Ұлттық сана - ұлт руханиятының негізі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Халқымыздың тәуелсіздік алғанына 28 жыл ғана болды. Осы уақыт аралығында ұлттық педагогика ғылымының зерттеу нысандарында біраз өзгерістер болып,ауқымы кеңейіп, бұрын өз халқымызға тән, қанына сіңген, жеті атасынан ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан жақсы қасиеттері мен белгілерін, әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің нысандарын болашақ ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде қолдану нәтижесінде ұлттық сананы, ұлттық құндылықтарды сақтап келешек ұрпаққа жеткізуде ұлттық педагогика толықсып, одан әрі дами түсуде. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жылдың 17 сәуірінде Егемен Қазақстан республикалық газетіне Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы жариялаған болатын. Мақала негізінен ұлттық рух пен ұлттық сананың кемелденуіне, ұлттық салт-дәстүріміз бен тілімізді, мәдениетімізді сақтауға, бағалауға, бағалай отырып, жаңғырта дамытуға үндейтін, іргелі бағдарламалық бағыттағы құжат болып табылады. Елбасы Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында тарихтың өткеніне көз жүгіртіп, жаңа кезеңге жан-жақты баға бере отырып, рухани жаңғыру арқылы болашаққа деген өзінің парасатты пікірлері мен көзқарасын білдірді. Күллі дүние жүзі біздің көз алдымызда өзгеруде. Әлемде бағыты әлі бұлыңғыр, жаңа тарихи кезең басталды. Күн санап өзгеріп жатқан дүбірлі дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымымызға әбден сіңіп қалған қағидалардан арылмасақ, көш басындағы елдермен тереземізді теңеп, иық түйістіру мүмкін емес. Өзгеру үшін өзімізді мықтап қолға алып, заман ағымына икемделу арқылы жаңа дәуірдің жағымды жақтарын бойға сіңіруіміз керек.
ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі - олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында. Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады.Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай. Бірақ, ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық.
Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды.Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Ұлттық сананы жаңғыртқанда өзіміздің, қазақстандық дербес даму үлгісін қалыптастыруымыз қажет екендігін Елбасы атап өтті. Бұл - қазақтың ұлттық салт-дәстүрін, мемлекеттік тіліміз бен дінімізді, әдебиетіміз бен мәдениетімізді, қазақи рухымызды жаңғырту. Бұл - тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиектерін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ұлттық педагогикаға негізделген жас ұрпаққа генетикадан тәлім-тәрбие беру және оны қалыптастыру. Адам, әлеуметтік орта және тәрбие факторларының өзара жүйелігі мен бірлігін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қазіргі уақытта жас, өскелең ұрпақтарды өзгеріп, жаңарып отыратын өмірге бейімді болуы үшін арнайы ұйымдастырылған үздіксіз білім және ұлттық тәрбие беру.
2. Халқымызға тән, қанына сіңген,жеті атасынан ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан жақсы қасиеттері мен белгілерін, әдет-ғұрыптардың,салт-дәстүрлердің нысандарын болашақ ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде қолдану.
Зерттеу жұмысының нәтижелері:
1.Сонымен тектілік адамның ізгі ниетке, жақсы тілекке ұмтылып,артынан үлгі өнеге болатын істерінен,айтылған нақыл сөздерінен көрінеді.Қазіргі уақытта жас ұрпақтарды өскелең,өзгеріп,жаңарып отыратын өмірге бейімді болуы үшін арнайы ұйымдастырылған үздіксіз білім және ұлттық тәрбие қажет. Ұлттық тәрбие жеке адамды қалыптастырудағы әлеметтік бағдарламасының орындалуында,қабілеттілігі мен дарындылығын анықтауда басты,шешуші роль атқарады.
2.Халықта ата баласына сыншы,немереге қамқоршы деген нақыл сөз осыдан қалған болар.Немелеріне алғашқы нағыз халықтық тәрбие берудің негізгінысандары:адалдық,байсалдылы қ,инабаттылық,ізеттілік,кішіпейілді лік,әрбір ырымдар мен тыйымдардың мазмұнын түсіндіру осы кісілерден басталып, болашақ ұрпақта жалғасын тауып отырды.Балаларының,немелерінің қабілеттілігі мен дарындылығын ерте сезіп бағыт,бағдар беріп отырған. Осыдан баласы атасына, әкесіне тазалығын, имандылығын, еңбекке ұқыптылығын көрсеткен жағдайда атасының дұрыс батасын алып, әкесінің тірегіне айналады.
3.Болашақта ұрпақтар кемтар болып дүниеге келмеу үшін, медициналық-генетикалық білімді жетілдіру,оның жетістіктерін насихаттау және медициналық-генетикалық кеңестердің санын көбейтіп, сапасын арттыру, дәрігер-генетиктер дайындау мәселерді қолға алу керек.Мұндағы негізгі мақсат-адам баласының генофондысын сақтау.Өмірге дені сау ұрпақ әкелуге барлығымыз жауаптымыз.Сондықтан некеге тұрар алдында аптықпай асықпай,сабырлықпен барлығын таразылап,терең ойланып барып бұл мәселені шешкеніміз орынды.Әйтпесе,ертең өзек өртейтін өкінішке батумыз тіпті мүмкін. Артымызда келе жатқан жастарға да бұл өсиет өмірлік сабақ болуы керек.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ұлттық код
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру - ең алдымен, еліміздің біртұтас ұлт болуын мақсат етіп, соған барар жолдағы ұлттың рухани болмысының мәні қалай болуы керек, нені негізге алып, қандай базалық құндылықтарды сақтауымыз қажет, ертеңгі ұрпаққа табыстар мұрамыздың сипаты қандай болуы керек, бүгінгі жастар мұраты қандай, батысқа еліктеу еліміздің болашағына үлгі бола ала ма деген бүгінде қазақ қоғамын іштей толғандырып жүрген басты мәселелердің шешімі мен оның бағдары осы бағдарламада кеңінен қозғалып, тиянақталған. ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың үлгісі бүгінгі егемен қазақ еліне үлгі бола алмайды дейді Елбасы, өйткені жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу.
Ұлттық код қайда? Ұлттық код - ең алдымен, тілде, сосын дәстүріміз бен салтымызды, мінезімізді айқындайтын дінде, ұлттық мәдениетте. Қазақ халқының мол тарихында мәдени-рухани болмысы ізгілікпен әдіптеліп, қарапайымдылықпен шыңдалып, парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда ізгілік, адалдық, перзенттік инабаттылық, адамгершілік, парыз, этикет, ақыл-парасаттылық кеңінен өрістеген, молынан қамтылған.
Ұлттық кодта парыз бен әділдік қатар сомдалып, Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Иасауи, Абай мен Шакәрім, Ахмет пен Әлихан, Мағжан мен Міржақып шығармашылығы арқылы халыққа дәріптелген, астары мен арқауы мықты оралымды сөз өрнегімен, түсінікті тілмен өрілген. Қазақтың ұлттық кодында әділдік тұжырымдамасы ежелгі дәуірден бастап жинақталып, туыстығы жоқ үлкенге деген сыйластық болып танылған. Сыйластық пен ізгілік, ізеттілік пен имандылық қазір енді этикетке айналған тұста, осы ұлттық кодты дамыта отырып, рухани мәдениетімізді жаңғыртуымыз қажет. Ұлттық кодымызда ұят категориясы бар. Бесіктен белі шықпаған баладан бастап, ұят болатыны айтып өсірген ата-ана баласын жақсылық пен жауыздықтың бөлінетінін айтып, мінезін қалыптастырады. Жауыздықпен күрес пен жақсылықты дәріптеу коды қазіргі мораль мен өнегелік категориясын дамыта түседі.
Ұлттық кодқа негізделген ұлттық сананың кемелдене дамуын Елбасы үлкен мәселе етіп көтеріп, екі қырын атап көрсетеді: ұлттық сананың көкжиегін кеңейту және ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту. Қазір салтанат құрып тұрған жаңғыру үлгілерінің қатерінің де бар екенін ескертеді. Ол қандай қатер деңіз? Қатер мынада: өзгенің ұлттық даму үлгісі жұрттың бәріне ортақ әмбебап үлгі бола алмайды. Елбасымыздың көрсетуінше, іс жүзінде әрбір өңір мен әрбір мемлекет өзінің дербес даму үлгісін қалыптастыруда. Дер кезінде және нақты айтылған пікір дер едік. Елбасымыз бұл қатерді неге ескертіп отыр. Демек, өзге ұлттың даму үлгісінің бәрін көшіріп ала беру, өз еліміздің ерекшелігін, халқымыздың тілін, мінезін, рухани және материалдық құндылықтарымызды ескермеу бізде жоқ емес. Н. Ә. Назарбаевтың ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды деуінің мәнісін терең түсіну абзал.
Бұл халық педагогикасының теориялық негізін толықтырып жаңа зерттеулерге бастама береді. Осы тұрғыдан қарағанда жеке адамның қалыптасуына тәлім-тәрбиелік жұмыстармен қатар қоғамдық - әлеуметтік жағдайлар және тұқым қуалаушылық факторлардың да маңызы зор. Адамның дүниеге келуі, оның жан-жақты дамуы аса күрделі, ұзақ мерзімді қамтитын, қарама-қарсы қайшылығы мол үрдіс. Сондықтанда соңғы 10-15 жыл ішінде жеке азаматтың қалыптасуына әлеуметтік, биологиялық (тұқым қуалаушылық) және этнопедагогикалық (тәрбиенің) факторлардың әсерін, үйлесуін және ара-қатынасын зерттеу көпшілік мамандардың назарында болып келеді.
1.2 Ұлттық рух, ұлтық сана туралы
Ұлттық рух - халықтың өзін-өзі тануымен айқындалатын, өскелең арман-мұраттарымен сипатталатын, елдік тұтастық идеясымен негізделетін өміршеңдік күш-куаты. Ұлттық рух жалпы ғаламдық рух пен жеке адамдық рухтың дәнекері болғандықтан, кез келген ұлттың, мәдениеттің өкілі өзінің әлемдегі орнын өзіндік ұлттық төл санасы арқылы бағамдауы заңды құбылыс. Сондықтан жеке адамның таным терезесі ұлттық таным тұрғысынан, әлемдегі жалпы адамзаттық құндылықтарды игеріп, рухани игіліктерге өз үлесін қосады. Қай халықтың болсын бойында өз табиғатына тән өзге де қайталанбас қасиеттері, мінезі, тілі болуы ұлттық рухпен тікелей байланысты. Көзбен көріп, қолмен ұстайтын зат болмағандықтан, ұлттық рухтың көрініс беруі ұлт өкілдерінің көркем шығармашылығынан, халық даналығынан, ғасырлар бойы сабақтастығын үзбеген рухани мұраларынан көрінеді. Әрбір ұлттың өзіне тән ұлттық рухы бар дегенде, оның өзі жайлы дүниетанымынан, дүниеге көзқарастары мен мінез-құлқынан, мұрат-мақсатынан даму, өзгеру, кейде әлсіреу, яғни үнемі қозғалыс үстіндегі құбылыс екенін аңғарамыз. Ұлт болып ұюдың өзі этностың мекендік және мезгілдік факторларына байланысты болуымен қатар, оның табиғи, тарихи, рухани бітім-болмысы, ұлттық санасы, тілі, мінезі, мәдениеті, әлеуметтік-саяси мұрат-мүдделерінің қалыптасып, тұлғалануы үздіксіз процесс және ұлттық рухтың түлеп-толысып отыратын өміршеңдігінің көрінісі. Ұлттық рухтың бой көрсетер тұсы бодандық әрекетіне қарсылық, тәуелсіздік мұратына ұмтылыс сәті болса, сол кезеңдерде қордаланған көркем рухани мұралардың ерлікке, елдікке үндер күш-қуатының маңызы бұғаудан босанып, болашаққа бет түзеген, баянды бағдарын айқындаған ұлттар үшін де зор. Ұлттың рухани тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты байлығы оның сөз өнері. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, Ұлттық рухтың көркем образдар арқылы берілуі қазақ әдебиетінен көрінеді. Ұлттық рухы біртұтас, айқын, асқақ халықтар ғана тарих көшінде ұлы жеңістерге жететіні адамзат қоғамының тарихында сан мәрте дәлелденген айдай шындық.
Жеке адамның болсын, бүкіл қоғамның болсын рухани әлемі, жан дүниесі өте күрделігімен, сан алуан, қатпар-қатпар қабаттарымен сипатталатын құбылыс екені баршаға аян. Белгілі бір деңгейге дейін рухани дүние материалдық жағдайдан тәуелді болғанымен, ары қарай дербес өмір сүретін өзінше заңдылықтары бар құбылыс екені тағы да белгілі. Бірақ сол рухани дүниенің ішінде қадау-қадау бірнеше категориялар мен түсініктерді алатын болсақ, мысалы, рух пен сана, олардың ортақ қасиеттері, ортақ мазмұны көп. Сөйте тұра, бұл ұғымдарды тұтас біртектес бір мағынаны білдіреді десек, қате болар еді. Дегенмен, ұлттық рух деген құдіретті құбылыстың мән-мағынасын терең танып білу үшін, ең әлеулі, сананың өзін, сананың қалыптасуына, өсіп-өркендеуіне, дамуына, қоғамға ықпалына байланысты бірнеше деңгейге бөліп қарастырады. Мәселен, пендешілік сана - ең төменгі деңгей. Пендешілік сана деп отырғанымыз сүйек пен еттен жаралған пенденің күнделікті өмір сүру үшін, тіршілік үшін күресімен сипатталады. Қайтсем нан тауып жеймін, қайтсем киім кием деген мәселелер, сұрақтар осы сананың негізгі мазмұны болып табылады. Бұл тұрғыдан алғанда пендешілік сана бүкіл хайуани дүниеге, жануарларға тән инстиктермен өте ұқсас келеді. Барлық тіршілік иелерінің өмір сүру үшін күресетіні, жауларынан қорғанатыны, азық тауып жеп, тіршілігін қамтамасыз етуге, ұрпақ жалғастыруға ұмтылатыны белгілі. Бұл инстиктер биологиялық, психолгиялық құбылыс болып табылады.
Сананың келесі деңгейі - таптық сана деп аталады. Бұл қазақтың Кедей бай болсам, бай құдай болсам дейтін психологиясымен анықталады. Мұнда сананы билейтін басты нәрсе қайтсем қамтып қалам, қайтсем жағдаймды түзетемін, жай-күйімді байытам, басқадан асып түсем? деген сұрақтар. Бүгінгі біздің қоғамдағы нарықтық жағдайда осы сананың басым түсіп тұрғаны белгілі.
Рух сананың дамуының, өркендеуінің, қоғамға ықпал ету деңгейінің ең жоғарғы биігінде туындайды. Бұл кезде әрбір адам немесе қоғамның негізгі тобы жеке бас пайдасынан, жеке өзінің тіршілігінен, күнделікті өмір күйбенінен жоғары биіктейді де, бүкіл елдің, халықтың қам-қарекетін негізгі нысаны етіп, санасының өзегіне айналады. Дәл осындай жағдайда ғана ұлттық рухтың қалыптасуы жөнінде әңгіме қозғалады. Рух - жалпы адамзаттық құбылыс, негізінен ол ұлттық формада өмір сүреді. Өйткені қандай да бір адам болмасын, ол белгілі бір ұлттың, ұлыстың өкілі.
Ұлттық рухтың мазмұны - өз ұлтына деген ерекше сүйіпеншілік. Егер де ұлттың топырағында туып өссең, оның болмысын қанына, жанына, тәніңе сіңірсең, яғни тілін, дінін, тарихын, мәдениеті мен өнерін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын терең білсең, біліп қана қоймай көңіліне түйсең, жүрегіне ұялатсаң, өмірлік ұстанымына, іс-әрекетінің, мінез-құлқының бастауына, бағыттаушысына айналдырсаң, міне, сонда ғана сүйіспеншілік пайда болады.
Ары қарай рух қалыптасу үшін ұлттың жағдайын, жете алмай тұрған кемістіктерін, алдына қойған нақты мақсатын, яғни ұлттық рухтың мәнін сезіне білу керек. Ұлттық рухтың мазмұны өз жұртына деген ерекше ықыласпен, көңіл-күймен, терең сүйіспеншілікпен ғана шектелмейді. Оның құрамында ақыл-парасат, берік ұстаным, қайрат жігер, ар-ұят, өткір ұлттық намыс өзара тұтастық құрып тұруға тиіс. Сонымен бірге, ұлттық рухты тек түсініп, сезініп қою жеткіліксіз, оның негізгісі, өз ұлтың үшін белсенді іс-әрекетке көшу. Мысалы, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі ұлттық рухтың негізгі мәні - жаудан ата-баба жерін азат ету болды. Сол кезде ұлттық рухтың Аттанмен жеткізілгені, осы сөздің құдіретінің, ұйымдастырушылық күшінің қандай мықты болғанын байқаймыз.
Ұлттық сана - ұлт руханиятының негізі. Ұрпақтан ұрпаққа тарихтың білімі, тұлғалар тағылымы, ұлттық тәрбие арқылы беріліп отырады. Ұлттық сананы ұлт руханиятының өзегі дейтін себебіміз, тарихта қазақты ұлт ретінде сақтап қалған дүние - ұлттық сана, ұлттық сананың рухы. Ұлттық сана ұлттың рухани әлемінде сақталып, ұрпаққа рухани дүниелер арқылы беріліп отырғандықтан да тарихтың қиын кезеңдерінің өзінде елдің бірлігі жоғалмаған. Тарих өрісінен ұлттық болмысымыздың рухани негізіне айналған ұлттық сана құбылыстарын зерделеу қиын емес. Қазақ ұлтының ұлттық санасының тарих өрісіндегі құбылысы елдік, бірлік, ар-намыс, батырлық, ержүректілік, тектілік, кісілік, имандылық, адалдық, тазалық, намысшылдық, қамқорлық және ұлттық қасиетке терең болу. Қазақ қоғамының тарихи кеңістігінде ел болмысының рухани негіздеріне айналған ұлттық сана құбылыстары ең алдымен жеке адамның ерік жігерін қалыптастырып отырған. Табиғатпен етене араласқан қазақ халқы рухани өмірде елдікті, ұрпақтың ауызбіршілігін сақтайтын сапа-қасиеттерді қалыптастырып, кейінгі буынға жеткізуді мақсат еткен. Сезімталдықтың, дарындылықтың, даналықты қадірлеудің, зиялылардың жауапкершілігінің арқасында қазақ ұлты тарихи өмірдің күрделі оқиғаларына парасаттылық танытып, ерік жігерімен төтеп бере білетін ұрпақты қоғам алдына шығарған. Соның нәтижесінде қоғамның әлеуметтік құрылымы табиғи заңдылықпен дамып, елдің әлеуметтік жағдайын өзгертетін (күрделендіретін) құбылыстар қазақ қоғамының ішіне тұтастай ене алған жоқ. Қазақ тұлғаларының ұғымында ұлттық сананың ұясы ұлттың тарихы. Қазақ ұлтының рухани дүниелерінің өзі көрсетіп отырғандай, тарихты білген ұрпақтың тәрбиесі күшті болады. Кез-келген нәрсеге ақылмен қарап, болашағына қатысты мәселені білімімен шешуге ерте бейімделеді.Тарих тағылымы арқылы жалған нәрселерге сене бермейтін, ақылмен ойлайтын жастар қалыптасады. Тарихын білген қоғамда, ел тарихының шындығын негіздейтін тұжырымдар бұрмалана бермейді, себебі тарихты білетін ұрпақ өз қоғамының дұрыс сыншысы.Тарихтың шындығын біріктіретін тұжырымдар тарих өрісіндегі оқиғалардың ақиқатын танудан туындайды. Тарихи оқиғалардың ақиқатын бірінші кезекте ұрпаққа жеткізетін халықтың өзі болуы тиіс. Өйткені, ұлттық сананың рухы тарихи оқиғаның ақиқатымен күш алып, оны ұлт руханиятының бойында сақтап отыруында. Сондықтанда, қазақ тұлғалары айтып кеткендей, бірінші кезекте ұлт тарихының қабырғасын қалаған материалдарды (шындықты) алдыменен ұлт руханиятының бойынан іздеп, сонымен ғана салыстырып оқыған (зерттеген) жөн. Қай заманда болмасын мемлекеттің тұтастығын, ұлттың рухын әлсіретуді көздеген сырттан келетін саясат алдыменен елдің рухани дүниелерін, оған қызмет ететін адамның санасын өзгерту, өздеріне тарту арқылы тарихи тұжырымдарды бұрмалауға тырысып бағатындығы даусыз. Осы себептен де, ұлттың тарихы не үшін қажет? - деген сұраққа алаш зиялылары былай деп жауап берген: Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмытқан ел қайда жүріп, қайда тұрғандығын, не істеп, не қойғандығын білмейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады. Дүниеде өңге жұрттар қатарында кем, қор болмайтын, тұқымым құрып қалмасын деген халық өзінің шежіресін иманы дәрежесінде ұғып білуге тиіс. Ұлттық сананың ең негізгі белгісі - әр ұлттың өзін-өзі танып білуі, өзін өзге ұлттардан айыра білуі, ұлттық мақсаттар мен мүдделерді іске асыру үшін күресу, ұлттық мақсаттар мен мүдделерді бүкіл адамзаттың мақсаттары мен мүдделеріне ұштастыра білу. Өз ұлтының жетімсіздер, жағымсыз жағымен күресе отырып, ілгері дамыған ұлттардың жақсы, жағымды жақтарынан үйрену, дүниежүзілік гуманистік санаға жету. Қазақ ұлтының келешегін ойлаған Абай өзінің өмірлік мақсатын халықтың болашағымен байланыстырып, ұштастырып: Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ. Наданның көзін қойып, көңін ашпақ. Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ, - дейді. Халқының қамын ойлаған Абай: Мазлымға жан ашып, ішің күйсін, қарекет қыл, пайдасы көпке тисін. Көптің қамын әуелден тәңірі ойлаған, Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін, - дей тұра, сананы байлық сана, кедейлік санаға бөлмейді, өйткені, бай мен кедейдің саналысы да, санасызы да, адамгершілігі бары да, жоғы да бар екенін жақсы біледі. Байды да, кедейді де еңбек етуге шақырады. Таптық көзқарасты дәріптемей Қайран елі қазағының қамын ойлайды. Абайдың дүниеге көзқарасындағы ұстаған негізгі принципі - Адам бол. Ойшыл ақынның аңғаруынша көптеген адамдарда адам деген ат бар, бірақ, Адам деген зат жоқ. Сондықтан да Абай Адам бол - бай тап, Адам бол-мал тап, Қуансаң қуан сол кезде, Бес нәрседен (өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, текке мал шашпақтық) қашық бол, Бес нәрсеге (талап, еңбек, ойшылдық, қанағат, рахым) асық бол, Адам болам десеңіз деп, өз елін, келешек ұрпағын жалпы гуманистік рухқа, бірлікке шақырып, Біріңді, қазақ, біріңді дос, көрмесең, істің бәрі бос, - дейді.
Ұлттың рухани коды дегеніміз - сан ғасырлық тарихи тамырымыз, атамұра өнеріміз, дәстүр-салтымыз, әдет-ғұрыпымыз, дініміз, діліміз, тіліміз, нақтырақ айтқанда ұлттық болмысымыз, тыныс-тіршілігіміз. Басқалай айтатаын болсақ ұлттың рухани коды - ол ұлттың алтын діңгегі, ұлттық рухтың іргетасы.
Біздің қазақтың мол тарихында, сол заманнан арқауы үзілмеген салт-дәстүрлерінен өріліп шығып, қалыптасқан ұлттық рухының өзіндік ерекшеліктері бар:
Біріншіден, халқымыздың тарихи болмысы, соған орай ұлттық рухы көшпелі өмір салтынан бастау алады. Біздің халқымыз көшпелі өмірге байланысты табиғатпен етене қабысып кеткен. Төрт түлік малды бағып қағып, қыс қыстау, жазда жайлауға көшіп жүріп, бүкіл табиғаттағы керемет тазалықты, мөлдірлікті, сұлулықты, үйлесімділікті терең танып біліп, ерекше аялап, қастерлеп, сол арқылы өмір салтын қалыптастырған. Қазақтың тарихи дүниетанымын табиғаттан тысқары түсінуде, бағалауда мүмкін емес. Мәселен, қазақ үшін сүтке балама ақ деген сөз ең қасиетті ұғым болып табылады. Ақ ниетіммен ұсындым, ақ батаңызды беріңіз - дейді. Сүйікті қыздарына Ақбота, Ақмарал деп ат қойған.
Екіншіден, қазақ халқының сан ғасырлық тарихында өмір салтының, болмыс тіршілігінің арқауындай міндет атқарған, ұлт үшін ұстанымдық мәртебеге ие болып, оның рухының тірігіне, түп негізіне айналған аса қастерлі ұғымдардың бірі тектілік туралы болатын. Тіршіліктегі сан - алуан қарым-қатынас, атқарған ісінің қадыр-қасиеті, алыс-беріс, айтқан сөзінің өтімділігі, тіпті қоғамдаға алатын орны - бәрі айналып келгенде осы тектіліктен бастау алып, тектілікпен бағаланып, тектіліге сай сый-құрметке, атақ- дәрежеге ие болып жататын болған. Және бұл заңдылық ұрпақтан - ұрпаққа беріліп, жалғасып отырған. Сонда, тектлілік деген не? дегенге келсек, ең алдымен, адам бойындағы қан тазалығы, жан тазалығы, ақылдың тұнықтылығы, адами қасиеттерінің молдылығы, рухтың беріктілігі, парасат пен ұстамдылықтың жарасымдылығын айтамыз. Тектілік атаның қанымен, ананың сүтімен беріліп отырады.Қазақтың ұлттық рухының бекемділігінің, күштілігінің қайнар көзі - жеті атаға дейін қыз алыспауында, тектілігіне қарап бағалауында. Осының арқасында ұлан байтақ жеріміздің батысы мен шығысы, оңтүстігі мен солтүстігі бір-бірімен қыз алысып, құдалы болып, әдет-ғұрыпының бір-біріне ұқсас болуын, жердің бүтіндігін сақтауға, тілінін тазалығын, қоғамның бірлігін сақтауға жағдай жасаған.
Үшіншіден, қазақта кедей болмаған, жетім жесір болмаған. Әрбір қазақ өзінің аталас бауырына қамқор болуды парыз санаған. Ішкі тұтастыққа, ажырамас бірлікке ұмтылған. Жетімін жылатпаған, жесірін қаңғытпаған болған. Бұл қасиет қазақтың әлеуметтік қуатының, рухының біріктігінің көрінісі еді.
Төртіншіден, қазақтың сөз қадірін бағалауы, сөз бостандығын сақтауы, сөзге үлкен мән берген. Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді, Өнер алды қызыл тіл, Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді деген мақал-мәтелдер, ой-түйіндері қазақ халқының сөз құдіреті аса маңызды екенін байқаймыз. От ауызды, орақ тілді ақын-жыраулардың, өткір де тапқыр айтқыш шешендердің, қара қылды қақ жарған айтулы билердің қазақ қоғамындағы орны ерекше болды.
Бесіншіден, қазақтың сан ғасырлық бай дәстүрі бар мықты, жүйелі ұлттық тәрбиесі, ар, ұят, ұлттық намыс мәселесі. Қаз дауысты Қазбек би бабамыздың малым жанымның садақасы, жаным арымның садақасы деген құдіретті сөзді ұлттық рухтың сипаты ретінде қалыптастыруға болады. Ал ұлттық намыс ұлттық рухымыздың шынайы өлшемі десек болады.
1.3 Ұлттық құндылықтар
Әр ұлттың өзінің ұлттық құндылықтары болады. Бір ұлтты басқа ұлттардан ерекшелендіріп тұратыны оның: тілі, салт-дәстүрлері, ертегілері, мақал-мәтелдері, лиро-эпостық және батырлар жырлары, әдет- ғұрпы, салт-санасы, менталитеті, мәдениеті, өнері, тағамдары, ұлттық қолөнері, тұрмыстық бұйымдары, ұлттық ойындары, т.б. өзгелерге ұқсамайтын қасиеттері болады. Осылардың бәрі - ұлттық құндылықтарға жатады. Ұлттық құндылықтар - әр халықтың тарихи өзіндік ерекшелігі. Отан, тіл, тарих, өнер, әдебиет және тағы басқалар сияқты көрініс тапқан қандай да бір этностық қауымдастық өкілдерінің рухани идеалдарының жиынтығы. Әр ұлттың дүниетанымы, ойлау түрі, темпераменті, ұлттық санасы және т. б. белгілі бір жолмен үйлесімді болады. Жалпы адамзаттық құндылықтар сияқты ұлттық құндылықтарға да тән орнықтылық және тұрақтылықпен сипатталады. Ұлтқа және жеке тұлғаға қатысты менталитет бастапқыда әдеттегі-эмоционалды түрге ие болды деп айтуға болады, тек экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуға негізделген құндылықтардың пайда болуымен ғана ол көп қырлы дүниетанымдық сипатқа ие болады. Ұлттық менталитет адамның рухани және материалдық құндылықтарын тарихи іріктеу нәтижесінде қоршаған әлемге қарым-қатынас жүйесінде көрініс табады. Жалпы адамзаттық құндылықтардың бір бөлігі ретінде ұлттық құндылықтар - ұлттық сана мен құндылықтар түрінде оң тәжірибені сақтаушы ұлттың өзін дамыту шарасы болып, индивид пен этнос өмірінің дербес факторы болып табылады. Әлеуметтік-тарихи тәжірибе әрбір жаңа ұрпақ өз халқының өткен тәжірибесін қайта ойлап, ұлттық дамудың мақсаттары мен міндеттерін айқындауымен қатар, оның перспективаларын тұжырымдап, нақты уақытта ұлтқа тән саяси, идеологиялық, экономикалық, мәдени бағдарларды, қазіргі заманғы әлемге сәйкес ұлттық сана-сезімді қалыптастыратынын көрсетеді. Бұл процесс ұлт тарихының аса күрделі, сыну кезеңдерінде қарқынды жүреді. Ұлттық сана-сезім ұлт пен адам ретінде, осы қауымдастықтың мүшесі ретінде сипатталатын маңызды фактор болып табылады. Жеке тұлға өзін ұлттың ажырамас бөлшегі ретінде сезіне отырып, өз халқының тарихын, ұлттық құндылықтарды (жазу, ұлттық тіл, рухани мәдениет пен тағы басқа жетістіктері), ұлттық менталитет, халықтың әлемдік мәдениет қазынасына қосқан үлесін бағалап, оның дамуына ықпал етеді. Ұлттық сана-сезімнің дамуы индивидтің өз ырымдарын, дәстүрлерін, яғни этникалық тамырын білуімен байланысқан, сонымен бірге осы үдерісте адамгершілік жалпы адамзаттық құндылықтарды тану маңызды. Яғни, ұлттық сана-сезімді дамытудағы маңызды тарап ондағы этностық, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың арақатынасы болып табылады. Жеке тұлғаның ұлттық сана-сезіміне өзінің ұлттық қатыстылығы туралы субъектіні таныстыру, өзінің этникалығын позитивті қабылдау, ұлттың тарихи өткеніне, оның бүгіні мен болашағына деген көзқарас, ана тілін меңгерудегі белсенділік, халық мәдениетін зерделеудегі белсенділік, ұлттық мүдделер мен құндылық бағдарларын ұғыну және қабылдау, басқа да этникалық қауымдастықтарға қарым-қатынасты қалыптастыру, оның аумақтық тұтастығын сақтауға дайындық, оның байлығын арттыруға ұмтылу кіреді.
Қоғамдық қатынастардың нақты жұмыс істеуі оның деңгейіне байланысты. Ұлттық және әмбебап жалпы адамзаттық құндылықтар ұлт субъектісінің қоршаған шындыққа деген шығармашылық қатынасын көрсетеді. Адам өзін-өзі тануға, өзін-өзі жетілдіруге, белгілі бір этнос өкілі ретінде өзін-өзі дамытуға қабілетті жарқын даралық ретінде жасайды.
Біз өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды қалай сақтап жүрміз дейтін болсақ, өкінішке қарай, өте нашар сақтап жүрміз. Кеңес кезінде көптеген ұлттық құндылығымызды ескінің қалдығы деген сылтаумен көзін құртпақ болды. Сөйтіп ұлттың өзін жоюға тырысты. Егеменді ел болғаннан бері ұлтжанды азаматтар ұлттық құндылығымызды қалпына келтіруге ниеттенуде. Бірақ, биліктің ұлттық құндылықтарға деген немқұрайлылығы көп жағдайда кедергі келтіруде. Нарықтық қатынас, әлемдік қауымдастыққа кірігу деген сылтаумен ұлттық құндылыққа көңіл нашар бөлінуде. Қазір жалпы ұлттық мүддеге қарағанда, әркім өзінің жеке қара басын көбірек ойлайды. Материялдық құндылықтар алдыға шығып тұрған заманда ұлттық құндылықтар көп ескерілмей қалып жатыр. Ұлттық құндылықтарды әр ұлттың ата-бабалары өздерінің өмір сүру салтына байланысты шығарып, пайдаланып, дамытып ұрпақтарына мұра етіп қалдырып отырған. Сондықтан ұлттық құндылықтар сол ұлттың меншігі болып есептеледі. Оны әр ұлттың ұрпақтары сақтап, заманына қарай дамытып отырулары керек. Егер халық өздерінің ұлттық құндылықтарын жоғалтып алса, ол халық - ұлт деп саналмайды. Сондықтан әр ұлт өздерінің ұлттық құндылықтарын сақтауға тырысады, әрі қорғайды. Қазақ халқы да өзінің ұлттық құндылықтарын сақтауы керек. Италияның жиһанкез кәсіпкері Реналью Гаспирин: Мен әлемнің 141 елін аралаған адаммын. Солардың ішінде өз мемлекетінде, өз тілінде өмір сүре алмай отырған бейшара халықты көрдім. Ол - Қазақстан халқы екен, - депті. Егер өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды жоғалтып алсақ, ХХІІ ғасырда біреулер, Қазақ деген өздерінің ұлттық құндылығы жоқ, бейшара халық екен деуі мүмкін. Сөйтіп ұлт ретінде бізді әлем мойындамайтын болады.
Отаншылдық сезім - ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген екен дана халқымыз. Сондықтан да, сан ғасырлар бойы сұрыпталған ұлттық құндылықтарымызды оқу-тәрбие процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, ұлтшылдық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын, бойында ұлттық санасы қалыптасқан тұлғаларды тәрбиелеп шығару - жалпы ұлттың алдында тұрған ұлы міндет болып отыр. Қандай да бір елдің рухани мәдениеті, әдебиеті мен өнері, ғылым мен техникасы, әлеуметтік жағдайы, материалдық өндірісінің ең маңызды жетістіктері тәрбиесінен көрінуі арқылы оның ұлттық құндылықтарының мәніне ие болады және өскелең ұрпақтың азаматтығы мен отаншылдықты, рухани-адамгершілік жан-дүниесі қалыптасуына белсенді түрде ықпал етеді. Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері - рухани және адами қасиеттері, моральдық нормалары, ұлттық құндылықтары бар. Ұлттық құндылықтар - қандай да бір этникалық қауым өкілдерінің өзіндік тарихи көрінісі бар рухани мұраттарының жиынтығы. Ұлттық құндылықтардың әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше екені белгілі. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие - ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. Өйткені, мұнда тәрбиенің негізі ғасырлар бойы қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен моралдық тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір - салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Қазақы дүниетаным, ақыл-ой, тағылымдық ұлағат ғасырлар бойы шыңдалып қалыптасты. Сол сан ғасырлық ұлттық тәрбиенің негіздерін бір арнаға түсіріп тәрбие мәселесінде пайдалану бүгінгі таңда күн тәртібінде тұрған ең басты қажеттілік деп білемін. Ұлттық отаншылдықты қалыптастыруда ата-бабаларымыздың ұлағатты ойлары мен тәлімдік тәрбиесінің атқаратын орны ерекше. Осы жерде қазақ халқының ұлы ақыны, ғалым Мағжан Жұмабаевтың мына сөзі ойға оралады: Ұлт тәрбиесі - баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиіс. Және әр ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесі мен тәрбие қылуға міндетті. Бала тәрбиесінің ұлттық сипатта болуына ерекше мән беру керектігін атап өтеді. Ал ұлттық сипат - сол ұлт тарихының таңбасы. Қазақтың ұлттық құндылықтарын жаңғырту бүгінгі мемлекеттен өзінің ішкі және сыртқы саясатын ұлттық сипатта жүргізуді талап етеді. Қазақи рухы биік ұлттық идеяның қалыптасуында ұлттық құндылықтардың маңызы зор. Ұлттық тәрбие туралы идея бүгінгі күн талабы мен өмірлік қажеттіліктен туындап отыр. Ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын, ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын толық кемелді, ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу ұлттық идеяның негізгі бағыты болып табылады. Ұлттық идея - қазақ халқы тудырған моральдық нормаларда және ұлттық құндылықтарда бекітілген патриоттық тәжірибені меңгеру, ұлттық этномәдени дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды тану, тарихты құрметтеу арқылы іске асырылады. Көрнекті ғалым, қоғам қайраткері Амангелді Айталы Ұлттың рухани мұралары мен дәстүрлерін, қаһармандық ерлік салтын қастерлеу - ұлттық идеяның басты көзі болады, оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігін нығайтады - деп келтіреді. "Жас бала - жас бiр шыбық, жас күнде қай түрде иiп тастасаң, есейгенде сол иiлген күйiнде қайтып алмақ" - деген тұжырым жасаған қазақ халқының ұлы ақыны ғалым М. Жұмабаев. Бүгінгі жас ұрпақты бала шақтан, яғни ерте жастан ұлт құндылықтарына сүйене отырып тәрбие жүргізу керек. Тәрбие iсi - мемлекеттiк iс. Өйткенi бүгiнгi дұрыс тәрбие - болашақтағы жақсы елдiктi танытар азаматтардың өсетiнiн танытады. Сол себептен де Елбасы өзінің мақаласында Ұлттық салт-дәстүріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуы тиіс - деп ой қорытады. Бүгінгі күн тұрғысынан қарайтын болсақ, егемен елдің бейбітшілігі мен бірлігін сақтайтын жас ұрпақтың бойына жастайынан ата-бабаларымыз негізін салған ерлік рухты, отаншылдық сезімді сіңіру кезек күттірмейтін мәселелердің бірі болып отыр. Ұлттық сезім мен ұлттық намыс, ұлттық рухты көтеру - бүгінгі таңның кезек күттірмес міндеті деп білемін. Яғни елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасаған бүгінгі таңда адамзаттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәрбие саласында жұмыс жасау басты міндетіміз. Ұлтымыздың көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай: Ұлттық құндылықтардан жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды-деген болатын. Ұлттық құндылықтар - ұлттық идеяның негізгі өзегі, ұлт қалыптасуының басты факторларының бірі. Осы ұлттық идеяны іске асыратын басты фактор мемлекет болып табылады. Сондықтан да осы мемлекеттік іске салғырт қарамай ұлттық идеяның негізгі бағыттарының тетіктерін жасау қажет. Ұлттық идея - туған жер, өскен орта әсерлерінен қалыптасып, халықтың тілі, ауыз әдебиеті, салт-санасы, әдет-ғұрпы, ырымдары мен тыйымдары арқылы жүйеленген сезім. Ол - ұлттың болмысы, психологиялық өзіндік ерекшелігі. Ал, осы ұлттық идеологиямыз әлсіз болса барлық салаға өзінің кері ықпалын тигізетіні шүбәсіз. Отаншылдық міндетті түрде тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсетеді, өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғамға, ел жұртқа, халыққа қызмет ету үшін биік серпін болып табылады. Осы себепті, күрделі рухани және саяси-әлеуметтік құбылыс ретіндегі қазақстандық патриотизм Отанды қорғау, нығайту және гүлдендіру жолында онымен ажырамас тұтастығын саналы түрде ұғынатын тұлғаның руханилығы, азаматтығы және саяси-әлеуметтік белсенділігінің бірлігі болып табылады. Ал, бұл кез-келген мемлекеттің түбірлі саяси міндеті екендігі белгілі. Отаншылдыққа тәрбиелеудің негізгі көздеген мақсаты - өзінің бай тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер-білім машықтарын меңгеруге, отбасын, туған өлкесін, отанын сүюге, ар-намысын қорғауға, және т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу. Оның басты қағидасы Отанға, өзінің халқына, Атамекеніне деген сүйіспеншілік болып табылады. Бұл өз еңбегімен, жанкешті ерліктерімен елінің беделін арттырып, халқының абыройын асыратын қазақстандық азаматтардың күнделікті өмірінде пайда болады. Ол Отан мен Қазақстан халқына қауіп төнген сындарлы жағдайларда, әсіресе, айшықты әрі қарқынды түрде туындайды. Күнделікті тіршілікте ол азаматтардың өндірістегі, ғылымдағы, өнердегі, спорттағы, сондай-ақ, жауынгерлерді туған өлкені батыл қорғауға, өз халқының, елінің, Атамекенінің егемендігін, құрмет көрсетіліп, қастерленуі тиіс шекарамыздың бұзылмауын, қоғамдық құрылыстың мызғымастығын қамтамасыз етуге даярлайтын әскери қызметтегі жасампаз еңбегінен көрінеді. Ежелден ел тілегі - ер тілегі, адал ұл ер боп туса - ел тірегі демекші әр баланың бойында адамгершілік, батылдық, шыдамдылық, төзімділік қасиеттерін дамытып, жеке тұлғаны қалыптастыруға үлес қосу болып табылады. Жас ұрпақты аға ұрпақтың лайықты мұрагері болу үшін жастарға халқымыздың Отан мүддесі жолында жасаған ерлік істерінің ұлылығын жете түсіндіре отыруымыз қажет. Осы жерде еліміздің тарихы жетекші орын алады. Қазақ елінің тарихын насихаттап, өскелең ұрпақты ұлтжанды етіп тәрбиелейтін, әрқашан мемлекеттік мүддені көздеп, мемлекеттік тәуелсіздігіміздің мәңгі баянды болуын насихаттау жолында аянбай еңбек етуіміз керек. Тарихты оқу арқылы отаншылдыққа, өз халқына, басқа халықтарға деген сүйіспеншілікке, жауынгерлікке, еңбек сүйгіштікке, Отаны үшін кез келген қиындыққа әзір тұруға, халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастыққа, қоғам үшін, халық үшін, елі үшін қызмет етуге дайын болуға, адалдыққа, шыншылдыққа, тазалыққа, қарапайымдылыққа, кішіпейілділікке, өз мүддесін халық, Отан мүддесінен жоғары қою сияқты қасиеттерге тәрбиеленеді. Ал, мектептегі тарих сабақтарында ерлікке, жауынгерлікке тәрбиелеу күрделі міндет. Осы жерде ержүрек батырлар мен қолбасшылардың қаһармандығын, ерлігін көрсеткен шайқастары туралы толық нақтыланған материалдар болуы тиіс. Атамекен, туған жер ұғымы - әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым. Бұл қасиеттер ұрпақ бойына оқумен, біліммен, үйренумен, талпынумен бітеді. Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ұрпаққа ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім - тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы - тұл, келешегі тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық. Қазақ халқын құрып кету қаупінен сақтап қалған, жерін жауға бермей, ұлан байтақ өлкесін қазақ еліне мәңгі қоныс ету мақсатында жарғақ құлағы жастыққа тимей, елім деп еңіреп өткен хас батырлар қаншама десеңізші! Бұлардың ерлігі кейінгі ұрпаққа қашан да болса өнеге болмақ. Халқымыздың ауыз әдебиеті шығармашылығы ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес қосты және әлі де үлес қосып келеді. Сол бай құндылықтардың ішінде, отаншылдықты дәріптейтін мұра -- батырлар жыры. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары. Елін, жерін сырт жаулардан қорғаған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай сияқты мыңдаған қазақ батырларына арналған көптеген дастандар, өз халқының мүддесі, арман-тілегі, туған жері үшін жан аямаған батырларға деген халықтың сүйіспеншілігі, азаматтарының рухани жан дүниесінің беріктігі, ерлігі мен отаншылдық қасиетін баяндайтын асыл қазыналары, ақын - жыраулардың, билердің татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары, шешендік сөздері оқушыларының бойында отаншылдық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Отан сүйгіштік рух - тәуелсіз еліміздің әлемдік өркениет көшіне қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орнын алуына мүмкіндік беретін бірден-бір күш. Осы жерде жас ұрпақ ең басты отбасында асқақ отансүйгіштік сезімге тәрбиеленуі тиіс. Ұлы Абай: Бала мінез үш алуан адамнан жұғады: біріншісі - ата - анасынан, екіншісі - ұстазынан, үшіншісі - құрбысынан - деген екен. Отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына ата-ана, ауыл аймағының ықпалы зор. Отан отбасынан басталады-дейді дана халқымыз, отанды сүю - отбасынан басталатыны рас. Сондықтан да бала тәрбиесінде шешуші факторы - отбасы. Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілері отбасында қалыптасады. Бала тәрбиесі баршаға ортақ іс. Оған көпшілік қоғам болып жұмылу, парасаттылық пен байсалдылық керек. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен тағылымдарын, мәдениет тарихын, бұрын-соңғы ұлы ойшыл педагогтардың еңбектерін оқып жетік білмей, оны жақсы меңгермей тұрып келер буынға дұрыс тәрбие-тағылым беру мүмкін емес. Себебі, өткенді жақсы білмейінше келешекке сапар шегу, Л.Толстой айтқандай, айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп шатасумен пара-пар. Жас ұрпақты тәрбиелеуде ата - бабамыздан келе жатқан ұлттық тәрбие үлгісін ұғындырып, мәдениетті, адами қасиеті мол, шығармашылық тұлға етіп тәрбиелеу - бұл қазіргі таңда өмір талабы және қоғам қажеттілігі. Ойымның қорытындысын, Ұлы ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың: Балам деген жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан болсын деген сөзімен аяқтағым келіп отыр. Сондықтан ел болып, жұрт болып ұрпақ тәрбиесін қолға алу басты шаруа. Тәрбие беруде ұлттық құндылықтарымыз арқылы жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Халқымыздың тәуелсіздік алғанына 28 жыл ғана болды. Осы уақыт аралығында ұлттық педагогика ғылымының зерттеу нысандарында біраз өзгерістер болып,ауқымы кеңейіп, бұрын өз халқымызға тән, қанына сіңген, жеті атасынан ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан жақсы қасиеттері мен белгілерін, әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің нысандарын болашақ ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде қолдану нәтижесінде ұлттық сананы, ұлттық құндылықтарды сақтап келешек ұрпаққа жеткізуде ұлттық педагогика толықсып, одан әрі дами түсуде. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жылдың 17 сәуірінде Егемен Қазақстан республикалық газетіне Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы жариялаған болатын. Мақала негізінен ұлттық рух пен ұлттық сананың кемелденуіне, ұлттық салт-дәстүріміз бен тілімізді, мәдениетімізді сақтауға, бағалауға, бағалай отырып, жаңғырта дамытуға үндейтін, іргелі бағдарламалық бағыттағы құжат болып табылады. Елбасы Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында тарихтың өткеніне көз жүгіртіп, жаңа кезеңге жан-жақты баға бере отырып, рухани жаңғыру арқылы болашаққа деген өзінің парасатты пікірлері мен көзқарасын білдірді. Күллі дүние жүзі біздің көз алдымызда өзгеруде. Әлемде бағыты әлі бұлыңғыр, жаңа тарихи кезең басталды. Күн санап өзгеріп жатқан дүбірлі дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымымызға әбден сіңіп қалған қағидалардан арылмасақ, көш басындағы елдермен тереземізді теңеп, иық түйістіру мүмкін емес. Өзгеру үшін өзімізді мықтап қолға алып, заман ағымына икемделу арқылы жаңа дәуірдің жағымды жақтарын бойға сіңіруіміз керек.
ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі - олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында. Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады.Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай. Бірақ, ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық.
Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды.Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Ұлттық сананы жаңғыртқанда өзіміздің, қазақстандық дербес даму үлгісін қалыптастыруымыз қажет екендігін Елбасы атап өтті. Бұл - қазақтың ұлттық салт-дәстүрін, мемлекеттік тіліміз бен дінімізді, әдебиетіміз бен мәдениетімізді, қазақи рухымызды жаңғырту. Бұл - тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиектерін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ұлттық педагогикаға негізделген жас ұрпаққа генетикадан тәлім-тәрбие беру және оны қалыптастыру. Адам, әлеуметтік орта және тәрбие факторларының өзара жүйелігі мен бірлігін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қазіргі уақытта жас, өскелең ұрпақтарды өзгеріп, жаңарып отыратын өмірге бейімді болуы үшін арнайы ұйымдастырылған үздіксіз білім және ұлттық тәрбие беру.
2. Халқымызға тән, қанына сіңген,жеті атасынан ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан жақсы қасиеттері мен белгілерін, әдет-ғұрыптардың,салт-дәстүрлердің нысандарын болашақ ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде қолдану.
Зерттеу жұмысының нәтижелері:
1.Сонымен тектілік адамның ізгі ниетке, жақсы тілекке ұмтылып,артынан үлгі өнеге болатын істерінен,айтылған нақыл сөздерінен көрінеді.Қазіргі уақытта жас ұрпақтарды өскелең,өзгеріп,жаңарып отыратын өмірге бейімді болуы үшін арнайы ұйымдастырылған үздіксіз білім және ұлттық тәрбие қажет. Ұлттық тәрбие жеке адамды қалыптастырудағы әлеметтік бағдарламасының орындалуында,қабілеттілігі мен дарындылығын анықтауда басты,шешуші роль атқарады.
2.Халықта ата баласына сыншы,немереге қамқоршы деген нақыл сөз осыдан қалған болар.Немелеріне алғашқы нағыз халықтық тәрбие берудің негізгінысандары:адалдық,байсалдылы қ,инабаттылық,ізеттілік,кішіпейілді лік,әрбір ырымдар мен тыйымдардың мазмұнын түсіндіру осы кісілерден басталып, болашақ ұрпақта жалғасын тауып отырды.Балаларының,немелерінің қабілеттілігі мен дарындылығын ерте сезіп бағыт,бағдар беріп отырған. Осыдан баласы атасына, әкесіне тазалығын, имандылығын, еңбекке ұқыптылығын көрсеткен жағдайда атасының дұрыс батасын алып, әкесінің тірегіне айналады.
3.Болашақта ұрпақтар кемтар болып дүниеге келмеу үшін, медициналық-генетикалық білімді жетілдіру,оның жетістіктерін насихаттау және медициналық-генетикалық кеңестердің санын көбейтіп, сапасын арттыру, дәрігер-генетиктер дайындау мәселерді қолға алу керек.Мұндағы негізгі мақсат-адам баласының генофондысын сақтау.Өмірге дені сау ұрпақ әкелуге барлығымыз жауаптымыз.Сондықтан некеге тұрар алдында аптықпай асықпай,сабырлықпен барлығын таразылап,терең ойланып барып бұл мәселені шешкеніміз орынды.Әйтпесе,ертең өзек өртейтін өкінішке батумыз тіпті мүмкін. Артымызда келе жатқан жастарға да бұл өсиет өмірлік сабақ болуы керек.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ұлттық код
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру - ең алдымен, еліміздің біртұтас ұлт болуын мақсат етіп, соған барар жолдағы ұлттың рухани болмысының мәні қалай болуы керек, нені негізге алып, қандай базалық құндылықтарды сақтауымыз қажет, ертеңгі ұрпаққа табыстар мұрамыздың сипаты қандай болуы керек, бүгінгі жастар мұраты қандай, батысқа еліктеу еліміздің болашағына үлгі бола ала ма деген бүгінде қазақ қоғамын іштей толғандырып жүрген басты мәселелердің шешімі мен оның бағдары осы бағдарламада кеңінен қозғалып, тиянақталған. ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың үлгісі бүгінгі егемен қазақ еліне үлгі бола алмайды дейді Елбасы, өйткені жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу.
Ұлттық код қайда? Ұлттық код - ең алдымен, тілде, сосын дәстүріміз бен салтымызды, мінезімізді айқындайтын дінде, ұлттық мәдениетте. Қазақ халқының мол тарихында мәдени-рухани болмысы ізгілікпен әдіптеліп, қарапайымдылықпен шыңдалып, парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда ізгілік, адалдық, перзенттік инабаттылық, адамгершілік, парыз, этикет, ақыл-парасаттылық кеңінен өрістеген, молынан қамтылған.
Ұлттық кодта парыз бен әділдік қатар сомдалып, Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Иасауи, Абай мен Шакәрім, Ахмет пен Әлихан, Мағжан мен Міржақып шығармашылығы арқылы халыққа дәріптелген, астары мен арқауы мықты оралымды сөз өрнегімен, түсінікті тілмен өрілген. Қазақтың ұлттық кодында әділдік тұжырымдамасы ежелгі дәуірден бастап жинақталып, туыстығы жоқ үлкенге деген сыйластық болып танылған. Сыйластық пен ізгілік, ізеттілік пен имандылық қазір енді этикетке айналған тұста, осы ұлттық кодты дамыта отырып, рухани мәдениетімізді жаңғыртуымыз қажет. Ұлттық кодымызда ұят категориясы бар. Бесіктен белі шықпаған баладан бастап, ұят болатыны айтып өсірген ата-ана баласын жақсылық пен жауыздықтың бөлінетінін айтып, мінезін қалыптастырады. Жауыздықпен күрес пен жақсылықты дәріптеу коды қазіргі мораль мен өнегелік категориясын дамыта түседі.
Ұлттық кодқа негізделген ұлттық сананың кемелдене дамуын Елбасы үлкен мәселе етіп көтеріп, екі қырын атап көрсетеді: ұлттық сананың көкжиегін кеңейту және ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту. Қазір салтанат құрып тұрған жаңғыру үлгілерінің қатерінің де бар екенін ескертеді. Ол қандай қатер деңіз? Қатер мынада: өзгенің ұлттық даму үлгісі жұрттың бәріне ортақ әмбебап үлгі бола алмайды. Елбасымыздың көрсетуінше, іс жүзінде әрбір өңір мен әрбір мемлекет өзінің дербес даму үлгісін қалыптастыруда. Дер кезінде және нақты айтылған пікір дер едік. Елбасымыз бұл қатерді неге ескертіп отыр. Демек, өзге ұлттың даму үлгісінің бәрін көшіріп ала беру, өз еліміздің ерекшелігін, халқымыздың тілін, мінезін, рухани және материалдық құндылықтарымызды ескермеу бізде жоқ емес. Н. Ә. Назарбаевтың ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды деуінің мәнісін терең түсіну абзал.
Бұл халық педагогикасының теориялық негізін толықтырып жаңа зерттеулерге бастама береді. Осы тұрғыдан қарағанда жеке адамның қалыптасуына тәлім-тәрбиелік жұмыстармен қатар қоғамдық - әлеуметтік жағдайлар және тұқым қуалаушылық факторлардың да маңызы зор. Адамның дүниеге келуі, оның жан-жақты дамуы аса күрделі, ұзақ мерзімді қамтитын, қарама-қарсы қайшылығы мол үрдіс. Сондықтанда соңғы 10-15 жыл ішінде жеке азаматтың қалыптасуына әлеуметтік, биологиялық (тұқым қуалаушылық) және этнопедагогикалық (тәрбиенің) факторлардың әсерін, үйлесуін және ара-қатынасын зерттеу көпшілік мамандардың назарында болып келеді.
1.2 Ұлттық рух, ұлтық сана туралы
Ұлттық рух - халықтың өзін-өзі тануымен айқындалатын, өскелең арман-мұраттарымен сипатталатын, елдік тұтастық идеясымен негізделетін өміршеңдік күш-куаты. Ұлттық рух жалпы ғаламдық рух пен жеке адамдық рухтың дәнекері болғандықтан, кез келген ұлттың, мәдениеттің өкілі өзінің әлемдегі орнын өзіндік ұлттық төл санасы арқылы бағамдауы заңды құбылыс. Сондықтан жеке адамның таным терезесі ұлттық таным тұрғысынан, әлемдегі жалпы адамзаттық құндылықтарды игеріп, рухани игіліктерге өз үлесін қосады. Қай халықтың болсын бойында өз табиғатына тән өзге де қайталанбас қасиеттері, мінезі, тілі болуы ұлттық рухпен тікелей байланысты. Көзбен көріп, қолмен ұстайтын зат болмағандықтан, ұлттық рухтың көрініс беруі ұлт өкілдерінің көркем шығармашылығынан, халық даналығынан, ғасырлар бойы сабақтастығын үзбеген рухани мұраларынан көрінеді. Әрбір ұлттың өзіне тән ұлттық рухы бар дегенде, оның өзі жайлы дүниетанымынан, дүниеге көзқарастары мен мінез-құлқынан, мұрат-мақсатынан даму, өзгеру, кейде әлсіреу, яғни үнемі қозғалыс үстіндегі құбылыс екенін аңғарамыз. Ұлт болып ұюдың өзі этностың мекендік және мезгілдік факторларына байланысты болуымен қатар, оның табиғи, тарихи, рухани бітім-болмысы, ұлттық санасы, тілі, мінезі, мәдениеті, әлеуметтік-саяси мұрат-мүдделерінің қалыптасып, тұлғалануы үздіксіз процесс және ұлттық рухтың түлеп-толысып отыратын өміршеңдігінің көрінісі. Ұлттық рухтың бой көрсетер тұсы бодандық әрекетіне қарсылық, тәуелсіздік мұратына ұмтылыс сәті болса, сол кезеңдерде қордаланған көркем рухани мұралардың ерлікке, елдікке үндер күш-қуатының маңызы бұғаудан босанып, болашаққа бет түзеген, баянды бағдарын айқындаған ұлттар үшін де зор. Ұлттың рухани тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты байлығы оның сөз өнері. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей тұрмайды деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, Ұлттық рухтың көркем образдар арқылы берілуі қазақ әдебиетінен көрінеді. Ұлттық рухы біртұтас, айқын, асқақ халықтар ғана тарих көшінде ұлы жеңістерге жететіні адамзат қоғамының тарихында сан мәрте дәлелденген айдай шындық.
Жеке адамның болсын, бүкіл қоғамның болсын рухани әлемі, жан дүниесі өте күрделігімен, сан алуан, қатпар-қатпар қабаттарымен сипатталатын құбылыс екені баршаға аян. Белгілі бір деңгейге дейін рухани дүние материалдық жағдайдан тәуелді болғанымен, ары қарай дербес өмір сүретін өзінше заңдылықтары бар құбылыс екені тағы да белгілі. Бірақ сол рухани дүниенің ішінде қадау-қадау бірнеше категориялар мен түсініктерді алатын болсақ, мысалы, рух пен сана, олардың ортақ қасиеттері, ортақ мазмұны көп. Сөйте тұра, бұл ұғымдарды тұтас біртектес бір мағынаны білдіреді десек, қате болар еді. Дегенмен, ұлттық рух деген құдіретті құбылыстың мән-мағынасын терең танып білу үшін, ең әлеулі, сананың өзін, сананың қалыптасуына, өсіп-өркендеуіне, дамуына, қоғамға ықпалына байланысты бірнеше деңгейге бөліп қарастырады. Мәселен, пендешілік сана - ең төменгі деңгей. Пендешілік сана деп отырғанымыз сүйек пен еттен жаралған пенденің күнделікті өмір сүру үшін, тіршілік үшін күресімен сипатталады. Қайтсем нан тауып жеймін, қайтсем киім кием деген мәселелер, сұрақтар осы сананың негізгі мазмұны болып табылады. Бұл тұрғыдан алғанда пендешілік сана бүкіл хайуани дүниеге, жануарларға тән инстиктермен өте ұқсас келеді. Барлық тіршілік иелерінің өмір сүру үшін күресетіні, жауларынан қорғанатыны, азық тауып жеп, тіршілігін қамтамасыз етуге, ұрпақ жалғастыруға ұмтылатыны белгілі. Бұл инстиктер биологиялық, психолгиялық құбылыс болып табылады.
Сананың келесі деңгейі - таптық сана деп аталады. Бұл қазақтың Кедей бай болсам, бай құдай болсам дейтін психологиясымен анықталады. Мұнда сананы билейтін басты нәрсе қайтсем қамтып қалам, қайтсем жағдаймды түзетемін, жай-күйімді байытам, басқадан асып түсем? деген сұрақтар. Бүгінгі біздің қоғамдағы нарықтық жағдайда осы сананың басым түсіп тұрғаны белгілі.
Рух сананың дамуының, өркендеуінің, қоғамға ықпал ету деңгейінің ең жоғарғы биігінде туындайды. Бұл кезде әрбір адам немесе қоғамның негізгі тобы жеке бас пайдасынан, жеке өзінің тіршілігінен, күнделікті өмір күйбенінен жоғары биіктейді де, бүкіл елдің, халықтың қам-қарекетін негізгі нысаны етіп, санасының өзегіне айналады. Дәл осындай жағдайда ғана ұлттық рухтың қалыптасуы жөнінде әңгіме қозғалады. Рух - жалпы адамзаттық құбылыс, негізінен ол ұлттық формада өмір сүреді. Өйткені қандай да бір адам болмасын, ол белгілі бір ұлттың, ұлыстың өкілі.
Ұлттық рухтың мазмұны - өз ұлтына деген ерекше сүйіпеншілік. Егер де ұлттың топырағында туып өссең, оның болмысын қанына, жанына, тәніңе сіңірсең, яғни тілін, дінін, тарихын, мәдениеті мен өнерін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын терең білсең, біліп қана қоймай көңіліне түйсең, жүрегіне ұялатсаң, өмірлік ұстанымына, іс-әрекетінің, мінез-құлқының бастауына, бағыттаушысына айналдырсаң, міне, сонда ғана сүйіспеншілік пайда болады.
Ары қарай рух қалыптасу үшін ұлттың жағдайын, жете алмай тұрған кемістіктерін, алдына қойған нақты мақсатын, яғни ұлттық рухтың мәнін сезіне білу керек. Ұлттық рухтың мазмұны өз жұртына деген ерекше ықыласпен, көңіл-күймен, терең сүйіспеншілікпен ғана шектелмейді. Оның құрамында ақыл-парасат, берік ұстаным, қайрат жігер, ар-ұят, өткір ұлттық намыс өзара тұтастық құрып тұруға тиіс. Сонымен бірге, ұлттық рухты тек түсініп, сезініп қою жеткіліксіз, оның негізгісі, өз ұлтың үшін белсенді іс-әрекетке көшу. Мысалы, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі ұлттық рухтың негізгі мәні - жаудан ата-баба жерін азат ету болды. Сол кезде ұлттық рухтың Аттанмен жеткізілгені, осы сөздің құдіретінің, ұйымдастырушылық күшінің қандай мықты болғанын байқаймыз.
Ұлттық сана - ұлт руханиятының негізі. Ұрпақтан ұрпаққа тарихтың білімі, тұлғалар тағылымы, ұлттық тәрбие арқылы беріліп отырады. Ұлттық сананы ұлт руханиятының өзегі дейтін себебіміз, тарихта қазақты ұлт ретінде сақтап қалған дүние - ұлттық сана, ұлттық сананың рухы. Ұлттық сана ұлттың рухани әлемінде сақталып, ұрпаққа рухани дүниелер арқылы беріліп отырғандықтан да тарихтың қиын кезеңдерінің өзінде елдің бірлігі жоғалмаған. Тарих өрісінен ұлттық болмысымыздың рухани негізіне айналған ұлттық сана құбылыстарын зерделеу қиын емес. Қазақ ұлтының ұлттық санасының тарих өрісіндегі құбылысы елдік, бірлік, ар-намыс, батырлық, ержүректілік, тектілік, кісілік, имандылық, адалдық, тазалық, намысшылдық, қамқорлық және ұлттық қасиетке терең болу. Қазақ қоғамының тарихи кеңістігінде ел болмысының рухани негіздеріне айналған ұлттық сана құбылыстары ең алдымен жеке адамның ерік жігерін қалыптастырып отырған. Табиғатпен етене араласқан қазақ халқы рухани өмірде елдікті, ұрпақтың ауызбіршілігін сақтайтын сапа-қасиеттерді қалыптастырып, кейінгі буынға жеткізуді мақсат еткен. Сезімталдықтың, дарындылықтың, даналықты қадірлеудің, зиялылардың жауапкершілігінің арқасында қазақ ұлты тарихи өмірдің күрделі оқиғаларына парасаттылық танытып, ерік жігерімен төтеп бере білетін ұрпақты қоғам алдына шығарған. Соның нәтижесінде қоғамның әлеуметтік құрылымы табиғи заңдылықпен дамып, елдің әлеуметтік жағдайын өзгертетін (күрделендіретін) құбылыстар қазақ қоғамының ішіне тұтастай ене алған жоқ. Қазақ тұлғаларының ұғымында ұлттық сананың ұясы ұлттың тарихы. Қазақ ұлтының рухани дүниелерінің өзі көрсетіп отырғандай, тарихты білген ұрпақтың тәрбиесі күшті болады. Кез-келген нәрсеге ақылмен қарап, болашағына қатысты мәселені білімімен шешуге ерте бейімделеді.Тарих тағылымы арқылы жалған нәрселерге сене бермейтін, ақылмен ойлайтын жастар қалыптасады. Тарихын білген қоғамда, ел тарихының шындығын негіздейтін тұжырымдар бұрмалана бермейді, себебі тарихты білетін ұрпақ өз қоғамының дұрыс сыншысы.Тарихтың шындығын біріктіретін тұжырымдар тарих өрісіндегі оқиғалардың ақиқатын танудан туындайды. Тарихи оқиғалардың ақиқатын бірінші кезекте ұрпаққа жеткізетін халықтың өзі болуы тиіс. Өйткені, ұлттық сананың рухы тарихи оқиғаның ақиқатымен күш алып, оны ұлт руханиятының бойында сақтап отыруында. Сондықтанда, қазақ тұлғалары айтып кеткендей, бірінші кезекте ұлт тарихының қабырғасын қалаған материалдарды (шындықты) алдыменен ұлт руханиятының бойынан іздеп, сонымен ғана салыстырып оқыған (зерттеген) жөн. Қай заманда болмасын мемлекеттің тұтастығын, ұлттың рухын әлсіретуді көздеген сырттан келетін саясат алдыменен елдің рухани дүниелерін, оған қызмет ететін адамның санасын өзгерту, өздеріне тарту арқылы тарихи тұжырымдарды бұрмалауға тырысып бағатындығы даусыз. Осы себептен де, ұлттың тарихы не үшін қажет? - деген сұраққа алаш зиялылары былай деп жауап берген: Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмытқан ел қайда жүріп, қайда тұрғандығын, не істеп, не қойғандығын білмейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады. Дүниеде өңге жұрттар қатарында кем, қор болмайтын, тұқымым құрып қалмасын деген халық өзінің шежіресін иманы дәрежесінде ұғып білуге тиіс. Ұлттық сананың ең негізгі белгісі - әр ұлттың өзін-өзі танып білуі, өзін өзге ұлттардан айыра білуі, ұлттық мақсаттар мен мүдделерді іске асыру үшін күресу, ұлттық мақсаттар мен мүдделерді бүкіл адамзаттың мақсаттары мен мүдделеріне ұштастыра білу. Өз ұлтының жетімсіздер, жағымсыз жағымен күресе отырып, ілгері дамыған ұлттардың жақсы, жағымды жақтарынан үйрену, дүниежүзілік гуманистік санаға жету. Қазақ ұлтының келешегін ойлаған Абай өзінің өмірлік мақсатын халықтың болашағымен байланыстырып, ұштастырып: Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ. Наданның көзін қойып, көңін ашпақ. Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ, - дейді. Халқының қамын ойлаған Абай: Мазлымға жан ашып, ішің күйсін, қарекет қыл, пайдасы көпке тисін. Көптің қамын әуелден тәңірі ойлаған, Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін, - дей тұра, сананы байлық сана, кедейлік санаға бөлмейді, өйткені, бай мен кедейдің саналысы да, санасызы да, адамгершілігі бары да, жоғы да бар екенін жақсы біледі. Байды да, кедейді де еңбек етуге шақырады. Таптық көзқарасты дәріптемей Қайран елі қазағының қамын ойлайды. Абайдың дүниеге көзқарасындағы ұстаған негізгі принципі - Адам бол. Ойшыл ақынның аңғаруынша көптеген адамдарда адам деген ат бар, бірақ, Адам деген зат жоқ. Сондықтан да Абай Адам бол - бай тап, Адам бол-мал тап, Қуансаң қуан сол кезде, Бес нәрседен (өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, текке мал шашпақтық) қашық бол, Бес нәрсеге (талап, еңбек, ойшылдық, қанағат, рахым) асық бол, Адам болам десеңіз деп, өз елін, келешек ұрпағын жалпы гуманистік рухқа, бірлікке шақырып, Біріңді, қазақ, біріңді дос, көрмесең, істің бәрі бос, - дейді.
Ұлттың рухани коды дегеніміз - сан ғасырлық тарихи тамырымыз, атамұра өнеріміз, дәстүр-салтымыз, әдет-ғұрыпымыз, дініміз, діліміз, тіліміз, нақтырақ айтқанда ұлттық болмысымыз, тыныс-тіршілігіміз. Басқалай айтатаын болсақ ұлттың рухани коды - ол ұлттың алтын діңгегі, ұлттық рухтың іргетасы.
Біздің қазақтың мол тарихында, сол заманнан арқауы үзілмеген салт-дәстүрлерінен өріліп шығып, қалыптасқан ұлттық рухының өзіндік ерекшеліктері бар:
Біріншіден, халқымыздың тарихи болмысы, соған орай ұлттық рухы көшпелі өмір салтынан бастау алады. Біздің халқымыз көшпелі өмірге байланысты табиғатпен етене қабысып кеткен. Төрт түлік малды бағып қағып, қыс қыстау, жазда жайлауға көшіп жүріп, бүкіл табиғаттағы керемет тазалықты, мөлдірлікті, сұлулықты, үйлесімділікті терең танып біліп, ерекше аялап, қастерлеп, сол арқылы өмір салтын қалыптастырған. Қазақтың тарихи дүниетанымын табиғаттан тысқары түсінуде, бағалауда мүмкін емес. Мәселен, қазақ үшін сүтке балама ақ деген сөз ең қасиетті ұғым болып табылады. Ақ ниетіммен ұсындым, ақ батаңызды беріңіз - дейді. Сүйікті қыздарына Ақбота, Ақмарал деп ат қойған.
Екіншіден, қазақ халқының сан ғасырлық тарихында өмір салтының, болмыс тіршілігінің арқауындай міндет атқарған, ұлт үшін ұстанымдық мәртебеге ие болып, оның рухының тірігіне, түп негізіне айналған аса қастерлі ұғымдардың бірі тектілік туралы болатын. Тіршіліктегі сан - алуан қарым-қатынас, атқарған ісінің қадыр-қасиеті, алыс-беріс, айтқан сөзінің өтімділігі, тіпті қоғамдаға алатын орны - бәрі айналып келгенде осы тектіліктен бастау алып, тектілікпен бағаланып, тектіліге сай сый-құрметке, атақ- дәрежеге ие болып жататын болған. Және бұл заңдылық ұрпақтан - ұрпаққа беріліп, жалғасып отырған. Сонда, тектлілік деген не? дегенге келсек, ең алдымен, адам бойындағы қан тазалығы, жан тазалығы, ақылдың тұнықтылығы, адами қасиеттерінің молдылығы, рухтың беріктілігі, парасат пен ұстамдылықтың жарасымдылығын айтамыз. Тектілік атаның қанымен, ананың сүтімен беріліп отырады.Қазақтың ұлттық рухының бекемділігінің, күштілігінің қайнар көзі - жеті атаға дейін қыз алыспауында, тектілігіне қарап бағалауында. Осының арқасында ұлан байтақ жеріміздің батысы мен шығысы, оңтүстігі мен солтүстігі бір-бірімен қыз алысып, құдалы болып, әдет-ғұрыпының бір-біріне ұқсас болуын, жердің бүтіндігін сақтауға, тілінін тазалығын, қоғамның бірлігін сақтауға жағдай жасаған.
Үшіншіден, қазақта кедей болмаған, жетім жесір болмаған. Әрбір қазақ өзінің аталас бауырына қамқор болуды парыз санаған. Ішкі тұтастыққа, ажырамас бірлікке ұмтылған. Жетімін жылатпаған, жесірін қаңғытпаған болған. Бұл қасиет қазақтың әлеуметтік қуатының, рухының біріктігінің көрінісі еді.
Төртіншіден, қазақтың сөз қадірін бағалауы, сөз бостандығын сақтауы, сөзге үлкен мән берген. Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді, Өнер алды қызыл тіл, Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді деген мақал-мәтелдер, ой-түйіндері қазақ халқының сөз құдіреті аса маңызды екенін байқаймыз. От ауызды, орақ тілді ақын-жыраулардың, өткір де тапқыр айтқыш шешендердің, қара қылды қақ жарған айтулы билердің қазақ қоғамындағы орны ерекше болды.
Бесіншіден, қазақтың сан ғасырлық бай дәстүрі бар мықты, жүйелі ұлттық тәрбиесі, ар, ұят, ұлттық намыс мәселесі. Қаз дауысты Қазбек би бабамыздың малым жанымның садақасы, жаным арымның садақасы деген құдіретті сөзді ұлттық рухтың сипаты ретінде қалыптастыруға болады. Ал ұлттық намыс ұлттық рухымыздың шынайы өлшемі десек болады.
1.3 Ұлттық құндылықтар
Әр ұлттың өзінің ұлттық құндылықтары болады. Бір ұлтты басқа ұлттардан ерекшелендіріп тұратыны оның: тілі, салт-дәстүрлері, ертегілері, мақал-мәтелдері, лиро-эпостық және батырлар жырлары, әдет- ғұрпы, салт-санасы, менталитеті, мәдениеті, өнері, тағамдары, ұлттық қолөнері, тұрмыстық бұйымдары, ұлттық ойындары, т.б. өзгелерге ұқсамайтын қасиеттері болады. Осылардың бәрі - ұлттық құндылықтарға жатады. Ұлттық құндылықтар - әр халықтың тарихи өзіндік ерекшелігі. Отан, тіл, тарих, өнер, әдебиет және тағы басқалар сияқты көрініс тапқан қандай да бір этностық қауымдастық өкілдерінің рухани идеалдарының жиынтығы. Әр ұлттың дүниетанымы, ойлау түрі, темпераменті, ұлттық санасы және т. б. белгілі бір жолмен үйлесімді болады. Жалпы адамзаттық құндылықтар сияқты ұлттық құндылықтарға да тән орнықтылық және тұрақтылықпен сипатталады. Ұлтқа және жеке тұлғаға қатысты менталитет бастапқыда әдеттегі-эмоционалды түрге ие болды деп айтуға болады, тек экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуға негізделген құндылықтардың пайда болуымен ғана ол көп қырлы дүниетанымдық сипатқа ие болады. Ұлттық менталитет адамның рухани және материалдық құндылықтарын тарихи іріктеу нәтижесінде қоршаған әлемге қарым-қатынас жүйесінде көрініс табады. Жалпы адамзаттық құндылықтардың бір бөлігі ретінде ұлттық құндылықтар - ұлттық сана мен құндылықтар түрінде оң тәжірибені сақтаушы ұлттың өзін дамыту шарасы болып, индивид пен этнос өмірінің дербес факторы болып табылады. Әлеуметтік-тарихи тәжірибе әрбір жаңа ұрпақ өз халқының өткен тәжірибесін қайта ойлап, ұлттық дамудың мақсаттары мен міндеттерін айқындауымен қатар, оның перспективаларын тұжырымдап, нақты уақытта ұлтқа тән саяси, идеологиялық, экономикалық, мәдени бағдарларды, қазіргі заманғы әлемге сәйкес ұлттық сана-сезімді қалыптастыратынын көрсетеді. Бұл процесс ұлт тарихының аса күрделі, сыну кезеңдерінде қарқынды жүреді. Ұлттық сана-сезім ұлт пен адам ретінде, осы қауымдастықтың мүшесі ретінде сипатталатын маңызды фактор болып табылады. Жеке тұлға өзін ұлттың ажырамас бөлшегі ретінде сезіне отырып, өз халқының тарихын, ұлттық құндылықтарды (жазу, ұлттық тіл, рухани мәдениет пен тағы басқа жетістіктері), ұлттық менталитет, халықтың әлемдік мәдениет қазынасына қосқан үлесін бағалап, оның дамуына ықпал етеді. Ұлттық сана-сезімнің дамуы индивидтің өз ырымдарын, дәстүрлерін, яғни этникалық тамырын білуімен байланысқан, сонымен бірге осы үдерісте адамгершілік жалпы адамзаттық құндылықтарды тану маңызды. Яғни, ұлттық сана-сезімді дамытудағы маңызды тарап ондағы этностық, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың арақатынасы болып табылады. Жеке тұлғаның ұлттық сана-сезіміне өзінің ұлттық қатыстылығы туралы субъектіні таныстыру, өзінің этникалығын позитивті қабылдау, ұлттың тарихи өткеніне, оның бүгіні мен болашағына деген көзқарас, ана тілін меңгерудегі белсенділік, халық мәдениетін зерделеудегі белсенділік, ұлттық мүдделер мен құндылық бағдарларын ұғыну және қабылдау, басқа да этникалық қауымдастықтарға қарым-қатынасты қалыптастыру, оның аумақтық тұтастығын сақтауға дайындық, оның байлығын арттыруға ұмтылу кіреді.
Қоғамдық қатынастардың нақты жұмыс істеуі оның деңгейіне байланысты. Ұлттық және әмбебап жалпы адамзаттық құндылықтар ұлт субъектісінің қоршаған шындыққа деген шығармашылық қатынасын көрсетеді. Адам өзін-өзі тануға, өзін-өзі жетілдіруге, белгілі бір этнос өкілі ретінде өзін-өзі дамытуға қабілетті жарқын даралық ретінде жасайды.
Біз өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды қалай сақтап жүрміз дейтін болсақ, өкінішке қарай, өте нашар сақтап жүрміз. Кеңес кезінде көптеген ұлттық құндылығымызды ескінің қалдығы деген сылтаумен көзін құртпақ болды. Сөйтіп ұлттың өзін жоюға тырысты. Егеменді ел болғаннан бері ұлтжанды азаматтар ұлттық құндылығымызды қалпына келтіруге ниеттенуде. Бірақ, биліктің ұлттық құндылықтарға деген немқұрайлылығы көп жағдайда кедергі келтіруде. Нарықтық қатынас, әлемдік қауымдастыққа кірігу деген сылтаумен ұлттық құндылыққа көңіл нашар бөлінуде. Қазір жалпы ұлттық мүддеге қарағанда, әркім өзінің жеке қара басын көбірек ойлайды. Материялдық құндылықтар алдыға шығып тұрған заманда ұлттық құндылықтар көп ескерілмей қалып жатыр. Ұлттық құндылықтарды әр ұлттың ата-бабалары өздерінің өмір сүру салтына байланысты шығарып, пайдаланып, дамытып ұрпақтарына мұра етіп қалдырып отырған. Сондықтан ұлттық құндылықтар сол ұлттың меншігі болып есептеледі. Оны әр ұлттың ұрпақтары сақтап, заманына қарай дамытып отырулары керек. Егер халық өздерінің ұлттық құндылықтарын жоғалтып алса, ол халық - ұлт деп саналмайды. Сондықтан әр ұлт өздерінің ұлттық құндылықтарын сақтауға тырысады, әрі қорғайды. Қазақ халқы да өзінің ұлттық құндылықтарын сақтауы керек. Италияның жиһанкез кәсіпкері Реналью Гаспирин: Мен әлемнің 141 елін аралаған адаммын. Солардың ішінде өз мемлекетінде, өз тілінде өмір сүре алмай отырған бейшара халықты көрдім. Ол - Қазақстан халқы екен, - депті. Егер өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды жоғалтып алсақ, ХХІІ ғасырда біреулер, Қазақ деген өздерінің ұлттық құндылығы жоқ, бейшара халық екен деуі мүмкін. Сөйтіп ұлт ретінде бізді әлем мойындамайтын болады.
Отаншылдық сезім - ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген екен дана халқымыз. Сондықтан да, сан ғасырлар бойы сұрыпталған ұлттық құндылықтарымызды оқу-тәрбие процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, ұлтшылдық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын, бойында ұлттық санасы қалыптасқан тұлғаларды тәрбиелеп шығару - жалпы ұлттың алдында тұрған ұлы міндет болып отыр. Қандай да бір елдің рухани мәдениеті, әдебиеті мен өнері, ғылым мен техникасы, әлеуметтік жағдайы, материалдық өндірісінің ең маңызды жетістіктері тәрбиесінен көрінуі арқылы оның ұлттық құндылықтарының мәніне ие болады және өскелең ұрпақтың азаматтығы мен отаншылдықты, рухани-адамгершілік жан-дүниесі қалыптасуына белсенді түрде ықпал етеді. Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері - рухани және адами қасиеттері, моральдық нормалары, ұлттық құндылықтары бар. Ұлттық құндылықтар - қандай да бір этникалық қауым өкілдерінің өзіндік тарихи көрінісі бар рухани мұраттарының жиынтығы. Ұлттық құндылықтардың әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше екені белгілі. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие - ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. Өйткені, мұнда тәрбиенің негізі ғасырлар бойы қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен моралдық тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір - салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Қазақы дүниетаным, ақыл-ой, тағылымдық ұлағат ғасырлар бойы шыңдалып қалыптасты. Сол сан ғасырлық ұлттық тәрбиенің негіздерін бір арнаға түсіріп тәрбие мәселесінде пайдалану бүгінгі таңда күн тәртібінде тұрған ең басты қажеттілік деп білемін. Ұлттық отаншылдықты қалыптастыруда ата-бабаларымыздың ұлағатты ойлары мен тәлімдік тәрбиесінің атқаратын орны ерекше. Осы жерде қазақ халқының ұлы ақыны, ғалым Мағжан Жұмабаевтың мына сөзі ойға оралады: Ұлт тәрбиесі - баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиіс. Және әр ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесі мен тәрбие қылуға міндетті. Бала тәрбиесінің ұлттық сипатта болуына ерекше мән беру керектігін атап өтеді. Ал ұлттық сипат - сол ұлт тарихының таңбасы. Қазақтың ұлттық құндылықтарын жаңғырту бүгінгі мемлекеттен өзінің ішкі және сыртқы саясатын ұлттық сипатта жүргізуді талап етеді. Қазақи рухы биік ұлттық идеяның қалыптасуында ұлттық құндылықтардың маңызы зор. Ұлттық тәрбие туралы идея бүгінгі күн талабы мен өмірлік қажеттіліктен туындап отыр. Ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын, ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын толық кемелді, ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу ұлттық идеяның негізгі бағыты болып табылады. Ұлттық идея - қазақ халқы тудырған моральдық нормаларда және ұлттық құндылықтарда бекітілген патриоттық тәжірибені меңгеру, ұлттық этномәдени дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды тану, тарихты құрметтеу арқылы іске асырылады. Көрнекті ғалым, қоғам қайраткері Амангелді Айталы Ұлттың рухани мұралары мен дәстүрлерін, қаһармандық ерлік салтын қастерлеу - ұлттық идеяның басты көзі болады, оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігін нығайтады - деп келтіреді. "Жас бала - жас бiр шыбық, жас күнде қай түрде иiп тастасаң, есейгенде сол иiлген күйiнде қайтып алмақ" - деген тұжырым жасаған қазақ халқының ұлы ақыны ғалым М. Жұмабаев. Бүгінгі жас ұрпақты бала шақтан, яғни ерте жастан ұлт құндылықтарына сүйене отырып тәрбие жүргізу керек. Тәрбие iсi - мемлекеттiк iс. Өйткенi бүгiнгi дұрыс тәрбие - болашақтағы жақсы елдiктi танытар азаматтардың өсетiнiн танытады. Сол себептен де Елбасы өзінің мақаласында Ұлттық салт-дәстүріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуы тиіс - деп ой қорытады. Бүгінгі күн тұрғысынан қарайтын болсақ, егемен елдің бейбітшілігі мен бірлігін сақтайтын жас ұрпақтың бойына жастайынан ата-бабаларымыз негізін салған ерлік рухты, отаншылдық сезімді сіңіру кезек күттірмейтін мәселелердің бірі болып отыр. Ұлттық сезім мен ұлттық намыс, ұлттық рухты көтеру - бүгінгі таңның кезек күттірмес міндеті деп білемін. Яғни елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасаған бүгінгі таңда адамзаттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәрбие саласында жұмыс жасау басты міндетіміз. Ұлтымыздың көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай: Ұлттық құндылықтардан жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды-деген болатын. Ұлттық құндылықтар - ұлттық идеяның негізгі өзегі, ұлт қалыптасуының басты факторларының бірі. Осы ұлттық идеяны іске асыратын басты фактор мемлекет болып табылады. Сондықтан да осы мемлекеттік іске салғырт қарамай ұлттық идеяның негізгі бағыттарының тетіктерін жасау қажет. Ұлттық идея - туған жер, өскен орта әсерлерінен қалыптасып, халықтың тілі, ауыз әдебиеті, салт-санасы, әдет-ғұрпы, ырымдары мен тыйымдары арқылы жүйеленген сезім. Ол - ұлттың болмысы, психологиялық өзіндік ерекшелігі. Ал, осы ұлттық идеологиямыз әлсіз болса барлық салаға өзінің кері ықпалын тигізетіні шүбәсіз. Отаншылдық міндетті түрде тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсетеді, өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғамға, ел жұртқа, халыққа қызмет ету үшін биік серпін болып табылады. Осы себепті, күрделі рухани және саяси-әлеуметтік құбылыс ретіндегі қазақстандық патриотизм Отанды қорғау, нығайту және гүлдендіру жолында онымен ажырамас тұтастығын саналы түрде ұғынатын тұлғаның руханилығы, азаматтығы және саяси-әлеуметтік белсенділігінің бірлігі болып табылады. Ал, бұл кез-келген мемлекеттің түбірлі саяси міндеті екендігі белгілі. Отаншылдыққа тәрбиелеудің негізгі көздеген мақсаты - өзінің бай тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер-білім машықтарын меңгеруге, отбасын, туған өлкесін, отанын сүюге, ар-намысын қорғауға, және т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу. Оның басты қағидасы Отанға, өзінің халқына, Атамекеніне деген сүйіспеншілік болып табылады. Бұл өз еңбегімен, жанкешті ерліктерімен елінің беделін арттырып, халқының абыройын асыратын қазақстандық азаматтардың күнделікті өмірінде пайда болады. Ол Отан мен Қазақстан халқына қауіп төнген сындарлы жағдайларда, әсіресе, айшықты әрі қарқынды түрде туындайды. Күнделікті тіршілікте ол азаматтардың өндірістегі, ғылымдағы, өнердегі, спорттағы, сондай-ақ, жауынгерлерді туған өлкені батыл қорғауға, өз халқының, елінің, Атамекенінің егемендігін, құрмет көрсетіліп, қастерленуі тиіс шекарамыздың бұзылмауын, қоғамдық құрылыстың мызғымастығын қамтамасыз етуге даярлайтын әскери қызметтегі жасампаз еңбегінен көрінеді. Ежелден ел тілегі - ер тілегі, адал ұл ер боп туса - ел тірегі демекші әр баланың бойында адамгершілік, батылдық, шыдамдылық, төзімділік қасиеттерін дамытып, жеке тұлғаны қалыптастыруға үлес қосу болып табылады. Жас ұрпақты аға ұрпақтың лайықты мұрагері болу үшін жастарға халқымыздың Отан мүддесі жолында жасаған ерлік істерінің ұлылығын жете түсіндіре отыруымыз қажет. Осы жерде еліміздің тарихы жетекші орын алады. Қазақ елінің тарихын насихаттап, өскелең ұрпақты ұлтжанды етіп тәрбиелейтін, әрқашан мемлекеттік мүддені көздеп, мемлекеттік тәуелсіздігіміздің мәңгі баянды болуын насихаттау жолында аянбай еңбек етуіміз керек. Тарихты оқу арқылы отаншылдыққа, өз халқына, басқа халықтарға деген сүйіспеншілікке, жауынгерлікке, еңбек сүйгіштікке, Отаны үшін кез келген қиындыққа әзір тұруға, халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастыққа, қоғам үшін, халық үшін, елі үшін қызмет етуге дайын болуға, адалдыққа, шыншылдыққа, тазалыққа, қарапайымдылыққа, кішіпейілділікке, өз мүддесін халық, Отан мүддесінен жоғары қою сияқты қасиеттерге тәрбиеленеді. Ал, мектептегі тарих сабақтарында ерлікке, жауынгерлікке тәрбиелеу күрделі міндет. Осы жерде ержүрек батырлар мен қолбасшылардың қаһармандығын, ерлігін көрсеткен шайқастары туралы толық нақтыланған материалдар болуы тиіс. Атамекен, туған жер ұғымы - әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым. Бұл қасиеттер ұрпақ бойына оқумен, біліммен, үйренумен, талпынумен бітеді. Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ұрпаққа ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім - тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы - тұл, келешегі тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық. Қазақ халқын құрып кету қаупінен сақтап қалған, жерін жауға бермей, ұлан байтақ өлкесін қазақ еліне мәңгі қоныс ету мақсатында жарғақ құлағы жастыққа тимей, елім деп еңіреп өткен хас батырлар қаншама десеңізші! Бұлардың ерлігі кейінгі ұрпаққа қашан да болса өнеге болмақ. Халқымыздың ауыз әдебиеті шығармашылығы ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес қосты және әлі де үлес қосып келеді. Сол бай құндылықтардың ішінде, отаншылдықты дәріптейтін мұра -- батырлар жыры. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары. Елін, жерін сырт жаулардан қорғаған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай сияқты мыңдаған қазақ батырларына арналған көптеген дастандар, өз халқының мүддесі, арман-тілегі, туған жері үшін жан аямаған батырларға деген халықтың сүйіспеншілігі, азаматтарының рухани жан дүниесінің беріктігі, ерлігі мен отаншылдық қасиетін баяндайтын асыл қазыналары, ақын - жыраулардың, билердің татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары, шешендік сөздері оқушыларының бойында отаншылдық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Отан сүйгіштік рух - тәуелсіз еліміздің әлемдік өркениет көшіне қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орнын алуына мүмкіндік беретін бірден-бір күш. Осы жерде жас ұрпақ ең басты отбасында асқақ отансүйгіштік сезімге тәрбиеленуі тиіс. Ұлы Абай: Бала мінез үш алуан адамнан жұғады: біріншісі - ата - анасынан, екіншісі - ұстазынан, үшіншісі - құрбысынан - деген екен. Отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына ата-ана, ауыл аймағының ықпалы зор. Отан отбасынан басталады-дейді дана халқымыз, отанды сүю - отбасынан басталатыны рас. Сондықтан да бала тәрбиесінде шешуші факторы - отбасы. Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілері отбасында қалыптасады. Бала тәрбиесі баршаға ортақ іс. Оған көпшілік қоғам болып жұмылу, парасаттылық пен байсалдылық керек. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен тағылымдарын, мәдениет тарихын, бұрын-соңғы ұлы ойшыл педагогтардың еңбектерін оқып жетік білмей, оны жақсы меңгермей тұрып келер буынға дұрыс тәрбие-тағылым беру мүмкін емес. Себебі, өткенді жақсы білмейінше келешекке сапар шегу, Л.Толстой айтқандай, айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп шатасумен пара-пар. Жас ұрпақты тәрбиелеуде ата - бабамыздан келе жатқан ұлттық тәрбие үлгісін ұғындырып, мәдениетті, адами қасиеті мол, шығармашылық тұлға етіп тәрбиелеу - бұл қазіргі таңда өмір талабы және қоғам қажеттілігі. Ойымның қорытындысын, Ұлы ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың: Балам деген жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан болсын деген сөзімен аяқтағым келіп отыр. Сондықтан ел болып, жұрт болып ұрпақ тәрбиесін қолға алу басты шаруа. Тәрбие беруде ұлттық құндылықтарымыз арқылы жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz