Қиял ғажайып ертегілер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

1.2. Балаларға арналған ертегілік прозасы үлгілерінің көркемдік - танымдық ерекшелігі
Қазіргі техника табыстары мен ертегі оқиғаларын салыстырсақ, халықтың бір кездегі аңсаған арманы біздің дәуірімізде шындық болып іске асқандығына және сондай болатындығына халықтың кәміл сенгендігін көреміз. Қазақ халқы кейінгі ұрпаққа жақсы тәрбие беруді, оларды зұлымдық әрекеттерден сақтандырып, адамгершілікке үндеу мәселелерін ерте кезден-ақ қолға алғаны байқалады. Көп ертегілерде суреттелетін әділдік пен жауыздық арасындағы күрес осы тілектен туған. Ертегілерде зұлымдық, жауыздықтың символы ретінде мыстан, жалмауыз, дәу, алып тағы басқалар суреттелсе, әділдіктің жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленеді.Әділдікті жақтаушылар күрес жолында үлкен қиыншылықтарға кездесіп, кейде уақытша жеңіліс тапса да, ақыр аяғында мерейі үстем болумен тынады.
Қай елдің ауызша немесе жазбаша әдебиетін алсақта , барлығында ертегі халықтың қазынасы десек болады. Сол барлық елдердің халықтық фольклорынды ертегі деген атау әрі саны көп, әрі алуаны мол шығармалардың тобына арналған жинақты атауы болады.Жалпы алғанда ертегілерге арналған ортақ ерекшеліктері болады: бұл ертегілер қара сөзбен айтылытын оқиғалы көркем әңгіме. Ғажайып оқиға немесе орасан оқиғалы қызықты әңгімелер ретінде құрылған ертегінің бәрі де тарихпен күнделікті тұрмыспен кәсіппен байланысты болып келеді. Осы жоғарыда аталған әңгіменің бәрі де ертегінің түріне жатады.
Ертегі жанрының түп төркіні - алғашқы қауымда пайда болған көне миф, аңшылар туралы әңгіме, хикая және әр түрлі кәде ырымдар мен аңыздар деп есептеледі. Басқаша айтқанда, ертегі жанры өзінің қалыптасу процесі кезінде осы жанрлардың қасиеттерін бойына сіңірген, олардың кейбіреуін молырақ, бағызыларын күрделі дүниелерді азырақ пайдаланған. Солардың ішінде қайсыбір жанрлар өз бітімін жоғалтып мүлде ертегіге айналып кеткен. Соның бірі - миф. Әрине, мифтің ертегіге айналу процесі жылдам болған жоқ, ол ұзақ әрі күрделі жол, бірнеше этаптан өткен.
Кейде, біз ертегіні ойдан шығарылған әңгіме дейміз. Расында да солай ма? Жоқ. Ертегі жанры өз-өзінен немесе ойдан тумаған. Оның негізін қалаған көне прозалық жанрлар алғашқы қауымдық қоғамның түсініктері мен салтын, әдетғұрпын, яғни сол заманның шындығын өзінше бейнелеген. Демек, ертегідегі бізге қиял-ғажайып болып көрінетін кейбір нәрселер - бір кездегі болмыстың, құбылыстың сәулелері. Бұл айтылғанға қоса мынаны де ескеру керек: ертегінің пайда болып, қалыптасуының алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға сенген, себебі ол кезде ертегі өз төркінінен алыс кете қоймаған, сондықтан көркемдік қызмет те атқармаған.
Қазақ халық фольклорының құрамында таза қиялға құрылған жанрлар да бар. Ол - өтірік өлеңдер мен сатиралық ертегілер, қулар жайындағы әңгімелер, мифке негізделген оқиғалар. Мұндай шығармалардағы оқиғалар да қиялдан туған, бірақ бұл қиял классикалық ертегіден басқаша. Ертегінің де өз болмысына байланысты бөліп қарастырылады. Классикалық ертегіде қиял халықтың ертедегі діни наным мен түсініктеріне негізделген, ертегінің даму барысында ол ғажайып сырларға ие болған, соның нәтижесінде көркемделген, эстетикалық сипат қабылдаған. Ал өтірік өлең мен қулар жайындағы ертегілерде қиял көне дәуір түсініктерімен еш тоғыспайды, қайта ол шығармадағы оқиғаның жалған екенін дәлелдеуге қызмет жасайды. Демек, мұнда қиял өтірікке бағытталған болып есептеледі. Сол себепті шығармадағы оқиғалар, кейіпкерлердің іс-әрекеті еш сенімсіз, ешқандай логикаға сыйымсыз болып келеді, тіпті ешқандай этикаға да сай болмайды. Міне, осы логикаға да, этикаға да сәйкестенбейтін өтірігі күлкі тудырады. Сондықтан бала жеңіл нәрсені әр қашан күлкіге айналдырады. Классикалық ертегідегі қиял өмірден қаншама алшақ болып көрінгенімен көркемдігі мен этикасы жағынан логикаға қонымды, өйткені онда қиялдың өмірге сай болуы міндетті емес, тіпті ондай мәселе тумайды да. Ертегідегі шарттылық көркем қиялға, ғажайыпқа негізделген. Оның мақсаты - әсірелеп, әсерлі етіп баяндау, ертегілерді тамашалау мен тыңдаушының бар назарын аудару.
Ертегі жанры - аңыздық прозаның дамыған, көркемделген түрі, яғни көркем проза. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат беру ғана емес, сонымен бірге эстетикалық ләззат тудыру. Басқаша айтқанда, ертегі жанрының көркемдігі кең, ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық роль атқарады. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшеліктері осы екі функциядан шығады. Сондықтан ертегілік функцияның ең басты мақсаты - сюжетті барынша ғажайыпты етіп, көркемдеп, әрлеп әңгімелеу. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, қайта, керісінше, әсірелеуді міндет тұтады. Ал ертекші әңгімесін өмірде шын болған деп дәлелдеуге тырыспайды және тыңдаушының өзі де оның шынайы немесе жалған екенін білуге ұмтылмайды. Егер оны сол қызықтырса, онда ол ертегі бола алмайды. Нақты фактіге сүйенген тарихи оқиға болып кетеді.
Ертегідегі ғажайып қиял (фантастический вымысел) адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетіледі, өйткені бұл жанрда ғажайып (фантастика) көркем тәсіл, бейнелеуші құрал ретінде пайдаланылады.
Өмірдегі реальды шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету - ертегі жанрының өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнынан барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш жұмсайды. Олай болса, ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттері қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге де, тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. Мәселен, хайуанаттар жайындағы ертегілерде әлсіз, бейшара түлкінің айбынды арыстанды жеңуі - өмірде еш қисыны жоқ өтірік. Бірақ ертекші осылай көрсетеді, себебі ертегі жанры осыны талап етеді. Және тыңдаушы да осылай болғанын қалайды. Сол секілді, адамның өзінен әлденеше есе күшті жеті басты айдаһарды жеңуі де - осы заңдылықтың бейнесі. Бұл заңдылық қарапайым халықтың жуандардан кек алуды көксеген тілегінен туған.
Халық әлсіздерді жақтап, оларды күшті етіп көрсеткісі келеді, сөйтіп қиял жүзінде болса да әділеттік орнатқан, арманын іске асырып отырған.
Демек, ертегі жанрында қиял мен ғажайып идеялық та қызмет атқарып тұр. Бұл заңды да, өйткені классикалық ертегі адамның рухани азығы болумен бірге идеологиялық та құралы болған.
Ертегі күнделікті сұхбат әңгімеден ерекшеленіп тұрады. Оның айтылуы, аңыздық прозаны айтудан басқаша, ол сұхбат тақырыбына қатысты болмайды. Ертегі арнайы айтылады, белгілі бір композициялык схема бойынша баяндалады, яғни мұнда идеялық, көркемдік тұтастық бар. Осы тұтастық бұл жанрға басқа қасиеттер дарытады. Ол - композицияның және эстетикалық мұраттың тұрақтылығы, басаяғы оралымдалған тұйық уақыттың (замкнутое время)[50] болуы, көркем шарттылықтың міндетті түрде орын алуы, т.т.
Сонымен, біз ертегілік прозаның пайда болу процесін, оның көркем жанрға айналу тарихына шолу жасап, жанрлық ерекшеліктерін сипаттап шықтық. Өзінің әу баста адамның еңбек процесінде дүниені, өмірді танып-білу мақсатында пайда болған миф, хикая, аңшылық әңгімелерден шыққаннан бергі талай ғасырларды қамтитын тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның бейнесі мен болмысының, түсінік-пайымдарының ықпалын, олардың ізін кейінгі заманға жеткізді. Әсіресе, феодалдық қоғамның бүкіл шындығын көркемдеп бейнеледі. Қазақ ертегілерінде көбінесе хандық-феодалдық қоғамның көрініс табуы осыдан. Осы тұста ертегі фольклорлардың барлық жанрымен араласа, біртұтас фольклорлық жүйенің құрамында дамыды.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасымен келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерімен талантымен дарындылығымен өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен.Балаға қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген , салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуінде, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.
Қиял ғажайып ертегілер. Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер - қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде Ұшқыш кілем ойлап шығарған халық енді Зымыранның өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Мұндай ертегілердің көпшілігі ғылым болжамдарына сәйкестендіріліп шығарылады. Сондықтан оларды ғылыми-фантастикалық ертегілер деп жүрміз.
Қиял ғажайып ертегілер бұл топқа қосылатын көбіне көне заманнан бері келе жатқан тарихтың айғағы десекте болады. Бұл ертегіде наным сенімдер, тұрмыс болмыстың ең көне түрін көрсететін әңгімелер. Бірақ ерте заманың туындылары болғаны мен, кейінгі замандарда айтылу қолданылу арқылы соңғы замандар әсерлерін жұрнақ жұындарында әңгімелік құрлысына, идеялық мазмұнына, тіл, түр ерекшелігіне соңғы үстемелер, қоспалар есебінде ілестіре жүрген ертегілер болады.
Ерте заманда ғана емес сонымен қатар, біздің қазақ халқының да жаңағыдай табиғат пен адамның шатасуы арқылы туған қиялдық, мифтік түсініктері-сол ертегі аңыз ретінде туып отырған. Ол ертегілерде халықтың басындағы қоғамдық тартысты, күштісінен көрген қиянат, зұлымдық-зорлығы, халықтың әділет арманы да түгел жиналған. Сол күндегі адамның шама-шарқына қарай құралған, өзінше асыл мұрасы болған. Қанша қиял -ғажайыпқа толсада адам еңбекпенен табиғат күштерін творчесталық түрде жеңбек болған қиялы көрінеді және арнамы байқалады. Қазіргі таңдағы көптеген техникалық прогрестің бірталайын ертегінің қиял бейнелері алдын ала болжалып, бұлдыр түсті аңғартқандай болды.
Аяғына тас байлап жүгіріп, безінген киіктердің алдын орайтын желаяқ адам да осыдан туған десек болады. Ер Төстікке серік болған көреген батыр, естігіш батыр, тау соғар, көл таусарда - бәрі де адамның сол бір ұлы армандарынан туған. Сол қиялға байланысты туған қазіргі техниканың да сан алуан түрін байқасақ болады. Бала дүниеге келісімен ақ арман мен қиялға,алдына мақсат қоя білуге үйреткен абзал. Осы мифтік ойлау арылы бала алдағы өмірін өзі жасай алады. Өзіне ғана емес, халыққа әлемге тигізер пайдасы орасан зор. Мүмкін бала болашақта тау соғар болмасада, елге пайдасы тиер техника ойлап табар. Қай ертегіні алып қарасақта балаға берер танымдық мәні өте көп. Қиял-ғажайып ертегі баланың алға бастар асыл тілекті, жалпы адамзаттың тілегін іздетіп,адамды кездіріп отырған құр еріккенің ермегі емес. Кейін адам қауымын нақтылы білімге, ілімге өнер табысқа, Горкий атаған техникалық прогреске жеткізген ізденгіш ойдың пайда болуы осы қиял-ғажайып ертегіде көрсетіледі. Ертегі осындай қазынаны сақтаған және осындай талапқа беттеген ерлерді қатты мадақтаған. Жүрген аяққа жөргем ілінеді деп, сол сүйген жандарды қайтыс сапарында молшылыққа, табысқа кенелтеді. Қиял ертегісі - адамзат турылы, адамдардың қуаты мен күші, қасиетті ой ойлағаны жайында берілген әңгіме. Сондықтан ол өзінің еліне іздесең -табасың, алыссаң -аласың деумен қатар, жабайы жайын табиғатқа шұлғи берме дейді.
Қиял тудырған жануар затынан: айдаһар, жеті басты жылан, қара құлақ қорқау қасқыр, алып қара құс, тұлпар ат, басы алтын, арты күміс киік [51] сияқтылар айтылады. Бұлардың бір тобы ертегінің кейіпкеріне дос болып, бір тобы әр кез қас күш есебінде әрекет етеді. Жалғыз көзді жалмауыз, жеті басты жалмауыз, мыстан кемпір, айдаһар, жезтырнық секлділер үнемі айнымас жаулар болған.
Ертегідегі кейіпкерлерге арнайы тұрмыстық заттарда белгілі бір кейіпке еніп отырған. Мысалы, алып қара құс, тұлпар ат және неше алуан тоқпақ, қазан, жүзік, айна, дастарқан, қырық құлаш семсер сияқты заттар ердің көмегіне немесе зиянына жарап отқан. Осылай екі жар болып бөлінген бұйымдар арасында кейдк дос, кейде қас болып кездесетін алуан қиял кейәптер болған. Олар: алыптар, көл таусар, таусоғар, желаяқ, саққұлақ сияқты бір топ жандар және осыларға қарама-қарсы жүретін жылан патшасы, басы алтын киік, жады кемпір, жұмбақ жар сияқтылар болған.
Ертегіде кездесетін адамға қас күштер жайында Горкий мынандай тұжырым жасаған. Көне ертегілердің геройлары сорақы, сұмырайлар, Жалғыз көзді Лихо, Өлмес Кащей, Жалмауыз кемпір сияқтылар болады. Бұлардың барлығы табиғатқа құдіреті жүретін ерекше күш иелері және өздері адамға өзгеше қас-ызалы. Осыларды кім тудырған, бұлар қалайша араласқан және бұлар кімді қорқытады, ол арасын айыру қиын, бірақ, мөлшермен болжағанда , жасырын білімнің қуатын билеуші осы сұмырайлар оқиғаларға арласқанда әдейі қорқыту, шошыту үшін араласатын сияқты- дейді.8
Осыдан түйгенімізді шығарсақ, адам баласы тумасынан өмірдің екі тоғыспалы тоқпағымен қатар жүреді. Бала да дәл сондай күйде болады. Бала өмірде бірденеден қорықса ол соны жеңуге бойсұнады. Оны қайрайтын алға қарай жетелейтін түрлі күштердің бар екенін сезену арқылы қорқынышын жеңуге тырысады. Осы ертегіні оқи отырып, өзін бас кейіпкердің орына қойып, қандайда зұлымдық иесі болмасын, адал, әділетті жолмен жүруге тырысады. Түбінде жеңіске жететінін білетін бала, қандай сынық болмасын, шыдамдылық танытып әркет етеді.
Қиял-ғажайып ертегілерінің классикалық типі қаһарманды басқа дүниеге аттандыру, ғажайып құралдар мен дүниелерді табу, қиын тапсырмаларды орындау, құда түсу, жауыз күштерден құтылу сияқты композициялық бөлшектерді қамтиды. Ол көбінесе қаһарманның үйленуімен және таққа отыруымен аяқталады. Ертегілердің классикалық түрі шығыс пен батыс халықтарына кең таралған. Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері ерекше дара тұрған дүниелер емес, оның көптеген сюжеттері дүниежүзіне белгілі ертегілердің варианттары болып келеді [52].
Ертегі әдетте қаһарманның үйден аттануымен бастау алады. Оның себептері әр түрлі: бірде үйірімен жылқы ұрланып, ағайынды жігіттер ұрыны іздеп шығады (Сәрсенғали), бірде мыстан кемпірдің алдын ала ескертуі бұзылып, әкесі оған ұлын жіберуге мәжбүр болады (Қаратай), бірде қаһарманның шешесін Алып Қарақұс әкетіп, қаһарман оны іздеуге шығады (Қанбаба). Басталудың мұндай типтері барынша көне болып келеді. Ғажайып образдар арқылы өрнектелген табиғаттың жауыз күштері мен адам арасындағы арасалмақтың бұзылуынан сюжет арқауы тарқатылып отырады
Алғашқы рулық құрылыстың ыдырауымен және семья ішіндегі алауыздықтың пайда болуымен халық арасында ертегінің басталуының жаңа формасы пайда болады: Алтын айдар мен Үш қызда бәйбіше тоқалдан туған баланың орнына күшік салып қояды, хан тоқалды үйінен қуып жібереді; Байдың кенже ұлы мен пері ертегісінде кіші ұлының берген кеңесіне шамданған әке оны үйінен қуып жібереді. Кейінірек кезде ертегілерде әлеуметтік мотивтер ене бастайды. Кейде жігіттің әйелін ұнатқан хан оны өлтіру ниетімен әр түрлі қиын жұмыстарға жұмсайды (Барып кел де, алып кел, Адам білмес тас).
Үй-ішімен қоштасып қаһарман жолға бет алады. Оның алдында сиқырлы заттар немесе қалыңдық табу мақсаты тұрады. Осындай мақсатта жолға шыққан жолаушы, мұндай ертегіде өз олжасын жіберіп алмауға тырысады. Кейде оны сапар шегуге итермелейтін өзінің табиғи әуесқойлығы итермелейді. Осы жолда ол кездейсоқ бақыт табады. Қолына темір таяқ ұстап, аяғына темір етік киіп, қаһарман елдің ең шетіндегі жат сырлы құпиялы дүниеге - алыс жолға сапар шегеді (Ер Төстік, Қанбаба). Жат сырлы дүние бір жерде жердің үстінде, бірде астында, бірде көкте болып кездеседі. Кейде ол адам басып өте алмайтын шөлді құм дала арқылы өтетін биік таулардың арғы жағында болып шығады. Оған жету үшін дамылсыз қозғалып тұратын, жаны бар алып таулардан, жанып тұрған теңізден немесе аспанды тіреп тұрған таудан өту керек. Қазақ ертегілерінде жырақ жатқан тылсым дүние суреттелмейді, ол кәдімгі қазақ жеріне ұқсас болып келеді.Қазақ ертегілерінің сарыны қарапайымдылыққа бейімделген. Ертегі неғұрлым қарапайым болса, соғырлым тез тарайды.
Айтылған жанрдағы басты тақырып - сиқырлы заттардың көмегімен бас қаһарманның небір ғажайыптар мен қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі болады. Мұның үстіне үнемі әділеттік жеңіп, зұлымдық әшкере болып отырады. Ергілердің бұл түрінде дәстүрлі идеялардың комплексі оның композициясымен, сюжеттік желілерімен және қаһармандардың бейнелері айқын анықталған идеясымен біте қайнасып кеткен. Бұл қатаң бірліктен сәл ауытқу қиял-ғажайып ертегісінің мүлдем бөтен түрін туғызады. Егер қаһарман барлық күшін сарқа пайдаланып, небір қиындықтарды жеңіп кетсе, ол батыр атағына ие болады да, мұндай қаһарманы бар ертегі өзіндік ерекшелігімен дараланатын батырлық ертегілер деп аталады. Екінші жағынан, дәстүрлі композициядан ауытқу қиялғажайып ертегілеріне жақын әрі біршама бөтен идеялармен байланыстырылады.
Қиял- ғажайып ертегілері жөнінде айтатын тағы бір екрекшелік- бұлардың бір талайы мысқыл сатира түрінде туған әңгімелер болады. Негізінде қанаушы тапқа халық қарсылығын көосетуші ертегілердің бәрінде көркем бейне арқылы тап тартысы байқалады.
Сол ретте қиял-ғажайып ертегілерінде де өзге барлық ертегілер түріндей, сатиралық ертегілер өзгеше орын алады. Қанаушыл, зорлықшыл, қаскөй күштерге қарсы арналады. Қанаушыл, зорлықшыл қаскөйлерге қарсы арналған халықтың ащы мысқыл, аямас ажуас бұл жөнінде де үлкен қызықтық үлгілер тудырды. Қиял ертегілерінде бұл топтар қиянатшыл хандарға қарсы, уәзірлерге қарсы, әр алуан озбыр байларға қарсы туған сатиралық қиял-ғажайып ертегілер: Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек, Қаңбақ шал, үш ағайынды жігіт, Айлкер шал, Хасен сияқты ертегілер.[53]
Қиял -ғажайып ертегілер жайындағы сөзді аяқтай келе, тағы бір атай кететін нәрсе, олардың тіл кестесі, сөздік құрамдыры, жалпы әңгімеленуі мен көркемдік еркешелігі туралы. Бұл ертегілердің айтылу әдетінде өзінше басталу мен аяқталуы болады. Әңгімелеу үстінде белгілі бір кейіпкерлер оқиғаға араласқанда айнымай айтылып отыратын сөз айшықтары, оқшау сөйлемдері болады. Ертегі басталарда: Есте жоқ ескі заманда, Баяғы өткен заманда, Ертек , ертек ерте екен, ешкі жүні бөрте екен, қырғауылы қызыл екен, құйрығы оның ұзын екен! деген сияқты желдірмені жаяулатқан өлеңсымақпен басталатыны да бар. Бітер кезде: Барша мұрат басына жетіп, сақалы сирағына жетіп, бір жан өтіпті деген сияқты аяқтаулар болады.
Әңгіме ортасында құбыжық пішінді жат жандар: Абалақтай анам-ай, қайдан келдің , балам-ай деп оқиғаға кіріседі. Адамзат иесі шығады-,деп сөйлеп шығады. Қызды айтса: Ай мен күндей, әмбеге бірдей-,депе келеді. Оқшау мекенді айтса: Айдалада ақ отау, Жұлындай жерден жіптіктей түтін шығады дейді. Жер бітімінің қиынына айтса: Тескен таудейді, Жер ортасы көк төбе дейді.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері қаһарман үйленіп, хан болуымен тынады. Бұрынғы қызғаншақ хан мен оның зұлым уәзірі, ханның айуандық әрекеттеріне көмектесуші арамза кемпір мен ағайынды сатқындардың барлығы не қатаң жазасын тартады, не кешірім алады. Әр зұлымдық жасаған кейіпкер өз жазасын алады.
Қиял-ғажайып ертегілер бұл сияқты тіл, сөздік айшықтары мол көрсетеді. Тек ертегіні жазып алушылардың ұқыптылығы мен жауаптылығы, ғылымдық нақтылығы жеткілікті болған кезде ғана бұл алуандас ертектердің тілі мен түрдегі көп ерекшеліктерін айрықша бағалай тануға болады. Ертелі-соңғы қазақ ескілігін жинаушы адамдар арасында бұл жөнінде В.В Радловтай еркеше ынталы, ұқыптылық мол десек болады. Ол жазып алған Хан шентей деген бір ғана қиял-ғажайып ертегісінде ертелік айшықты тіл, түр нақыстары бар екенін көреміз. Мысалы: Таусылмас азық алды, тозбай киім киді, Атса мылтық өтпесін, шапша қылыш өтпесін, Қабырғаңда қанау жоқ, омыртқаңда буын жоқ, Маңдайым тасқа тиіп, табаным жерге тиіп, Ұшқан құстың қанаты күйеді, жүрген аңның табаны күйеді, Қара құлақ атың астында, ақ шамайдың үстінде, Заманды күндер болғанда, Дөң жерді ой қылады, ой жерді дөң қылады, Майысқақ жирен астында, солқылдақ қызыл найза қолында, Марқақұсқа қоң етін кесіп береді, Еркелі айдар деген ертегіде: Қотыр тай ұстағанда құнан, жүгендегенде дөнен, ерттеп мінгенде бесті ат болады, Тар құрсақта жатысқан, таласып емшек еміскен [54] деген сияқты ертегілер әңгіменің көркін, сырын айшықты шешен сөзбен толықтыра түсетін тіл, түр өзгешеліктері болады.
Осындай толып жатқан айрықша сөйлем, сөздік өрнектер де өзге ертектер қатарынан бөлекше боп қалыптанатын қиял-ғажайып ертегілерінің ерекшелік бейнесін танытады.
Қиял ғажайып ертегілер бұл топқа қосылатын көбіне көне заманнан бері келе жатқан тарихтың айғағы десекте болады. Бұл ертегіде наным сенімдер, тұрмыс болмыстың ең көне түрін көрсететін әңгімелер. Бірақ ерте заманың туындылары болғаны мен, кейінгі замандарда айтылу қолданылу арқылы соңғы замандар әсерлерін жұрнақ жұындарында әңгімелік құрлысына, идеялық мазмұнына, тіл, түр ерекшелігіне соңғы үстемелер, қоспалар есебінде ілестіре жүрген ертегілер болады.
Осындай ертегілер ең көне арғы түбі халықтың мифтік ұғым нанымдарымен байланысты түрде пайда болған. Дүниенің жаратылысы, адам тұрмысы мен ертеде сенген көп деген құдайларды, дос иелері мен қас иелері жайында ұғымдары өздері жасап алып, халық соны білім мен дін есебінде тұтынған. Табығатты нақтылы тани қоймаса да қарапайым халық қиял арқылы өз ықпалдарын жүргізуді армандаған. Сол арман арқылы адам ойынан түрлі мифтік әңгімелер туа бастады. К. Маракс айтуынша: Әрбір мифология табиғат күштерін қиял бойынша жеңіп, бағындырып, дегеніне жүргізеді, сол қиял арқылы баурайды. Олай болса, сол табиғат күштерін анық шынымен жаңіп ал,ан заманда ол мифология жоғалады, деген.[55]
Қазақ ертегілерінің кoмпoзициясы жалпы алғанда Батыс пен Шығыстың көптеген халықтарының ертегілеріне ұқсас. Сонымен қатар өзіндік сипатқа да ие. Мысалы, кейбір ертeгілер даладағы жұтты баяндаудан басталады. Жұттың салдарынан ел басқа жерге қoныс аударaды. Ал ертeгі қаһaрманы ер жeткен сoң сoл eлді іздeуге аттанады. Сөйтіп, жұрт қаһармaндардың тағдырын өзгeртіп, ертегілік сюжеттiң басталуына ұйытқы бoлaды.
Хайуанаттар жайындағы ертегілер(Арыстан, қасқыр, түлкі, Арыстан мен түлкі, Батыл есек, Айлакер тышқан, Қарға мен лашын т.б.) астарлай, кейіптей айтылады. Оның әр жағында миф пен тотемистік түсініктер жатыр. Адамдар арасындағы қарым-қатынастар сатира және юмор арқылы астарлай беріліп отыратындығы сюжеттік ерекшеліктердің бірі болып табылады. Хайуанаттар туралы ертегілер көне заманда елдің және аңдардың, малдың киесі бар деген сенім қалыптасқан кезде пайда болған(ақ қасқыр, шопан ата, Шек-шек ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Қамбар ат т.б.) ол дами келе тыңдаушыны қуантатын, көңілдендіретін ертегілермен толысты. Қазіргі хайуанаттар туралы ертегілерде космосқа ұшып жүрген(Бәтіңке, шұжық, балқаймақ) хайуанаттар мен төрт түлікті көреміз. Хайуанаттар жайындағы алғашқы ертегілер ерте заманда адамдар мал шаруашылығымен айналысып, егін егіп, аңға шығып жүрген дәуірде пайда болған деседі. Басқаша айтқанда, жануарлар жайындағы ертегілер ертедегі адамдардың аң аулаумен ғана күнелткен шағында туған. Ол кездегі адамдар кейбір аңдарды қасиетті деп санап, қадір тұтқан, оларды өздерімен туыстас деп ойлаған, ал кейбір жануарларды рудың бабасы деп сенген. Осындай аңдардың мейірі адамдарға түспесе, аңшылардың жолы болмайды деп түсінген. Сондықтан ертеректе аң аулауға кеткенде, әйелдер үйде отырып, сол аңдарды мақтаған, оларға арнап неше түрлі әдемі әңгімелер, өлеңдер шығарған екен. Оларды өте күшті, айлалы, айбарлы етіп бейнелеген. Мұндай мақтау ертегілер мен әңгімелерді ол аңдар естиді, содан соң мейірленеді деп сенген. Сөйтіп, аңшыларға бір көмек болады деп есептеген.
Ол заманда мифпен аңдар туралы әңгімелерге де қатты сенген, олардың магиялық қасиеті бар деп түсінген. Сол себепті бұл әңгімелерде тұспалдау болмаған. Ондағы аңдарды - жануарлар деп түсінген (ал кейінгі ертегіде аңдар - адам орнында бейнеленген), олардың іс-әрекетін шын деп қабылдаған, себебі ол кездегі табиғат, өмір туралы түсініктер мен пайымдаулар тотемизмге, анемизмге және магияға негізделіп бөлінген. Сондықтан дүниені, адамның өзін қоршаған маңайды тануға бағытталған әлемнің, тіршіліктің қалай пайда болуы ғана туралы көне мифтермен қатар жан-жануарлардың шығуы, мінез-құлқы, ерекшеліктері жайындағы әңгімелер де танымдық қызмет атқарған, таза практикалық нысана көздеген.
Алайда адамзат санасы мен қоғамы ілгерілеп дамыған сайын өмір туралы, тірі табиғат пен өлі табиғат жайлы түсініктер түбегейлі өзгеріске ұшырады. Бір кезде қасиетті саналып, қадірленген нәрселер, бірте-бірте сынала бастайды, мінге ілінеді. Баяғы заманда тотемдік қасиеттерге ие болып жүрген аң мен құс енді басқаша қабылданады. Сөйтіп, көне дәуірде шыққан мифтер мен әңгімелер келе-келе магиялық бейнесінен айырылып, ондағы пір тұтылған жануарлар енді сынға алынады немесе аллегориялық сипат алады. Сөйте-сөйте баяғы жануарларды қастерлейтін әңгімелер басқаша сипатта баяндалып айтылады, тіпті уақыт өте келе жаңа әңгімелер шығады, жануарлар қасиетті болып көрінбейді, қайта керісінше бейнеленеді. Байырғы сүйікті жануарлардың мінез-құлқындағы күлкілі кейіптері ирониялық түрде суреттеледі. Сөйтіп, қазіргі ғылымда әлі анықтала қоймаған, ел арасында осы күнге дейін сақталған жануарлар жайындағы ескі тотемистік ұғымдар мен классикалық ертегілер арасындағы қайшылық пайда болады.[56] Басқаша айтқанда, ескі мифтер мен әңгімелерде жануарлар тотемистік тұрғыдан бейнеленсе, кейінгі әңгімелер мен ертегілерде олар мүлде кереғар көрсетіледі. Демек, мұндағы алшақтық тура мағына мен ауыспалы мағынаның, шын образ бен оның тұспалының арасында болып отырады.
Халық ертегілері ішінде балалар арасында кең тарағаны, әсіресе сүйіп тыңдайтыны, хайуанаттар жайындағы ертегілер. Табиғат жайында ең бай материалдар, кең түсініктер балаларға алғаш осы хайуанаттар жайындағандар ертегілер арқылы берілген . Бармақтай бала, Қотыр торғай, Мақта қыз бен мысық, Арыстан , қасқыр, түлкі, түйе , бөдене, Кім неден күшті, Түлкі мен тауық т . б .
Хайуанаттар жайында айтылатын ертегі кейіпкерлерінің өзі қызық. Сол күлкілі, қызық кейіпкерлердің өмір сүру, өмірге икемді болу жолындағы қақтығыстары мен қарым-қатынастары, олардың айла-тәсілдері жас өспірімдерге өмір жолын танытады. Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та балалардың ұғымына сай, түсінуіне жеңіл, күлкілі де қызық болып айтылады. Халықтың шығармалар ішіндегі хайуанаттар жайында айтылатын ертігілерді түгел дерлік балалар фольклорының мұрасы деп қараймыз.
Жануарлар жайындағы балаларға арналған қазақ ертегілерін үш топқа жіктеуге болады. Біріншісі - шығу мерзімі жағынан ең көне миф жанрымен байланыста болып толық үзе қоймаған, жануарлардың пішініндегі, немесе жүріс-тұрысындағы, я болмаса мінезқұлқындағы, әйтеуір қандай да болсын ерекшелігін ұғындырып баяндайтын этиологиялық ертегілер.
Екіншісі - Шығыс және Батыс халықтарының көпшілігіне мәлім, яғни дүниежүзі елдерінің батырлық эпосы секілді жануарлық эпосын құрайтын классикалық ертегілер. Бұлар бүгінгі дәуірде балалардың үлесіне тиген. Қай елдің болсын жануарлар жайындағы классикалық ертегілері адам бойындаға ерекше қасиеттерді сонымен қатар мінезінің ақылдылық, ақымақтык, қулық-сұмдық сияқты тұстарын қарапайым аллегориялық формамен ашып береді.
Үшінші топқа мысал ертегілер (апологтар) жатады. Бұл ертегілер көбінесе кітаби болып келеді де, әдебиетке жақын тұрады. Мұнда жануарлар бейнесі шартты түрде алынғанмен, ғибрат ашық айтылады. Көбіне балаға өнеге, өсиет қалдыратын мысалдар арқылы айтылады.
Этиологиялық ертегілер. Бұл топтағы ертегілердің жанрлық ерекшелігі оның синкреттілік сипатында, яғни мұнда көзбен көріп, қолмен ұстап алатын деректі жанрлық белгілер жоқ. Бұларды ерекшелеп тұратын нәрсе - себепті-салдарлық баяндау, бірақ соған қарамастан мұнда тұрақты композициялық құрылым болмайды. Бұл тұрғыдан алғанда бұл ертегілер этиологиялық мифке жақындайды. Ал кейіпкер-жануарларды суреттеу мен олардың мінез-құлқын бағалауда ертегіге жақындайды. Рас, қазақтың төрт түлік туралы кейбір төл шығармаларында кейіпкер-жануар бейнесі тотемистік түсініктегі мифте көрінетін жануарлармен ұқсас болып тұрады. Мысалы, ботасын іздеп боздаған бозінген жайындағы, немесе иесінің қамын ойлайтын сырттан ит туралы шығармалар әлі шын мәніндегі ертегіге айналып үлгірмеген, мұндағы жануарлар мифтегі сияқты қасиетті деп саналған. Бұл - қазақтың жануарлар жайындағы этиологиялық ертегілерінің басты дараландырып өрсететін ерекшелігі.
Аталмыш ерекшелік - этиологиялық ертегінің мифпен жақындығы - Мүшел, Хайуандардың жыл басына таласуы, Үркер сияқты шығармаларда айқын көрсетеді. Мұнда аспан әлемінің сыры мен жыл-он екі айдың болуы қазаққа жақсы таныс жануарлардың мінез-құлқымен, іс-әрекетімен байланысты түсіндіріледі. Қадым заманда ел шындық деп қабылдаған бұл мифтер келе-келе заман мен адамның өзгеруіне байланысты ертегілік сипат ала бастаған. Өмірді, әлемді тіжербиелік түрде танып, практикасы толысқан көшпенділерге қыстың ұзақ болатынына сиырдың еш кінәсі жоқ екені, сол сияқты он екі айдан тұратын жыл басының тышқан аталуына ашық ауыз түйенің еш кінәсіз екендігі белгілі болған. Сөйтіп, ел арасында бұндай еретегіге сенімсіздік тудырып отқан. Бір кездерде дүниенің жаратылысы туралы болжам жасаған мұндай мифтер елді қанағаттандырылған еді де, халық сол арқылы әлем туралы өз түсінігін пайымдаған болатын. Сондықтан да Үркер, Жыл басына таласқан хайуандар сияқты ертегілер космогониялық мифке тән сипатын сақтай отырып, әлдеқашан ертегілер тобына қосылған және олардың сипатты белгілеріне ие болған[57]. Олардың құрамына ертегілерде кең тараған мотив - жануарлар жарысы енгізілген және мұнда түйенің аңқаулығы мен тышқанның қаптесер қулығы миф емес, көркем ертегі тұрғысынан cуреттелген. Олардағы жануарлар образынан адам бейнесі бейнеленеді, демек оларда хайуанаттар туралы ертегіге тән аллегориялық сарын, үн бар. Міне, осындай себепке байланысты аталған шығармалар жануарлардың белгілі бір қасиетін, шығу тегін түсіндіре баяндамаса да этиологиялық ертегілер қатарына жатады.
Көптеген этиологиялық ертегілерде жануарларға берілетін мінездеме классикалық ертегілермен ұқсас. Мәселен, түлкі өте қу әрі тақыс. Осындай жылпостығымен ол қоянды құйрығынан айырады (Қоянның құйрығы неге қысқа, түлкінің құйрығы неге ұзын?). Түйеге үнемі аңқау және ақкөңіл деген мінездеме беріледі (Түйе су ішкенде неге артына қарайды?). Бұл сияқты этиологиялық ертегілер бұрынғы ел сенген мифтік сипатынан айрылған және классикалық ертегімен қатар бірге өмір сүргендіктен оған жақын, тіпті бір-біріне әсер де еткен. Кейбір жағдайларда классикалық ертегінің аяқталуы этиологиялы (себепті) болып келуі - осының айғағы. Мысалы, өте қу, залым түлкіні кішкентай ғана бөдене алдап кеткенін әңгімелейтін классикалық ертегі бөдененің құйрығының қысқарып қалу себебімен аяқталады. Мұндай әдіс басқа халықтардың да ертегісінде жетерлік. Орыс халық прозасында этиологиялық сарын айтарлықтай сақталмаса да ертегінің осылай аяқталуы кездеседі. Мәселен, қорқақ қоян өзінен де сужүрек жануар тауып, ерні жыртылғанша күледі. Сөйтіп, өзі ондай мақсат қоймаса да ертек қоянның ерні не себептен жырық деген сұраққа жауап іздеп, соның жауабын береді. Дәл осындай сюжет қазақтарда да бар: өзі ақылсыз, әрі соқыр жолбарысты амалын тауып көзін жойған қоян оның етін алып келуге аңшыны жұмсайды, ал аңшының атып өлтірген түлкісін әкелуге қойшыны жұмсайды. Содан соң сараңдықтың сойылын соғып, қайтсем көбірек қамтып қаламын деп, тойымсыздық жасап, мерт болған хайуандарға өлгенше күлген тапқыр қоянның ерні жыртылады.
Хайуанаттар туралы этиологиялық ертегілер кейде қиялғажайып ертегілердің де оқиғасын пайдаланады және сол арқылы адамгершілік пен адалдық проблемаларын көтеріп балаларға сабақ болсын деген оймен ұсынады. Айталық, қиял-ғажайып ертегісінің өте бір айшықты ерекше кейіпкері айдаһар этиологиялық ертегіде бүкіл өзінің бейнесін көрсетеді: өлгелі жатса да қан ішуді мақсат тұтып, ол оңбаған масаны дүниеде кімнің қаны тәтті екенін біліп келуге жұмсайды.
Жануарлар жайындағы этиологиялық ертегілердің мазмұны мен композициясы бейнеленіп отырған жануар не себепті белгілі бір сипаттармен еркшеленеді деген сұраққа жауап беруге бағындырылады. Сырт қарағанда, мұнда классикалық және мысал ертегілерде айқын көрінетін аллегория жоқтың қасы. Бірақ шолақ құйрық қоян да, мүйізінен айырылған түйе де, түнде ғана ұшатын жарқанат та адамның кейпін суреттейді, адам мінезін сипаттайды. Ендеше бұлардың образы жаңа қасиетке ие болады, олардың құлықтарынан адамның іс-әрекеті байқалып айқын аңғарылады.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер. Бұл топтағы ертегілер саны жағынан ең көбі және ел арасына кең тарағаны. Олардың барлық сюжеті дерлік дүниежүзі халықтарының фольклорына әйгілі оны үздік еретегілер қатарына жатқызады. Өйткені бұл ертегілердің көбісі типологиялық жолмен әр халықта болған ұқсас қоғамдық, әлеуметтік жағдайда пайда болып туған. Бұл - біріншіден. Екіншіден, қазақ халқының этногенезін құраған рулар мен тайпалардың бірнеше түркі тектес халықтардың құрамына еніп сонымен бірге олардың ертегілері де сол халықтардың фольклорына кірген, яғни тарихи туыс елдердің ертегілік сюжеті ұқсас. Үшіншіден, қазақ халқының басқа ел-жұртпен тарихи, саяси мәселе, мәдени мұра, сауда қарым-қатынасы, араласы арқылы келген сюжеттер де бар. Олар да ұқсастық туғызады. Бірақ дүниежүзілік фольклордың ұқсастығына қарамастан қазақ ертегілері өзіндік сипаты мен тұрпатын сақтап қалған. Сөйте тұра, мұнда жалпы адамзатқа тән мінез-құлық бірдей болғандықтан жануарлар образы да басқа елдер ертегісіндей болып келеді.
Жануарлар жайындағы ертегілердің өте терең моральдық жөне әлеуметтік мәні мол. Мысалы, хайуанаттар қанша бірбірімен шайқасып, қақтығысып жүрсе де жыртқыштар еш уақытта жеңіске жетпеген. Зерттеушілер ертегілердің таптық жақтарын үнемі көрсетіп отырады. Алайда, ертегілердің өзі таптық түсінікті ашық айтып бермейді. Онда кейіпкер мінезі көрінеді. Әрине, астарлы образдар таптық қатынасты көрсетеді: жолбарыс - ханды, түлкі - биді, жыртқыштар ұйымдастыратын тойлар байлар тойын еске түсіріп отырады. Мұндағы сатиралық астар да белгілі деңгейге көтеріледі. Жалпы алғанда ертегілерде жинақтық түсінік басым: әңгіменің соңында жыртқыштар мен озбырлар міндетті түрде жеңіліске ұшырап, пйдасыз болып шығады. Ертегілердегі мораль мен әлеуметтік утопизм, міне, осындай кейіптер арқылы суреттеледі.
Екінші жағынан, ертегілердің тек әлеуметтік мәселе ғана емес, жалпы адамзаттық сипаттары да мол. Ол адам бойындағы мін мен ақауда оның таптық тегіне қарамай аяусыз әшкерелейді. Хан, би, бай, көпестер өмір сахнасынан әлдеқашан сырылғанымен, балалар күні бүгінге дейін жануарлар хақындағы ертегілерді ерекше ыждағатпен сүйіп тыңдайды, олардың ақылы мен айласының, дәрменсіз күйі, қулығы мен екіжүзділігінің себебін танып білуге тырысады.
Қазақ ертегілеріндегі жануарларды болмысы жалпы дүниежүзілік ертегілермен үндес келеді. Өте кең тараған ертегілік қаһарман - түлкі. Ол - асқан айлакер, екіжүзді де қу. Залымдылығының арқасында ол көбінесе жолбарыс, қасқыр, аю сияқты өзінен күшті жыртқыштарды күш иелерін үнемі жеңіп жүреді: еттің дәмін тат деп қасқырды апанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап, мүйізін пайдаланады, сараң аюдың масқарасын шығарады. Бірақ түлкінің осыншама айлалы әрекеттері оның өзінен әлдеқайда әлсіз жануарлармен немесе адамдармен байланысы үстінде ашылып я болмаса әшкереленіп отырады. Мәселен, бірде түлкі әтештен алданып қалады, бірде оны бөдене сарң қылып кетеді, және бірде кенемен жарыста жеңіліс көрсетеді, енді бірде малшының итінен қорқып, зәресі кетеді. Түлкі өзінен күшті, бірақ ақыл-айласы төмен айуандармен кездескенде әр уақытта олардан қулығы мен сұмдығын асырады, ал өзінен әлсіздерге зұлымдық көрсеткенде, керісінше, ақыл-айласынан айырылып, басқа жыртқыштар сияқты жеңіліске ұшырйды. Түлкі образынан жалпы ертегі жанрына тән эстетика заңы тура байқалады: ертегі қашан да әлсізді, зәбірленіп жапа шеккенді қорғайды, соның жағында болады.
Жануарлар жайындағы қазақ ертегілеріндегі біріншісі түлкі болса, екінші басты тұлға - қасқыр. Ол да жалпыға мәлім - ақымақ та ашқарақ тойымсыз күш иесі. Түлкінің алдағанына иланып, өзінің көтен ішегін суыртып қаза табатын да, ешкі, қой, жылқы сияқты жануарлардан алданып қор болатын да қасқыр. Сонымен бірге қасқыр - зорлықшыл, зорлықшыл болғанда сәтсіздікке көп ұшырайтынның бірі өзі. Ол әрі сараң, әрі қорқақ. Қасқырдың басын көрсеткен қойдан қорқып қашатын да жері бар. Тіпті, қиын-қыстау кезеңдерде ақылымен жол тауып кететін қозы мен лақтан әлсіз болып шығатын әңгімелер бар.
Қазақ фольклорындағы халықаралық сюжеттер де ұлттық түр алған. Мұның өзі кейіпкерлердің құрамына да, олардың қимылы мен іс-әрекетіне де, қимыл жасалатын жағдайға да әсерін тигізеді. Ертегілердегі оқиға көбінесе қазақтың шетсізшексіз кең даласында өрістетіледі. Табиғаттың әсемдігі мен қоршаған ортадағы хайуан мен адам арасындағы түсінпеушілікті бейнелеп, шешім табуға болатынына көз жеткізеді.
Айтып отқан жанрда жануарлардың әр түрлі қылықтары жайында халықтың көптеген нақты да дәл байқаулары бейнеленген. Мысалы, ертегілерде біз есектің тек жазық жерлерде жайылатынын, ешкінің қияға әуестігін, тастан-тасқа секіретінін, түйенің шеңгел бұтақтарына әуес келетінін көреміз. Бала ертегілерден түйелердің қалайша күлге аунауға құмар келетінін, жылқы үйірлерінің қасқырлардан қалай қашып құтылатынын және тағы осы сияқты көптеген нәрселерді білуге болады. Жануарлар жайындағы ертегілер біздің түсінігімізге адамның мінезі мен оның моральдық жағын кіргізіп қана қоймаған. Ол табиғат сырлары мен құбылыстарына үңілуге, зеректілік пен байқампаздыққа баулыған. Әрине, бұдан ертегілер табиғаттану туралы анықтауыш кітап деген ұғым тумайды. Оның тәрбиелік мәнін ескере отырып, табиғи географиялық жағын да ұмытуға болмайды.
Тұрмыс-салт ертегі. Жалпы ертегілер тобының ішіндегі тұрмыс-салт ертегілердің орны өзгешелеу болып келеді. Бұл ертегінің арасында ескі феодализм дәуірінің болмысынан туған немесе одан арғы тарихтың елесін беретін ертегілер кездеседі. Сонымен қатар кешегі бері заман болмысынан, шындығынан туған , нақтылы тарихи дәуірмен байланысты көп ертегілер де анық, айқын аңғарылады. Осы ертегінің таптық, қоғамдық мәселелердің мазмұны, идеясы қазақ еңбек елінің тартыс, тағдырының шындығымен байланысқан күйде өткен ғасырдың 60-жылдарында басталатын, реформадан соңғы дәуірдің ертегілерінде ұштасып, жалғасады.
Салт ертегілерінің қазақ ауыз әдебиетіндегі маңызды өзгешелігі және ерекше қасиеті - ең зор, ең мол мазмұны еңбек халқының тірлік жағыдайынан, ауыр тұрмысынан туған. Сол себепті бұл ертегілерде қанаушыларға қарсы арналған еңбек халқының ызасы мен таптық жиренші көрнісі басым өткір түрде қалыптасады. Еңбектеген бала мен еңкейген шалға дейін осы қанаушы топтың қатарынан көрген қорлықты, өздерінің аяусыз сын соққы беріп отырған. Көбіне салт ертегіде ажуа, сатира,ғибратты әңгіме, сайқымазақ тартысының құралы есебінде қоданады. Еңбекші шаруаның алдыңғы қатарлы топтарының салт санасы байқалады. Осындай тарихтық-қоғамдық өзгеше бағалы мән мазмұнын ескеруде біз Энгельстің халық кітаптары таурасында айтқан пікірін еске аламыз.
Халық кітаптарының міндеті күні бойы ауыр жұмыс істеп, азып-талып қайтқан шаруаның көңілін көтеру, ойын ояту, ауыр азабын ұмыттыру, оған өзінің тастақ даласын исі жұпар аңқыған гүл бақшасы етіп көрсету болады. Халық кітіптарының міндеті қол өнерші ұстаның іс дүкенін, жапаланып жүрген шәкіртінің лашық үйін жұмақ етіп, олардың жұпыны әйелдерін таң-тамаша сұлу етіп, патша қызындай етіп көрсету болады. Сондай - ақ халық кітаптарының міндеті ... олардың сана - сезімін, ықылас - жігерін, Отанға деген махаббатын ояту, оларға өздерінің күш қуатын, правосын, бостандығын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.