ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

«ҚАЗАҚ ТІЛІ» КАФЕДРАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ

ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТЫ

«Бекітемін» Ғылыми жетекшісі:

«Қазақ тілі» кафедрасының ф. ғ. к., Қарағұлова Б.

. . .

« . . . » . . . 2019ж Орындаған:

Рейсова Ж. Е

. . .

Ақтөбе - 2019

Қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің этномәдени сипаты

Жоспар:

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім

1. ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1. Мәдениет ұғымын танудағы ұлттық мәдениеттің алатын орны.

1. 2. Этномәдениеттану мен этнолингвистика байланысы, қалыптасуы.

1. 3. тілдік сипаты

1. 4. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің этномәдени қыры.

2. ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР

2. 1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасу сатылары.

2. 2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен байланысы .

3. ҚАЗАҚ ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ БАСТАУ КӨЗДЕРІ

3. 1. Тұрақты тіркестерді әр топ бойынша жекелеп қарастыру.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

К І Р І С П Е

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми жұмыста тіліміздегі фразеологизмдердің мағыналық төркінінде халықтың ерте уақыттан бергі өмірінің бар бітім-болмысы сақталып суреттеледі. Халықтың күнкөріс мен тұрмыс-тіршілік жағдайларының негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары, соларға байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет -ғұрыптардың ерекшеліктері тілдік қолданыстағы фразеологизмдерден көрініс табады. Сол себепті де тұрақты тіркестер - халқымыздың ұлттық ерекшелігін бойына сіңірген басты мәдени байлықтарымыздың бірі. Яғни әрбір ұлт тіліндегі тұрақты тіркестердің тұтас жиынтығы сол ұлттың тіліне тән өзіндік бейнелі сөз орамдары арқылы оның бүкіл материалдық, рухани мәдени өмірінен хабардар етеді. Нақты ойды бейнелі, мәнерлі етіп, айқын жеткізуде өзінің бейнелілігімен, экспрессивті-эмоционалды бояуымен көзге түсетін фразеологизмдердің атқаратын маңызы ерекше құнды болып саналады. Көптеген ғасырлар бойы тек фразеологизм түрлерінің бойында ғана сақталып қалған ерекше сөз айшықтарын мәдени мұра ретінде қарап, олардың жасалу жолдары мен мағыналық тамырына терең бойлаудың, сол арқылы тұрақты тіркестердің қалыптасуына тірек болған о бастағы еркін тіркес түрлеріндегі уәждерін айқындаудың фразеологиялық зерттеулер үшін маңызды рөл атқарады . Негізінен фразеологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің ықпалы орасан зор. Образдарға негіз болған көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда ғана ондағы ұлттық қабылдау, қазақи дүниетаным, ойлау ерекшеліктері бірден аңғарылып отырады. Фразеологиялық мағынаға негіз болатын нәрсе - халықтың күнкөріс тіршіліктері мен жалпы күнделікті өмірде көріп, қолданып жүрген заттар, жан- жанындағы құбылыстар, солардан туындап отыратын жағдайлар және де әртүрлі жағымды, жағымсыз іс- әрекеттердің ықпалы.

Ғалымдар тұрақты тіркестердің пайда болу негіздерін халықтың ұлттық мәдени көздерімен байланыстыра қарастырудың мәні орасан зор екендігін айтады [1, 5б] . Осы негіздегі жұмыс барысында ең басты назар аударатын тарап - ұлт пен мәдениеттің арақатынасы. Ол тұрақты тіркестердің пайда болу себептерін табуда айқын көрінеді. Ұлт мәдениеті оның бүтіндей өмірінде, тұрмыс-тіршілігінде, ғылымында, дінінде, жалпы менталитетінде тіл және ұлт арқылы танылады десек, онда фразеологиялық материалдар ұлттық - мәдени маңызы бар деректерден тұратындығы ақиқат деуге болады. Бұл деректердің түп-төркіні, таралу, шығу көзі тұрақты тіркестердің этномәдени ерекшеліктеріне байланысты.

Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің этномәдени деректеріне талдау жасау.

Зерттеу мақсаттары. Ұлттық мәдениеттің дамуына қарай ұлт пен мәдениеттің байланысын салыстыра отырып, фразеологизмдердің жасалу негіздері мен жолдарын, қалыптасу уәждерін нақтылау, осыған орай ұлттық-мәдени мәліметтер негізінде тұрақты тіркестерге этномәдени зерттеу жасау.

Зерттеу материалдары. Қазақ тілінің фразеологиялық жинағындағы ұлттық мәдени тіршілігіне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер тобы тілдік деректер ретінде зерттеу материалдарының құрамын нақтылайды. Зерттеу материалдарына алынған тұрақты тіркестер тобының сандық жағынан гөрі тақырыпқа қатысты сапалық жағына - фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болатын ұлттық мәдени бастау көздерін айқындауға көмектесетін фразеологиялық деректерге айрықша көңіл бөлінді. Мысалдар “ Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен”, “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен (1-10 тт. ) ”, сонымен бірге материалдық және рухани мәдениетке байланысты жүргізілген зерттеулер мен тіл арқылы мәдениеттануға қатысты жазылған ғылыми жинақтар және қазақ тіл ғылымындағы этномәдени зерттеулер қарастырылды.

Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне І. Кеңесбаев, К. Аханов, Ә. Т. Қайдар, М. М. Копыленко, Ж. Манкеева, Ө. Айтбаев, Е. Жанпейісов, В. Н. Телия, Р. Сыздық, С. Сәтенова, Г. Смағұлова т. б. зерттеушілердің ғылыми еңбектері алынды.

Дипломдық жұмыстың құрылысы . Ғылыми жұмыс жалпы сипаттама, үш тарау және қорытынды бөлімнен тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ғылыми жұмыс соңында берілді.

ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1. Мәдениет ұғымын танудағы ұлттық мәдениеттің алатын орны

Кез келген ұлттың тілін зерттеп, сырларын ашу - сол ұлттың қоғамдық-әлеуметтік ахуалын, тіршілік көзін, рухани мұрасын, ұлттық ғұрыптарын танып білу; ұлттық дүниетанымның, ұлттық психологияның әр түрлі қырын, сыр-сипатын түйсіну; сол арқылы халыққа, ұлтқа жеткізу деген сөз. Ғалымдар әр ұлттың өзіндік ерекшелігі, әр тілдің өзіне тән қасиеті болатындығын айтады. «Тіл - кез келген ұлттың тәжірибесі мен танымы және мәдениеті мен тарихымен ұштасып жатқан әсерлі де сезімтал халық құндылығы» [2, 7б. ] . О. С. Ахманова 1966 жылы «Словарь лингвистических терминов»атты еңбегінде: «Тіл - сонау ерте дәуірді әрбір жаңа дәуірмен үзбей жалғастырып келе жатқан ең берік, өміршең қоғамның жанды құбылысы. Тіл тамырына зер салған сайын, оның сан-алуан қыры мен тылсым сырына бөленесің» [3, 529б. ], - деп жалғастырады. Демек тілдің тылсым сырларын ашатын болсақ, ғасырлар қойнауында жатқан көптеген ұмытылған құнды дүниелер табылары анық. Тіл және ұлт - мәдениет бөлшегі. Оған А. Ченкидің: «Тіл - қоғам мүшелерінің арасындағы коммуникация құралы ретінде мәдениеттің көптеген қырларын бейнелейді. Тіл құрылымы екі маңызды фактор арқылы туындайды. Оның бірі - ішкі, яғни әрбір жеке тіл иесінің ақыл-ойы, екіншісі - сыртқы, яғни басқа осы тілде сөйлейтін тіл иелерімен ортақ мәдениет» [4, 17б. ], - деген пікірі айқын дәлел. Тіл арқылы ғана біз ұлттың мәдениетін, дүниетанымын танимыз.

“Этнос” гректiң - еtпоs - тайпа, халық деген сөзiнен шыққан. Ғылымда “халық” терминiнiң орнына “этнос” терминi орынды қолданыла бастады. Бұл термин этностың негiзгi тарихи түрi - “тайпа”, “ұлыс”, “ұлт” ұғымын түгел қамтиды. Оның үстiне, “халық” сөзiнiң “бiр топ адам” деген мағынасы бар екенi белгiлi. Сондықтан “этнос” терминiн қолдану орынды. Адам ұжым болып өмір сүреді. Оған әлеуметтiк бiрлестiк деп те, этностық бiрлестiк деп те қарауға болады. Шындығында, әрбiр адам, бiр жағынан, белгiлi бiр қоғамның мүшесi бола отырып, сонымен бiрге ұлттың (этностың) да мүшесi болып саналады.

Ал мәдениет - сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың рухани құндылығын қамтитын, ұлттық дүниетанымынан хабардар ететін сананың жиынтығы. Мәдениет дегеніміз - қоғамдағы жинақталған және жинақталатын материалдық және рухани құндылықтардың қоры. Ол үнемі тарихи даму үстінде болып, адамның жеке тұлға болып қалыптасуына белгілі ықпалын тигізеді.

Сан мыңдаған ғасырдан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және рухани мұралар жасау машығы - сол ұлттың бастан өткерген ғұмыр жолының куәсі деуге болады. Яғни халықтың ғасырлар қойнауынан бастау алатын тамыры, мәдени-рухани мұрасы жалпы адамзаттық тарихтың, жалпы адамзаттық мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады, сонымен бірге бүгінгі және болашақтағы сан тарау әлеуметтік, мәдени болмысының бой көтерер биік тұғыры болмақ.

Бүгінгі күні мәдениетті ұлтпен байланыстыра зерттейтін мәдениеттану ілімінің қоғамдағы орны мен рөлін айқындап беретін әдебиеттер жеткілікті. Ең алдымен «мәдениет» дегеніміз не? - деген сұраққа жауап беру үшін осы күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне тоқталып көрейік. «Мәдениет» сөзі араб тілінде «мудун» - «қала» мағынасын беретін болса, ал «медэни» сөзі «қала тұрғыны» деген мағынаны білдірген. Осыдан келіп «мәдениет» сөзі шыққан [5, 7б. ] . Ал латынша «culture» сөзі ежелгі заманда «жерді өңдеу» деген мағынаны берген. Цицеронның еңбектерінде бұл сөздің мағынасы тереңдеп, «жанды жетілдіру», уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде «білім беру», «даму», «құрметтеу» сияқты мағыналарға ие бола бастайды [6, 6б. ] .

Ю. М. Лотман мәдениетке: «мәдениет дегеніміз - адамдар арасындағы немесе сондай бір топ арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. …Мәдениет, біріншіден, коммуникациялық екіншіден, символдық табиғатқа ие» [7, 56б. ], - деген пікірін білдірсе, белгілі ғалым Э. Бенвенист оның ойын сабақтастыра мәдениет туралы былай түйіндейді: «Өркениеттің даму деңгейі қандай болмасын мәдениет адамзат қоғамынан бөлінбейді. Әрбір тіл сияқты, әрбір мәдениет те арнайы символдар аппаратын қолданады және де осы арқылы сәйкес қоғам танылады. Тілдер түрлілігі, мәдениеттер түрлілігі, олардың өзгерістері символизмнің конвенционалдық сипатын көрсетеді. Символизм оларға түр береді. Негізінде осы символ адам, тіл және мәдениет арасындағы тікелей байланысты іске асырады» [8, 32б. ] .

Сөйтіп мәдениетті ұжымдық тұлға сияқты нақты этноспен байланысты танымдық жүйе деп түсінуге болады.

Дәл қазіргі уақытта бұл ұғымның саны 600-ге жеткенін мамандар дәлелдеп отыр.

Қазақ тіл білімінде Г. Н. Смағұлова 1998 жылы «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері» жұмысында : «Мәдениет» сөзіне 200-ден көп ғылыми сипаттама келтірілгенін атап өтеді [9, 78б. ] . Бұл негізде Н. Г. Смағұлованың «Әдетте материалдық және рухани деп екіге бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы - ұлттық өркениет заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен сипатталады. Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа беріледі. Бұл әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай, әр ұлттың өзіндік бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқалардан ұлт ретінде айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады [9, 152-153б. ], - деген ойы дұрыс. Кез-келген жан белгілі бір ұлт екендігін білдіреді. Ал әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік қасиеттердің қайталанбас қоры болып табылады. Сонымен қазіргі кезде ұлт мәселесі аясында әлеуметтік, саяси т. б. өмірлерінің негіздері, мәдениеті мен рухани жағдаяттары негізіндегі жағдайлар көптеген мәдениет қайраткерлерінің, ғалымдардың ой біріктірер өрісіне айналуда.

Дәстүрлі мәдениет - ежелден пайда болып, ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан, бірақ өзгерістерге ұшырағанымен, сол халықтың дүниетанымдық бастаулары мен басты құндылықтарының бастау көзіне айналып, оның өмір сүруінің салттары мен бағыттарын, тәсілдері мен жолдарын біріздендіруші. Ғалымдар қазіргі қазақтың ұлттық мәдениетінің ерекшелігі мен мәнін қазақтардың ғасырларға жалғасқан көшпенділік өмір салтынан іздеу қажеттігін айтады [10, 13б] . Ал көшпенділік өмір салты туралы сөз қозғалғанда ежелден келе жатқан дәстүрлі мәдениетке сүйенеміз. Екеуі бір-бірінен ажырамас байланыстағы біртұтас үдеріс. Олай болатын болса, дәстүрлі мәдениет қазіргі өмір салтымызбен тығыз байланыстағы қазіргі мәдениеттің темірқазығы, негізгі көзі. Өйткені қазіргі әлемдік өркениеттің көкжиегінен бірде-бір ұлтты, қоғамды, мемлекетті мәдениеттен тыс елестету қиын. Адамзат баласының мыңдаған жылдық рухани сабақтастығының және саналылығының ең басты көрсеткіші - оның мәдениеті. Мәдениет жоқ жерде мәдениетсіздік, көргенсіздік, қасиетсіздік белең алатыны белгілі. Себебі бұл жерде «мәдениет» ұғымының ауқымы өте кең, керек десеңіз, оған рухани түсініктер ғана емес, адамзат қолымен жаратқан заттай айғақтар да кіреді. Осыдан болар мәдениетті материалдық және рухани деп жіктеу орын алып келеді. Бұлай саралау шарттылықтарға ұрындыруы мүмкін. Бірақ қалай болған күнде де кез келген мәдени құбылыс рухани ұғым мен заттай айғақ бірлігінің көрінісі екенін естен шығармаған жөн. Материалдық мәдениет белгілі бір идеяның жүзеге асуы, білімнің заттай белгіге айналуы болса, рухани мәдениет, көбінесе, символдар мен заттар арқылы көрініс табады. Түптеп келгенде, адамдардың шығармашылық қабілеті алдымен ой-қиялында туындап, артынан белгі мен заттай көріністерге ауысады. Сондықтан да мәдениет - толық және тұжырымды анықтама беруге көне бермейтін абстракциялық ұғым. Оның алуан түрлі анықтамаларға ие болуы да содан.

Мәдениет - адамның қоршаған барлық мағынасындағы ортасы. Ол үйде де, сыртта да адамдардың іс-әрекетінің, жүріс-тұрыстарының, айтқан сөздері мен бітірген істерінің айнасы. Содан соң да ұлттық мәдениеттің болмыс-бітімі ұлттық рухпен біте қайнасып, бірге қалыптасады. Рухы күшті ұлттың мәдениеті де биік болып келеді. Мәдениеттің өзегі, оның өзіндік даму дәрежесінің көрсеткіші болып саналатын дәстүр мен жаңашылдықтың сипаты, сырт әсерге еліктегіштігі де мұндай рухы күшті ұлттардың мәдениеттерінде тіршілікке лайықты үйлесімін тапқан [10, 11б] .

Мәдениеттанушылар «мәдениет» ұғымын түсініп, айқындауда мынадай тәсілдерді атап көрсетеді.

1. Сипаттама тәсілі. Мұнда мәдениет екі мақсатта қарастырылады. Яғни адамды сыртқы күштерден қорғау мен адамдардың бір-біріне қарым-қатынасын қарастырып, адам өмірінің жеткен жетістіктерін көрсетеді. Алайда бұл тәсіл мәдениет көрінісін толық сипаттай алмайды.

2. Бағалауыштық тәсілі. Мұнда мәдениет адам жаратқан рухани және материалдық құндылықтардың жиынтығын анықтайды. Ол адамның түрлі әрекеттеріне мән бермей, тек нысанның құндылықтарын қарастырады.

Зерттеушілер қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жүрген мәдениетпен егіз «өркениет» ұғымының аражігі алғаш рет ХІХ ғ. соңында неміс ғылыми әдебиеттерінде ажыратыла бастағанын айтады [10, 17б] .

Мәдениет көпқырлы құбылыс болғанмен, жеке адамның ерекшелігіне қатысты болса, өркениет көпшілікке, жалпылыққа бағытталады. Сондай-ақ мәдениет пен өркениет төмендегідей ерекшқеліктерге ие: мәдениет - элитарлық пен аристократтық болып, ғибадат пен дінмен астасса, өркениет - демократиялық әрі халықаралық болып келеді, бірақ дінге сүйенбейді. Кез-келген мәдениет ұлттық болып табылады. Бұл жөнінде Э. Сепир өз еңбегінде: «Мәдениет өмірге көзқарастарды және өркениеттің жеке көріністерін біріктіруге бағытталған, олар нақты халыққа әлемдегі өз орнын анықтауға мүмкіндік береді» [11, 469б. ], - дейді. Мәдениет жалпы адам бойындағы рухани құндылықтардың дамуы мен амал-тәсілдерін қарастырса, өркениет ондағы тек практикалық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, мәдениет қатып қалған ұғым емес, ол біздің күнделікті тіршілігіміздің көрінісі, соған байланысты өзгеріп, дамып отырады деп пайымдайды.

Ал энциклопедиялық сөздікте өркениетке мынадай анықтама беріледі: «Өркениет - бұл адамдардың жоғары түрі ғана іске асыра алатын ең жоғары және жасанды жағдайлар. Олар да, дамудың соңынан тоқырау ретінде жүріп отырады . . . Олар - шарасыз аяқталу, сонда да ішкі қажеттілік арқылы оларға біз әрқашан келеміз» [12, 31б. ] . Шынымен де өркениет адамдардың өз қолымен жасаған құндылықтары десе болғандай.

Мәдениет ұғымы болса, біріншіден, адам активтілігінің биологиялық емес қоғамның әлеуметтік жемісі, екіншіден, бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған жалғастықты, мұрагершілікті жүзеге асыратын өзек, үшіншіден, мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Ол материалдық және рухани түрде дами отырып, мәдениет және өркениет түрінде қалыптасады.

Сонымен мәдениетті «адамның жеке сана-сезім негізінде қалыптасып дүниенің қалыптасуындағы рухани-өнегені ұғынудың жемісі» деп түсіне отырып, мәдениетті - қоғамдық құбылыс ретінде, адамдардың жинақталған және жинақтала түсетін материалдық және рухани құндылықтары деп түйіндейміз.

Қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы ағартушы-ғалым, ірі мәдениет және қоғам қайраткері А. Байтұрсыновтың: «Дүниеде ешбір тіл өздігінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарған жоқ та, шығара алмайды да. Тіл деген нәрсе қалың ұлттың күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп, дүниеге келеді» [13, 34б. ], - деген ойы құптарлық.

Тіл жөнінде М. Жұмабаевтың «Тіл - ұлт үшін ең қымбат нәрсе . . . бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Қазақтың сар даласы кең, тілі де бай» деген пікірін толық қуаттаймыз.

Ұлт пен мәдениеттің байланысы шексіз. Ұлт бар жерде мәдениет те қоса жүреді. Сондықтан да белгілі ғалым В. Н. Телияның 1999жылы «Первоочередные задачи и методологические проблемы исследования фразеологического состава языка в контексте культуры» атты еңбегінде : «Мәдениет - халықтың өзіндік ерекшеліктері бар тарихи естелігі. Тіл өзінің кумулятивтік қызметінің арқасында оны сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырады» [14, 226б. ], - деген пікірі де жоғарыда айтылған ойды дәлелдей түскендей.

Демек этнос дегеніміз - халық. Тіл мен мәдениет осы халыққа қызмет етеді деген сөз. Тіл мен мәдениет арасын байланыстырып, кумулятивтік қызмет атқаратын тілдік бірліктер: ұлттық рәсімдерді бейнелейтін тілдік бірліктер, мақал-мәтелдер және фразеологизмдер болып табылатыны жасырын емес. Себебі қазақ халқы мақал-мәтелдерге, шешендік нақыл сөздерге, дүниетанымға, көркем сөзге өте жетік және олардың дұрыс, терең мән беріліп айтылуына, олардың келер ұрпаққа сақталып жетуіне қатты ден қойып, оны ерекше бағалай білген. Адамзат өміріндегі тілдің мән-мағынасы мен қызметі, міндеті мен мүмкіндігі бұлармен ғана шектелмейді. Тілсіз адамзат қоғамы, мәдениет бола алмайтыны сияқты адамзат қоғамынсыз тілдің де болмайтыны рас. Өркениет, мәдениет, салт-дәстүр, менталитет дегендердің бәрі сайып келгенде, тіл философиясына барып тұрақтайды. Демек ұлт пен мәдениет - бір-бірінен ажырағысыз адамзат құндылықтары.

1. 2. Этномәдениеттану мен этнолингвистика байланысы, қалыптасуы.

Уақыт өте келе тіл ғылымы бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі зерттеудің орнына, логико-лингвистикалық, психолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық т. б. зерттеу әдістерін талап етуде. Тіл біліміндегі этномәдениеттану секілді ғылыми бағдардың дамуы өмір заңына қажетілігінен туындаған.

Әр ұлттың тілі мен ұлттық мәдениетінің бір - біріне әсері, адам ғаламды қалай көреді, мәдениеттегі тілдік бейненің рөлі қандай, ғасырдан-ғасырға жетіп, ұлт тілінде сақталған халық қазынасы фразеологизмдерінің, нақыл сөздер, мақал-мәтелдерінің рөлі қандай, олардың адам баласына қажеттілігі неде деген секілді жағдайларды зерттейді. Ол екі пәннің қақтығысынан пайда болғандықтан халықтың мәдени қазынасын, олардың пайдалану ережесін зерттейтін тіл білімінің саласы ретінде қарастырылады. Бұл сала көптеген ізденісті талап ететін жас ғылым саласына жатады.

Мәдениеттану ғаламның бейнесін, рухани мұраны қарастырса, лингвомәдениеттану ғылымы өз алдына ұлттық болмыстың тілдегі бейнесі мен тіл фактілерінің, халықтың танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың негізгі қызметі мен орнын қарастыруды талап етеді. Осы ғылым белгілі бір халықтың аңызы мен әдет-ғұрып, дағды, рәсімдері мен мәдениет символдарын т. б. қарастыратын болса, олардың бәрі тіл негізінде бейнеленеді.

Мәдениеттің болшақ ұрпаққа тілсіз жеткілуі мүмкін емес. Демек, мәдениеттің қай түрін қарасақ та, оның негізі мен мазмұны тек тілмен ғасырдан-ғасырға сақталып, жеткізіліп отырған. Ендеше тіл негізінде мәдениеттану - ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану болып табылады.

«Этномәдениет» сөзінің этимологиясын екіге бөліп қарастырамыз.

«Этнос» - тарихи қалыптасқан этникалық қауымдастық - тайпа, халық, ұлт. «Этно» күрделі сөздің бірінші бөлігінің мағынасы халыққа байланысты: этногеография, этнодемография, этномәдениет, этнолингвистика, этнопедагогика, этнотілдік, этноәлеуметтік, этномінез - құлық айқындалады.

Этномәдениет - этнографияның құрамдас бөлігі болып табылады. Этнография - белгілі бір халықтың этногенезін, заттық, рухани мәдениетін, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып ерекшеліктерін зерттейтін ғылым.

Екінші компоненті «мәдениет» араб тіліндегі «мудун» сөзі біздің түсінігіміздегі «қала» мағынасын берсе, «медэни» - «қала тұрғыны» деген ұғымды меңзейді. [15, 145б] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.