Қылшық жүнді құйрықты қойларының өнімділігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе
8
1
Теориялық зерттеулер
12
2
Зерттеу жүргізу әдістемесі мен материалдары
29
3
Зерттеу нәтижелері
37
4
Ордабасы қой тұқымын өсірудің экономикалық тиімділігі
51
Қорытындылар
64
Ұсыныстар
65
Қолданылған әдебиеттер тізімі
66

Кіріспе

Президент - ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың "...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет", - деп көрсеткен "Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының негізгі бағыты" және "Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты халыққа жолдауында агроөнеркәсіп кешені алдында - "Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға" және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрімізді жаңартуға деген міндеттер қойылды. Осы орайда дәстүрлі қой шаруашылығында жаңа тұқымдар алу арқылы тұтынушылардың ет өнімдеріне сұранысын тудыратындай жағдай жасау мәселелері бүгінде өзекті саналатыны хақ. Қой шаруашылығы - қазақ халқының ежелден айналысатын кәсібі [1].
Республикамызда мал шаруашылығын өркендетудегі мүмкіндіктің ең бастысы 200 миллион гектар жер - табиғи жайылым мен шабындықтар. Жайылымның түрлері де неше алуан. Бізде жал - жал құмдар да бар, екі шетіне көз жетпес құлазыған шөлдер мен мидай дала да бар, белес -белес белдер де бар. Терең шатқал, шың, биік таулар да бар, мал қорығы сорлы сортаң ақжемтік жерлер де бар.
Ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі саласы болып табылатын мал шаруашылығы еліміздің халық шаруашылығында маңызды орын алады, халықты экологиялық таза бағалы азық-түлік өнімдерімен, ал өнеркәсіпті шикізатпен органикалық тыңайтқышпен қамтамасыз етеді. Кей өнімдерден дәрі және түрлі препараттар жасайды.
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігі мәліметтеріне қарағанда 2018 жылдың 1 қаңтарында еліміздегі шаруашылықтардың барлық категорияларындағы ірі қараның саны - 6 745, жылқы - 2 395, қой мен ешкі - 18301, шошқа - 819, түйе - 188, құстың саны 40102 мың басқа жетті [3].
Асыл тұқымды мал өсіру мал шаруашылығын интенсивтендірудің маңызды мәселесі болып табылады. Сондықтан заман талабына сай, асыл тұқымды мал өсіру ісін ұйымдастыруға және оның тиімділігін арттыруды түбегейлі жақсартуға, малдың тұқымдық және өнімдік қасиеттерін жетілдіру жөніндегі жұмыстарды күшейту керек.
Соңғы уақытта, әсіресе таяудағы жылдар ішінде ауылға деген түбегейлі бетбұрыс жасалып, шаруаны жердің егесі етуге, шаруашылық жүргізудің, ынталаландырудың жаңа формаларын енгізуге, ең бастысы - азық-түлік проблемасын шешуге мүмкіндік беретін заң күші бар бірқатар маңызды құжаттар қабылданды.
Мал табындарын жетілдіру мен оларға генетикалық реконструкция жасаудың күрделі селекциялық
міндеттерін жаңаша, барынша тиімді шешуге мүмкіндік беретін жаңа өнімділігі мол мал топтарының дамуына ерекше мән берілуі тиіс. Шаруашылықтарда мал азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын ұдайы жетілдіру, шаруашылықты жүргізудің жалпы мәдениетінің өсуі асыл тұқымды мал өсіру жұмыстарының тиімділігін едәуір арттыруға септігін тигізуде. Терең жүргізілетін селекциялық жұмыстар мал өнімділігін тез жоғарылатып, мал шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісін арттыруға себепші болады. Еліміздің мал шаруашылығын сапалы өзгерту, селекцияның мал шаруашылығын дамытудың қазіргі жағдайларына сай келетін барынша жетілдірілген жаңа әдістерін жасау, ет, сүт, жұмыртқа, жүн және басқа да өнімдер өндірудің интенсивті технологиясын кеңінен енгізу зоотехния ғылымының алдында тұрған бүгінгі күнгі басты талаптардың бірі болып табылады.
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі күні нарықта етке деген сұраныс қызып тұрған уақытта қой өсірудің экономикалық тиімділігі басқа мал шаруашылығына қарағанда әлдеқайда жоғары. Өйткені, еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлерінде жыл бойы жайылымда болатын қой шаруашылығын дамыту арзан өнім алудың табыс көзі. Қой шаруашы-лығының тиімділігі қойдың өсімталдығы және табиғаттың қатаң жағдайларына төзімділігі, қуаң жерлердің жұтаң жайылымында да өзіне қажет корек таба алатыны. Қой малының артықшылығын толық игеру үшін замана талабына қарай нарықтағы сұранысты қанағаттандыра алатын сапалы жүн және ет беретін өнімділігі жоғары қой тұқымын өсіру тиімді.
Республика нарықтық жағдайға көшкен соң, мемлекеттік және жекеменшік ұйымдар қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын, еділбай және гиссар тұқымдарын күрделі шағылыстыру арқылы өнімді жаңа ордабасы қой тұқымы шығарылды. Бүгінде елімізге өнімді ордабасы қой тұқымының үлесі дамуда. Етті-майлы ордабасы қой тұқымының 90% Оңтүстік Қазақстан облысында өсіріледі.
Жаңа тұқым құрамында Бадам тұқымішілік типі (төрт зауыттық желілі) және Шәуілдір зауыттық типі (екі зауыттық желілі) бар.
Жұмыстың мақсаты: Ордабасы қой тұқымының өнімділік қасиеттерін зерттеу
Алға қойған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Ордабасы қой тұқымының дене өлшемдерінің көрсеткіштерін есептеу;
- Ордабасы малдарының тірілей салмақ көрсеткіштерін анықтау;
- Ордабасы қой тұқымының сойыс нәтижелерін анықтау;
- Ордабасы қой тұқымын өсірудің экономикалық тиімділігін есептеу;

1 Теориялық зерттеулер
1.1 Қазақстандағы етті-майлы қылшық жүнді құйрықты қой шаруашылығы және дамуы

Қазақстанда ауыл шаруашылығы, оның ішінде қой шаруашылығы ежелден негізгі өндіріс саласы болып келді. Ол халықты азық-түлікпен (жүн, сүт, май, қой және қозы еттері, тоңмай және т.б), жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен қамтамасыз етеді.
Жартылай шөлейт жайылымдардың табиғи мүмкіндіктеріне жақсы бейімделуінің арқасында құйрықты қойлар арзан әрі жоғары сапалы ет өндіретін мал болып табылады. Республикамызда бірнеше жылдар бойы жүргізілген селекциялық - асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде жақсар-тылған қылшық жүнді құйрықты қойлар көптеп саналады. Олар шөл және шөлейт аймақтардың климаттық жағдайларына жақсы бейімделген, жоғары сапалы етті-майлы, жүн өнімділігімен ерекшеленеді [4].
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы тұқымы Қазақстанда ертеден қалыптасқан тұқым. Бұл тұқым еділбай тұқымының қойына қарағанда салмағы төмендеу, құйрықтары кішілеу келеді. Шөл және шөлейт аудандардың жайылымдарына бейімделген, конституциясы мықты. Сондықтан қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы тұқымы еділбай тұқымының қошқарларымен будандастыру нәтижесінде өнімділігі арттырылып, сапасы жақсартылуда.
Қылшық жүнді қой шаруашылығында тірілей салмақ - басты, ал жүн түсімі - қосалқы белгі ретінде зерттеледі. Қылшық жүнді құйрықты қойлардың тірілей салмағы артуымен бірге жүн түсімі мен сапасы, сүйектілігі тағы басқа көрсеткіштері жоғарылайды.
Қылшық жүнді қой шаруашылығында малдың ірілігі мен еттілігі бағалы қасиеттер болып есептеледі - делінген К. Қанапиннің зерттеуінде [5].
Қылшық жүнді құйрықты қойлар мен басқа да қой тұқымдарының ішінде биологиялық және шаруашылықтық бірқатар айтарлықтай артықшылықтарымен ерекшеленеді. Қойлар өзінің биологиялық көптеген құндылығының және дене бітімдік ерекшеліктерінің арқасында, ең алдымен өзінің жоғары бейімделу қабілетіне байланысты жыл бойғы жайылымға, шөл және шөлейт жағдайларға неғұрлым бейімделген малдар. Сонымен бірге қой өсірудің негізгі бағыттарының бірі болып табылатын арзан және жоғары бағалы қой етінің негізгі көзі болып табылады.
Қазіргі кезде етті-майлы құйрықты қойларға сұраныс өсіп отыр. Нарық экономикасы жағдайында ауылшаруашылық өндірістеріне тиімді ұсыныс үлгілерін енгізу, асылтұқымды малдарды өсіру, жоғары өнімді отар құру сияқты жұмыстар отандық ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін өндірушілердің ауқымын кеңейтуге жағдай жасайды. Нарық отандық жоғары сапалы арзан өнімді қажет етеді, сұранысты қанағаттандыру үшін әсіресе етті-майлы бағыттағы қой тұқымдарының санын 3-4 есеге көбейту керек.
Қазіргі таңда қылшық жүнді қойлар азықтың өнімдері ет, май, сүт, өнеркәсіпке, халық шаруашылығына қажетті аса бағалы шикізаттар: қылшық жүн, тері, елтірі өндірудің көзі ретінде өсіріледі. Соның сыртында, бұл қойлар ғасырлар бойы өз жерлеріне әбден үйренген, жергілікті генетикалық қор ретінде келешек селекциялық ізденістер үшін керек. Сондықтан, бұл баға жетпес байырғы тұқымдарды таза сақтай өсірудің келешек үшін маңызы зор.
Қылшық жүнді қойларға тондық, елтірілік, етті-майлы, етті-жүнді, етті-жүнді-сүтті қой тұқымдары жатады. Бұлардың ішінен Қазақстан үшін маңызы бары етті-майлы қойлар. Сондықтан осы тұқымдарға кеңінен тоқталайық. Ол тұқымдар: еділбай қой тұқымы, қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы, сарыарқа қой тұқымы. Аталуына сай бұл топтағы қой тұқымдарының негізгі өнімдері ет пен май. Негізгі алғашқы шыққан отаны Оңтүстік Батыс Азия. Сол жерден Орталық Азияға, Оңтүстік және шығыс Африкаға, Батыс Қытайға тараған. Бұл қой тұқымдарына моңғолдың, қалмақтың, өзбектің қылшық жүнді қойлары және гиссар қойы жатады. Етті-майлы қой тұқымдарының ерекше қасиеттерінің бірі қиыр Оңтүстік пен орталық Азияның шөл-шөлейт, құм мен құмайт жерлерінде өмір сүруге және жыл бойы жайылымда болуға дағдыланған, сусыз су тапшы жерлерге үйренген, жүйрік, ұзын алыс жолдар мен жайылымда айдауға шыдамды, таулы жерлерге де төзімді малдар.
Көп ғасырлар бойы өте қатаң табиғат жағдайында өсіріліп келгендік-тен етті-майлы қойлар өзінің мықты дене бітімімен, шыдамды-көнбістігімен, жақсы дамыған ірі денесімен және сүйектерімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, бұл тұқымдардың тез өсіп жетілгіштігі, сүттілігі, жайылымда семіргіштігі, сирек шөпті жайылымды жақсы пайдалануы және су тапшылығына төзімділік қасиеттері де өте жоғары. Бұл қой тұқымдары табиғаттың қатаң жағдайына, жем-шөптің жоқ немесе тапшы болып қалатын кезеңдеріне бейімдеу нәтижесінде жайылымның мол, жақсы кезінде денесіне азық қорын жинап алуға үйренген. Ол табиғатына жарасымды және қалыпты құбылыс ретінде енген. Сондықтан етті-майлы қой тұқымдары жайылым қорының мол, жақсы кезінде өз денесіне (құйрығына, ішіне) мол етіп май жинап алады да, оны азықтың кемтар, жайылымның нашар кезінде шетінен жұмсай бастайды. Сондықтан дене үлкендігіне, салмағына қарай құйрығы 15-20 кг, кейбір тұқымдарда одан да көп құйрық май жиналады. Құйрық майларының дәмі мен азықтық сапалары тері астындағы және іш майларынан әлде қайда жоғары болады. Академик Иванов М.Ф. "Қазақы құйрықты қой еті өте дәмді, ал құйрық майын сары маймен теңестіруге болады" деп жазған. Сондықтан да кіші Азия, Орталық Азия халықтары құйрық майын өте құнды тамақ өнімі ретінде қолданады.
Кешегі Кеңес Одағының кезінде биязы жүнді қой тұқымдарын шығару үшін жаппай будандастырудың салдарынан етті-майлы тұқымдар азайып, кейбір аймақтарда жойылып та кетті. Ал қазіргі нарық заманында баяғыдан жергілікті жерде өсіріліп келген етті-майлы қой тұқымдары бәсекелестікте жеңіске жетіп келеді. Еуропаның өзінде (Франция, Германия және т.б.) қазір қойдан келетін табыстың 70-80% оның етінен түседі екен. Ал біздің қазіргі кезде өсіруге ең пайдалы қойларының осы етті-майлы қойлар болғаны да шындық. Мүмкін Қазақстанда таза, сапалы жүн өсіріп оны жуып-тазартып, жоғарғы технологиядан өткізуді үйренсек биязы, биязылау жүнді қой өсіріп көп пайда табуға жол ашылар. Ал қазірше, ең пайдалы қой-біздің қазіргі технологиялық деңгейімізде - ол қазақы құйрықты қой және оның будандарын өсіру болып отыр.
Қазіргі уақытта етті-майлы қойлардың барлық шаруашылықтардағы саны 3,4 млн. бас. Солардың ішінде 95,0% жуығы жақсартылған қылшық жүнді құйрықты және 2,6% таза тұқымды қойлар, қалғаны дегерес және қазақтың жартылай қылшық жүн тұқымды қойларына жатқызылады.
Еділбай қой тұқымы - қазақтың құйрықты қойларының ішіндегі ең ірісі, жүндестігі жөнінен де ең тәуірі. Сондықтан қазақтың қылшықты жүнді қойларын асылдандыру үшін де кеңінен қолданылып келеді. Бұл тұқым халық селекциясы нәтижесінде қалыптасқан тұқым. Табиғат ортаның құбылысына, өзгеруіне өте тез бейімделеді. Еділбай қойы ірі, биік, сүйегі шымыр, аяқтары ұзын және әлді, тұрқы ұзын, кеуделі, арқа сүйектері кең біртұтас мықты, бас сүйегі үлкен, тұмсығы дөңес, құйрығы үлкен, құлағы жалпақ, салпақ. Жергілікті жердің табиғатына өте көнбіс, қысы-жазы жайылымда бағыла береді, өте жақсы тебіндейді. Еттілік-майлылық жағынан гиссар қойынан ғана аздап кем түседі. Қошқарлары 100-110 кг, саулықтары 73-75 кг тартады. Таңдаулылары 162,126 кг-ға дейін жетеді. Қозыларының туғандағы салмағы 5,5-6,0 кг, ал 4 айлығында еркек қозылар 45-47 кг, ұрғашылары 40-42 кг тартады.
Еділбай қойының жүні де салыстырғанда басқа қылшық жүнді қойлардан көп сапалы болады. Қошқарлардан 3-3,2 кг, саулықтардан 2,3-2,6 кг жүн қырқылады. Қозыларынан күзде 0,5-0,7 кг жүн алынады. 100 саулықтан 110-120 қозы береді.
Қазіргі кезде Еділбай тұқымы Батыс Қазақстанда көптеп өсіріледі, сонымен бірге Қарағанды, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарында жақсартушы тұқым ретінде қолданылады [6].
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы - бұл тұқым Қазақстанда ертеден қалыптасқан. Әрбір аймақта өзінің жергілікті тұқымдары шығарылған. Еділбай қойынан кішірек, өнімділігі де төмендеу. Бірақ жергілікті жерлердің ауа райы, азықтық жағдайына жақсы бейімделген қойлар. Соңғы жылда бұлардың көпшілігі Еділбай қошқарларымен будандастырылып, өнімділігін көтеріп жатқан шаруашылықтар аз емес. Бұл қойлардың қошқарлары 90-110 кг, саулықтары 60-70 кг, қозылары енесінен айырғанда 35-40 кг тартады. Еттілік қасиеттері жақсы. Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы - дене бітімі шымыр, сүйегі берік, басы орташа, тұмсығы түзу, не сәл дөңестеу. Мойыны аса ұзын емес, кеудесі кең, жоталы. Сирақтары ұзын, тұяқтары өте мықты. Қойлардың түсі, көбінесе қоңыр, қызғылт сары, көк және қара болады. Қошқарының тірідей салмағы 90 - 110 кг, саулығы 60 - 65 кг тартады, олардан тиісінше 3 - 3,5 кг және 1,8 - 2,2 кг жүн қырқылады. Әр 100 саулықтан 105 - 112 қозы алынады. Енесінен бөлген кезде еркек қозылар 34 - 37 кг, ұрғашылары 32 - 35 кг салмақ тартады. 4 - 5 айлық еркек қозылардың сойыс шығымы 50 - 52% болады. Қазақстанның барлық облыстарында өсіріледі.Бұл қойларды өсіріп, келешекте жақсы пайда көруге әбден болады [7].
Сарыарқа қой тұқымы - 1994 жылы тұқым ретінде бекітілді. Көптеген ғалымдардың зоотехник селекционерлердің ұзақ жылғы мақсатты еңбегі нәтижесінде шығарылған. Авторлары ЕсентаевЕ.,ҚанапинК., КенжетаевН., БайкеновС., СәлкебаевС., КүзембаевК., Ахатов А[8] және т.б.
1970 жылдардан бастап еділбай қойымен жақсартылған Орталық Қазақстанның жергілікті құйрықты қылшық жүнді қойларын ақ және ақсұр жүнді қойлар шығару үшін Қарағанды облысындағы Сарысу, Жеңіс кеңшарында селекциялық ғылыми жұмыстар басталған. Көп жылғы іріктеу, сұрыптау, жұптау мақсатты жұмыстардың нәтижесінде орталық Қазақстанда Сарыарқа қылшық ақ, ақсұр жүнді құйрықты қой тұқымы бекітілді. Бұл қой тұқымының екі типі бар: жаңаарқа және сарысу. Қошқарлары 85-90 кг, кейбіреулері 100 кг дейін, саулығы 60-65 кг тартады. 100 саулықтан 85-90 қозы алынады. Қозылары туғанда 4,0-4,6 кг, енесінен айырғанда 30-36 кг тартады. Қошқарлары 2,5-3,0 кг, саулығы 2,0-2,5 кг ақшыл, сұр жүн береді. Басқа биологиялық қасиеттері қазақы құйрықты қойларға ұқсас, қатаң табиғатқа көнбіс. Жыл бойы жайылымға үйренген. Қары өте қалың қыста ғана қосымша азық беріледі.
Сарысу типі жаңаарқа типінен ірілеу, төлшілдігі молдау (100 қозыға дейін, одан да көп төл береді). Бұл тұқым Қарағанды облысына аудандастырылған, бірақ басқа қатаң табиғатты өлке-аймақтарда да өсіруге болады [8].
Ғиссар қойы -- қойдың бір тұқымы. Жүні -- қара. Майлы-етті тұқымы құйрықты қойдың түрі. Салмағы 180 килограммға дейін жетеді. Гиссар қойы -- жүні қылшық, еті майлы келетін құйрықты қойдың бір тұқымы. Еркек қойының тірілей салмағы -- 130-140 кг, саулығынікі -- 80-100 кг. Сойғаннан соң 58-60 кг ет, ал бордақылаған еркек қойы 35-40 кг май береді. Гиссар қойы көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанда, аздап Қырғызстан мен Қазақстанның кейбір аудандарында өсіріледі. Тәжікстанда, Ғиссар деген жерінде шығарылған [9].
Ордабасы қой тұқымы оңтүстік ғалымдарының 21 жылдық еңбегінің жемісі. Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын Еділбай және гиссар тұқымды қошқарлармен будандастыру арқылы дүниеге келген жоба 2012 жылы патенттелді.
Жаңа тұқымның ерекше белгілері - жоғары салмағы, ет шығымы және төмен мөлшердегі жүн түсімі. Ересек аталықтарының тірі салмағы 120 келіден асады. Ғалымдар бұл жобаны қолға алғалы 20 жылдан асыпты. Селекциялық жұмыстар үшін қылшық жүнді құйрықты қазақы қойлардың аналықтары мен Еділбай және гиссар тұқымды қошқарлар іріктелген. Будандарды өзара шағылыстыру арқылы алынған Ордабасы қойының төлі де өзі қатарлы қозылардан анағұрлым ірі. 4 айлық еркек марқаның салмағы 45 келіге дейін жетсе, ересек аталықтары 120 келіден аса ет береді екен [10].

1.2 Қылшық жүнді құйрықты қойларының өнімділігі

Төлдің өсуі мен дамуына, оның тез жетілушілігіне сүт өнімділігінің деңгейі ғана ықпал етіп қоймайды, оған, сонымен бірге, ата-енелерінің үлкендігі де әсер етеді. Мысалы, тірі салмағы жоғары ата-енелерден алынған 4-4,5 айлық еркек және ұрғашы қозылардың тірі салмағы, майда тұқымдылардан алынғандардан 3,1-2,0 кг, ал 16 айлық кезінде - 5,8-3,8 кг басым түседі. Тірі салмағы 105 кг тартатын қошқармен салмағы 60 кг аналықтан алынған еркек және ұрғашы тоқтылар енесінен айырған кездерінде майдарақ ата-анадан алынған өз тетелестерінен жыныстарына сәйкес 0,73-0,7 кг, 16 айлығында - 2,1-1,4 кг ауырырақ болған. Тірі салмағы 70 кг болған аналықтарды 105 кг тартатын қошқарлармен шағылыстырғанда алынған қозылар 16 айлығында 90 кг қошқардан алынған сол жастағы қозылардан 4,0 -3,5 кг ауыр тартқан. Демек, шағылыстырудың барлық варианттарында да төлдің тез жетілгіштігіне, дамуына және өсуіне тұқымдық қошқарлардың ететін ықпалы сезіліп тұрады [11,12].
Әр түрлі тұқымды қойлардың сүттілігінің, оның сүттерінің химиялық құрамының бірдей болмауы, шамасы, қозылардың салмақ қосу бірлігіне жұмсалатын сүттің мөлшеріне ықпал етсе керек. Сүттілігі жоғары, сүтінде май мен ақуыз көбірек болатын солтүстік мал шаруашылығы ҒЗИ-ның тәжірибе қожалығындағы кроссбредті аналықтары дені сау, жақсы дамыған төл өсірген. Мысалы, олардың қозыларының тәуліктік орташа салмақ қосуы 260-280 г құрап, май, ақуыз және сүттілік көрсеткіштері төмен болатын биязы - қылшық жүнді қойларға қарағанда 37,5 -55,5% жоғары келетіні анықталған [13].
Қазақта еділбай койларын ертеден сұрыптап, дені сау, сапалысын ұстауга көңіл аударған. Мал тұқымын асылдандырудың басты бір шарты да осы. Денсаулығы, тұрпаты, табиғи болмысы талапқа сай келетіндерін бөлек бағым-күтімге ұсталады. Осылай іріктеліп, сұрыптала береді [14,15,16].
Тоқты қошқарларының салмағы сақа қошқар салмағының 60-65%, ал тұсағының күздегі салмағы саулықтарының 85-90% дейін құрайды. Еттілік касиеті жоғары, 6-7 айлық марқаны сойғанда 24-25 кг, ісегінен 39-47 кг таза ет түседі [17, 18, 19, 20, 21].
Бальмонт В.А. [22] мәліметтерінде келтірілгендей еділбай, бесата, бағаналы, тама тармақтары қолданылып шығарылып, 1999 жылы сынақтан өткен сарыарқа құйрықты қылшық жүнді қой тұқымы жаңаарқа және сарысу тұқымдық типтерінен тұратыны анықталған. Бұл қойлардың ет-май өнімділіктері жоғары, сонымен бірге тоқыма және жүннен дайындалатын ұлттық бұйымдар дайындауға жарамды ақ және ақшыл сұр қылшық жүн береді. Саулықтардың тірілей салмағы 65-68 кг, қошқарлардың салмағы 95-100 кг болса; бұл көрсеткіш 4-4,5 айлық қозыларда 35-40 кг жетеді. Мал Орталық Қазақстанның шөлейт және қуаң далалық аймақтарына жақсы бейімделген. Еділбай қойларының құйрығы, түйенің өркеші секілді, малдың көп сусамауына әсері үлкен. Сондықтан ол қолайсыз кезеңде қоректік заттармен сүйемелдейтін қордың бір көзі болып табылдаы. Еділбай қойлары кұйрығының тағы бір тамаша қасиеті каншама май бітсе де оның жүрекке, өкпеге ешбір зияны тимейді. өйткені кұйрықтың қан тамыры жүйесі денесінікінен басқаша құралған.
Еділбай қойынан алатын өнімді, оның күйіне, кұйрық майына қарап, есеп жасай алады. Семірген қонды саулықтар күткен өнімнің қай-қайсысынан да бере алады [23].
Республика халқын жоғары өнімді қой етімен қамтамасыз ету мәселесі мал тұқымдарының, типтері мен тармақтарының өнімділіктерін ұдайы арттыру генетикалық селекцияның және биотехнологияның соңғы жетістіктерін пайдалана отырып, жойылып бара жатқан аса бағалы құйрықты қойлардың гендік қорын толықтыру арқылы да жүзеге асырылуы тиіс.
Ауыл шаруашылығын жаппай жекешелендіруге байланысты өнімділігі жоғары мал топтары жойылып немесе өнімділігі төмендеп, малдардың саны азайды. Шағын шаруа қожалықтарында малдың тұқымдық, өнімділік қасиеттерін жетілдіру үшін селекциялық, әдістерді локальды колданылып кеңінен қолдануға мүмкіндіктің жоқтығы ғылыми қызметкерлер мен жас мамандардың санын қысқарту нәтижесінде іске асуда.
Медеубековтің К.У. [24] деректерінде әлемдегі қой шаруашылығының өркендеу бағыты мынадай: халықтың азық-түлікке деген сұранысының өсуі және жүн орнына жоғары сапалы жасанды шикізаттың жаппай қолданылуына байланысты қой етін, әсіресе қозы етін өндіру жоғарылауда.
Соңғы жылдары елімізде өсірілетін құйрықты қой тұқымдарының үлесі күннен-күнге арта түсуде. Бұл қойлар бұрынғы биязы және биязылау жүнді қой өсіретін аймақта да жергілікті қойды еділбай қошқарларымен будандастыру арқылы немесе таза тұқымды құйрықты қойларды сатып әкелу арқылы көбейіп келеді. Мұның басты себебі - қой етіне қарағанда биязы және биязылау жүн өндірудің экономикалық тиімділігінің әлдеқайда төмендігі, соның нәтижесінде ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің жоғарыда аталған қой тұқымдарын өсіруге қызығушылығының аздығы болып отыр.
Солай бола тұра, кейбір ғалымдардың ойынша, болашақта биязы жүнді қойдың маңызы төмендемек емес, тіпті олардың жүнін әлі де жіңішкерте түсу қажет. Қазақстанда қой шаруашылығы болашақта 4 бағытта дамып, биязы жүнді - 45%, биязылау жүнді - 6%, құйрықты - 34%, қаракөл - 34%, көлемінде қалады деп тұжырымдауға болады [25].
Мырзабековтың С.Ш. [26] пайымдауынша алдағы жылдары жылына 3,5-5,0 млн қойдың кем дегенде 60% еркек тоқтылары етке сойылып отырады, олардың еті мен қоса, терісін дұрыс өңдеп, ұқсату да еттің өзіндік құнын төмендетіп, сапалы қой өнімдерін өндіруді арттыруға мүмкіндік береді [27].
Медеубеков Қ.Ү., Қасымов К.М., Есенқұлова Ж.Ж [28] сияқты ғалым-дардың зерттеуінше қой етін өндіруді арттырудың негізгі шарты - қой шаруашылығын интенсивтендіру болып табылады. Әлемдік рынокта қозы еті мен жас қой еті жоғары бағаланады. Ал бұл өнімдерді көтеру үшін негізінен әр түрлі қой тұқымдарын будандастыру жиі қолданылады
Дүние жүзіндегі барлық мемлекеттерде ет бағытындағы қой шаруашылығын дамытудың ұлттық жоспары жасалып, іске асырылуда. Елімізде құйрықты қой тұқымының ет өнімділігінің генетикалық мүмкіндіктері ескерілмей келді. Ал, бүгінгі таңда бұл саладағы өндірілетін бүкіл өнімнің жалпы құнының 80-90% қой етінің үлесіне тиеді, сондықтан ет бағытындағы қой шаруашылығын өркендетуге баса көңіл аударылуы заңды нәрсе.
Нарықтық экономика жағдайында еліміздің қой шаруашылығы жас қой етін өндіруге, яғни қозылары туылған жылы жоғары қарқында өсіп-жетілуімен, азықты өнімге тиімді айналдыру қасиетімен және қоршаған орта әсеріне төзімділігімен ерекшеленетін құйрықты қой тұқымдарын өсіруге мамандандырылуда.
Бұл талаптарға еділбай, сарыарқа, қазақтың қылшық және ұяң жүнді құйрықты қойлары сай келеді. Олардың ең маңызды биологиялық ерекшеліктеріне тез жетілгіштігі, малдытауарлық мақсатқа ертерек, жас кезінде пайдалану мүмкіндігі жатады, бұл қасиеттері түптеп келгенде тірілей салмақ өсіміне жұмсалатын азық шығынын төмендетеді.
Құйрықты қой ұшаларының басты ерекшеліктері бұлшық еттері жақсы жетіледі, биологиялық және тамақтық құндылығы жоғары.
Сыртқы нарық кеңістігінің талаптарын және өндірістің шикізатқа деген сұранысын қанағаттандыру, қалалар мен ірі елді мекендерді қой етімен жыл бойы қамтамасыз ету ісінде басты бағыт етті-майлы өнімді қылшық жүнді қой өсіру болып саналады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлардың қозылары мен тоқтыларын қарқынды өсірудің технологиясын қолдану және бордақылау арқылы оларды 4 айлығынан бастап кез-келген жас кезеңінде етке союға болады.
Шаруа қожалықтары нарық сұранысын тез сезінгендіктен, олар бүгін,биязы жүнді емес, қылшық жүнді құйрықты қойларды өсіруге бағыт алып отыр.Қазіргі кезде еліміздегі құйрықты қойлардың едәуір бөлігін өнімділігі төмен қазақтың қылшық жүнді құйрықты, биязы-қылшық жүнді және будан қойлар құрайды, ал асыл тұқымды мал үлесі небәры 3-4% құрады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлар өздерінің бейімділігі, төзімділігі және шөл және шөлейт зоналарға тән табиғи жайылымдардағы шөптерді жыл бойы пайдалана алуы, сонымен бірге тез жетілетіндігі бойынша басқа бағыттағы қойлар арасында өзіне теңдесі жоқ жануарлар болып есептеледі. Тез жетілуге жоғарғы дәрежедегі қабілетті, ірі денелі, салмақты етті-майлы қойларды шығару - тауарлы қожалықтарда енесінен айырған кезде тірілей салмағы - 35-36 кг, ал асыл тұқымды қожалықтарда - 40-42 кг дейін жететін қозыларды алуға мүмкіндік береді.
Қанапиннің Қ.Қ. [29] зерттеуінше қазіргі күнде тұқымды таңдағанда, оның, жергілікті жайылым зонасында өсірілуіне биологиялық ерекшеліктерінің сәйкес келуімен бірге, сол тұқымды қойлардан өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне де баса назар аударылатындығын айтады. Автор, етті-майлы қой шаруашылығының, күтіп-бағу мен азықтандыру үрдістерінің, тұқым асылдандыру және өнімдерін қайта өңдеу жүйелерінің барлық технологиясын толық жүзеге асыруға қаржы аз жұмсалатындықтан, бұл сала республикамыздың көптеген аймақтарында жоғары тиімді салаға айналуы сөзсіз деген тұжырым жасайды.
Қазақстандағы етті-майлы қойлар арасында жетекші орын еділбай қойының үлесіне тиеді. Еділбай қойы - халықтың тұқым асылдандыру жұмыстарының арқасында жетілдірілген байырғы етті-майлы тұқымды қойларының ең мәдениеттендірілген түрі деген пікір жасайды. Бұл қой тұқымы республиканың барлық аймақтарында өсіріледі [30.

1.3 Етті-майлы жаңа Ордабасы қойларының селекциялық негіздері және шаруашылықта пайдалану

Ауыл шарушылығы малдарын іріктеудің қарапайым түрлері ежелден малды қолда ұстап пайдалана бастаған.
Қазіргі кездегі дамып жетілген селекциялық жұмыстардың ең бір қарапайым іріктеу жұмыстары сонау мал шаруашылығы пайда болып оларды қолға үйрете бастаған кезден қолдана бастаған.
Мал тұқымы - адам әрекетінің нәтижесі. Оның өнімділік және асыл тұқымдық қасиеттерін жоғары деңгейде сақтау үшін құрылымдық бірліктерінде ғана емес, сонымен бірге тұтас алғанда тұқымның өзімен де асыл тұқымды мал өсіру ісінің сындарлы жүйесі жүргізілуі керек. Осыған байланысты тұқыммен 10-15 жылға арналған тұқым асылдандыру жұмысының жоспары жасалып,онда селекциялық жұмыстың негізгі бағыты айқындалады. Асыл тұқымды мал өсіру ісіне басшылық ету қолда бар тұқымдарды әрі қарай жетілдіретін және жаңа тұқым шығаратын селекциялық орталықтарға жүктеледі. Мұндай орталықтар тұқым малын, оның ішінде әр түрлі аталық із, аналық ұялар құру, оларды өзара үйлесімді шағылыстыру, тіпті тұқымды таза өсіру немесе басқа тұқым малымен будандастыру жолдарын белгілеу және аталықтарының тұқымдық қасиет-терін анықтау сияқты негізгі де аса маңызды жұмыстарды жүйелі түрде үйлестіре отырып,оларды әрі қарай ұдайы жетілдіру мен айналысады [2.
Оңтүстіктің мақтанышы - Ордабасы қой тұқымы - күрделі будандастыру арқылы шығарылған. Алдымен қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын отандық Еділбаймен шағылыстырады. Олардың бірінші буданын шет елдік Гиссарға теледі. Сөйтіп, одан алынған түлікті өзді-өзіне будандастырып қойдың жаңа тұқымын шығарған (сурет 1). Оңтүстік - Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының селекционер-ғалымдары бұл жобаға жиырма жылдан астам уақыттарын сарп етіп, 2013 жылы дүниеге әкелген.

Жаңа тұқымның ерекше белгілері - жоғары салмағы, ет шығымы және төмен мөлшердегі жүн түсімі. Сонымен қатар тез жетілгіш және құйрықтары тартыңқы болған соң көп ауруларға шалдықпайды. Бейімділігі жоғары. Бұл тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың етке жетілгіштігі болып саналады. 4 айлық еркек марқаның салмағы 45 келіге дейін жетсе, 15 айлығында - 72 келіден жоғары, ал ересек аталықтары 120 келіден аса ет береді екен. Аналықтарының тірі салмағы 68 - 80 келіні құрайды, төлдегіштігі - 111,8%. Төлдерінің жетілгіштігіне келер болсақ, ұрғашы қозылардың туылған кездегі денесінің қиғаш ұзындығынан бір ай (30күн) мерзімінде 35,7%, ал еркек жынысты төлдер 36,4% өседі. Ал енесінен ажыратар кезде, яғни 120 күнде ұрғашы тоқтылар туылған-дағыдан 91,7%, еркек тоқты қошқарлар 98,6% өсетіні байқалды.
Ордабасы қой тұқымы туралы жоба авторларының бірі Тағай Қансейітов бір сұхбатында Бұның қанында 50% гиссары қой тұқымының қошқарының қаны, 25% қазақтың жергілікті қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының қаны, 25% Еділбай қойының үлесі бар. Бұның ерекшелігі өзі биік, жайылымдарға жарамды, тұяғы мықты. Салмағы ауыр, жүні аз деп, көрсеткен.
Жаңа генотипті қойлар жылына бір рет қырқылады, 100 бас аналықтан 112 қозыға дейін төл алуға болады.
Ордабасы қой тұқымы салмағы мен жетілгіштігі жағынан қазақтың қылшық жүнді қойынан 10-15% асып түседі. Ғылыми зерттеу және селекция жұмыстары алты ауданда жүргізілген. Қазіргі таңда тұқымның жалпы саны 60мың басқа жетіпті. Көрші облыстардан да сұраныс артқан. Ордабасы тұқымының ерекшелігі оның алуан түрлілігі, яғни полиморфизмдегі болып табылады.Ордабасы тұқымды қойлардың негізгі өнімі - ет. Ет неғұрлым мол, әрі сапалы болса бұл тұқымның қойы да соғұрлым қымбат бағаланады. Экономикалық тиімділігі жоғарылап, интенсивтендіру дәрежесі арта түседі. Сондай-ақ бұл қой тұқымын өсіруге жұмсалған қаржы тез өтеліп, таза пайда көбейеді
Ордабасы қой тұқымы шаруашылығында экономикалық тиімділігі бағалаудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Ордабасы тұқымы, етті-майлы бағыттағы өнімділігі тұрғысынан халық арасында үлкен сұраныс ие қойлардың бірі. Қазақстанның оңтүстігінде, асыл тұқымды Ордабасы қой тұқымының анасынан айырған қозыларының рентабельдік тиімділігі 62,6-77,7% -ды құрайды [31].
Жоғарыда айтылғандай шаруашылықта малдың белгілі бір түрін қоғамдағы экономика талабының сұранысына сай, тұтынушының қажетін қанағаттандыру үшін белгілі бір жүйелі түрде өсіреді.
Қазіргі таңда Бек шаруашылығында 5 мыңға жуық Ордабасы қойы бар. Биыл Ордабасы тұқымы жергілікті малдарды ұрықтандыруға қолданылуда. Себебі, мемлекет тарапынан асыл тұқымды қошқарларды жалпы шаруаға бірдей етіп, аналық бастарын тегін қашыртуға көмек беріліп отыр. Барлық шығындарды мемлекет көтереді. Қазіргі таңда 80 мыңдай малды ұрықтандыру жұмыстары жүріп жатыр. Бүгінде ұсақ малдың май емес, ет беру өнімділігіне ерекше мән беріледі. Бұрын керісінше еді. Сол себепті, бұл қойлардың бойына май емес, етті көп жинайтындығы көпшілікті қызықтырады. Алдағы онжылдықта Ордабасы тұқымды қойлар еліміздің барлық өңіріне таралуы мүмкін. Ордабасы тұқымы шо - пандардың еңбегін екі есе ақтайды деген үміт басым.
Қазірде елімізде етті-майлы Ордабасы қой тұқымы саны 75 мыңнан асады. 2017ж 23 мамырда О.Қ.О-да өңірлік коммуникациялар қызметінде өткен етті-майлы Ордабасы қой тұқымын өсірудің және қозы етін өндірудің озық технологияларына арналған баспасөз конференциясында алдағы 4 жылда яғни, 2021 жылға қарай Оңтүстік Қазақстан облысында Ордабасы қой тұқымының саны 125 мыңға жеткізу жоспарлануда.

2 Зерттеу әдістемесі
Зерттеулер ОҚО, Отырар ауданындағы Бек шаруашылығында жүргізілді. Тәжірибеге алынған шаруашылықта өсірілетін ордабасы қой тұқымының қозылары мен саулық, қошқарларының өсіп жетілуі мен өнімділік сапасы олардың тіркеу құжаттарынан және бонитировка журналынан алынды.
Зерттеу жұмыстарында осыған орай ордабасы қой тұқымының туғандағы салмағы, 4 және 18 айлық 3,5 жасар қойлардың тірілей салмағын, ет өнімділігі анықтап, тәжірибе жүргізілді. Тәжірибені жүргізу үшін көктемгі жайылымдағы жайылым жерлер берілді.
Малдардың бойын, салмағын өлшеу үшін келесі құралдар пайдаланылды: 1.Өлшеуіш таяқ; 2.Өлшеуіш таспа (лента); 3.Өлшеуіш циркуль; 4.Электронды таразы.
Алғашқы үш құрал сантиметрлік шамаларға бөлінген, өлшеу көрсеткіші 0,5 см дейін, ал салмақ грамға дейінгі дәлдікпен есептелінді.
Өлшеуіш таяқпен:
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғарғы нүктесінен жерге дейін;
Құйымшағының биіктігі - құйымшақтың ең биігінен жерге дейін;
Кеудесінің тереңдігі - шоқтықтың ең биігінен жауырын сыртын жанай төс сүйегінің ең төменгі нүктесіне дейінгі қашықтық;
Кеудесінің енділігі - жауырын сырты тұсындағы кеуденің енділігі;
Дененің қиғаш ұзындығы - жауырын мен тоқпан(қол) жіліктің қосылысы буынының алдыңғы бұдырынан жамбасының шонданай сүйегінің артқы бұдырына дейін;
Циркульмен:
Басының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.