Медициналық - географияның зерттеу әдістері
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІС-ТӘСІЛДЕР
1.1 Медициналық-географияның зерттеу әдістері
Қоршаған орта ластану дәрежесі санитар-гигиеналық нормативтерді көп түсуімен анықталады. Қазіргі кезде Адам денсаулығының қоршаған ортаға әсері деген ең өзекті мәселе болып отыр. Адамның ағзасы өте күрделі жүйегі жатады. Көптеген табиғи физикалық, химиялық және биологиялық факторлардың әсер етеді. Адам денсаулығын табиғат факторларларына, қоғамның дамуына, ғылыми-техникалық жетістіктерге, өмір сүру жағдайына, қоршаған ортаға және денсаулық сақтау жүйесіне байланысты болып табылады [1]. Осы жоғарыда айтылған мәселелер географияның тағы да бөлінетін саласы медициналық-география қарастырады. Аурулардың таралу географиясы және адам денсаулығын табиғи шаруашылық және әлеуметтік-экономикның факторларына әсер етуімен қарастырады. Медициналық-география терминін италияндық дәрігердің бірі Бернардин Рамаццин (1632-1715.)ж.ж ғылымға алғаш енгізді. Мысалға атмосферада зиянды заттарда тері бет қабатына және шырыш қабықты арқылыда адамның ағзасына түседі екен. Ол дегеніміз тыныс алу мүшелері мен бірге иіс сезуі мүшелерін де қызметін зақымдайды. Ластанған ауаға тыныс алу мүшеге де зиян келтіреді, онда бронхитпен және демікпе ауруларына апарып соғады. Адамның ағзасына ластанған ауамен қатар ластанған ауыз суда әжептәуір зиян алып келеді. Ластанған ауыз суын қолдану салдарынан оба, iшек сүзегi онымен қоса қантышқах аурулары пайда болады. Топырақтың құрамындағы зиянды заттар жер асты сулары мен өсімдіктерге таралып және осы ластанған зиянды заттар ағзаға күнде тұтынатын сүт, май және жануарлардың етімен адамның ағзасына зиян келтіреді. Аурулардың географиялық таралуы табиғат факторларымен тығыз байланысты (климатта, суда, топырақта және тамақта кейбір химиялық заттардың жетіспеушілігі), әлеуметтік факторлар бойынша адамның материалдық жағадайы, мәдени жағдайына, дәстүрлі тамақтануына аталған факторлардың адам денсаулығына, аурулардың туындауына улкен әсер етіп отыр. Адам денсаулығына әсер ететін табиғи факторларға мыналар: геофизик, метеорлогия және геохимия және климатқа бейім болу жатады. Әлеуметтік-экономикалық фактрларғада: өнеркәсіп, көлік пен ауылшаруашылықтары жатады. Медициналық-географияға эпидемология, микробиология, гигиена, патология, физикалық география және экономикалық географиямен, оның ішінде ландшафттануымен де байланысты. Адам денсаулығына әсер ететің факторларды анықтау, талдау, бағалай және жіктеу арқылы туындап отырған мәселелерді шешу жолдарын қарастыра аламыз, денсаулығын сауықтырытын орындар салуға, санитарлық-демалыс орындарды мен санитарлық-гигиеналық орындарды салуға жоспарлауғада улкен мүкіндік береді. Жиналған мәліметтер бойынша медициналық-географиялық болжамдар жасауға, медициналық-географиялық карталар құрастыруға болады [2].
Медициналық-географияның нозогеография бөлімі бар. Нозогеография, адам ауруларының географиясы (гр.nasos- ауру және геогрфия)- қазіргі уақыттағы немесе ертедегі адам ауруларын географиялық таралуын зерттейтін медициналық-географияның бөлімі ретінде қарастырылады. "Нозогеография" терминін неміс ғалымы Д.Мюри ұсынған [1].
Осы кезде медициналық-географияның ең өзекті мәселелерінің бірі болып аурулардың табиғи ошақтары болып айқындалады. Табиғи ошақ белгілі бір территорияда, жылы қандылар мен омыртқалыларыдың қолайлы табиғат жағдайына туындағанда ауру таратуы немесе ауруды үлкейтуін айтамыз. Климаттық карталарды қарасақ, біз экватордан оңтүстікке және солтүстікке қарай аурулардың таралу территориясын көреміз, оларды тропиктік аурулар деп атайды. Осындай ыстық, құрғақ, ыстық, ылғалды және құрғақ климатта өзіне тән алуан түрлі жануар және өсімдік түрлері болады, алайда олар ауру таратушылар болып табылады. Көптеген аурулардың таралуы сол жердегі халықтың әлеуметтік жағдайы, санитарлық-гигиеналық талаптардың сақталмауы, дұрыс тамақтанбау, медициналық қызметтің дұрыс көрсетілмеуі себеп болып табылады [4].
Дүние жүзінде 10 мыңға жуық улы өсімдіктер белгілі, олардың көбі тропиктер мен субтропиктерде кездеседі. Олардың адамға ағзасына зияны уларындағы заттарға байланысты атап айтсақ: алколойдттар, гликозит, эфир майы, органикалық қышқылдарға байланысты. Улы өсімдіктер десек оларға саңырауқұлақтар мен папоротниктерді айтсақ болады. Дүние жүзінің инфекциялық және паразиттік картасына көз жүгіртсек, Солтүстік Африка (Марокко, Алжир, Тунис, Ливия, Египет) кең таралаған ауруларды көруге болады. Оларға: iш өту аурулар, қантышқақтар, гепатит Е және гепатит А [6].
Адам денсаулығына табиғи және әлеуметтiк-экономикалық факторлардың әсер ету заңдылықтарын анықтауында-медициналық географияның әртүрлi зерттеу әдiстердi пайдаланады. Медициналық-географиялық зерттеу жүргізу барысында зертеліп отырған территорияға сипаттама беріледі, яғни табиғи жағдайы, әлеуметтiк-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және өлім-жітім туралы мәліметтер жиналады. Статисткалық мәліметтер, яғни халықтың сырқаттанушылар құрамын анықтайтын мәліметтер пайдаланылады. Жиналған мәліметтер негізінде медициналық-географиялық карта құрастырылады. Медициналық-географияда негізгі үш түрлі әдістер бар: медициналық-географиялық сипаттама, картографиялық және статистикалық әдіс [8].
Медициналық-географияда далалық зерттеулер жүргізу барысында және биология, география (табиғи және әлеуметтік), демография, экономика, этнография, әлеумет тану, тарих ғылымдарынан мәліметтер алынады. Медициналық-географиялық зерттеулер нәтижелерін әртүрлі сала мамандары пайдаланады, географтар, құрылысшылар және тағы басқа сала мамандары. А.П. Виноградов және В.В. Ковальски биогеохимиялық теорияның медицинада, биология және ауыл шаруашылығында пайдалауын қарастырған. Бұл теорияның маңызы биогеохимиялық провинциялардың және биогеохимиялық аудандар туралы түсінікті қалыптастырды. Биогеохимиялық провинция-бұл жердегі белгілі бір облыс және оның өзіне тән тау жыныстарында, топырағында, жер беті және жер асты суларында, өсімдіктерінде химиялық элементтері болады, осы байланысты ол жерде сол территоряға тән ауру түрлерінің таралуына әсер етеді. Бұл жағдай сол жерде тұратын адамдар тұтынатын тамағы мен суларында белгілі бір химялық элементтердің аз немесе шамадан көп болуымен түсіндіріледі. Осындай эндемикалық ауруларға тамақ құрамында тұздың жетіспеуінен пайда болатын зоб ауруын, ауыз суында фтордың жетіспеуінен тіс жегі ауруларының пайда болуы және қоршаған ортада фтордың шамадан тыс асып кеткенде флюороз ауруының пайда болуы. Биохимиялық повинциялармен қатар техногендік повинциялар болады, ол сол жердегі өнеркәсіп орындарымен байланысты. Техногендік биогеохимиялық провинциялар өнеркәсіпорындары ареалдарында химиялық элементтерідің ластануымен байланысты, мысалы алюмени заводының айналасында фтор сутекпен және олардың қоспаларымен ареалда халық флюорозобен ауырады[7].
Халыққа медициналық-географиялық тұрғыдан баға беру барысында географиялық орналасуы, еңбек етуі және тұрмыстық жағдайына үлкен мән беріледі. Кей жағадайларда аурулар кенет пайда болуы мүмкін бұл сол жерге келетін демалушылар немесе уақытша келетін жұмысшылар ағымымнада байланыты болуы мүмкін. Кезкелген жерге сипаттама береу барысында біз халық саны, тығыздығы және орналасуы деген сияқты мәліметтер жиналады, ол мәліметтерді жылда берілетін статистикалық есептерден алуға болады. Сонымен қатар сол жерде тұратын тұрғындардаың тамақтануы, салты, еңбек ету аясы және тұрмыстық жағдайы үлкен әсер етеді. Мысалы, кәсіби аурулар болуы мүмкін, ол істейтін жұмыс орында болатын шудан және т.б жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Кәсіби аурулар адам ағзасына өнеркәсіптің келенсіз факторларың әсер ету: шаң тозан, діріл, шу аурулар. Медицналық-географиялық баға беру кезінде аурулар тарлаған жердің ландшафты, өсімдік түрлері, теңіз деңгейінен биіктігі, су сапасы, жел бағыты ескеріледі [5].
Медициналық-географияның зерттеу әдістерінде сипаттау әдісінде табиғи және әлеуметтік-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және халықтың сырқаттанушылар құрамы жайында мәліметтер жиналады. Жиналған мәліметтер жүйеленіп, ғылыми сараптамадан өтіп, зерттеліп отырған территорияның халқының денсаулығына әсер ететін факторлар анықталады.
Медициналық статистика негізінде:
* жалпы және жекелеген түрде халық денсаулығының жағдайы және динамикасы анықталады (жынысы және кәсібі бойынша және т.б.);
* денсаулық сақтаудың мекемелердің және органдарының (дәрiгер кадрлар, мекемелер желiсі, олардың емдiк-профилактикалық, санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы жұмыстары және т. б.) қызметі анықталады;
* қоршаған ортаның адамға және оның денсаулығын жақсартуға бағатталған шараларының тиiмдiлiгін баға беріледі [4] ;
Медициналық-географияның үшін есептік құжаттар өте құнды болып саналады: диспансеризация туралы мәліметтер, медициналық құжаттар және әр түрлі аурулармен сырқаттанған сырқаттанушылар құрамы жайындағы мәліметтер. Осы сипаттамалар негізінде медициналық-географиялық карталар құрастырылады. Демографиялық статистика мәліметтері ең құнды мәліметтер қатарына жатады. Демографиялық көрсеткіштерге: халық саны, жыныстық және жастық құрамы, жалпы және нәрестелер өлімі, табиғи өсім және халықтың орташа өмір сүру жасы жатады [9].
А. А. Шошин Медициналық-география негіздері деген еңбегінде медициналық-географиямен медициналық статистика арасындағы байланысты көрсеткен. Өз еңбегінде Ауруларға медицналық-географиялық талдауына жалпы аурулар құрылымына, ауру динамикасына, аурулардың пайда болу мезгілдеріне және инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың таралуын енгізген. Зерттеу нысаны медициналық-географияның зерттеу нысаны өлім-жітімді және шектік көрсеткіштерді көрсеткен. Медициналық статистиканың негізі жалпы статистика және математикалық статистика. Медициналық статистиканың теориясының және практикасының дамуына әсер еткен математика, кибернетика, информатика, есептеу техникасы, ақпаратты есептеу техникасымен өңдеу медициналық статистиканың дамуына әсер етті. Медицицналық статистика мынадай негізгі бөлімдерден тұрады:
- жалпы теориясы және әдістер;
- халықтың денсаулық статистикасы;
- денсаулық сақтау статистикасы;
- медициналық статистиканы әдістерін клиникалық, лабораториялық және тәжірибелік зерттеулерде пайдалану [10].
Статистикалық зерттеудің негізгі әдісін статистикалық бақылау( жоспарлау әдісіне кіреді); басқарушылық ақпаратты топтастыру; математикалық және статистикалық деректерді салыстырмалы талдау: салыстырмалы көрсеткіштер, өзара байланысты және өзара байланысты зерттеулер, Пульс пен құбылыстар динамикасын бағалау, эксперименталды статистиканы жоспарлау, болжау, статистикалық талдау, графикалық талдау және т. б.
Медициналық статистика бес негізгі кезеңді қамтиды:
1) зерттеуді жоспарлау (мақсатты анықтау, міндетті анықтау, зерттеу жоспары және жобаны әзірлеу);
2) статистикалық қадағалау (статистикалық зерттеулер үшін деректер жинау);
3) бақылау ақпаратын жіктеу;
4) бастапқы деректерді өңдеу;
5) ғылыми-статистикалық талдау, зерттеу деректерін графикалық және анықтамалық өңдеу. Бұл бөлімдерге қарамастан, медициналық Статистикалық зерттеу бір-бірімен зерттеу әдісі болып табылады. Медициналық статистиканы Зерттеудің мақсаты-шұғыл көмек көрсету саласындағы медицина қызметкерлерінің жұмысын анықтау, эпидемиялық шараларды зерттеу, талдау, емдеу және адамдар арасында ауруларды жазу [9].
Адам денсаулығы (ауру) және емдеу-алдын алу мекемелері (қалалық емханалар), балалар емханалары, стоматологиялық клиникалар және жедел жәрдем қызметтері туралы деректер медициналық статистика саласында өте маңызды және құнды. Медициналық статистика жөніндегі деректер денсаулық сақтау, медицина ғылымы мен техникасын дамыту саласындағы жаңа талаптарға сәйкес жаңартылып, жаңартылып отырады [4].
Медициналық-статистикалық зерттеу бес кезеңнен тұрады:
- зерттеулерді жоспарлау;
- статистикалық бақылау;
- статистикалық деректер мен бақылау деректерін салыстыру;
- жиналған деректерді бастапқы өңдеу;
- Ғылыми-статистикалық сараптама және өз әдебиеттерін графикалық ұсыну.
Дұрыс орындалған медициналық-географиялық зерттеу таңдалған аймаққа байланысты. Көптеген мамандардың пікірінше, кешенді медициналық-географиялық жұмыс үшін дамыған өндірістік кешен алу қажет. Бұл аудандар адам денсаулығына қауіпті.
Жан-жақты медициналық-географиялық сипаттау үшін келесі бірізділік қажет:
1) аумақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық мәртебесін айқындау;
2) халықтың денсаулығы мен аурушаңдығын анықтау;
3) адам денсаулығы мен қоршаған орта арасындағы байланысты анықтау;
4) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік жұмыс топтары үшін нақты шаралар, өмір сүру деңгейін арттыру және медициналық көмек көрсету жөніндегі жұмыстар, халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталған жұмысты айқындау белгіленді.
Медициналық-географиялық карталау әдісі адам мен қоршаған орта арасындағы байланысты сандық түрде көрсетеді. Құбылысты кеңістіктік бағалау, яғни қоршаған ортаның ластануы баға береді. Медициналық-географиялық карталау әдістемесі қоршаған орта мен адам денсаулығы арасындағы өзара байланыс туралы түсінік береді. Медициналық географиялық карталар динамикасын және оның табиғатпен байланысын, әлеуметтік-экономикалық жағдайды, экологиялық жағдайды көрсетіп қана қоймай, адамның қадір-қасиетін нығайтады [4].
Медициналық карталар адам денсаулығына және адам денсаулығының ағымдағы жағдайына әсер ететін экологиялық және әлеуметтік-экономикалық факторларды, денсаулық сақтау саласындағы шаралар қалай қабылданатынын бейнелейді. Медициналық контент үш бөлікке бөлінеді. Карталардың бірінші тобы табиғи жағдайлардың (ландшафт, климат және өсімдіктер, адам денсаулығы), әлеуметтік және тұрмыстық жағдайлардың, адамдардың денсаулығы өнеркәсіптік аймақтардың карталарын, сондай-ақ осы топтың кешенді медициналық-географиялық аймақтануын қамтиды. Екінші топтың карталары нозагеографиялық карталарды қамтиды. Үшінші топтың карталары медициналық мекемелерді, санитарлық-гигиеналық орталықтарды, курорттар мен демалыс орталықтарын көрсететін карталарды қамтиды. Медициналық-географиялық тақырыптық карталар әлеуметтік-экономикалық географиямен және техникалық тақырыптық карталармен тығыз байланысты. Олардың арасында медициналық-демографиялық көрсеткіштері бар карточкалар, туу, өлім, санитарлық-техникалық көрсеткіштер және белгілі бір табиғи ортада тұратын адамның жұмысы мен демалысы үшін қолайлы жағдай жасайтын әлеуметтік-тұрмыстық көрсеткіштер бар [6].
Медициналық-географиялық карталар әлі күнге дейін теорияда, құрастырудың принциптері мен әдістерінде. Медициналық-географиялық карталау әдісін әзірлеу қазіргі заманғы медициналық-географиялық зерттеулермен байланысты. Қазіргі уақытта ғылыми және медициналық-географиялық зерттеулер картографиялық әдістерсіз анықтау мүмкін емес болып отыр.
Бұл картаның мақсаты-адам денсаулығы үшін ерекше орта құру және денсаулық сақтау қызметкерлерінің жұмысын оңтайландырудың арнайы алдын алу шаралары мен тәсілдерін ұсыну. Карталар зерттелетін аймаққа және осы саладағы мәселелерге байланысты әр түрлі тақырыптарда болуы мүмкін. Мысалы, "Денсаулық"," аурулардың табиғи ошақтары"," кешенді медициналық-географиялық карталар"," санаторийлер"," Сан-экологиялық жағдай " және басқалар [5].
Карталарды әзірлеу кезінде осы ауданның табиғи жағдайы ескеріледі. Кейбір жағдайларда қысылтаяң табиғи жағдайларға, топырақ-ландшафтық-геохимиялық жай-күйіне байланысты жағдай егжей-тегжейлі қаралуы мүмкін. Нозологиялық бейнелерді көрсету кезінде аурудың бір түрі ғана емес, пациенттердің жалпы саны да көрсетіледі. Кешенді медициналық-географиялық карталар бүкіл өңірдің барлық медициналық-географиялық жағдайын, яғни аурудың негізгі түрлерін, Климаттық сипаттамаларын, ландшафты және фермада пайдалану түрлерін сипаттайды.
Басты картадағы индикаторларға аурулар, жұқтыру қаупі және аурулардың түрлері кіреді. Медициналық-демографиялық көрсеткіштер мынадай деректерге негізделген: жастар, ерлер мен әйелдер арасында аурулардың таралуы, өлім-жітім, балалар өлімі, әйелдер мен ерлердің орташа жасы сияқты ақпаратты пайдалану [6].
Медициналық-статистикалық деректер, арнайы далалық зерттеулер мен экспедициялар, сондай-ақ кешенді зерттеулер Медициналық-географиялық карталар жасау кезінде жүргізіледі. Медициналық-географиялық карталарды ресімдеу барысында геометриялық белгілер мен күрделі диаграммалар қоса жүретін пиктограммалар кеңінен қолданылады.
Карталарды жасау технологиясының ерекшелігі негізгі түбірлік карта негізіндегі барлық жұмыс кезеңдері компьютерде негізделген. Әдетте, деректер базасы ГАЖ-технологиясына негізделген. Карталар тікелей баспаханаға жіберілуі мүмкін, онда олар өңделеді және қағазға басылады.
Медициналық-географиялық карталар қоғамның аса маңызды мәселелерін шешуде, халықтың денсаулығын жақсарту және жақсарту бойынша қажетті іс-шараларды ұйымдастыруда үлкен маңызға ие. Карталардың көмегімен біз адамдардың денсаулығы туралы толық ақпарат алып, оларды шешу тәсілдерін қарастырамыз [7].
Медициналық және географиялық картографияның арқасында біз адамдар мен қоршаған орта арасындағы байланысты көріп отырмыз. Бұл әдістің маңыздылығы құбылыстардың кеңістіктік талдауын жүргізуге мүмкіндік береді. Картография әдісі географиялық дерексіз, ауқымды, көрнекті және жалпыланған болып табылады. Мұның барлығы бізге медициналық-географиялық құбылыстарды толық сипаттауға және бейнелеуге мүмкіндік береді.
1.2 Табиғи және әлеуметтік - экономикалық факторлардың медициналық-географиялық жағдайға әсері
Адам денсаулығы қоршаған ортаға байланысты, ал қоршаған ортаның жағдайы оған әсер ететін факторлармен тікелей байланысты. Медициналық-географиядағы табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызы. Аурудың географиялық орналасқан жерін анықтау тәсілдерінің бірі оның табиғи жағдайын анықтау болып табылады және табиғи ортаға әсер ететін негізгі факторлар Өнеркәсіп өндірісі, осы салалардан өнеркәсіптік қалдықтар, көлік, сол саладағы медициналық қызметтер болып табылады, біз Медициналық және географиялық жағдайды толығымен бағалай аламыз [4].
Ластанудың бірнеше түрі бар: химиялық ластану, физикалық, тұрмыстық радиоактивті заттармен ластану, жылу мен жарықпен ластану және тұрмыстық қалдықтармен ластану. Химиялық ластану қаланың қоршаған ортасына, яғни өнеркәсіп пен көлікпен бөлінетін улы заттармен ластануға әсер етеді. Қала атмосфералық ауамен азот қос тотығымен, формальдегидпен және көміртегі тотығымен ластанған. Физикалық ластану: шулы ластану, ыстық, тербелістер, электромагниттік және радиоактивті ластану. Ішкі радиоактивті ластану ядролық энергияны немесе радиоактивті сәулеленуді пайдалану кезінде орын алады. Адам рентген суреттерін ала алады. Әдеттегі сәулелену дозасы 500 мб жыл. Сіз атмосферадағы радон мөлшерін бақылау қажет. Радон кейде "өлтіргіш газ" деп аталады. Жылу және жарықпен ластану, жылу ластануы тұрғын үйлерден, өнеркәсіптік немесе көлік құралдарынан бөлінген. Қыста ауа температурасы 1-4 градусқа дейін көтеріледі. Тұрмыстық қалдықтар, оның ішінде тұрмыстық қалдықтар ағыны өте зиянды. Олардың арасында, атап айтқанда: пайдаланылған май, xlorïttar, сульфаттар, нитриттер, нитраттар, аммонийлік азот, фенолдар, темір, мыс, қорғасын, никель, хром, кобальт, алюминий, кадмий [3].
Табиғи факторларға: рельеф, климат, топырақ, су, мұхит сулары, флора және фауна жатады. Бұл табиғи факторлар адамға оң және теріс әсер етуі мүмкін, адам ағзасының қалыпты жұмыс істеуіне және ауру тудыруы мүмкін. Табиғи факторлардың адам ағзасына жағымсыз әсерінің нәтижесінде күннің, көшкіннің және өсімдіктермен уланудың әсері ұқсас әсер етуі мүмкін. Табиғи факторлар көптеген ауруларды тудырады, жеке аурулардың географиясына әсер етеді. Ауыр гирофия-бұл аурудың түрі, әр өңірге тән, мысалы, тропиктерде аурулардың белгілі бір түрлері, атап айтқанда аурулардың таралуы. Жаңа аурулар гангрена және флюороз сияқты аурулардың географиясына әсер етуі мүмкін. Табиғи факторларды анықтай отырып, ол адам ағзасының белгілі бір климатқа бейімделу механизмін зерттеуге, көптеген заңдарды ашуға және эпидемияға қарсы шараларды қамтамасыз етуге көмектеседі. Соңғы жылдары адам саудасы ғарыштан мұхит түбіне дейін қозғалмай қалды. Адам жаңа табиғи факторларға тап болады және бұл факторлар жаңа аурулардың пайда болуына және жаңа өршудің пайда болуына әкелуі мүмкін. Жаңа табиғи факторлар: ғарыштық сәулелену, қуатты магниттік тербелістер, иондалған ауа болып отыр [2].
Медициналық-географиядағы әлеуметтік-экономикалық факторларға адам өмірінің өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, материалдық, мәдени, дәстүрлі тамақтануы жатады. Жақсы тамақтану, адамның әлеуметтік мәртебесі көптеген жұқпалы және кәсіби аурулардың таралуының жалғыз шарты болып табылады.
Қоршаған ортаның ағымдағы жай-күйі тек қазіргі ұрпаққа ғана емес, болашақ ұрпаққа да әсер етуі мүмкін. Қазіргі уақытта медициналық терминдерге жаңа терминдер, яғни аурулардың жаңа түрлерінің пайда болуы қосылады. Бұл аурулар, мысалы, обырдың жаңа түрлерін және орталық жүйке жүйесінде алюминий мен қорғасынның жинақталуы нәтижесінде пайда болатын психикалық ауруларды қамтиды. Қазіргі уақытта медицина қызметкерлері денсаулық үшін зардаптарды анықтауға ғана емес, сонымен қатар алдын алуға, емдеуге және жауапты шараларға да шоғырланған [6].
Химиялық талдау және биоиндикаторлар арқылы қоршаған ортаны ластауды білу үшін екі жолы бар. Биоиндикаторлар-өсімдіктер мен жануарлар. Мысалы, нақты табиғи жағдайды талдамайтын зауыт, бірақ ауаны тазалықта ұстау маңызды. Қалада өнім өседі, себебі ол қалалық ауада күкірт диоксиді үшін зиянды. Егер ауа күкірт диоксиді болса, ол өмір Күшін толығымен жояды. Сондықтан, егер сіз таза ауамен орын іздесеңіз, онда баруға болатын орынды іздеңіз. Бұл адамда өте сезімтал биологиялық құрылғы. Адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін біз табиғат заңдарын бұзу салдарын, адам денсаулығы үшін зардаптарды және планетада пайда болатын проблемаларды көріп отырмыз, сондай-ақ Геожүйенің тұтастығына қауіп төндіреді [5].
Жеке табиғи компоненттер адам денсаулығына қалай әсер ететінін көрейік. Күн радиациясы адам ағзасына өте маңызды, күн радиациясының адам ағзасына және биосфераға әсері зерттелген. , Чуевский А. Л. күн радиациясы және жұқпалы аурулардың таралуы, жүйке және психикалық аурулар және адам өлімі күн радиациясымен байланысты, ол жүрек-қан тамырлары аурулары, жарақаттар, жануарлардың миграциясы, патогенді және патогенді емес микробтардың қаупін арттырады. Күннің кірер алдында адам ағзасында күн радиациясына сәйкес, Күндегі жарылыс кезінде лейкоциттердің өсуін туындатқан және жүрек-қан тамырлары мен жүйке жүйелерінің қызметін бұзған флуктуациялық проза дамыды. Күн радиациясының, жол-көлік оқиғаларының және жолдағы психикалық аурулардың ұлғаюымен, сондай-ақ ауру адамдар санының қысқаруымен есептеледі. Жеке табиғи компоненттер адам денсаулығына қалай әсер ететінін көрейік. Күн радиациясы адам ағзасына өте маңызды, күн радиациясының адам ағзасына және биосфераға әсері зерттелген. , Чуевский А. Л. күн радиациясы және жұқпалы аурулардың таралуы, жүйке және психикалық аурулар және адам өлімі күн радиациясымен байланысты, ол жүрек-қан тамырлары аурулары, жарақаттар, жануарлардың миграциясы, патогенді және патогенді емес микробтардың қаупін арттырады.
Ультракүлгін сәуле адам ағзасына үлкен әсер етеді, ультракүлгін сәулелердің әсері оның ұзындығына байланысты адам терісіне зиянды 285-180 нм ультракүлгін сәулеленуді құрайды. Өнеркәсіптік дамыған қалаларда ауаның ластануына байланысты ультракүлгін сәуле шығару жеткіліксіз болып табылады және осындай қалаларда тұратын адамдар ультракүлгін жарықтың жетіспеушілігіне ұшырайды. Көмір шахталарында және ірі қалаларда тұратын адамдар жоғары табиғи ультракүлгін сәулелерге ие. Күн сәулесінің, жүрек-тамыр жүйесінің, репродуктивті жүйенің және сүйек тінінің жеткіліксіз болуы және бұлшықет массасының жоғалуы кезінде [6].
Күн сәулесіне қосымша, мысалы, адам денсаулығы үшін жүйке жүйесі мен жүрек функциясы бар адамдардың жарығының құлауын азайту маңызды. Күзде барлық жерде жарылыс болады, өйткені магнит дауылдары пайда болады. Француз дәрігері алғаш рет адам ағзасына магниттік дауылдың әсерін зерттеді. Магнитті стеноз жағдайында егде жастарда ересектер мен жүрек-қантамыр жүйесінің көтерілуі байқалды.
Жел адам ағзасында, адам денесінің жылуын реттеуде маңызды рөл атқарады. Қысым өзгергенде, адам денесінің және адам денесінің ішкі қысымында айырмашылық пайда болады, және ауру, жүрек ауруы және қан қысымы артады. Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Адамның дене температурасы 24 С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Түрлі физиологиялық өзгерістер байқалуы мүмкін, мысалы, Пульс жиілігінің, жүрек жиілігінің өзгеруі және т.б. Ылғалдандырғыштар зардап шегеді респираторлық аурулар [7].
Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін.Осы табиғи факторлардан басқа, әлеуметтік және экономикалық факторлар адам ағзасына үлкен әсер етеді. Қалада тұратын адамның денсаулығы ауылда тұратын адамдардың денсаулығына қарағанда әлсіз, қаладағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың жоғары шоғырлануына және адам ағзасына әсер ететін жол шуына байланысты. Қалада ауа, су, топырақ және өсімдіктер әртүрлі. Қала-жасанды экожүйе, жасанды жүйе. Ірі қалалар халықтың жоғары тығыздығымен, көптеген аурулармен, Шумен, аз тарлаған (кесте 1) қарастылыған [8].
Кесте 1
Тұрақты ластау көздерінің саны бірлік
2014
2015
2016
Қазақстан Республикасы
152 820
166 019
168 712
Ақмола
5 755
5 649
6 033
Ақтөбе
7 789
8 609
9 958
Алматы
6 775
6 283
5 974
Атырау
17 381
20 338
23 269
Батыс Қазақстан
6 283
6 760
7 145
Жамбыл
8 272
8 377
8 417
Қарағанды
7 405
8 046
9 163
Қостанай
8 597
10 265
10 593
Қызылорда
5 436
5 557
6 014
Маңғыстау
20 755
22 452
21 568
Оңтүстік Қазақстан
11 953
18 207
12 663
Павлодар
5 514
6 844
7 703
Солтүстік Қазақстан
3 997
4 884
6 272
Шығыс Қазақстан
18 305
17 764
17 189
Астана қаласы
3 681
3 883
4 494
Алматы қаласы
14 922
12 101
12 257
Ластаушы заттардың шығарындылары 2015 жылы 639,3 мың тоннаға, 2016 жылы Павлодар облысы 205,5 мың тоннаға жетеді, ал Қарағанды облысында бірінші және екінші орындарда ластаушы заттардың көлемі 183,4 мың тоннаға жетеді.
Америкалық және ағылшын зерттеушілерінің мәліметтері бойынша, қалада күн радиациясынан 15% - ға кем, шу мен химиядан 30% - дан артық. Халық саны миллионнан астам адам болатын қалада қатерлі ісікпен ауыратын адамдар саны жүрек-қантамыр ауруларымен, аллергиялық аурулармен, обырмен, қанайналым жүйесімен, тыныс алу жолдарының, көздің, ас қорыту мүшелерінің ауруларымен ауыратын адамдар санынан екі есе асады. Адамның дене температурасы 24 С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Барлық зиянды заттар химиялық (органикалық және органикалық емес) және биологиялық (вирустық, бактериялық) болып бөлінеді. Қазақстан бойынша сұйық және газ тәрізді ластаушы заттардың шығарындылары (2-кесте).
Кесте 2
Сұйық және газ тәріздес ластайтын заттар бойынша шығарындылары мың тонна
2014
2015
2016
Қазақстан Республикасы
1 954,3
1 680,9
1 587,2
Ақмола
35,8
31,8
37,6
Ақтөбе
194,0
205,1
109,2
Алматы
45,7
48,1
51,4
Атырау
104,8
98,1
95,6
Батыс Қазақстан
39,7
46,9
55,2
Жамбыл
18,9
10,4
10,3
Қарағанды
801,8
511,1
477,8
Қостанай
57,6
61,6
59,3
Қызылорда
29,1
29,7
25,6
Маңғыстау
58,5
59,0
63,6
Оңтүстік Қазақстан
32,0
31,1
31,5
Павлодар
350,9
341,3
367,0
Солтүстік Қазақстан
33,2
40,8
42,0
Шығыс Қазақстан
110,5
110,9
107,5
Астана қаласы
30,7
45,1
43,9
Алматы қаласы
11,1
9,9
9,7
Ауыр металдар, олардың негізгі көздері ауыр металлургия өнеркәсібі, отын өнеркәсібі және автомобиль жасау болып табылады. Тұрмыстық қалдықтар, өнеркәсіптік қалдықтар мен ауыл шаруашылық топырақты ластайды. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын тыңайтқыштар мен әртүрлі химиялық заттар жоғары өнімді қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар топырақ пен суды ластайды және адам ағзасына зиян айтарлықтай әсерін келтіреді. Ферма айналасындағы топырақты ластайтын негізгі фактор-тырысқақ, ауру тудыратын микроорганизмдер, туберкулез, бруцеллез сияқты көптеген зиянды микроорганизмдерді жинайды. Көрпе шырышты қабықтар мен жарақаттайтын теріден туындаған. Топырақтың эпидемиологиялық ерекшелігі-ол ай және ай бойы ауру тудыратын патогендерді ұстап тұруы мүмкін. Оларға: ботулизм және тұқым қуалайтын патогендер жәнеде басқада ауру түрлері жатады. Органикалық қалдықтар топырақта кеміргіштердің жиналуы үшін таптырмас орын болып табылады, олардың аурулары, оба және ісік аурулыры т.б. [9]. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі.
Адам ағзасы үшін ластанған суды тұтыну өте маңызды. Өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы сарқынды суларын ластаушы көздер ауыз суды ластаушы болып табылады. Сарқынды суларда ауыр металдар мен уытты химиялық қосылыстар, микроорганизмдер, гербицидтер және басқа да уытты заттар бар (3-кесте).
Кесте 3
Сумен туындаған уытты заттар мен инфекциялар
Су құрамындағы улы заттар
Туындайтын аурулар
Ауыр металдар:
1. Қорғасын
2. Сынап
3. Кадми
4. Цинк
5. Никель
1.Атеросклероз
2. Жүйкенің қабынуы
3. Гипертония
4. Көру қабілетілігінің төмендеуі
Радиоактивті ластану
1. Уран
2. Плутони
3. Тори
4. Стронци
5. Цези
1.Онкологиялық аурулары
2. Гендік өзгерiстер
3. Иммунитеттiң әлсiретуi
4. Сүйектің сыңғыштығы және нашар бітуі
Органикалық емес заттар
1. Азот
2.Фосфор
Су құбырларында және артезиандық ұңғымаларда улы зат өндiретiн және қиын сүзілетін көгiлдiр жасыл балдырлардың көбеюіне жағдай жасайды. Адам ағзасына түскен улы иммунитеттің әлсіреуіне алып келеді.
Канализациялық науалар:
1. Әр түрлi улы заттар
2. Ауыру туғызатын микробтар
1. Гастроэнтерит
2. Гепатит
3. Миокардит
4. Менингит
5. Полиомелит
Хлоорганикалық және органикалық емес заттар:
1. Фтор
2. Хлор және оның қосылыстары
3. Бром
4. Хлороформ
1.Нефрит
2. Гепапит
3.Өлі туу көрсеткіштің жоғары болуы
4. Мутагендік эффекттер
5. Диоксиннiң пайда болуы
6. Иммундiк жүйенi әлсiреуі
7.Iшкi органдардың онкология аурулары шалдығуы
Химияның, сондай-ақ жоғарыда аталған заттардың тізімі ауаның ластануы және адам ағзасына қолайсыз әсер ету тұрғысынан кең таралған.
Қалай (мышьяк). Атмосфералық көздер: көмір және мұнай өнеркәсібі, шыны өнеркәсібі. Жүйке жүйесінің функциясы қан айналымы жүйесін бұзады және зат алмасуын жояды. Өкпе және тері обырының ұзақ әсер етуі.
С6Н6 (бензол). Атмосфералық көздер: мұнай өңдеу зауыттары, автомобиль газдары. Егер ол ұзақ уақыт әсер етсе, қабынуды тудырады.
CD (кадми). Атмосфералық көздер: металлургиялық өндіріс, көмір және мұнай және қоқыс. Тұмау және өкпе сүйек массасын жоғалтуы мүмкін.
Сl2 (хлор). Атмосфералық көздер: химия өнеркәсібі. Шырышты қабық қабынуға әкеледі.
СО (қыздырылған газ). Атмосфералық көздер: көмірқышқыл газы, көмір мен мұнайды жағу. Жүрек қызметі мен қан айналымы жүйесін бұзады.
F (ион фтор). Атмосфераға шығарындылардың көздері: болат балқыту өнеркәсібі. Ағзаның көп мөлшері (балалардың тістері) фтор тудырады.
НхЧ (көмірсутектер). Атмосфералық көздер - тез тұтанатын отын. Азот оксидімен өзара әрекеттескен кезде күнде фотохимиялық қабат түзіледі.
Nino (формальдегид). Атмосфералық көздер: автомобиль және химия өнеркәсібі. Көздің және мұрынның шырышты қабығының зақымдануы.
HCl (хлорлы сутегі). Атмосфералық көздер: қалдықтарды өңдеу зауыттары, химия өнеркәсібі. Ол шырышты қабықтарды және өкпені сіңіреді.
Рт.атмосфералық көздер: көмір мен мұнайды жағу, болат балқыту. Бұл тремор мен психикалық ауруларды тудырады.
HNO3 (азот қышқылы). Атмосфералық көздер: атмосферадағы азот реакциялары (NO2). Респираторлық аурулар тудырады.
Mn (марганец). Атмосфералық көздер: металлургиялық өндіріс, электр станциясы. Паркинсон ауруы тудырады.
Ni (никель). Атмосфералық көздер: болат балқыту, мұнай мен газды жағу. Өкпе обыры тудырады.
O3 (озон). Атмосфералық көздер күн сәулесіндегі азот оксидтері мен көмірсутектер реакциясынан туындаған. Көздің шырышты қабығын зақымдайды, демікпе кезінде ауырсынуды ынталандырады.
Pb (қорғасын). Атмосфераға шығарындылар көздері: автокөлік газ көлігі, болат балқыту өндірісі. Бұл ми сындырады, қан қысымын арттырады [7].
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Аймақ Арал теңізінен Сырдария өзенінің төменгі жағында орналасқан, негізінен Тұран ойпатының шегінде (биіктігі 50-200 м). Жаңадария және Қуаңшыдария Сырдарияның құрғақ арналарының сол жақ жағалауында Қызылқұм төбелі құм кең кеңістік; құмның оң жағалауындағы төбелер (Egizqara, 288 м), терең емес шұңқырларда орналасқан тұзды аудандар. Солтүстік құм (кіші Борсық және Арық). Қызылорда облысының оңтүстік-шығысында Қаратау жотасының солтүстік-батыс жотасы (1419 м дейін) енгізілді [11].
Шалқар ауданы Ақтөбе облысының Ырғыз ауданының солтүстігінде, солтүстік-батысында, Шығыс-Түркістан облысы Отырар, Созақ аудандарында, Қарақалпақстан Республикасы, Өзбекстан облысының батысқа қарай, Қарағанды облысының Ulytausky солтүстік-шығысына қарай Өзбекстанның оңтүстігіндегі әскери облыстан шектеседі.
Климаты күрт континентальды және өте құрғақ, жаздың ұзын және құрғақ және салыстырмалы жылы, қысқа және қарлы. Шілде айының орташа температурасы солтүстік-батыста 25,9 ° C, оңтүстік-шығыста 28,2 ° C, қаңтарда 9,8 ° C және Қаңтарда 3,5 ° C құрайды. Қазақстанда Арал теңізінің солтүстік-батыс жағалауындағы жауын-шашын көлемі 100 мм-ге жуық (минимум), Қаратау тау бөктеріндегі оңтүстік-шығыста 175 мм-ге дейін құрайды [11].
Қызылорда облысы Арал теңізінің солтүстік-шығыс жартысына ие. Облыстың орталық бөлігі арқылы өтетін жалғыз ірі өзен-бұл Сырдария, оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай шамамен 1000 км. Су тасқынынан қорғау үшін өзен жағасы бойында бөгеттер салынды; 1956 жылы Сырдария өзенінде Қызылорда бөгеті салынды; 1958 жылы өзен суы канадалық каналдың бойындағы жайылымдарды суландыру және суару үшін пайдаланылды.
Аумақтың басым бөлігі өсімдіктен айырылған құмдармен жабылған; құмдар-типтік, сортаңды өсімдіктер, сондай-ақ көктемгі және сұр топырақтарда және сортаңды топырақтарда эфемерлі; құмдар, гиганттар, табындар, өсімдіктер арасында тұншықтырады. Құмды құмдар ақ сексеуіл, тамар, терескен, балшық. Сырдария жайылмасы аллювиальды-шалғынды, жиі тұзды, сирек кездесетін өзендік ормандар мен бұталар (ива, тұранга және Loch) өсімдіктер, Дельта жағалауларында және кең ауқымды қамыс болып табылады. (Түлкі, қасқыр және шөлде олжамен салыстырғанда және т.б.) және тұяқты жануарлар (Газель), сондай-ақ кеміргіштер, құстар мен шетендер (бет. М.), Сырдария дельта ондатрасы оқшауланды.Облыс аумағында 7 аудан, Қызылорда облыстық бағыныстағы 1 қала, сондай-ақ Байқоңыр республикалық бағыныстағы 1 қала орналасқан [12].
1. Арал ауданы, Арал орталығы
2. Жалағаш ауылы (Жалағаш), Жалағаш ауданы,
3. Жаңақорған ауданы, орталығы-Жаңақорған ауылы (Яникорған)
4. Қазалы ауданы, орталығы-Әйтеке би, қала үлгісіндегі қала)
5. Қармақшы ауданы, орталығы - Жосалы А
6. Сырдария ауданы, орталығы-Тереңөзек ауылы
7. Шиелі ауданы, орталығы - Шиелі ауылы (Шиелі кенті)
8. Қызылорда қаласы
9. Байқоңыр қаласы
Байқоңыр Қармақшы ауданымен қоршалған, Қызылорда облысының құрамына кірмейді және республикалық бағыныстағы қала болып табылады. Аумағы Байқоңыр бұрыннан тапсырылды жалға Ресей Федерациясының. Ресей аумағында Ресей заңнамасы қала аумағында қолданылады [10].
2.1 Шиелі ауданының географиялық орнына сипаттама
Шиелі ауданы Қызылорда облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық болік. 1938 жылы құрылған. Жер учаскесінің ауданы 34,3 мың шаршы метрді құрайды. Халық саны: 80 648 адам (2015). Аудандағы 40 елді мекен бір ауылға және 15 ауылдық округке біріктірілді. Орталығы-Шиелі кенті. Шиелі ауданы облыстың оңтүстігінде Қаратау өзені мен Сырдария өзенінің арасында орналасқан. Учаскенің ауданы 18,2 мың Км2 құрайды. Қызылорда қаласынан 128 мың шақырым жерде орналасқан. Қаратау жотасы ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан, ал қалған бөлігі жазық. Құрылыс материалдарынан жасалған минералдар-құм, құм және уран [12].
Шиелі ауданының орналасуы экономика үшін қолайлы екендігі белгілі. Солтүстік-батысында Ақтөбе облысы, солтүстігінде-Қарағанды, оңтүстігінде-Оңтүстік Қазақстан, оңтүстігінде-Өзбекстан Республикасымен. Өңірдегі экономикалық жағдай оның экономикалық дамуы мен әлеуметтік даму факторларымен байланысты. Бұл мыналарды қамтиды: өңір арқылы транзиттік жүк және жолаушылар тасымалдау маршруттарының өсуі мен әлеуеті, экономикалық дамыған көрші өңір, оларға жақын. Осыған байланысты өңір экономикасы өз деңгейінде дамып келеді,бірақ кейде тиімді, кейде тиімсіз, жаман немесе жақсы.
Шиелі ауданының экономикасының негізгі саласы егістік және мал шаруашылығы болып табылады. Аудан күріштің жаңа сорттарын өсіреді. Өнеркәсіптік орталық тек облыста ғана емес, республикалық маңызы бар 6-шы кен басқармасында да бар. Вокзалда дизель қоймасы бар, нан зауыты бар. Аудан орталығында күріш Ақтау зауыты орналасқан.
Кеңестік билік құрғаннан кейін өңірлік экономика экономикалық және техникалық негізде нығайған. Күріш пен бақша дақылдары бойынша облыс республика бойынша бірінші орында[13].
Солтүстік Қарамұрын кен орны Қызылорда облысының Жаңақорған және Шиелі аудандарында орналасқан және Сырдария уран кенінің аймағына кіреді. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Шиелі темір жол станциясынан 4-20 шақырым жерде орналасқан. Кеннің руданы аймағы 450-550 м тереңдікте және ұзындығы 11-13 км, ені 1-5 км болатын субмеридиялық бағытта шоғырланған. Кен орны Харасан кен орнының солтүстік бөлігін, солтүстігінде Алматы-Қызылорда-Ақтөбе теміржол желісімен, оңтүстігінде Сырдария өзенімен шектеседі. Облыстың климаты күрт континентальды, шөлді, қатал қыста, жаздың ыстық жазы, қысқа жазы, кішкентай бұлтты, шағын ылғалды және шокпен сипатталады. Жазда ауа температурасы + 43-46 градус, қыста - 37-40 градусқа дейін. Жазда орташа температура + 20 + 25 ° C, қыста +2,5 - -4 ° C. Көптеген жауын-шашын (130-150 мм) көктем мен күзгі кезеңдерде, қыста қар тұрақсыз. Желдің басым бөлігі Солтүстік және Солтүстік-Шығыс бағыттарында жүреді, ал жыл ішінде 3-15 м с жылдамдықпен ауытқиды және орташа 3,8-4,6 мс. Кен орнының аумағы Рихтер шкаласында алты балл шкаламен сейсмикалық байланысты. Аңшылық пен флораның қарлығаштары, шөл және шөлейтті түрлер ғана бар. Ең жақын ірі елді мекендерден Ташкент-Самара тас жолы, Қызылорда (130 км) және Шымкент (350 км) қалаларында орналасқан аймақтық орталықтары бар; аудан орталықтары - Жаңақорған (50 км), Түркістан (150 км); Кен-Шалқия (65 км), Кентау (100 км), Шиелі (0,5 км). Жақын темір жол станциясы Шиеліден 4 км қашықтықта орналасқан[12].
2.2 Ауданның геологиялық және геоморфологиялық құрылымы
Ауданның мезозой субстраты орта терриконогенді қабатпен, сондай-ақ әктастармен, төмен көміртекті және доломитті шөгінділермен және жоғары полюсті граниттердің күшті интрузияларымен асқынған. Негізгі домен аймағы оңтүстік-батыс қанаты Қаратау антиклиналы болып табылады. Бұл Қанат солтүстік-батыс тектоникалық аймақтармен сипатталады. Шөгінді плиталардың плиталары Борлы шөгінділерден, палеогенді және суборогенді постериолигоцен-төрттік шөгінділерден тұрады. Шөгінді плитаның түбі гравий қабаттарынан тұрады. Жоғарғы Турон қыртысының түрлі күкіртті сұр көлдері сұр-жасыл сұр аллювиалды құмды жолақтардан және алевролиттен, құмтастан тұрады. Кен орнының оңтүстік-шығыс аумағында верхнетурон аллювиалдары қызыл, негізінен сазды-екі жақты. Қабықтың көп бөлігі ашық сұр түсті қиыршық тас және ұсақ құмдық өзгерістер түрінде құрылған. Қатты жоғарғы қабаттарда бұл жыныстар ұсақ түйіршікті сазды құмға айналады, ал одан да жоғары қабаттар қоңыр-сары және қызыл құмға, құмға, сазға және алевролитке айналады. Шөгінділер жалпы қалыңдығы 80 м арналар, жайылым және жайылым кешенімен ұсынылған. Бұл кешенге кен орны ауданындағы сазды жыныстардың қатысуымен қазба тербелістері әсер етті. Саз балшықтар қалыңдығы 20 м дейінгі құм мен саздан жасалған аллювиалды шөгінділерден жасалған [13].
Дегенмен, генитальды аймақтың көп бөлігінің Маастрихт қабатының секциясы аллювиальды-девувиальды шөгінділерден тұрады. Маастрихт қабатының жалпы қалыңдығы 40 метр. Олардың аллювиалды деңгейі Солтүстік Қарамұрын кен орнының негізгі кен орындарында жатыр.
Палеогендік қабат доломитті құмдардан, доломиттерден, ангидридтерден және де-палеоцендік әктастан( 20-45 м дейін), төменгі эоцендік құмнан және сұр балшықтан (35 м), орталық эоцендік саздан және даладан (50 м), сұр-жасыл эоценден алевролит пен балшықтан тұрады. Жоғарғы олигоцен-төрттік кешен қызғылт құмнан, қызыл-қоңыр әктас тастардан және кейінгі олигоцен - ерте клеоценды саздан (220 м), мамонттар шыңында және аллювиальды жазықтардың төрттік түзілімдерінде орташа-жоғары плиоцен шөгінділерінен (100-120 м) тұрады. Қарамұрын кен орны Сулы горизонтта шоғырланған және қабықтың тотығу аймағының сынақ аймағымен бақыланатын кен аймағына жатады және Қарамұрын кен орнына кіреді. Кен орны әртүрлі кен орындары бар әртүрлі кен кешендерінің құм-түйіршікті құм түрінде түзілген құмтас және маистриялы шөгінділерден тұрады. Далалық деңгей деңгейінде қабықтың тотығуына сынаудың басты ерекшелігі олардың фаекогеомеханикалық жағдайлармен бақыланатын кеңістіктегі қатпарлы дамуы, тор түріндегі шөгінділердің схемасы болып табылады. Көлденең учаскелерде кен денесі төменгі және жоғарғы қабырғалардың сызықтық гармоникаларында және қаптың бөлігінде 25-тен 500 м-ге дейінгі Білікше болып табылады. Кен орнында тау жыныстарының үш негізгі түрі бар: қарапайым, сарқырама және линза жүйелері немесе жақсы бай қабат. Қарамұрын кен орнының "радиоактивті шөгінділерді пайдалану жөніндегі басшылыққа" сәйкес "а" түріне жатады, ал кен орнының өзі 2-топқа жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Медициналық-географияның зерттеу әдістері
Қоршаған орта ластану дәрежесі санитар-гигиеналық нормативтерді көп түсуімен анықталады. Қазіргі кезде Адам денсаулығының қоршаған ортаға әсері деген ең өзекті мәселе болып отыр. Адамның ағзасы өте күрделі жүйегі жатады. Көптеген табиғи физикалық, химиялық және биологиялық факторлардың әсер етеді. Адам денсаулығын табиғат факторларларына, қоғамның дамуына, ғылыми-техникалық жетістіктерге, өмір сүру жағдайына, қоршаған ортаға және денсаулық сақтау жүйесіне байланысты болып табылады [1]. Осы жоғарыда айтылған мәселелер географияның тағы да бөлінетін саласы медициналық-география қарастырады. Аурулардың таралу географиясы және адам денсаулығын табиғи шаруашылық және әлеуметтік-экономикның факторларына әсер етуімен қарастырады. Медициналық-география терминін италияндық дәрігердің бірі Бернардин Рамаццин (1632-1715.)ж.ж ғылымға алғаш енгізді. Мысалға атмосферада зиянды заттарда тері бет қабатына және шырыш қабықты арқылыда адамның ағзасына түседі екен. Ол дегеніміз тыныс алу мүшелері мен бірге иіс сезуі мүшелерін де қызметін зақымдайды. Ластанған ауаға тыныс алу мүшеге де зиян келтіреді, онда бронхитпен және демікпе ауруларына апарып соғады. Адамның ағзасына ластанған ауамен қатар ластанған ауыз суда әжептәуір зиян алып келеді. Ластанған ауыз суын қолдану салдарынан оба, iшек сүзегi онымен қоса қантышқах аурулары пайда болады. Топырақтың құрамындағы зиянды заттар жер асты сулары мен өсімдіктерге таралып және осы ластанған зиянды заттар ағзаға күнде тұтынатын сүт, май және жануарлардың етімен адамның ағзасына зиян келтіреді. Аурулардың географиялық таралуы табиғат факторларымен тығыз байланысты (климатта, суда, топырақта және тамақта кейбір химиялық заттардың жетіспеушілігі), әлеуметтік факторлар бойынша адамның материалдық жағадайы, мәдени жағдайына, дәстүрлі тамақтануына аталған факторлардың адам денсаулығына, аурулардың туындауына улкен әсер етіп отыр. Адам денсаулығына әсер ететін табиғи факторларға мыналар: геофизик, метеорлогия және геохимия және климатқа бейім болу жатады. Әлеуметтік-экономикалық фактрларғада: өнеркәсіп, көлік пен ауылшаруашылықтары жатады. Медициналық-географияға эпидемология, микробиология, гигиена, патология, физикалық география және экономикалық географиямен, оның ішінде ландшафттануымен де байланысты. Адам денсаулығына әсер ететің факторларды анықтау, талдау, бағалай және жіктеу арқылы туындап отырған мәселелерді шешу жолдарын қарастыра аламыз, денсаулығын сауықтырытын орындар салуға, санитарлық-демалыс орындарды мен санитарлық-гигиеналық орындарды салуға жоспарлауғада улкен мүкіндік береді. Жиналған мәліметтер бойынша медициналық-географиялық болжамдар жасауға, медициналық-географиялық карталар құрастыруға болады [2].
Медициналық-географияның нозогеография бөлімі бар. Нозогеография, адам ауруларының географиясы (гр.nasos- ауру және геогрфия)- қазіргі уақыттағы немесе ертедегі адам ауруларын географиялық таралуын зерттейтін медициналық-географияның бөлімі ретінде қарастырылады. "Нозогеография" терминін неміс ғалымы Д.Мюри ұсынған [1].
Осы кезде медициналық-географияның ең өзекті мәселелерінің бірі болып аурулардың табиғи ошақтары болып айқындалады. Табиғи ошақ белгілі бір территорияда, жылы қандылар мен омыртқалыларыдың қолайлы табиғат жағдайына туындағанда ауру таратуы немесе ауруды үлкейтуін айтамыз. Климаттық карталарды қарасақ, біз экватордан оңтүстікке және солтүстікке қарай аурулардың таралу территориясын көреміз, оларды тропиктік аурулар деп атайды. Осындай ыстық, құрғақ, ыстық, ылғалды және құрғақ климатта өзіне тән алуан түрлі жануар және өсімдік түрлері болады, алайда олар ауру таратушылар болып табылады. Көптеген аурулардың таралуы сол жердегі халықтың әлеуметтік жағдайы, санитарлық-гигиеналық талаптардың сақталмауы, дұрыс тамақтанбау, медициналық қызметтің дұрыс көрсетілмеуі себеп болып табылады [4].
Дүние жүзінде 10 мыңға жуық улы өсімдіктер белгілі, олардың көбі тропиктер мен субтропиктерде кездеседі. Олардың адамға ағзасына зияны уларындағы заттарға байланысты атап айтсақ: алколойдттар, гликозит, эфир майы, органикалық қышқылдарға байланысты. Улы өсімдіктер десек оларға саңырауқұлақтар мен папоротниктерді айтсақ болады. Дүние жүзінің инфекциялық және паразиттік картасына көз жүгіртсек, Солтүстік Африка (Марокко, Алжир, Тунис, Ливия, Египет) кең таралаған ауруларды көруге болады. Оларға: iш өту аурулар, қантышқақтар, гепатит Е және гепатит А [6].
Адам денсаулығына табиғи және әлеуметтiк-экономикалық факторлардың әсер ету заңдылықтарын анықтауында-медициналық географияның әртүрлi зерттеу әдiстердi пайдаланады. Медициналық-географиялық зерттеу жүргізу барысында зертеліп отырған территорияға сипаттама беріледі, яғни табиғи жағдайы, әлеуметтiк-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және өлім-жітім туралы мәліметтер жиналады. Статисткалық мәліметтер, яғни халықтың сырқаттанушылар құрамын анықтайтын мәліметтер пайдаланылады. Жиналған мәліметтер негізінде медициналық-географиялық карта құрастырылады. Медициналық-географияда негізгі үш түрлі әдістер бар: медициналық-географиялық сипаттама, картографиялық және статистикалық әдіс [8].
Медициналық-географияда далалық зерттеулер жүргізу барысында және биология, география (табиғи және әлеуметтік), демография, экономика, этнография, әлеумет тану, тарих ғылымдарынан мәліметтер алынады. Медициналық-географиялық зерттеулер нәтижелерін әртүрлі сала мамандары пайдаланады, географтар, құрылысшылар және тағы басқа сала мамандары. А.П. Виноградов және В.В. Ковальски биогеохимиялық теорияның медицинада, биология және ауыл шаруашылығында пайдалауын қарастырған. Бұл теорияның маңызы биогеохимиялық провинциялардың және биогеохимиялық аудандар туралы түсінікті қалыптастырды. Биогеохимиялық провинция-бұл жердегі белгілі бір облыс және оның өзіне тән тау жыныстарында, топырағында, жер беті және жер асты суларында, өсімдіктерінде химиялық элементтері болады, осы байланысты ол жерде сол территоряға тән ауру түрлерінің таралуына әсер етеді. Бұл жағдай сол жерде тұратын адамдар тұтынатын тамағы мен суларында белгілі бір химялық элементтердің аз немесе шамадан көп болуымен түсіндіріледі. Осындай эндемикалық ауруларға тамақ құрамында тұздың жетіспеуінен пайда болатын зоб ауруын, ауыз суында фтордың жетіспеуінен тіс жегі ауруларының пайда болуы және қоршаған ортада фтордың шамадан тыс асып кеткенде флюороз ауруының пайда болуы. Биохимиялық повинциялармен қатар техногендік повинциялар болады, ол сол жердегі өнеркәсіп орындарымен байланысты. Техногендік биогеохимиялық провинциялар өнеркәсіпорындары ареалдарында химиялық элементтерідің ластануымен байланысты, мысалы алюмени заводының айналасында фтор сутекпен және олардың қоспаларымен ареалда халық флюорозобен ауырады[7].
Халыққа медициналық-географиялық тұрғыдан баға беру барысында географиялық орналасуы, еңбек етуі және тұрмыстық жағдайына үлкен мән беріледі. Кей жағадайларда аурулар кенет пайда болуы мүмкін бұл сол жерге келетін демалушылар немесе уақытша келетін жұмысшылар ағымымнада байланыты болуы мүмкін. Кезкелген жерге сипаттама береу барысында біз халық саны, тығыздығы және орналасуы деген сияқты мәліметтер жиналады, ол мәліметтерді жылда берілетін статистикалық есептерден алуға болады. Сонымен қатар сол жерде тұратын тұрғындардаың тамақтануы, салты, еңбек ету аясы және тұрмыстық жағдайы үлкен әсер етеді. Мысалы, кәсіби аурулар болуы мүмкін, ол істейтін жұмыс орында болатын шудан және т.б жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Кәсіби аурулар адам ағзасына өнеркәсіптің келенсіз факторларың әсер ету: шаң тозан, діріл, шу аурулар. Медицналық-географиялық баға беру кезінде аурулар тарлаған жердің ландшафты, өсімдік түрлері, теңіз деңгейінен биіктігі, су сапасы, жел бағыты ескеріледі [5].
Медициналық-географияның зерттеу әдістерінде сипаттау әдісінде табиғи және әлеуметтік-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және халықтың сырқаттанушылар құрамы жайында мәліметтер жиналады. Жиналған мәліметтер жүйеленіп, ғылыми сараптамадан өтіп, зерттеліп отырған территорияның халқының денсаулығына әсер ететін факторлар анықталады.
Медициналық статистика негізінде:
* жалпы және жекелеген түрде халық денсаулығының жағдайы және динамикасы анықталады (жынысы және кәсібі бойынша және т.б.);
* денсаулық сақтаудың мекемелердің және органдарының (дәрiгер кадрлар, мекемелер желiсі, олардың емдiк-профилактикалық, санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы жұмыстары және т. б.) қызметі анықталады;
* қоршаған ортаның адамға және оның денсаулығын жақсартуға бағатталған шараларының тиiмдiлiгін баға беріледі [4] ;
Медициналық-географияның үшін есептік құжаттар өте құнды болып саналады: диспансеризация туралы мәліметтер, медициналық құжаттар және әр түрлі аурулармен сырқаттанған сырқаттанушылар құрамы жайындағы мәліметтер. Осы сипаттамалар негізінде медициналық-географиялық карталар құрастырылады. Демографиялық статистика мәліметтері ең құнды мәліметтер қатарына жатады. Демографиялық көрсеткіштерге: халық саны, жыныстық және жастық құрамы, жалпы және нәрестелер өлімі, табиғи өсім және халықтың орташа өмір сүру жасы жатады [9].
А. А. Шошин Медициналық-география негіздері деген еңбегінде медициналық-географиямен медициналық статистика арасындағы байланысты көрсеткен. Өз еңбегінде Ауруларға медицналық-географиялық талдауына жалпы аурулар құрылымына, ауру динамикасына, аурулардың пайда болу мезгілдеріне және инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың таралуын енгізген. Зерттеу нысаны медициналық-географияның зерттеу нысаны өлім-жітімді және шектік көрсеткіштерді көрсеткен. Медициналық статистиканың негізі жалпы статистика және математикалық статистика. Медициналық статистиканың теориясының және практикасының дамуына әсер еткен математика, кибернетика, информатика, есептеу техникасы, ақпаратты есептеу техникасымен өңдеу медициналық статистиканың дамуына әсер етті. Медицицналық статистика мынадай негізгі бөлімдерден тұрады:
- жалпы теориясы және әдістер;
- халықтың денсаулық статистикасы;
- денсаулық сақтау статистикасы;
- медициналық статистиканы әдістерін клиникалық, лабораториялық және тәжірибелік зерттеулерде пайдалану [10].
Статистикалық зерттеудің негізгі әдісін статистикалық бақылау( жоспарлау әдісіне кіреді); басқарушылық ақпаратты топтастыру; математикалық және статистикалық деректерді салыстырмалы талдау: салыстырмалы көрсеткіштер, өзара байланысты және өзара байланысты зерттеулер, Пульс пен құбылыстар динамикасын бағалау, эксперименталды статистиканы жоспарлау, болжау, статистикалық талдау, графикалық талдау және т. б.
Медициналық статистика бес негізгі кезеңді қамтиды:
1) зерттеуді жоспарлау (мақсатты анықтау, міндетті анықтау, зерттеу жоспары және жобаны әзірлеу);
2) статистикалық қадағалау (статистикалық зерттеулер үшін деректер жинау);
3) бақылау ақпаратын жіктеу;
4) бастапқы деректерді өңдеу;
5) ғылыми-статистикалық талдау, зерттеу деректерін графикалық және анықтамалық өңдеу. Бұл бөлімдерге қарамастан, медициналық Статистикалық зерттеу бір-бірімен зерттеу әдісі болып табылады. Медициналық статистиканы Зерттеудің мақсаты-шұғыл көмек көрсету саласындағы медицина қызметкерлерінің жұмысын анықтау, эпидемиялық шараларды зерттеу, талдау, емдеу және адамдар арасында ауруларды жазу [9].
Адам денсаулығы (ауру) және емдеу-алдын алу мекемелері (қалалық емханалар), балалар емханалары, стоматологиялық клиникалар және жедел жәрдем қызметтері туралы деректер медициналық статистика саласында өте маңызды және құнды. Медициналық статистика жөніндегі деректер денсаулық сақтау, медицина ғылымы мен техникасын дамыту саласындағы жаңа талаптарға сәйкес жаңартылып, жаңартылып отырады [4].
Медициналық-статистикалық зерттеу бес кезеңнен тұрады:
- зерттеулерді жоспарлау;
- статистикалық бақылау;
- статистикалық деректер мен бақылау деректерін салыстыру;
- жиналған деректерді бастапқы өңдеу;
- Ғылыми-статистикалық сараптама және өз әдебиеттерін графикалық ұсыну.
Дұрыс орындалған медициналық-географиялық зерттеу таңдалған аймаққа байланысты. Көптеген мамандардың пікірінше, кешенді медициналық-географиялық жұмыс үшін дамыған өндірістік кешен алу қажет. Бұл аудандар адам денсаулығына қауіпті.
Жан-жақты медициналық-географиялық сипаттау үшін келесі бірізділік қажет:
1) аумақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық мәртебесін айқындау;
2) халықтың денсаулығы мен аурушаңдығын анықтау;
3) адам денсаулығы мен қоршаған орта арасындағы байланысты анықтау;
4) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік жұмыс топтары үшін нақты шаралар, өмір сүру деңгейін арттыру және медициналық көмек көрсету жөніндегі жұмыстар, халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталған жұмысты айқындау белгіленді.
Медициналық-географиялық карталау әдісі адам мен қоршаған орта арасындағы байланысты сандық түрде көрсетеді. Құбылысты кеңістіктік бағалау, яғни қоршаған ортаның ластануы баға береді. Медициналық-географиялық карталау әдістемесі қоршаған орта мен адам денсаулығы арасындағы өзара байланыс туралы түсінік береді. Медициналық географиялық карталар динамикасын және оның табиғатпен байланысын, әлеуметтік-экономикалық жағдайды, экологиялық жағдайды көрсетіп қана қоймай, адамның қадір-қасиетін нығайтады [4].
Медициналық карталар адам денсаулығына және адам денсаулығының ағымдағы жағдайына әсер ететін экологиялық және әлеуметтік-экономикалық факторларды, денсаулық сақтау саласындағы шаралар қалай қабылданатынын бейнелейді. Медициналық контент үш бөлікке бөлінеді. Карталардың бірінші тобы табиғи жағдайлардың (ландшафт, климат және өсімдіктер, адам денсаулығы), әлеуметтік және тұрмыстық жағдайлардың, адамдардың денсаулығы өнеркәсіптік аймақтардың карталарын, сондай-ақ осы топтың кешенді медициналық-географиялық аймақтануын қамтиды. Екінші топтың карталары нозагеографиялық карталарды қамтиды. Үшінші топтың карталары медициналық мекемелерді, санитарлық-гигиеналық орталықтарды, курорттар мен демалыс орталықтарын көрсететін карталарды қамтиды. Медициналық-географиялық тақырыптық карталар әлеуметтік-экономикалық географиямен және техникалық тақырыптық карталармен тығыз байланысты. Олардың арасында медициналық-демографиялық көрсеткіштері бар карточкалар, туу, өлім, санитарлық-техникалық көрсеткіштер және белгілі бір табиғи ортада тұратын адамның жұмысы мен демалысы үшін қолайлы жағдай жасайтын әлеуметтік-тұрмыстық көрсеткіштер бар [6].
Медициналық-географиялық карталар әлі күнге дейін теорияда, құрастырудың принциптері мен әдістерінде. Медициналық-географиялық карталау әдісін әзірлеу қазіргі заманғы медициналық-географиялық зерттеулермен байланысты. Қазіргі уақытта ғылыми және медициналық-географиялық зерттеулер картографиялық әдістерсіз анықтау мүмкін емес болып отыр.
Бұл картаның мақсаты-адам денсаулығы үшін ерекше орта құру және денсаулық сақтау қызметкерлерінің жұмысын оңтайландырудың арнайы алдын алу шаралары мен тәсілдерін ұсыну. Карталар зерттелетін аймаққа және осы саладағы мәселелерге байланысты әр түрлі тақырыптарда болуы мүмкін. Мысалы, "Денсаулық"," аурулардың табиғи ошақтары"," кешенді медициналық-географиялық карталар"," санаторийлер"," Сан-экологиялық жағдай " және басқалар [5].
Карталарды әзірлеу кезінде осы ауданның табиғи жағдайы ескеріледі. Кейбір жағдайларда қысылтаяң табиғи жағдайларға, топырақ-ландшафтық-геохимиялық жай-күйіне байланысты жағдай егжей-тегжейлі қаралуы мүмкін. Нозологиялық бейнелерді көрсету кезінде аурудың бір түрі ғана емес, пациенттердің жалпы саны да көрсетіледі. Кешенді медициналық-географиялық карталар бүкіл өңірдің барлық медициналық-географиялық жағдайын, яғни аурудың негізгі түрлерін, Климаттық сипаттамаларын, ландшафты және фермада пайдалану түрлерін сипаттайды.
Басты картадағы индикаторларға аурулар, жұқтыру қаупі және аурулардың түрлері кіреді. Медициналық-демографиялық көрсеткіштер мынадай деректерге негізделген: жастар, ерлер мен әйелдер арасында аурулардың таралуы, өлім-жітім, балалар өлімі, әйелдер мен ерлердің орташа жасы сияқты ақпаратты пайдалану [6].
Медициналық-статистикалық деректер, арнайы далалық зерттеулер мен экспедициялар, сондай-ақ кешенді зерттеулер Медициналық-географиялық карталар жасау кезінде жүргізіледі. Медициналық-географиялық карталарды ресімдеу барысында геометриялық белгілер мен күрделі диаграммалар қоса жүретін пиктограммалар кеңінен қолданылады.
Карталарды жасау технологиясының ерекшелігі негізгі түбірлік карта негізіндегі барлық жұмыс кезеңдері компьютерде негізделген. Әдетте, деректер базасы ГАЖ-технологиясына негізделген. Карталар тікелей баспаханаға жіберілуі мүмкін, онда олар өңделеді және қағазға басылады.
Медициналық-географиялық карталар қоғамның аса маңызды мәселелерін шешуде, халықтың денсаулығын жақсарту және жақсарту бойынша қажетті іс-шараларды ұйымдастыруда үлкен маңызға ие. Карталардың көмегімен біз адамдардың денсаулығы туралы толық ақпарат алып, оларды шешу тәсілдерін қарастырамыз [7].
Медициналық және географиялық картографияның арқасында біз адамдар мен қоршаған орта арасындағы байланысты көріп отырмыз. Бұл әдістің маңыздылығы құбылыстардың кеңістіктік талдауын жүргізуге мүмкіндік береді. Картография әдісі географиялық дерексіз, ауқымды, көрнекті және жалпыланған болып табылады. Мұның барлығы бізге медициналық-географиялық құбылыстарды толық сипаттауға және бейнелеуге мүмкіндік береді.
1.2 Табиғи және әлеуметтік - экономикалық факторлардың медициналық-географиялық жағдайға әсері
Адам денсаулығы қоршаған ортаға байланысты, ал қоршаған ортаның жағдайы оған әсер ететін факторлармен тікелей байланысты. Медициналық-географиядағы табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызы. Аурудың географиялық орналасқан жерін анықтау тәсілдерінің бірі оның табиғи жағдайын анықтау болып табылады және табиғи ортаға әсер ететін негізгі факторлар Өнеркәсіп өндірісі, осы салалардан өнеркәсіптік қалдықтар, көлік, сол саладағы медициналық қызметтер болып табылады, біз Медициналық және географиялық жағдайды толығымен бағалай аламыз [4].
Ластанудың бірнеше түрі бар: химиялық ластану, физикалық, тұрмыстық радиоактивті заттармен ластану, жылу мен жарықпен ластану және тұрмыстық қалдықтармен ластану. Химиялық ластану қаланың қоршаған ортасына, яғни өнеркәсіп пен көлікпен бөлінетін улы заттармен ластануға әсер етеді. Қала атмосфералық ауамен азот қос тотығымен, формальдегидпен және көміртегі тотығымен ластанған. Физикалық ластану: шулы ластану, ыстық, тербелістер, электромагниттік және радиоактивті ластану. Ішкі радиоактивті ластану ядролық энергияны немесе радиоактивті сәулеленуді пайдалану кезінде орын алады. Адам рентген суреттерін ала алады. Әдеттегі сәулелену дозасы 500 мб жыл. Сіз атмосферадағы радон мөлшерін бақылау қажет. Радон кейде "өлтіргіш газ" деп аталады. Жылу және жарықпен ластану, жылу ластануы тұрғын үйлерден, өнеркәсіптік немесе көлік құралдарынан бөлінген. Қыста ауа температурасы 1-4 градусқа дейін көтеріледі. Тұрмыстық қалдықтар, оның ішінде тұрмыстық қалдықтар ағыны өте зиянды. Олардың арасында, атап айтқанда: пайдаланылған май, xlorïttar, сульфаттар, нитриттер, нитраттар, аммонийлік азот, фенолдар, темір, мыс, қорғасын, никель, хром, кобальт, алюминий, кадмий [3].
Табиғи факторларға: рельеф, климат, топырақ, су, мұхит сулары, флора және фауна жатады. Бұл табиғи факторлар адамға оң және теріс әсер етуі мүмкін, адам ағзасының қалыпты жұмыс істеуіне және ауру тудыруы мүмкін. Табиғи факторлардың адам ағзасына жағымсыз әсерінің нәтижесінде күннің, көшкіннің және өсімдіктермен уланудың әсері ұқсас әсер етуі мүмкін. Табиғи факторлар көптеген ауруларды тудырады, жеке аурулардың географиясына әсер етеді. Ауыр гирофия-бұл аурудың түрі, әр өңірге тән, мысалы, тропиктерде аурулардың белгілі бір түрлері, атап айтқанда аурулардың таралуы. Жаңа аурулар гангрена және флюороз сияқты аурулардың географиясына әсер етуі мүмкін. Табиғи факторларды анықтай отырып, ол адам ағзасының белгілі бір климатқа бейімделу механизмін зерттеуге, көптеген заңдарды ашуға және эпидемияға қарсы шараларды қамтамасыз етуге көмектеседі. Соңғы жылдары адам саудасы ғарыштан мұхит түбіне дейін қозғалмай қалды. Адам жаңа табиғи факторларға тап болады және бұл факторлар жаңа аурулардың пайда болуына және жаңа өршудің пайда болуына әкелуі мүмкін. Жаңа табиғи факторлар: ғарыштық сәулелену, қуатты магниттік тербелістер, иондалған ауа болып отыр [2].
Медициналық-географиядағы әлеуметтік-экономикалық факторларға адам өмірінің өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, материалдық, мәдени, дәстүрлі тамақтануы жатады. Жақсы тамақтану, адамның әлеуметтік мәртебесі көптеген жұқпалы және кәсіби аурулардың таралуының жалғыз шарты болып табылады.
Қоршаған ортаның ағымдағы жай-күйі тек қазіргі ұрпаққа ғана емес, болашақ ұрпаққа да әсер етуі мүмкін. Қазіргі уақытта медициналық терминдерге жаңа терминдер, яғни аурулардың жаңа түрлерінің пайда болуы қосылады. Бұл аурулар, мысалы, обырдың жаңа түрлерін және орталық жүйке жүйесінде алюминий мен қорғасынның жинақталуы нәтижесінде пайда болатын психикалық ауруларды қамтиды. Қазіргі уақытта медицина қызметкерлері денсаулық үшін зардаптарды анықтауға ғана емес, сонымен қатар алдын алуға, емдеуге және жауапты шараларға да шоғырланған [6].
Химиялық талдау және биоиндикаторлар арқылы қоршаған ортаны ластауды білу үшін екі жолы бар. Биоиндикаторлар-өсімдіктер мен жануарлар. Мысалы, нақты табиғи жағдайды талдамайтын зауыт, бірақ ауаны тазалықта ұстау маңызды. Қалада өнім өседі, себебі ол қалалық ауада күкірт диоксиді үшін зиянды. Егер ауа күкірт диоксиді болса, ол өмір Күшін толығымен жояды. Сондықтан, егер сіз таза ауамен орын іздесеңіз, онда баруға болатын орынды іздеңіз. Бұл адамда өте сезімтал биологиялық құрылғы. Адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін біз табиғат заңдарын бұзу салдарын, адам денсаулығы үшін зардаптарды және планетада пайда болатын проблемаларды көріп отырмыз, сондай-ақ Геожүйенің тұтастығына қауіп төндіреді [5].
Жеке табиғи компоненттер адам денсаулығына қалай әсер ететінін көрейік. Күн радиациясы адам ағзасына өте маңызды, күн радиациясының адам ағзасына және биосфераға әсері зерттелген. , Чуевский А. Л. күн радиациясы және жұқпалы аурулардың таралуы, жүйке және психикалық аурулар және адам өлімі күн радиациясымен байланысты, ол жүрек-қан тамырлары аурулары, жарақаттар, жануарлардың миграциясы, патогенді және патогенді емес микробтардың қаупін арттырады. Күннің кірер алдында адам ағзасында күн радиациясына сәйкес, Күндегі жарылыс кезінде лейкоциттердің өсуін туындатқан және жүрек-қан тамырлары мен жүйке жүйелерінің қызметін бұзған флуктуациялық проза дамыды. Күн радиациясының, жол-көлік оқиғаларының және жолдағы психикалық аурулардың ұлғаюымен, сондай-ақ ауру адамдар санының қысқаруымен есептеледі. Жеке табиғи компоненттер адам денсаулығына қалай әсер ететінін көрейік. Күн радиациясы адам ағзасына өте маңызды, күн радиациясының адам ағзасына және биосфераға әсері зерттелген. , Чуевский А. Л. күн радиациясы және жұқпалы аурулардың таралуы, жүйке және психикалық аурулар және адам өлімі күн радиациясымен байланысты, ол жүрек-қан тамырлары аурулары, жарақаттар, жануарлардың миграциясы, патогенді және патогенді емес микробтардың қаупін арттырады.
Ультракүлгін сәуле адам ағзасына үлкен әсер етеді, ультракүлгін сәулелердің әсері оның ұзындығына байланысты адам терісіне зиянды 285-180 нм ультракүлгін сәулеленуді құрайды. Өнеркәсіптік дамыған қалаларда ауаның ластануына байланысты ультракүлгін сәуле шығару жеткіліксіз болып табылады және осындай қалаларда тұратын адамдар ультракүлгін жарықтың жетіспеушілігіне ұшырайды. Көмір шахталарында және ірі қалаларда тұратын адамдар жоғары табиғи ультракүлгін сәулелерге ие. Күн сәулесінің, жүрек-тамыр жүйесінің, репродуктивті жүйенің және сүйек тінінің жеткіліксіз болуы және бұлшықет массасының жоғалуы кезінде [6].
Күн сәулесіне қосымша, мысалы, адам денсаулығы үшін жүйке жүйесі мен жүрек функциясы бар адамдардың жарығының құлауын азайту маңызды. Күзде барлық жерде жарылыс болады, өйткені магнит дауылдары пайда болады. Француз дәрігері алғаш рет адам ағзасына магниттік дауылдың әсерін зерттеді. Магнитті стеноз жағдайында егде жастарда ересектер мен жүрек-қантамыр жүйесінің көтерілуі байқалды.
Жел адам ағзасында, адам денесінің жылуын реттеуде маңызды рөл атқарады. Қысым өзгергенде, адам денесінің және адам денесінің ішкі қысымында айырмашылық пайда болады, және ауру, жүрек ауруы және қан қысымы артады. Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Адамның дене температурасы 24 С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Түрлі физиологиялық өзгерістер байқалуы мүмкін, мысалы, Пульс жиілігінің, жүрек жиілігінің өзгеруі және т.б. Ылғалдандырғыштар зардап шегеді респираторлық аурулар [7].
Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін.Осы табиғи факторлардан басқа, әлеуметтік және экономикалық факторлар адам ағзасына үлкен әсер етеді. Қалада тұратын адамның денсаулығы ауылда тұратын адамдардың денсаулығына қарағанда әлсіз, қаладағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың жоғары шоғырлануына және адам ағзасына әсер ететін жол шуына байланысты. Қалада ауа, су, топырақ және өсімдіктер әртүрлі. Қала-жасанды экожүйе, жасанды жүйе. Ірі қалалар халықтың жоғары тығыздығымен, көптеген аурулармен, Шумен, аз тарлаған (кесте 1) қарастылыған [8].
Кесте 1
Тұрақты ластау көздерінің саны бірлік
2014
2015
2016
Қазақстан Республикасы
152 820
166 019
168 712
Ақмола
5 755
5 649
6 033
Ақтөбе
7 789
8 609
9 958
Алматы
6 775
6 283
5 974
Атырау
17 381
20 338
23 269
Батыс Қазақстан
6 283
6 760
7 145
Жамбыл
8 272
8 377
8 417
Қарағанды
7 405
8 046
9 163
Қостанай
8 597
10 265
10 593
Қызылорда
5 436
5 557
6 014
Маңғыстау
20 755
22 452
21 568
Оңтүстік Қазақстан
11 953
18 207
12 663
Павлодар
5 514
6 844
7 703
Солтүстік Қазақстан
3 997
4 884
6 272
Шығыс Қазақстан
18 305
17 764
17 189
Астана қаласы
3 681
3 883
4 494
Алматы қаласы
14 922
12 101
12 257
Ластаушы заттардың шығарындылары 2015 жылы 639,3 мың тоннаға, 2016 жылы Павлодар облысы 205,5 мың тоннаға жетеді, ал Қарағанды облысында бірінші және екінші орындарда ластаушы заттардың көлемі 183,4 мың тоннаға жетеді.
Америкалық және ағылшын зерттеушілерінің мәліметтері бойынша, қалада күн радиациясынан 15% - ға кем, шу мен химиядан 30% - дан артық. Халық саны миллионнан астам адам болатын қалада қатерлі ісікпен ауыратын адамдар саны жүрек-қантамыр ауруларымен, аллергиялық аурулармен, обырмен, қанайналым жүйесімен, тыныс алу жолдарының, көздің, ас қорыту мүшелерінің ауруларымен ауыратын адамдар санынан екі есе асады. Адамның дене температурасы 24 С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Барлық зиянды заттар химиялық (органикалық және органикалық емес) және биологиялық (вирустық, бактериялық) болып бөлінеді. Қазақстан бойынша сұйық және газ тәрізді ластаушы заттардың шығарындылары (2-кесте).
Кесте 2
Сұйық және газ тәріздес ластайтын заттар бойынша шығарындылары мың тонна
2014
2015
2016
Қазақстан Республикасы
1 954,3
1 680,9
1 587,2
Ақмола
35,8
31,8
37,6
Ақтөбе
194,0
205,1
109,2
Алматы
45,7
48,1
51,4
Атырау
104,8
98,1
95,6
Батыс Қазақстан
39,7
46,9
55,2
Жамбыл
18,9
10,4
10,3
Қарағанды
801,8
511,1
477,8
Қостанай
57,6
61,6
59,3
Қызылорда
29,1
29,7
25,6
Маңғыстау
58,5
59,0
63,6
Оңтүстік Қазақстан
32,0
31,1
31,5
Павлодар
350,9
341,3
367,0
Солтүстік Қазақстан
33,2
40,8
42,0
Шығыс Қазақстан
110,5
110,9
107,5
Астана қаласы
30,7
45,1
43,9
Алматы қаласы
11,1
9,9
9,7
Ауыр металдар, олардың негізгі көздері ауыр металлургия өнеркәсібі, отын өнеркәсібі және автомобиль жасау болып табылады. Тұрмыстық қалдықтар, өнеркәсіптік қалдықтар мен ауыл шаруашылық топырақты ластайды. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын тыңайтқыштар мен әртүрлі химиялық заттар жоғары өнімді қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар топырақ пен суды ластайды және адам ағзасына зиян айтарлықтай әсерін келтіреді. Ферма айналасындағы топырақты ластайтын негізгі фактор-тырысқақ, ауру тудыратын микроорганизмдер, туберкулез, бруцеллез сияқты көптеген зиянды микроорганизмдерді жинайды. Көрпе шырышты қабықтар мен жарақаттайтын теріден туындаған. Топырақтың эпидемиологиялық ерекшелігі-ол ай және ай бойы ауру тудыратын патогендерді ұстап тұруы мүмкін. Оларға: ботулизм және тұқым қуалайтын патогендер жәнеде басқада ауру түрлері жатады. Органикалық қалдықтар топырақта кеміргіштердің жиналуы үшін таптырмас орын болып табылады, олардың аурулары, оба және ісік аурулыры т.б. [9]. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі.
Адам ағзасы үшін ластанған суды тұтыну өте маңызды. Өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы сарқынды суларын ластаушы көздер ауыз суды ластаушы болып табылады. Сарқынды суларда ауыр металдар мен уытты химиялық қосылыстар, микроорганизмдер, гербицидтер және басқа да уытты заттар бар (3-кесте).
Кесте 3
Сумен туындаған уытты заттар мен инфекциялар
Су құрамындағы улы заттар
Туындайтын аурулар
Ауыр металдар:
1. Қорғасын
2. Сынап
3. Кадми
4. Цинк
5. Никель
1.Атеросклероз
2. Жүйкенің қабынуы
3. Гипертония
4. Көру қабілетілігінің төмендеуі
Радиоактивті ластану
1. Уран
2. Плутони
3. Тори
4. Стронци
5. Цези
1.Онкологиялық аурулары
2. Гендік өзгерiстер
3. Иммунитеттiң әлсiретуi
4. Сүйектің сыңғыштығы және нашар бітуі
Органикалық емес заттар
1. Азот
2.Фосфор
Су құбырларында және артезиандық ұңғымаларда улы зат өндiретiн және қиын сүзілетін көгiлдiр жасыл балдырлардың көбеюіне жағдай жасайды. Адам ағзасына түскен улы иммунитеттің әлсіреуіне алып келеді.
Канализациялық науалар:
1. Әр түрлi улы заттар
2. Ауыру туғызатын микробтар
1. Гастроэнтерит
2. Гепатит
3. Миокардит
4. Менингит
5. Полиомелит
Хлоорганикалық және органикалық емес заттар:
1. Фтор
2. Хлор және оның қосылыстары
3. Бром
4. Хлороформ
1.Нефрит
2. Гепапит
3.Өлі туу көрсеткіштің жоғары болуы
4. Мутагендік эффекттер
5. Диоксиннiң пайда болуы
6. Иммундiк жүйенi әлсiреуі
7.Iшкi органдардың онкология аурулары шалдығуы
Химияның, сондай-ақ жоғарыда аталған заттардың тізімі ауаның ластануы және адам ағзасына қолайсыз әсер ету тұрғысынан кең таралған.
Қалай (мышьяк). Атмосфералық көздер: көмір және мұнай өнеркәсібі, шыны өнеркәсібі. Жүйке жүйесінің функциясы қан айналымы жүйесін бұзады және зат алмасуын жояды. Өкпе және тері обырының ұзақ әсер етуі.
С6Н6 (бензол). Атмосфералық көздер: мұнай өңдеу зауыттары, автомобиль газдары. Егер ол ұзақ уақыт әсер етсе, қабынуды тудырады.
CD (кадми). Атмосфералық көздер: металлургиялық өндіріс, көмір және мұнай және қоқыс. Тұмау және өкпе сүйек массасын жоғалтуы мүмкін.
Сl2 (хлор). Атмосфералық көздер: химия өнеркәсібі. Шырышты қабық қабынуға әкеледі.
СО (қыздырылған газ). Атмосфералық көздер: көмірқышқыл газы, көмір мен мұнайды жағу. Жүрек қызметі мен қан айналымы жүйесін бұзады.
F (ион фтор). Атмосфераға шығарындылардың көздері: болат балқыту өнеркәсібі. Ағзаның көп мөлшері (балалардың тістері) фтор тудырады.
НхЧ (көмірсутектер). Атмосфералық көздер - тез тұтанатын отын. Азот оксидімен өзара әрекеттескен кезде күнде фотохимиялық қабат түзіледі.
Nino (формальдегид). Атмосфералық көздер: автомобиль және химия өнеркәсібі. Көздің және мұрынның шырышты қабығының зақымдануы.
HCl (хлорлы сутегі). Атмосфералық көздер: қалдықтарды өңдеу зауыттары, химия өнеркәсібі. Ол шырышты қабықтарды және өкпені сіңіреді.
Рт.атмосфералық көздер: көмір мен мұнайды жағу, болат балқыту. Бұл тремор мен психикалық ауруларды тудырады.
HNO3 (азот қышқылы). Атмосфералық көздер: атмосферадағы азот реакциялары (NO2). Респираторлық аурулар тудырады.
Mn (марганец). Атмосфералық көздер: металлургиялық өндіріс, электр станциясы. Паркинсон ауруы тудырады.
Ni (никель). Атмосфералық көздер: болат балқыту, мұнай мен газды жағу. Өкпе обыры тудырады.
O3 (озон). Атмосфералық көздер күн сәулесіндегі азот оксидтері мен көмірсутектер реакциясынан туындаған. Көздің шырышты қабығын зақымдайды, демікпе кезінде ауырсынуды ынталандырады.
Pb (қорғасын). Атмосфераға шығарындылар көздері: автокөлік газ көлігі, болат балқыту өндірісі. Бұл ми сындырады, қан қысымын арттырады [7].
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Аймақ Арал теңізінен Сырдария өзенінің төменгі жағында орналасқан, негізінен Тұран ойпатының шегінде (биіктігі 50-200 м). Жаңадария және Қуаңшыдария Сырдарияның құрғақ арналарының сол жақ жағалауында Қызылқұм төбелі құм кең кеңістік; құмның оң жағалауындағы төбелер (Egizqara, 288 м), терең емес шұңқырларда орналасқан тұзды аудандар. Солтүстік құм (кіші Борсық және Арық). Қызылорда облысының оңтүстік-шығысында Қаратау жотасының солтүстік-батыс жотасы (1419 м дейін) енгізілді [11].
Шалқар ауданы Ақтөбе облысының Ырғыз ауданының солтүстігінде, солтүстік-батысында, Шығыс-Түркістан облысы Отырар, Созақ аудандарында, Қарақалпақстан Республикасы, Өзбекстан облысының батысқа қарай, Қарағанды облысының Ulytausky солтүстік-шығысына қарай Өзбекстанның оңтүстігіндегі әскери облыстан шектеседі.
Климаты күрт континентальды және өте құрғақ, жаздың ұзын және құрғақ және салыстырмалы жылы, қысқа және қарлы. Шілде айының орташа температурасы солтүстік-батыста 25,9 ° C, оңтүстік-шығыста 28,2 ° C, қаңтарда 9,8 ° C және Қаңтарда 3,5 ° C құрайды. Қазақстанда Арал теңізінің солтүстік-батыс жағалауындағы жауын-шашын көлемі 100 мм-ге жуық (минимум), Қаратау тау бөктеріндегі оңтүстік-шығыста 175 мм-ге дейін құрайды [11].
Қызылорда облысы Арал теңізінің солтүстік-шығыс жартысына ие. Облыстың орталық бөлігі арқылы өтетін жалғыз ірі өзен-бұл Сырдария, оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай шамамен 1000 км. Су тасқынынан қорғау үшін өзен жағасы бойында бөгеттер салынды; 1956 жылы Сырдария өзенінде Қызылорда бөгеті салынды; 1958 жылы өзен суы канадалық каналдың бойындағы жайылымдарды суландыру және суару үшін пайдаланылды.
Аумақтың басым бөлігі өсімдіктен айырылған құмдармен жабылған; құмдар-типтік, сортаңды өсімдіктер, сондай-ақ көктемгі және сұр топырақтарда және сортаңды топырақтарда эфемерлі; құмдар, гиганттар, табындар, өсімдіктер арасында тұншықтырады. Құмды құмдар ақ сексеуіл, тамар, терескен, балшық. Сырдария жайылмасы аллювиальды-шалғынды, жиі тұзды, сирек кездесетін өзендік ормандар мен бұталар (ива, тұранга және Loch) өсімдіктер, Дельта жағалауларында және кең ауқымды қамыс болып табылады. (Түлкі, қасқыр және шөлде олжамен салыстырғанда және т.б.) және тұяқты жануарлар (Газель), сондай-ақ кеміргіштер, құстар мен шетендер (бет. М.), Сырдария дельта ондатрасы оқшауланды.Облыс аумағында 7 аудан, Қызылорда облыстық бағыныстағы 1 қала, сондай-ақ Байқоңыр республикалық бағыныстағы 1 қала орналасқан [12].
1. Арал ауданы, Арал орталығы
2. Жалағаш ауылы (Жалағаш), Жалағаш ауданы,
3. Жаңақорған ауданы, орталығы-Жаңақорған ауылы (Яникорған)
4. Қазалы ауданы, орталығы-Әйтеке би, қала үлгісіндегі қала)
5. Қармақшы ауданы, орталығы - Жосалы А
6. Сырдария ауданы, орталығы-Тереңөзек ауылы
7. Шиелі ауданы, орталығы - Шиелі ауылы (Шиелі кенті)
8. Қызылорда қаласы
9. Байқоңыр қаласы
Байқоңыр Қармақшы ауданымен қоршалған, Қызылорда облысының құрамына кірмейді және республикалық бағыныстағы қала болып табылады. Аумағы Байқоңыр бұрыннан тапсырылды жалға Ресей Федерациясының. Ресей аумағында Ресей заңнамасы қала аумағында қолданылады [10].
2.1 Шиелі ауданының географиялық орнына сипаттама
Шиелі ауданы Қызылорда облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық болік. 1938 жылы құрылған. Жер учаскесінің ауданы 34,3 мың шаршы метрді құрайды. Халық саны: 80 648 адам (2015). Аудандағы 40 елді мекен бір ауылға және 15 ауылдық округке біріктірілді. Орталығы-Шиелі кенті. Шиелі ауданы облыстың оңтүстігінде Қаратау өзені мен Сырдария өзенінің арасында орналасқан. Учаскенің ауданы 18,2 мың Км2 құрайды. Қызылорда қаласынан 128 мың шақырым жерде орналасқан. Қаратау жотасы ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан, ал қалған бөлігі жазық. Құрылыс материалдарынан жасалған минералдар-құм, құм және уран [12].
Шиелі ауданының орналасуы экономика үшін қолайлы екендігі белгілі. Солтүстік-батысында Ақтөбе облысы, солтүстігінде-Қарағанды, оңтүстігінде-Оңтүстік Қазақстан, оңтүстігінде-Өзбекстан Республикасымен. Өңірдегі экономикалық жағдай оның экономикалық дамуы мен әлеуметтік даму факторларымен байланысты. Бұл мыналарды қамтиды: өңір арқылы транзиттік жүк және жолаушылар тасымалдау маршруттарының өсуі мен әлеуеті, экономикалық дамыған көрші өңір, оларға жақын. Осыған байланысты өңір экономикасы өз деңгейінде дамып келеді,бірақ кейде тиімді, кейде тиімсіз, жаман немесе жақсы.
Шиелі ауданының экономикасының негізгі саласы егістік және мал шаруашылығы болып табылады. Аудан күріштің жаңа сорттарын өсіреді. Өнеркәсіптік орталық тек облыста ғана емес, республикалық маңызы бар 6-шы кен басқармасында да бар. Вокзалда дизель қоймасы бар, нан зауыты бар. Аудан орталығында күріш Ақтау зауыты орналасқан.
Кеңестік билік құрғаннан кейін өңірлік экономика экономикалық және техникалық негізде нығайған. Күріш пен бақша дақылдары бойынша облыс республика бойынша бірінші орында[13].
Солтүстік Қарамұрын кен орны Қызылорда облысының Жаңақорған және Шиелі аудандарында орналасқан және Сырдария уран кенінің аймағына кіреді. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Шиелі темір жол станциясынан 4-20 шақырым жерде орналасқан. Кеннің руданы аймағы 450-550 м тереңдікте және ұзындығы 11-13 км, ені 1-5 км болатын субмеридиялық бағытта шоғырланған. Кен орны Харасан кен орнының солтүстік бөлігін, солтүстігінде Алматы-Қызылорда-Ақтөбе теміржол желісімен, оңтүстігінде Сырдария өзенімен шектеседі. Облыстың климаты күрт континентальды, шөлді, қатал қыста, жаздың ыстық жазы, қысқа жазы, кішкентай бұлтты, шағын ылғалды және шокпен сипатталады. Жазда ауа температурасы + 43-46 градус, қыста - 37-40 градусқа дейін. Жазда орташа температура + 20 + 25 ° C, қыста +2,5 - -4 ° C. Көптеген жауын-шашын (130-150 мм) көктем мен күзгі кезеңдерде, қыста қар тұрақсыз. Желдің басым бөлігі Солтүстік және Солтүстік-Шығыс бағыттарында жүреді, ал жыл ішінде 3-15 м с жылдамдықпен ауытқиды және орташа 3,8-4,6 мс. Кен орнының аумағы Рихтер шкаласында алты балл шкаламен сейсмикалық байланысты. Аңшылық пен флораның қарлығаштары, шөл және шөлейтті түрлер ғана бар. Ең жақын ірі елді мекендерден Ташкент-Самара тас жолы, Қызылорда (130 км) және Шымкент (350 км) қалаларында орналасқан аймақтық орталықтары бар; аудан орталықтары - Жаңақорған (50 км), Түркістан (150 км); Кен-Шалқия (65 км), Кентау (100 км), Шиелі (0,5 км). Жақын темір жол станциясы Шиеліден 4 км қашықтықта орналасқан[12].
2.2 Ауданның геологиялық және геоморфологиялық құрылымы
Ауданның мезозой субстраты орта терриконогенді қабатпен, сондай-ақ әктастармен, төмен көміртекті және доломитті шөгінділермен және жоғары полюсті граниттердің күшті интрузияларымен асқынған. Негізгі домен аймағы оңтүстік-батыс қанаты Қаратау антиклиналы болып табылады. Бұл Қанат солтүстік-батыс тектоникалық аймақтармен сипатталады. Шөгінді плиталардың плиталары Борлы шөгінділерден, палеогенді және суборогенді постериолигоцен-төрттік шөгінділерден тұрады. Шөгінді плитаның түбі гравий қабаттарынан тұрады. Жоғарғы Турон қыртысының түрлі күкіртті сұр көлдері сұр-жасыл сұр аллювиалды құмды жолақтардан және алевролиттен, құмтастан тұрады. Кен орнының оңтүстік-шығыс аумағында верхнетурон аллювиалдары қызыл, негізінен сазды-екі жақты. Қабықтың көп бөлігі ашық сұр түсті қиыршық тас және ұсақ құмдық өзгерістер түрінде құрылған. Қатты жоғарғы қабаттарда бұл жыныстар ұсақ түйіршікті сазды құмға айналады, ал одан да жоғары қабаттар қоңыр-сары және қызыл құмға, құмға, сазға және алевролитке айналады. Шөгінділер жалпы қалыңдығы 80 м арналар, жайылым және жайылым кешенімен ұсынылған. Бұл кешенге кен орны ауданындағы сазды жыныстардың қатысуымен қазба тербелістері әсер етті. Саз балшықтар қалыңдығы 20 м дейінгі құм мен саздан жасалған аллювиалды шөгінділерден жасалған [13].
Дегенмен, генитальды аймақтың көп бөлігінің Маастрихт қабатының секциясы аллювиальды-девувиальды шөгінділерден тұрады. Маастрихт қабатының жалпы қалыңдығы 40 метр. Олардың аллювиалды деңгейі Солтүстік Қарамұрын кен орнының негізгі кен орындарында жатыр.
Палеогендік қабат доломитті құмдардан, доломиттерден, ангидридтерден және де-палеоцендік әктастан( 20-45 м дейін), төменгі эоцендік құмнан және сұр балшықтан (35 м), орталық эоцендік саздан және даладан (50 м), сұр-жасыл эоценден алевролит пен балшықтан тұрады. Жоғарғы олигоцен-төрттік кешен қызғылт құмнан, қызыл-қоңыр әктас тастардан және кейінгі олигоцен - ерте клеоценды саздан (220 м), мамонттар шыңында және аллювиальды жазықтардың төрттік түзілімдерінде орташа-жоғары плиоцен шөгінділерінен (100-120 м) тұрады. Қарамұрын кен орны Сулы горизонтта шоғырланған және қабықтың тотығу аймағының сынақ аймағымен бақыланатын кен аймағына жатады және Қарамұрын кен орнына кіреді. Кен орны әртүрлі кен орындары бар әртүрлі кен кешендерінің құм-түйіршікті құм түрінде түзілген құмтас және маистриялы шөгінділерден тұрады. Далалық деңгей деңгейінде қабықтың тотығуына сынаудың басты ерекшелігі олардың фаекогеомеханикалық жағдайлармен бақыланатын кеңістіктегі қатпарлы дамуы, тор түріндегі шөгінділердің схемасы болып табылады. Көлденең учаскелерде кен денесі төменгі және жоғарғы қабырғалардың сызықтық гармоникаларында және қаптың бөлігінде 25-тен 500 м-ге дейінгі Білікше болып табылады. Кен орнында тау жыныстарының үш негізгі түрі бар: қарапайым, сарқырама және линза жүйелері немесе жақсы бай қабат. Қарамұрын кен орнының "радиоактивті шөгінділерді пайдалану жөніндегі басшылыққа" сәйкес "а" түріне жатады, ал кен орнының өзі 2-топқа жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz