл әңгiмеде де суреткер оқырманын ойлануға жетелейдi, шешiмдi тең талқыға салады.
Жақсы шығарма - жанға дауа, тағылымды тұстарымен мәнді болып табылады. "Құлқын" атты әңгiмесiнде Т.Әлiмқұлов өз оқырманын көрсеқызарлықтан өмiрдiң мәнiн тек ақшамен, дүниемен өлшеген Бақдәулет секiлдi байлардың жексұрын қасиеттерiнен жирендiредi. Әңгiме кейiпкерлерi Бiлiсбай - бiрбеткей, тiк мiнездi, жаны нәзiк, әсершiл музыкант, атағы ел - жұртқа кеңiнен танымал әншi, ал, Бақдәулет - шiрiген бай, болыс, Бiлiсбайдың жиен ағасы.
Дүниеқоңыз Бақдәулет өзiнен ақша сұрай келген Бiлiсбайды тойына ән айтқызып, пайдаланып, алдап-сулап шығарып салады. Ашуланған Бiлiсбай өзiнiң әсершiл музыкант емес жазушы, тым құрыса журналист болмағанына өкiнедi. Сөзбен шағып, шымшыпаларлық тiлiнiң қысқалығына налиды.
Шығармада көбiне суреттелетiні - байлық, барлық, мадақтау, жалған жомарттық, екiжүздiлiк. Осының бәрi Бақдәулеттiң бiр басына сиып кеткендей. Жазушы шынайы өмiрдегi бақ пен дәулеттiң құлына айналған Бақдәулеттердi сын нысанасына алады. Ол өзiн "жазушымын, данышпанмын" деп санайды. Қаламгер де "Шыншылдық бiр табылса музыкадан табылар едi. Жүректi жарып шығатын лебiзге тең дүниеде тiл жоқ. Дыбыстың сиқырына тұсау жоқ. Сөйте тұра композитордың да Бақдәулетi бар. Жасандылықты, тасыр-тұсырды малданушылар түймедейдi түйедей етiп көрсетуден тайынбайды. Көкейсiз көкiректiң текiрегiн тексерiп жатқан сыншы және жоқ. Сайып келгенде қай салада болса да Бақдәулеттердiң тасы өрге домалайды" - деп ой салады. Көзi ашық, көкiрегi ояу музыкант Бiлiсбай арқылы Бақдәулеттiң бейнесiн аша түседi. Т.Әлiмқұлов әңгiменiң негiзгi айтылар ойын осы музыкант жiгiт Бiлiсбай арқылы өрбiтiп, сол арқылы түйiндейдi.
"Бiлiсбай кедiр-бұдыр көшеде сүрiнiп-қабынып бара жатты. Осы күйде ол қиялдың қайшылығын басынан кешiрiп келедi. Қазақ "ас адамның арқауы" деген. Тамағы тесiк пендеде құлқын бар. Мүмкiн, Бақдәулеттiкi дұрыс та шығар. Тұтам тiршiлiкте таршылық көрмей өткенге не жетсiн! Жалғанды жалпағынан баспаған серiлiк кiмге дәрi?!. "Осы менiң бiр ноқатым кем болмаса игi едi?!" - деп шошынды. Ол кембағал жолға шығып келедi. Артта қалған құлқындар оны табалап жатқандай. Алдында - белгiсiз құлқын!..." [6,76 б.]. Осы үзіндіден бiз автордың үлкен философиялық түйiндi ойларын бағамдай аламыз. Кедiр-бұдыр көшеде сүрiнiп-қабынып бара жатқан Бiлiсбайдың алдағы кедiр-бұдыр өмiрi, оның да сол белгiсiз құлқын жолында өмiр сүрудi ойлап келе жатқандығы байқалады. Жалпы, автор өз кейiпкерлерi арқылы өнерге адал болуға, адамгершілік қасиетті жоғары ұстауға үндейдi.
Қорыта айтқанда, адами қасиетке жат дүниеқоңыздық, мансапқорлық, атаққұмарлық сияқты тоғышарлық дерттер 60-80 жылдар прозасының ортақ мәселесі болғаны аян. Т.Әлімқұлов та осы жайттарды шығармаларында сыни тұрғыдан суреттей отырып, оқырманын адамгершілікті биік ұстауға, жақсылық атаулының жаршысы болуға шақырады. Ол қаламгер ретінде қазақ прозасында дәстүрлі халық мұрасын көркемдік тұрғыдан терең, шынайы, нәзік игерудің қайталанбас үлгісін жасады. Ұлттық ойлау мен пайымдаудың өзіндік ерекшелігін басты назарда ұстады.
Сафуан Шаймерденовтың адамгершілікті уағыздайтын әңгімелерінің бірі - "Селдің екпіні". Бұл әңгімесінде автор ерлі-зайыптылардың қарапайым күнделікті тіршілігі, іс-әрекеті арқылы олардың бар болмысын ашып береді. Қаламгер олардың мінездерін сипаттап жатпайды. Кейіпкерлерінің барлық мінез-құлқы іс-әрекеттерінен-ақ байқалып тұрады. Туындыны оқып отырып еріксіз езу тартасың.
Тұршабай мен оның жары Шәрбан жыл сайын жаз басталысымен балаларын алып, ауылдағы туысқандарын немесе куроттарды жағалап, қалаға жоламайды. Өздері қауіптен құтылып, аман жүрсе де үйде қалған дүние-мүліктерін ойлап, түні бойы көз ілмей шығады. "Оның есіне сервант толы қымбат сервиздер мен хрусталь, фарфор вазалар түсіп, кей түндерді ұйқысыз өткізетін. Әрине бәрін де араларына мақта салып, тас-түйін етіп қымтап, орнықты деген жерге қойып кетуші еді. Сөйтсе де, кім біледі, жасағанның жазымы боп, жер сілкінсе, ең алдымен кететін осы дүниелер ғой" [6,187 б.] деп суреттеу арқылы автор өз кейіпкерлерінің бойындағы сараңдық, дүниеқоңыздық қасиеттерін әшерелейді.
Ерлі-зайыптылардың жатса, тұрса ойлайтындары - дүние, мал-мүлік, байлық. Жақсы қызметке орналасып, ақшалы болу мақсатында Шәрбан диссертация қорғамақ болып, жазда қалада қалуға мәжбүр болады. Жазда жыл сайын қайталанатын сел туралы қауесет тағы да қалаға тарайды. Шығармадағы оқиғаға арқау болған нәрсе де осы сел. "Айнала тау қоршаған мына сәнді қалаға жаз болса-ақ бітті, қатер төнеді. Биігіректе, сонау қарлы шыңдардың арасында аузы мұрнынан келіп, мөймілдеп тұрған бір көл бар деседі. Сол көл жаздың сарша тамыз ыстығында тасып шығып... құдай сақтасын, тасып шықса, жолында жатқан мына сәнді қаланы бар ғой... тіпті аузың бармайды, әйтеуір пәлекеттің бетін аулақ ете көрсін деңіз".
Жандарын шүберекке түйіп, әр күндерін қорқынышпен өткізіп жүрген Тұршабай мен Шәрбан "тауды жарып өзенге бөгет орнатады" деген хабарды ести салысымен іле-шала жиналып, қаладан кетуге бел буады. Өздерімен бірге қымбат заттарын да көзі қимай жүктеп алған олардың барлық іс-әрекеті оқырманды еріксіз күлдіреді. Ақыры бар дүниесін сындырып тынған кейіпкерлер қалаға еш қауіп төнбей-ақ өзенге бөгет орнатылғанының куәсі болады. Автор осылайша күнделікті тұрмыста кездесіп жататын, яғни, дүние-мүлік жиюдың қамына әбден кіріскен адамдардың образын мысқылдап суреттеп шығады.
Осы әңгімесінде қоғамды жайлаған үлкен бір дерт - парақорлық жайлы да жазушы өз кейіпкерлерінің іс-әрекеті арқылы емеурінмен шебер жеткізеді. Бұл көрініс "Сөзіңнің өтетініне асыңды саласың, қасыңды саласың. Амал бар ма, тіпті Шәрбанның өзін де саласың. Ал сөзің жүрмейтінге танысыңды саласың, немесе танысыңның танысын саласың. Танысыңды, танысыңның танысын салу үшін оларға да өз тарапыңнан бірдеңелер салу керек қой" деген автор сөздерінен айқын аңғарылады.
Түйіп айтқанда, Сафуан Шаймерденовтың қай тақырыпты сөз етсе де ең басты ұстанымы - адамгершілікті ұлықтау. 80 жылдар прозасының ортақ мәселесі болған адамгершілікке жат дүниеқоңыздық, атаққұмарлық сияқты жағымсыз қасиеттерді әңгімелерінде сыни тұрғыда сипаттай отырып, қаламгер оқырманын адалдыққа, еңбекқорлыққа баулиды, ардан безгендерден іргесін аулақ салуға шақырады.
Руханияттың ерен үлгiсi - адамның адамдық қасиетi, ар алдындағы жауапкершiлiгi. Осы тақырыпта Сәкен Жүнiсовтiң "Жанторы" әңгiмесiн мысалға алайық.
Әңгiмеге арқау болған деталь - купеде келе жатқан Жанторы есiмдi жiгiттiң түсiнен шошынып оянуы. Жөн сұраса келе Жанторының қасындағы жолаушыларға түсiн өрбiте отырып өз басынан өткен жағдайды айтуы оқырманды да бiрден баурап алады. Автор кейiпкерiнiң әр сөзi арқылы алдыда айтылатын оқиғаның қызық болатынына шексiз сендiрiп, ынтықтырып қояды. Тiптi сол купеде Жанторымен бiрге өзiңiз келе жатқандай, ол әңгiменi сiзге ғана айтатындай әсер аламыз. Орта мектептi тәмәмдап, жоғарғы оқу орнының бiрiне оқуға түсуге талпынған Жанторы әдiлетсiздiк пен екiжүздiлiктiң, аярлық пен арсыздықтың құрбанына айнала жаздағаны оқырманды бей-жай қалдырмайды. Алматыға ат басын тiреген абитурент Жанторының бойынан ауылдың аңқылдаған аңғалдығын, тұнығы лайланбаған кiршiксiз көңiлдi көресiз. Ол бәрiне сенгiш, бәрiн де өз көңiлiндегiдей көредi. Жексембайдың жетегiнде жүргiзген де осы мiнезi. Қаланың нағыз алаяқ қуына айналған Жексембай Жанторыны қармаққа оңай түсiрген соң өзiнiң алдын-ала құрған жоспары бойынша жұмыс жүргiзедi. Дегенiне жеткен соң көзден таса болады. Оның жоспарын iске асырушы "ағай" да ақша алақанына түскен соң iзiм-қайым көрiнбей кеткен едi. Автор Жанторының басынан кешкен осы жай ауылдан келген талай қазақ баласының басынан кешкен оқиғасы. Бұған кiнәлi кiм?
Шығарма оқиғасының өн бойында осы сауал оқырман көкейiнде тұратыны анық: Аңғал Жанторыны кiнәлайсыз ба, әлде оны тақырға отырғызған Жексембайды кiнәлайсыз ба?
Автордың оқырманның ой таразысына салар сауалы осы. Қаламгер қоғамдағы парақорлық пен әдiлетсiздiң, адами құндылықтардың аза бастағанын алаяқ кейiпкерлердiң бейнесi арқылы суреттейдi. Бұл "дерттiң" дауасы - қоғамдағы келеңсiздiктердiң түп-тамырына балта шабу.
Қай жазушы болмасын шығармасында адам бойындағы ерекше ар-ождан, адамгершiлiк, рухани байлықты жоғары қояды. Шынында да адамға керегі адами қасиеттің негізі, яғни, осы емес пе?! Мәселен, С.Бақбергеновтiң "Адамға өмiрде не керек?" әңгімесін оқығанда жазушы оқырманды пiкiрталасқа шақырғандай әсер қалдырады. Шынында да Алла Тағала жаратқан екi аяқты пенденiң пешенесiне жазылған Жер-Ананың үстiндегi азды-көптi тiршiлiгiнде не керек? Әр оқырманның көкейiне ұялар сауал осы.
Әңгiменiң тууына себепкер болған "Правда" газетiнде басылған, кейiн бәйге алған Феодор Феодоровичтiң очеркi болатын. Адамға өмiрде не керек екенiн әңгiмеденi әр кейiпкер өзiнше топшылайды. "Қарапайым шаруа, егiншi дихан:
oo Адамға өмiрде бiр үзiм нан керек дер едi.
Ал сарыуайымшыл, қайғышыл бiреу болса:
- Адамға өмiрде бiр бүршек жер керек дер едi.
Осы сұраққа жауап берушi дүниеқор, сараң болса:
- Адамға өмiрде ақша, байлық керек дер едi.
- Адамға өмiрде атақ-даңқ керек, - дер едi мансапқор.
- Адамға өмiрде рақат пен тыныштық керек, - дер едi жатып iшер жалқау болса.
- Адамға өмiрде қызық, тамаша керек, - дер едi романтик [7,511 б.].
Әрине, тақырып - абстрактiлi ұғым. Қанша адам болса, сонша талғам, сонша көзқарас болуы заңдылық. Автор жоғарыдағы кейiпкерлерi арқылы рухани құндылықты талғам таразысына салады. Шынайылық, адамгершiлiктi өз қаћармандарының бойынан көргiсi келедi. Азғантай ғұмырда ар-намысты аяқ етпей, халықтық асыл қазынасымен сусындауға шақырады. Автор концепциясы нақты: халық үшiн игiлiктi iс тындырған жан ғана өмiрден өз орнын тапқан адам. Яғни, шығарма кейiпкерiнiң пiкiрiмен сабақтасақ: "адам сол өмiрдiң өзiн әрi сәндi, әрi мәндi етiп жасауға тиiс. Ол үшiн еңбек етер болар. Өмiрдi көркейте алатын еңбек өзiңдi де көркейтедi..." дегенге саяды. Жалпы, жан-дүниесi бай адам ғана өткен шақ пен бүгiнгi күннiң ортақ тағылымдарын адамгершiлiк пен әдiлеттiлiк тұрғысынан қорыта отырып, адамзаттың күрделi тағдырын түсiнуге тырысады.
Сонымен С.Жүнісовтің "Жанторы" әңгiмесi қысқа болса да онда салмақты ойдың түйіні жатыр. "Өмірдің даңғырап жатқан түп-түзу жолы жоқ. Өмір жолы - бұралаң. Сол жолда адамға талай қиындықтар кезігіп, басынан небір ауыр күйлер де өтеді. Бұлардың өзі адамның қайратына ғана емес, адамгершілігіне де үлкен сын" [8,144 б.] деген сыншы Н.Ғабдуллиннің пікірі С.Жүнісовтің кейіпкерлеріне арналғандай. Жазушы қай шығармаларында болсын өз қоғамының рухани-адамгершілік мәселесіне келгенде авторлық позициясын мейлінше ашық айтып отырады. Осы тұрғыдан келгенде, барлық жазушылар тәрізді С.Жүнісовтің де әңгімелерінің тәрбиелік, өнегелік мәні өте жоғары.
Әбіш Кекiлбаев шағын әңгімелерінде көбіне күнделікті өмірде кездесетін жайттарға мән беріп, адамдар арасындағы қарапайым тіршілікті сөз етуде өзіндік түйіндер жасайды, адамгершілік, моральдық мәселелерді көтереді. Ауылдағы тұрмыс-тіршілікті суреттеуде қазақтың ұлттық мінез ерекшелігі, өзіне тән әдет-ғұрып салты айқын танылып отырады. Сондай-ақ жазушы кейіпкер бейнесін сомдауда терең психологиялық талдаудың тың жетістіктерін игеріп, үлкен табыстарға қол жеткізген.
Ә.Кекiлбаевтың "Есболай" әңгiмесiнде iшкi монологты, психологиялық құбылыстарды салқынқандылықпен, сырттай авторлық баяндау арқылы бередi. Есболай қарттың санасындағы процестер тiкелей iшкi монолог арқылы өрбидi: "Жұрттың атасы баққан қойды бұның да атасы бақты. Жұрттың шешесi илеген пұшпақты бұның да шешесi иледi. Елдiң қаны төгiлген жерге бұның да қаны төгiлдi. Сонда одан не деп қорғақтайды? Бұл не деп бүгежектеуi керек сонда? Сен кеңсе бағып отырсаң, мен бақша бағып жүрмiн деп пе?.. Жұрттың iшi жарылып жүргенде, бұның басы жарылып жүруi мiндет пе екен! Қарап жүрiп қан қатып iш мерезденiп, өз буыңа өзiң тұншық та жүр деген қай құдайдың ойлап тапқан заңы..." [9,200 б.]
Суреткер Есболай қарттың iшкi күйзелiсiн психологиялық бейнелеу тәсiлдерi арқылы қадағалап, оның iс-әрекетiне сырттай сүйсiну арқылы беруге бейiм. Кейiпкер қоғамда iндетке айналып бара жатқан қағазбастылыққа, адами құндылықты да қатпа қағазбен өлшейтiндерге өш. Адамгершiлiгiң, иманың, абыройың мен беделiң бәрi де бастық бармақтап мөрлеген бiр-екi бет қағазға қарап қалған. Есболайша айтқанда: "Оқыған итке дауа бар ма? Аузымен айтпайтынын қағазымен айтады. Қолымен iстей алмайтынын қағазымен iстеп тынады. Бүгiнде алақандай ала қағаздың қолынан келмейтiнi бар ма? Шауып та алатын сол, жайып та жiберетiн сол".
"Әдетте бiз қаћарман проблемасын сөз еткенде, бұдан бiраз уақыт бұрын "қаћарман" деп көбiне - көп қолына жалау ұстап, көшеге ұрандап шығатын "ура, жасасын!" деп жұртқа "айрықша үлгi" көрсететiндердi уағыздап келген едiк. Мұндай түсiнiк-ұғымдардың бүгiнгi күнi уақыты өте бастағанын нақты өмiрдiң өзiнен көрiп - бiлiп отырмыз. Тiптi, айрықша "үлгi көрсететiн" кейiпкерлердiң бiржақты шығатыны, құрғақ идеалдың құрбаны болатынын да әдебиет әлемi ендi ескере бастағандай. Демек, ондай "айқалап" шығатын қаћармандар қоғамдық өмiрдiң кейбiр кезеңдерiнде белгiлi бiр роль атқарғанымен, түптеп келгенде ұзаққа шыдас бермейтiнi де айқындалып келедi. Көркем шығарма жасаудағы мұндай тәсiлдер, сайып келгенде, қазiргi ұрпақтың талғамын қанағаттандыра алмайтыны және шынтуайтында ескiре бастаған творчестволық тәсiл екенi тағы көрiнiп отыр" [10,35 б.].
Қоғамға қарай құбылып, құйқалы жердiң дәмiн татуға үйренген үлкен де, кiшi де кейiпкер көңiлiн қалдырған. Қаламгер де әңгiме қаћарманымен бiрге қамығады әрi оның азаматтық қалпынан айнымағанына сүйсiнедi. Себебi Есболайдың "атқа мiнiп, айқай салып, белсендi боп жүрiп, қартайғанда аса ұстап, таспиық санайтын Қалтай сияқты дүмше молдалығы да жоқ". Жалпы, әңгiмеде оқырманды ойға қалдыратын да осы.
"Керек адам" атты әңгiмесiнде кiшкене күнiнен тай құлындай тебiсiп өскен Сәрсенов пен Ержановтың уақытпен бiрге өзгергендiгi, сонымен қатар билiк-лауазымдарының да, тiршiлiк жағдайларының да ерекшелiктерi суреттеледi. Қала өмiрi, оның заңдылықтарына үйренген дала адамдары, ғылым, оқу т.б. қала мәдениетi автор суреттеуiнен тыс қалмаған. Десек те, Ержановтың мiнез, iс-әрекетi баяғы қалпынды. Автордың суреттеуiнше, абитуриенттен бастап министрге дейiнгi жұртпен түгел тiл табысады. Сөйтiп жүрiп, көрпесiн тұйықтамайды, төңiрегiне қайырымды, елпiлдей сөйлеп, лекiлдей күлетiн сол баяғы Ержанов. Зайыбы да өзiне сай-ақ жарқын, үйiне келген қонақты жылы шыраймен қарсы алатын қызыл шырайлы тамаша келiншек.
Ержанов жол түсiп Сәрсеновтың үйiне келгенде оған: "Қияңдының Архимедi боп жүре бермей, ғылымға да аралас. Жиған-тергенiңдi қолтықта да құдайдың көп командировкасының бiреуiн иемденiп, астанаға соғып кет. Айдалада адасып жүрген таутайлақтай сен неменi осы заманғы ғылымның бiр шаңырақ артқан қара нарына айналдырып жiберейiн", - деп тiлек бiлдiрген-дi. Ержановтың мақсаты - ауылдағы кәсiби деңгейде ғана шектелiп қалған досын бiлiм мен мәдениеттiң ордасына айналған киелi Алматыға алдырып, қырлы да сырлы ғылымның кәусар бұлағына ынта-ықыласын аударту. Яғни, оны қоғам мен ғылым үшiн керек адам болып тәрбиеленiп шықса дейдi. Мiне, Ержанов осы үшiн тәуекелге бел буып Алматыға келген едi. Тек, түрлi себепке байланысты қаладағы ғылым мен саясатқа етене араласа алмай, яғни ғылыми iлгерiлеуден қол үзiп қалған. Дегенмен, автор позициясында - ең басты құндылық - адамгершiлiк. Автор Ержанов секiлдi - кез-келген көзi ашық, көкiрегi ояу, саналы, парасатты, тәжiрибелi де бiлiмдi адамдарды, мәдениет пен саясат және ғылым жолындағы жолаушыларды қоғам үшiн, болашақ үшiн нағыз керек адам деп есептейдi.
Бүгiнгi көркемдiк прозада сапалық жағынан өзгерген кейiпкер портретi барлық болмысымен, психофизикалық мол мүмкiндiгiмен, қайталанбас құнарлы бояуымен көптеген тың түрлiк, стильдiк, көркемдiк iзденiстерге жол ашты.
Шығармада өз уақытындағы керек адам болып суреттелген кейiпкер - атақты Дәулетов. Дәулетов - өз уақытының ғана емес, өз ортасының, жолдас-жораларының, туған-туыс, таныс-тамырларының қажет, таптырмайтын адамы. Себебi ол әркiмнiң арманына айналған академиктiк атаққа ұсынылып отыр. Бұл, әрине, өзi үшiн де, өзгелер үшiн де қуаныш пен мақтаныш. Тiптi, көшеде болмаса басқа жерде көзге iлiге қалса, жұрттың:
- Мынау, Дәулетов қой! - дейтiн түкiрiгi жерге түспейтiн кейiпке ену "бақыты" тұр.
Жалпы, шығарманың айтар ойы - оқыған адам ғылымға керек, ғылым оқитындарға керек. Қоғамдағы әр нәрсе өзiнше қажет, адамның өзiнше бiр игiлiгi. Бiрақ солардың ең саңлағы ретiнде адамға керектiсi - сапалы бiлiм мен ғылым. Осыны бойына дарытқан адам ғана мемлекет үшiн керек адам болып саналады.
Адамгершілік мәселесі қай халықтың болмасын әдебиетінде сөз етіп келе жатқан ауқымды да мәңгілік тақырыптардың бірі. М.Мағауин де өз шығармаларында кейіпкерлері арқылы рухани жұтаңдықты, тоғышарлықты, зұлымдықты, басқа да жамандық атаулының бәрін қатты сынға алып отырады. Осы кезде сыншы С.Әшімбаевтың "Ал, нағыз жазушы - ол ең алдымен, асқарлы ойдың адамы, шын мәніндегі азамат адам. Азаматтықтың қайнар көзі - адамгершілік екені де баршаға мәлім. Демек, азамат жазушы дегеніміз шынайы адамгершіліктің жаршысы емес пе? Ендеше жұмыр жер төсінде гуманизмнің салтанат құруы - әскердің, атом бомбасының күші емес, әлемнің әйгілі гуманист жазушыларының рухани күші деп білеміз" [11,52 б.] деген пікірі ойға оралады.
Расында да "Көркем туынды адамды тек қана жағымды қаһарманны
іс үлгісімен тәрбиелеп, шабыттандырып, қанағаттандырып қана қоймайды. Сонымен қатар ол өзінің әлеуметтік, азаматтық пафосымен де, адамгершілік әуенінің биіктігімен де, әсемдікті әлпештеп, дәріптеуімен де, адам бойындағы асқақ сезімдерді ардақтап, оған мораль талаптарын қатаң түрде қоя білуімен де игі әсер етеді" [12,166 б.]. М.Мағауин әңгімелерінде қай тақырыпты сөз етсе де адамгершілік, ар-ұждан қасиетерді уағыздап отырады.
М.Мағауиннiң тырнақалды туындыларының бiрi - "Бiр уыс бидай" атты әңгiмесi Кеңестiк билiктiң қазақ ауылдарын колхоздастырып, аласапыранға түсiрiп жатқандағы ауыртпалық - Алмажанның масақтап жүрiп балалары үшiн алған бiр уыс бидайымен берiледi. Осы орайда орыс әдебиеттанушысы, ғалым А.Чудаковтың "Жеке жазушының шығармашылық поэтикасын айқындайтын көркемдiк компоненттер - заттар әлемi, кейiпкер, оқиға" [13,219 б.] деген пiкiрiн ескерген жөн.
Шолақ белсендi Қағазтай мен Арқатбай - санасы соқыр, қолындағы аз-маз билiкке мастанған пенделер. Тоғышар жандардың қу тамағы мен мансабы үшiн ар-абыройын сатқан жағымпаздар екенiн қаламгер де қадап айтады: "Ыза болған Арқатбай мен Қағазтай да қызып кетiп, темiр нәлдi орыс етiкпен қос қабырғадан жабыла тепкiледi...". Темiр нәлдi орыс етiк - деталь. Рухы әлсiз, опасыздардың ұлт мүддесiн, ұрпақ болашағын "орыс етiгiне" айырбастауы - қоғам қасiретi едi. Дегендерi болып тұрған белсендiлер - қай қоғамның да жегi құрты. Жазушы мұны дөп басып көрсетедi. Әйел алақанындағы бiр уыс бидайды ала алмаған Арқатбай мен Қағазтайға нәшәндiк үкiмi нақ: "Жабайы киргиз! Екеуiң жабылып бiр қатынның алақанын аша алмадыңдар. Ол бағана өлiп қалған! Келесi кезек сендердiкi болады...". Бұл үкiм - өзгенiң қолымен от көсеп үйренген отаршыл саясаттың үкiмi. Кеңестiк қоғамның қызыл белсендiсi болып жүрген екеудiң де еңбегiне естiгенi "Жабайы, киргиз!".
Қазақты iштей iрiтуге бағытталған, талай рухани құндылықтардан ада қылған қоғамға да жазушы iлтифатпен қарамайды. "Сегiз жасар Сәбит пен бес жасар Кеңес бағана, Кепеудiң кiсiлерi қыр басынан көрiнген кезде жан тапсырған болатын".
Қаламгер оқушының аузына оңай ас ұсынбай, ойына тосын сауалдар ұялатып, жанын жаңа iзденiстерге құлшынтады. Адамға адамнан жұмбақ ештеңе жоқ екендiгiн ұқтырады. Оның иығын жаншып, жүрегiн езетiн қай кесепаттың басында да тек өзi тұрғанын сездiредi. Байлық қуалаған ашқарақтықтың ел түгiлi жердi жұтатынын, билiк қуалаған баққұмарлықтың тұтас мемлекеттердi түгiмен жұтып, талай ұрпақтарды кiрiптарлыққа ұрындыратынын түсiнуге мәжбүр етедi. Адам үшiн де, қоғам үшiн де бар трагедияның басы - нәпсiге тежеу таба алмау екендiгiн ерiксiз мойындатады. Рух, ар-ұждан мәселесін ұлықтайды.
Жазушының ең алғашқы туындыларының бірі "Тіленші " әңгімесіне келсек, онда өмiрде өзiндiк "менiнен" айрылған, тек тiленiп күнделiктi нәпақасын тауып жүрген пенде туралы сыр шертедi. Оның күнделiктi тiрлiгi - алақан жайып ақша сұрау. Ар - абыройдың ауылын алыста қалдырған адамға - бұл кәсiбi үйреншiктi, өзiне ұнайтын жұмыс. Мақсатсыз, мағынасыз тiршiлiк. Жұрт оған жиiркенiшпен қарап, терiс айналса да - бұл пендеге бәрiбiр. Жерге басы жеткенше иiлiп, тағзым ету де ол үшiн - шартты нәрсе. Тек алақанға ақша түссе болды. Сол үшiн ол мүсәпiр кейiпке түсiп адамдарды алдауға да арланбайды. "Билетке ақша жеткiзе алмай тұрған болар" деп үш сомдық берген әңгiме кейiпкерi де ертеңiне дәл сол дауысты қайта естидi.
Шығармаға негiз болған оқиғаның қысқаша мазмұны осы. Оқырманның ой толғауына ұсынылған кейiпкер - тiленшi күнде болмаса да өмiрде кездеседi. Автор шешiм қабылдауды оқырман еншiсiнде қалдырған. Рухы өлген, адамдық болмыстан айрылған пенденiң ұлттың ауруы екенiн де жасырмайды. Бұрын-соңды қазақ тұрмысында болмаған, қол жайып қайыр сұратпаған халыққа қара дақ болып жабысқан iндеттiң түп-негiзiне назар аудартады.
М.Мағауиннiң "көркем туындыларын оқығанда, бұларда шертiлетiн сырлар сiзге адам жанының мөлдiр күйлерiн ағыта бастайды" [14]. Жазушының "Сентябрьде" деп аталатын әңгiмесiне арқау болған - Айтбай қарияның жай-күйi. Замандасымен кездесiп қалған Айтбай ақсақалдың ауылдасына айтқан әңгiмесiнен iшкi күйзелiсi айқын аңғарылады. Бар өмiрi ауылда өткен ақсақал кемпiрi қайтыс болған соң қаладағы ұлдың қолына келедi. Ақсақалды ұлы да, келiнi де құрметтейдi. Бiрақ қырда өскен қарияға қаланың қатып қалған "қасаң тәртiбi" ұнай қоймайды. Немересiнiң бетiнен сүюге зар қарттың жан күйзелiсiн түсiнер ешкiм жоқ. Келiнiнiң немересiне айтқан зiлдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz