ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ АНТОНИМДАР МЕН СИНОНИМ СӨЗДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес құндылығы деп саналады. Тіл - дүниетаным құралы, ұғым мен пайымдаудың объективтенуі. Тілдің тірегі - сөз. Сөз - халқымыздың өткен тұрмыс-тіршілігінің, ой-сезімінің, елдігі мен ерлігінің, парасатының куәсі. Тілдің сөз байлығын танытатын - көркем шығарма. Көркем шығарма тіл байлығын танытумен ғана шектелмейді, сондай-ақ тілді байытатын, дамытатын негізгі арналардың бірі. "Әлемнің тілдегі бейнесі" көркем туындылар тілінен, яғни суреткердің тіл шеберлігінен де көрінеді. Ұлттың айнасы тіл десек, сол ұлттың айшықты тілі көркем шығармаларда көрініс тауып, сол арқылы ұлттың шынайы болмысын беруге қызмет етеді. Е.Жанпейісов қазақ прозасының тіліне арнап жазған еңбегінде көркем әдебиет тілінің басты ерекшелігін оның эстетикалық қызмет атқаруымен байланыстырады. Ол бұл қызметтің шығарманың мазмұнымен, идеясымен, образдар жүйесімен бірлікте тұрып атқаратындығын баса айтады. Е.Жанпейісов көркем әдебиет тілін әдеби тілдің басқа стильдерінен бөлекше қатардағы құбылыс ретінде қарауды ұсынады. Қ.Өмірәлиев көркем шығарма тілін талдауда тұтастық принципін қолданады. Зерттеуші: ...белгілі бір ақын-жырау тілін шығармасында көтерген тақырыппен, идеямен, ол жасаған жанрмен бірлікте алып қарау, сол жанрдың ерекшелігінен шығарып барып зерттеу қажет, - деген байлам жасайды.
Көркем шығармаға қойылатын басты талап - тіл шеберлігі. Әрбір жазушының өзіндік ерекшелігі де тілі арқылы көрінеді. Шығарманың көркемдік, өзіндік бітім болмысын айқындауда жазушылар қолданған тілдік құралдардың әрқайсысының орны ерекше. Көркем шығарма тілі - жалпыға ортақ халық тілі болумен қатар, эстетикалық сезімнің, образды ойдың да тілі, сондықтан оған ерекше талғам қажет. Әрбір суреткердің тіліндегі сөз байлықтарын игере білу, оның ішкі дүниесіне бойлау дәрежесі түрліше болып келеді. Жазушының әрбір сөйлемі мақсатты ойға сәйкес құрылуға тиіс. Көрікті ойдың көркем суретін салуға жұмсалатын амал-әрекеттің әр қилы бедері, көркемдік кескіні, эстетикалық әсері бар. Халықтың тіл байлығындағы этнос болмысын танытатын бояулы деректері барынша сақталған. Соған сәйкес кейде кейін қалыптасқан, бірақ түрлі экстралингвистикалық факторлар мен тілдік жағдаятқа байланысты бүгінде белгілі бір аймақтың тұрғындары тілінде ғана сақталып, әдеби тілдің сыртындағы қолданыста жүрген сөздер мен тұрақты тіркестердің көркем шығарма тілінде жұмсалуын арнайы және біртұтас жүйе түрінде қарастыру зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігін танытады. Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық жүйеде танылғанымен, бір бірін толықтыратын, өзара тығыз байланысты тұтас жүйе. Мәдениет - қоғамдық фактор, оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік фактордың ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші этносқа оның тілдік таңбалары арқылы баяндалып түсіндіріледі. Демек кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, өйткені оның түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Көркем мәтін - ұлттық бітім-болмысты, ұлттық психологияны, ұлттың дүниетанымы мен оның өмір сүру тәжірибесін, ұлттық салт-дәстүр мен наным-сенімін таныстыратын біртұтас дүние. Көркем мәтін - ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісі, айнасы. Сондықтан әрбір көркем шығарманы оқығанда сол ұлт туралы материалдық та рухани да мәдениет негізімен танысуға болады.
Көркем шығармалар арқылы автордың танымдық аясы мен ақиқат дүниені бейнелеу қабілетіне қарай жазушы баяндап отырған ортаның мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, танымдық ерекшелігін анықтауға болады. Әрбір көркем шығарма - бұл ұрпақтан-ұрпаққа қалатын мұрағат. Сондықтан жазушы тіліндегі әрбір тілдік бірлік сол заманның мәдениетін, өмірлік болмысынан шынайы ақпарат беретін тарихи мұра болып саналады. Автордың ішкі көркемдік дүниесі мен оны тудыру шеберлігін мәтін арқылы тани аламыз. Көркем мәтін автор ойын объективтендіріп, оның шығармашылық көзқарасын таныту үшін, адам туралы, айнала қоршаған әлем туралы білімі мен түсінігін бейнелеп жеткізу үшін және автор танымындағы әлемді басқаға сол қалпында дәл жеткізу үшін жұмсалады.
Қорыта айтқанда, көркем шығарма тілін зерттеу арқылы сөздік қорымыздағы сан алуан тілдік бірліктердің стильдік, мағыналық, функционалдық қызметтерін, олардың заттық мәдени мағынасын, ұлтты таныту қасиеттерін, этимологиялық қалыптасу тарихын анықтауға болады. Осыған байланысты көркем әдебиет мәтіндеріндегі кейіпкерді сипаттайтын лексиканың қолданылу ерекшелігін анықтап, саралау жұмыстың өзектілігін танытады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - қазақ тіліндегі антоним және синоним сөздердің жеке жазушы шығармашылығындағы өзіндік ерекшеліктері мен олардың қатынасқа түсу сипатын,стилистикалық қызметі мен эмоционалды-экспресивті мәндерін ашып көрсету.Осы мақсаттарға жету үшін мынадай мәсеселерді шешу міндетке алынды:
- қазақ тіл біліміндегі антонимдер мен синонимдердің зерттелу жайы мен соңғы кездегі антоним және синоним жайлы көзқарас-тұжырымдарға жолу жасау;
- Т.Әбдіков шығармалары бойынша антонимдік және синонимдік қатынастардың әр сөз табына қатысына қарай жасалу жолдарын айқындау;
- қаламгер шығармаларындағы қолданылған антонимдік және синонимдік қолданыстардың мәнін ашу, стильдік қызметін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар - лексикология,әдеби тіл тарихы мен көркем әдебиет стилистикасы,тіл мәдениеті теориясын толықтыруға өзіндік үлес қосып,көркем шығармадағы антонимдік және синонимдік қатынастарды талдауға мүмкіндік береді.Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультетінде жүретін Лексикология, Көркем мәтінді лингвистикалық талдаупәндері мен арнаулы курстарында қосымша әдебиет ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу нысаны мен дереккөздері. Жұмыста Төлен Әбдікұлының шоқтығы биік Оралу, Әке, Ақиқат, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт, Тозақ оттары жымындайды, Парасат майданы повестері, Оң қол, Қонақтар сынды әңгімелері негізге алынды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері.Жұмыс ғылыми сипаттама әдісі негізінде жүзеге асты. Сондай-ақ, салыстыра отырып зерттеу, кешенді талдау, жүйелеу, жинақтау әдістері мен тәсілдері де тиісінше пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БӨЛІМ. ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ АНТОНИМДАР МЕН СИНОНИМ СӨЗДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Антонимдердің ерекшеліктері және жасалу жолдары
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Мысалы:Кейі сараң,кейі мырза,Кейі қапа,кейі ырза.Барша жұртты сынады(С.Сейфуллин).Кейде қайғы,кейде шат,Кейде тұнық,кейде ылат,Кейде қорқақ,кейде өжет,Кейде тірі,кейде өлет(І.Жансүгіров).Болысекең кейде паң,кейде мүләйім,кейде жұмсақ,кейде қатты,кейде береген,кейде сараң(Ғ.Мұстафин).
Осындағы сараң-мырза,қапа-ырза,қайғы-шат,тұн ық-ылат,қорқақ-өжет,тірі-өлі,паң-мү ләйім,жұмсақ-қатты,береген-сараң деген мысалдар жағымсыздық пен ұнамдылықтың,жақсылық пен жамандықтың,үлкен мен кішінің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтылып тұр.Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық,бірі кем емес,тепе-тең.Сонда антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады.Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіргендіктен,бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес,ала-құла деген сөз.Бір сөз табы антонимге соншама бай да,енді біреулері соншалықты кедей,не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес.Қазақ тілінде антонимдер көбіне сын есімдерден болады,онан соң етістіктер,зат есімдер,үстеулерден азды-көпті кездеседі.Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың қасында.
Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев: Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың қасы-деп айтады[1;121].
Қазақ тілінің антонимдер сөздігінде Ж.Мусин [2;58] антонимдерге әр түрлі бағытта төмендегідей тұжырым айтқан:
1. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер.
2. Антонимдік мағыналық сапалық ұғымдарға тән болады.
3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні олар бір сөйлем ішінде қатар қолданғанда айқын байқалады.
4. Антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылығы мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек.
Осы секілді антонимияда әр алуан пікір таласын тудырып жүрген мәселенің бірі - тіліміздегі болымсыздық пен қарама-қарсылық мағынадағы сөздердің қарым-қатынасы.Зерттеушілердің бір тобы болымсыздық тудыратын жұрнақтар қарама-қарсы ұғым тудырады десе, екіншілері бұл тұжырымды жоққа шығаруға тырысады.
1. Ақылды адам жай-жай келеді, жан-жағын байқай келеді.Ақылсыз адам айқайлап келеді, жан-жағын жайпай келеді.
2. Балалы үй-базар, баласыз үй-мазар.
Міне, осы секілді тілімізде кездесетін ақылды-ақылсыз, балалы-баласыз, малды-малсыз жұптарын антоним ден қабылдаймыз ба, жоқ па? деген мәселелер күні бүгінге дейін екі жақты сипатталады.
Туынды антонимдер мәселесіне байланысты антоним мен болымсыздық категориясын ара жігін ашу қажеттілігі туады дей келе, ғалым Ж.Мусин бұл сұраққа мынадай жауап қайтарады: қазақ тілінде болымсыздық категориясы- сыз,-сіз,-ма,-ме аффикстері және жоқ, емес дегендер тіркесе қолданылатын сөздер. Және олардың қызметін, семантикалық реңктерін төмендегіше жіктейді:
1. Фактіні жоққа шығарады (тау-тау емес, кісі-кісі емес)
2. Заттың құбылыстың сапасын жоққа шығарады.
3. Іске, қимылға тыйым салады (кел-келме, кет-кетпе)
Бұлардың ішінде заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығаратын тобы антонимдерге бір табан жақын тұрады, кейбір зерттеушілер бұларды антонимдер деп атайды. Бірақ бұл қосымшалар арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама-қарсылығы антонимдік қарама-қарсылықтан мүлдем басқаша.Дәлірек айтқанда, бұл жұрнақтар антонимдік мағына тудыра алмайды.
Сын есімге тін антонимдердің мынадай түрлері бар: а)түбір күйінде кездесетіндер:ауыр-жеңіл,кең-тар,ыс тық-суық,үлкен-кіші,жас-кәрі,биік-а ласа,ұзын-қысқа,артық-кем,аш-тоқ,жа қсы-жаман,қалың-жұқа,арық-семіз,оңа й-қиын,араз-тату,ащы-тәтті,көп-аз,о ң-теріс,түзу-қисық т.б; ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері:ашық-жасырын,өзімшіл -көпшіл,ашық-жабық,тілазар-елгезек, екпінді-жалқау,қатты-ақырын,олақ-іс кер,оңқай-солақай,сүйкімді-жексұрын ,бүтін-жыртық т.б.
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе -лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын жасайды да, ал жағымсыз мағыналары сыңарларын -сыз,-сіз жұрнақтары жасайды.Мысалы:
1. Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
2. Өнерлі жігіт жер озар,
Өнерсіз жігіт жер соғар.
3. Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
4. Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күмән табар.
Сол сияқты сын есімнің -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы:бастапқы-соңғы,бұрынғы-қазір гі,үйдегі-түздегі,,күндізгі-түңгі,қ ысқы-жазғы,жоғарғы-төменгі,ертеңгі- кешкі т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар: а) түбір күйінде кездесетіндері:озу-қалу,күту-келу,қ ону-ұшу,шашу-жинау, бару-қайту,ашу-жабу,күлу-жылау,көшу -қону,сату-алу т.б; ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару,жоғарылау-төмендеу,та туластыру-жауластыру,айырылу-қосылу ,баю-кедейлену,арықтау-семіру т.б.
Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі: а) түбір күйінде кездесетіндері:өтірік-шын,обал-сауа п,алғыс-қарғыс,рақат-бейнет,бақ-сор ,өмір-өлім,өң-түс,алды-арты,шарапат -кесепат,асты-үсті,пайда-зиян,бай-к едей,жаз-қыс т.б
ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері:аласы-бересі,байлық- жоқтық,кісілік-иттік,аштық-тоқтық,т арлық-кеңдік,жеңіс-жеңіліс т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте-кеш, ақырын-шапшаң, ілгері-кейін, әрі-бері,жылдай-жай,сылбыр-тез т.б.Есімдікке қатысты:анау-мынау,әне-міне,осы-сол тәрізді бірен-саран антонимдер ғана ұшырасады.
Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін щендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады.Сол себептен антонимдер өте-мөте мақал-мәтелдерде жиі қолданылады.Антонимдерді қолданудың негізінен үш жолы бар:
1. Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы:Қорлық өмірден ерлік өлім артық.Ақымақ бұзуға бар,түзеуге жоқ.Өлі арыстаннан тірі тышқан артық.Досыңның асын қасындай іш.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып щендестіріледі .Мысалы:Ер бір рет өледі,қорқақ мың рет өледі.Алтау ала болса ауыздағы кетеді,Төртеу түгел болса,төбедегі келеді.Көп ақымақтықтың ағасы болғанша,бір ақылдының інісі бол.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмасалады.Мысалы: Палуанға оң,терісі бірдей.Ит үрер жақсыға да,жаманға да,Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды(Ы.Алтынсарин).Ащы менен тұщыны татқан білер.Алыс пенен жақынды жорытқан білер.Бір суып,бір ысып,Барады іш пысып(Абай).
Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп,сан алуан тәсілмен қолдануға болады.Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса,антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз.[2,116-119]
Ф.Оразбаева, Қ.Есенова: Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер. Ал етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды-көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады дегендей[3;49], Т.Әбдіков шығармалары тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда антонимдер ерекше көзге түседі.
М.Серғалиев: Кейіпкер тілі, көркем шығармада ол кейіпкердің сөйлеу ерекшеліктері, түптеп келгенде, жазушының шеберлігіне тікелей қатысты мәселе болып табылады,-дейді[4;223].
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын-жазушылар өзара қарама-қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі[5;22].
Ғалым Б.Шалабаев Антонимдер де көркем шығарма тілінде белгілі стильдік қызметте жұмсалады. Әдетте, тіл білімінде антонимдер деп мағынасы қарама-қарсы ұғымды білдіретін сөздерді атайды. Оларды орынды пайдалана білу өмірдегі құбылыстарды суреттеп, әсерлі жеткізер шеберлік қырын танытады деген [6;82].
Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер.Ал,етістіктерден,зат есімдерден,есімдік,үстеулерден азды-көпті кездессе,қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады.
Привативті антонимиялық оппазициялар мүшелері арасында аралық элементтің болуы мүмкін емес.Бұл қатарға әр түрлі (бар-жоқ) және түбірлес (жанды-жансыз) лексемалар енеді.Эквиполентті антонимиялық оппазициялар мүшелері арасында тіл тәжірибиесі арқылы орныққан ассоциативті қарама-қарсылық бар.Олардың өздерін іс-әрекетке байланысты туындаған қарама-қарсылықты лексемалар,үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және жыныстық,туыстық нышандары,тәулік уақыты,әлеуметтік қатынастары т.б. Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды,привативті және эквиполентті антонимдік оппазицияларға ажыратып жүр.Градуалды оппазициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.Қазақ тілі антонимдердің өзегін градуалды оппазициялар құрайды,ал привативті оппазициялар жиілігі төмен де,эквиполентті оппазициялар өнімсіз қатарға енеді.[7;51]
Поэзияда антонимдер шеңдестірудің(антитеза) бір тәсілі ретінде қолданылады.Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын,мейлінше мәнерлі болып бейнеленеді.Бұл ретте Абай өлеңдерінен мына шумақтарды мысалға келтіруге болады:
1. Жігіттер,ойын арзан,күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.
2. Мұны тапсам ойланып,ақын деңіз,
Таба алмасам,ақылды болар неміз.
Қыс пенен жаз,күн мен түн,тақ пенен жұп,
Жақсылық пен жамандық болды сегіз.
3. Қар аппақ,бүркіт қара,түлкі қызыл
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға.
4. Бір суып,бір ысып,
Барады іш пысып.
Тұрақты лексикалық антоним емес,өз ара сөздердің өзі де көркем шығармаларда бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтыла беруі мүмкін.Мысалы: Жігіттер ойын арзан күлкі қымбат ,Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат(Абай) деген өлең шумағындағы өз ара мәндес ойын мен күлкі деген сөздер бір-біріне қайшы қойылып айтылған;осы шумақта сыр мен сымбат деген сөздер де қарсы мәнге ие болып тұр.Бұл сөздердің мағыналары антонимдес мағыналар емес;бұлар тек антонимді қолданыс ғана. .[Тіл білімінің негіздері,165]
Антонимиядағы зерттеушілер назарынан тыс қалып келе жатқан тағы бір мәселе - фразалық анотонимдер жайы.Антонимдік мағына тек бір-біріне қарама-қарсы мағыналас екі сөз арқылы ғана беріле ме,болмаса сөз тіркестері арқылы да беріле ме деген мәселе әлі шешімін таба алмай келеді.
Фразалық антонимдер лексикалық антонимдер сияқты сапалық ұғымдарды білдіргенмен олардан антонимдердің критерийлерінің бәрі бюірдей табыла бермейді.Мысалы,олардың лексикалық антонимдер сияқты қарама-қарсылықты мәні жағынан тепе-тең болып келуі,немесе тілде үнемі бір-біріне қарсы мағынада жұмсалып қалыптасуы шарт емес.Мұның бәрі фразалық антонимдердің тек белгілі орайда,нақтылы контексте ғана бір-біріне қарама-қарсы мағынада жұмсалып,антонимдік қатынасқа түсетінін аңғартады.Біздің байқауымызша,антонимдік қатынасқа түсу үшін:
1. Фразалық тіркестердің бір немесе екі компоненті тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мғналас сөздер болуы керек.Мысалы:Өндір жас-өлмелі кәрі ,іріткі салу-ұйытқы болу,бейнет көру-рақатқа бату және т.б.Мұндағы жас-кәрі,іріткі-ұйытқы,бейнет-рақат дегендер тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мағыналас сөздер ретінде антонимдік жұп құрайды.
2. Антонимдік жұп құрайтын фразалық тіркестерде мағынаға өзек боларлақ бір сөз қайталанып келіп отырады.Мысалы:бағы тайды - бақ қонды,орнын сипады - орнынан басты,есіне түсірді - есінен шығарды және т.б.Бұл типтес фразалық тіркестерде ойға тірек,ұйытқы боларлық сөз болады да,ол антонимдік жұп құрайтын тіркестерде қайталанып келеді.Тіркесте айтылатын ой негізінде сол тірек сөз атауы болған зат яки құбылыс жайында болады.
3. Антонимдік мағына фразалық тіркестердің компоненттерін түгел қамту керек.Мысалы:өңменімен итеру - бауырына тарту,үміт үзу - дәме ету,қырына алды - мейірі түсті және т.б.Бұл - фразалық антонимдердің ішінде ең көп ұшырасатын түрі.Мұнда тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мағыналас болатын сөздер де,сондай-ақ қайталанып келіп,тіркестерге ұйытқы болатын сөздер жоқ.
Кейде бір зат пен екінші затты қойып салыстыру үшін мағыналарында қайшы мән жоқ сөздер де қолданылады.Ондай сөздер сол контексте ғана қарсы мағынада қолданылатындықтан контекстік немесе стильдік антонимдер деп аталалады.Мысалы:
Бұлар мал емес,адам ғой.
(Ғ.Мүсірепов)
Мен-ашу да,сен ақылсың нәрі аққан
Сен-адамсың,мен аждәһа зәр атқан.
(М.Мақатаев)
Осы екі мысалдағы мал мен адам,ашу мен ақыл,адам мен аждәһаны контекстен тыс оқысақ,антонимдес сөздерге жатқыза алмаймыз.Ал,авторлар өз сөйлемінде оларға қайшы мән қолданған.Бұл әдіс те сөйлеуде,жазуда да жиі қолданылады.айтбай,27-28]
Тілдік деректер мағына қарама-қарсылығы лексикалық немесе фразалық антонимдермен шектелмейтіндігін көрсетеді. Тілімізде жеке тұрғанда антоним бола алмайтын сөздер де қолданылу ретіне қарай бір-біріне қарсы мағынада жұмсала алады. Ондай сөздердегі, мағына қарама-қарсылығы көбінесе мәнмәтінге байланысты болады, ондай антонимдер сөз мағынасының әр қырынан көрінуіне, сөздің стильдік мүмкіншілігіне байланысты болады. Сондықтан оларды лексикалық немесе фразалық антонимдерден бөліп, стильдік (контекстік) антонимдер деп атаған дұрыс. Ғалым Ж. Мусин стильдік антонимдердің жасалуының мынадай түрлерін атап өткен:
1)Тіліміздегі мағыналары бір-біріне қарсы болсада үнемі жарыса, қатар қолданылып, антоним ретінде қалыптасқан кейбір сөздерді осы стильдік антонимдер қатарына жатқызуға болады; 2) Стильдік антонимдер сөздің синонимдік қасиетін пайдалану арқылы да жасалады. Көркем әдебиетте стильдік антонимдердің мұндай түрлері жиі кездесіп отырады; 3) Сөздің ауыс мағынада қолдану мүмкіндігін пайдаланып та стильдік антонимдер жасауға болады; 4) Сөздің синекдохалық қасиетін пайдаланып та стильдік антонимдер жасала береді; 5) Стильдік антонимдер кейде, бірде, біресе, не, немесе, яки сияқты сөздердің көмегі арқылы да жасалуы мүмкін. Стильдік антонимдер жасау үшін аталған сөздер сапалық ұғымдарды білдіретін сөздермен тіркесіп, бір сөйлем ішінде немесе көршілес сөйлемдерде қайталанып келулері тиіс. Бұлайша қайталап келу сапалық ұғымдарды білдіретін сөздер арасындағы аз ғана мағына қарама-қарсылығын күшейтіп жібереді. Сөйтіп, антонимдік мән береді [2, 22-24].
Филология ғылымының докторы Ә.Болғанбаев антонимдік контекстерді тұлғалық және мағыналық жағынан былайша топтастырады:
1) Жалпылық мәнде болатын антонимдік контекстер.Әдетте мұндай контекстерде антоним сөздер бір сөйлем ішінде қатар қолданылады.Мұнда қарсы мағынада сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарады да,ыңғайлас жалғаулықтар арқылы бйланысады.Мысалы:Ит үрер жақсыға да жаманға да,Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды.
2) Тікелей қарама-қарсылық мәнде болатын антонимдік контекстер.Мұнда антоним сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарады да,қарсылықты жалғаулықтар немесе болымсыздық мәндегі сөздер арқылы байланысады.Мысалы:Күлкісі аз,бірақ нұры мол қара сөздері ақылды,ойлы адамды аңғартады.
3) Альтернативтік мәнде болатын антонимдік контекстер.Мұнда да қарсы мағыналас сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарып,талғаулықты немесе ыңғайлас жалғаулықтар арқылы байланысады.Мысалы:Ендеше,не ер бол да ақта!Немес илан да жазала.
4) Философиялық ой түйіні,тұжырым,пікр менде болып келетін контекстік антонимдер.Антоним сөздер мұндай контексте көбінесе сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады.Мысалы:Еңбек түбі - зейнет.
5) Антоним сөздер жеке,дара қолданылатын контекстер.антонимдік контекстердің мұндай түрі тілімізде жиі қолданылады.Мысалы:Қорқақтың қолы қысқа(мақал).
6) Антоним сөздер субъекті - предикаттық қатынас та болып келетін контекстер.Мұнда әдетте антонимдік жұптың сыңарлары әр түрлі тұлға да келеді.Сондықтан олардың арасындағы мағына қарама-қарсылығы басқа контекстердегідей айқын көрініп тұрмайды.Мысалы: Жас қартаймақ,жоқ тумақ,туған өлмек,Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.Бұл үзінді де үш антонимдік жұп бар:1) жас - кәрі деген сөздер арасындағы мағына қарама-қарсылығына негізделген жас - қартаймақ; 2) жоқ - бар деген жұп негізінде жасалған жоқ - тумақ; 3) туу - өлу антонимдік қатынаста негізділген туған - өлмек.
Келтірілген антонимдік контекстердің көпшілігінде қарсы мағыналас сөздер сөйлемнің бірыңғай сөйлем мүшесі қызметін атқаратындығын аңғару қиын емес[1;118].
Бұл айтылғандар антонимдердің тіл табиғатында терең тамыр тартып,матаса өркен жайған,лексикамыздың тіліміздегі сөздердің басқа топтары сияқты сан құбылып,алуан түрленіп,әлденеше қырынан көрініс беретін икемді де оралымды,өріс-аумағы кең,стильдік мүмкіншілігі мол салалы екендігін дәлелдейді.
Фразеологизмдер мән-мағынасы жағьшан бір-біріне үйлес келіп, өзара бір-бірімен синоним болып жұмсалатындығы сияқты бұлар мән-мағынасы жағынан қарама-қарсы болып та қолданыла береді.Тұрақты тіркестердің арасындағы осындай кереғар құбылыстарды фразеологиялық антонимдер деп атауға болады.Қазақ тіліндегі фразеологиялық антонимдер негізінен екі түрлі болып кездеседі.Мұның бірінші түрі -тұрақты тіркестердің өз ішіндегі компоненттерді басқадай сөздермен алмастыру арқылы жасалады. Мысалы: аты шықты -- аты ешті, ат ізін салмады -- ат ізін құрғатпады, ашық мінез -- тұйық мінез, әлі кірді -- әлі кетті, бақ қонды -- бағы тайды, беделі артты -- беделі түсті, бетінен оты шықты -- беті бүлк етпеді, бұл дүние -- о дүние, ер жүрек -- қоян жүрек, есіне түсті -- есінен шықты, жүрек жұтқан -- су жүрек, жолыңа гүл бітсін -- жолыңа жуа шықсын, май қап -- тас қап, көзі тірі -- көзі жоқ қисыны келді -- қисыны кетті, есік көрген -- бесік көрген, т. б.
Фразеологиялық антонимдердін, екінші түрі құрылым-құрылысы жағынан да, құрамы жағынан да мүлдем басқа сөздер болып кездеседі. Мысалы: соры сорпадай қайнады -- көзі ашылды, шөлі қанды -- қаны кепті, өркенің өскір -- жел-кең киылғыр, сабыр етті -- дегбірі қалмады, салт басты -- үйлі-баранды, оң жақ (босаға) -- жат есік, еңкейген шал -- еңбек-теген бала, өлі сүйек -- еті тірі, аузына май -- жағың қарыссын, айы оңынан туды -- жолы болмады, еңбегі қатпаған -- тісі шыққан, өркенің өссін -- жүрімің үзілгір, ақ ниет -- арам ой, араны ашылды -- тәбеті тартпады, әу баста -- ақыр соңында, жанын сал-ды -- бой тартты, көңіл бөлді -- мән бермеді, мойны босады -- қолы тимеді, отпен кіріп, күлмен шықты -- бұта басын сындырмады, таң атты -- күн батты, ұйқысы қанды -- көз ілмеді, іш тартты -- іргесін аулақ салды, боқ мұрын -- қатқан тұяқ, қыр-ғи қабақ -- арасынан қыл өтпейді, ауыз жаласты -- ат құйры-ғын кесісті, аузы аузына жұқпады -- аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсті, бауыр басты -- жат бауыр болды, өлі аруақ -- тірі жан, кара қазан -- қолы ашық т. б. Қазақ тілі фразеологиялық синонимдерге қандай бай болса, фразеологиялық антонимдерге де соншалықты кедей еместігі байқалады. Мұның бұлай болуы тілдегі сан алуан стильдік сөз қолданыстарымен тығыз байланыстылығында деп түсінген жөн[8;173].
Антоним фразеологизмдердің қолданылу сипатын кең және тар көлемдегі контекст ауқымынан айқындай аламыз. Көркем шығарма тілінде фразеологиялық антонимдердің жиі кездесуі, алдымен жазушы тілінің шеберлігін білдірсе, кейде кейіпкердің түрлі мінез-құлқын, қасиеттерін, дүниедегі түрлі құбылыстарды қарама-қарсы қоя отырып салыстыруда таптырмайтын көркемдік әдіс болып табылады. Контексте берілу ыңғайына қарай, антоним фразеологизмдер бір сөйлем ішінде кездесуі сияқты т.б. формаларда қолданылады. Сондай-ақ, жеке тұрғанда антонимдік жұп құрмайтын фразеологизмдердің контексте антоним ретінде жұмсалуы да кездеседі.
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған.Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ойт үйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.Жан - жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат - мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз". Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке тұрғанда барлық стильдік аяларды қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолдану - барлық стильде бірдей дәрежеде емес. Антонимдерді поэзия тілінде қолданудың маңызы ерекше. Өйткені, тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып, шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды" [5. 26 - 27 бет].
1.2 Синонимдердің жалпы мәселелері
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі - синонимдер. Ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деген [8;10].
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, көркем дүниені оқырман жүрегін тілдің байлығын, көріктілігін, мәнділігін бере отырып, жеткізуге тырысады. Жазушы жүрегінен, көңілінен шыққан шынайы сөзді таңдап, талғап, орынды қолдана білсе, онда оның шеберлігінің бір қыры болып саналады.
Синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. 1.Сөздердің мағыналық жақтан дамуы қосымша жаңа мағыналарына ие болуы синонимдік қатарлардың жасалуына әсер етеді. Осыдан көпмағыналы сөздер мен синонмдердің қарым-қатынасы, өзара байланысы келіп туады. Көп мағыналы сөз әр мағынасында әр түрлі синонимдік қатарға еніп, синоним сөздердің шеңберін кеңейтіп отырады. 2. Заттар мен құбылыстардың бірден көзге түсіп, байқала қоймайтын айрықша белгілері мен қасиеттерін бірте-бірте ашып, оларды атау үшін және мағыналарының реңкін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады да тілдің бүтіндей сөздік құрамы даму, баю күйінде болады. 3.Әдеби тіл лексикасының диалект сөздердің есебінде толығуы нәтижесінде де синонимдер жасалады. 4.Тілде белгілі бір стилистикалық қызметте жұмсалатын эфвемизмдер басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерінде мәндес синоним жасалады.
Академик Рабиға Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуы туралы былай айтады: Синонимдер - тек мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стильдік құрал.[11;27].
Синонимдер - лексикалық категория ғана емес, функционалдық стильдерде актив қолданылатын стильдік құрал. Атқаратын стильдік қызметі - белгілі бір контексте бір сөздің бірнеше рет қайталанбау жағын көздеу және көркем ойды құбылтып, жан-жақты толықтырып, мәндес сөздердің болымсыз айырмашылығын дұрыс қамтып, белгілі бір ұғымды оралымды етіп жеткізу. Сондықтан синонимдік қор көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның ойлаған ойын, көңіл-күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз саққа жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді[1;115]. Яғни, Жаңылдың жеке басының ойын, көзқарасын осы синонимдер нақты, айқын ашып көркем бейнелі образ жасап отыр.
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді[4;68].
Синонимия - ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін көрсететін тілдік құбылыс. Тілде синонимдерді пайдаланып, керегіне жаратпайтын жазушы жоқ. Әр жазушы синонимдерді талғап пайдаланады, өзінің стиліне тән қолтаңбасын қалдырады. Қай жазушы болмасын керегі жоқ қайталанулардан аулақ болу үшін дыбысталуы әр түрлі бірақ мағыналары жақын сөздерді өз талғамымен кіріктіреді. Қаламгерлер шығармаларында синонимдер белгілі бір ауыртпалықты, жүкті көтереді. Сөйлем ішінде өзінің ауқымды қызметін атқарады. Жай қызмет емес, стильдік қызмет атқарады, экспрессиялық бояуын нығайтады десек қателеспеспейміз.
Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топта та қолданғанымыз сияқты, оларды қосарлап та (қосақтап та) пайдаланамыз. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың білдіретін ұғымының көлемі кеңейеді[1;116].
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердің тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды.Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз басқаларын мағына жағынан ұйыстыруға ұйытқы болатын тіркес сөз деп таңдалынып алынды.Бұл тіл білімінде доминант деп аталады.Тілдегі синонимдер үш түрге бөлінеді:а)мағыналық синонимдер, ә)стильдік синонимдер, 3)мағыналық-стильдік синонимдер.
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар,стильдік жағынан шектелмейтін,тілдегі барлық салада талғаусыз қолдана беретін синонимдер.Мысалы:абырой-атақ-даңқ- бедел-мәртебе т.б.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да,стильдік жағынан бір-бірінен өзгешеленетін синонимдер.Мысалы:жылау-еңіреу-өкір у-өкпелеу-бұртию-өксу,т.б.
Мағыналық-стильдік синонимдер әрі мағыналық,әрі стильдік белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер.Мысалы:мақтаншақ-лепірме -суайт т.б.
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш жүйелі түрде зерттеген Ә.Болғанбаев.Ол синонимдерді қолданудың мынадай негізгі тәсілдерін көрсетеді:
1. Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін қолданылады.
2. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та,салыстырып та,ыңғайластырып та кете береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен,бірнеше синоним қатарма-қатар қолданылады.
4. Синонимдерді жекелеп те,кезектестіріп те,жұптап та,топтап та қолданғанымыз сияқты оларды қосарлап та пайдаланамыз.
5.Мағыналас екі сөз қатар келіп алдыңғысы соңғысын анықтап,мағынасын күшейту үшін қолданылады.Мұндай сөз қолданысы тіл білімінде плеоназм немесе плеонастикалық сөз тіркестері деп аталады.
6. Фразалық тіркестерде жиі қолданылады.
7. Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз,қос сөз бен қос сөз,фраза мен фраза күйінде ғана емес,бір-бірімен араласқан күйде де жұмсалады.
8. Парафраза-жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру.
9. Мағынасы жағымсыз сөздерді тыңдаушыға жеңілдетіп,жұмсартып жеткізу үшін қолданылады[1;111].
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздер тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды.Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол сөздерді мағына жағынан ұйыстыруға ұйытқы болатын тірек сөз деп таңдалынып алынады.Синонимдік қатардың құрамына екі,кейде одан да көп сөздер енеді.Мысалы:Мені бұрынғы ерім тоқалдыққа алғанда бала үшін алған еді.Бұл мысалдағы тоқал сөзі екінші әйел деген сөзбен синоним.Синонимдік қатарды құрастырушы сөздер бір-бірімен мағыналық жақтан жақын,өзара мәндес болуымен бірге барлығының бір сөз табына қатысты сөздерден синонимдік қатар жасалмайды.Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін,оның қатарына енетін сөздердің барлығы да не бірыңғай зат есім сөздерден,не сын есім немесе бірыңғай етістіктен болуы керек.[9]
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш зерттеген Ә.Болғанбаев синонимдік қатарға енген сөздердің мағыналарын,олардың қолдану дәрежесіне байланысты былай бөледі:
1) Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-біріне сәл жоғары және төмен дәрежеде болуы мүмкін.Синонимдер градация жолымен(бірден-бірге басқыштап) өзгеріп отырады:аяз сөзіне қарағанда үскірік сөзінің мағыналық салмағы күштірек;атқышмерген,апатқырғын.
2) Синонимдердің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады:ұрыссоғыс,мұғалімұстаз.
3) Синонимдер бір-бірінің мағыналарының аз-көбіне қарай ажыратылуы мүмкін: ат-көп мағыналы,ныспы-бір мағыналы.
4) Бір синонимдік қатарда жатқан мағыналас сөздердің біреуі деректі,екіншісі дерексіз болып келеді:маңдайпешене,жүреккөңіл.
5) Синонимдік қатар құрайтын жұптардың біреуі тура мағынада қолданылса,екіншісі ауыспалы мағынада қолданылады:көмейкөмекей.Көмей сөзі ауыспалы мағынада жұмсалады,ал көмекей сөзі тек адамға қатысты тура мағынада жұмсалады.
6)Жаңа атау жасауға қабілетті,қабілетсіздігіне қарай өзгешеленеді:сапаржол,сүрлеужол.С апар,сүрлеу сөздерінің көп жаңа атау туғызу мүмкіндіктері шектеулі болса,жол сөзінің сөз тудыру мүмкіндігі мол
[6; 106].
Синонимдік қатарды құрастырушы сөздер бір-бірімен мағыналық жақтан жақын,өзара мәндес болуымен бірге,барлығының бір сөз табына қатысты сөздерден жасалуы шарт.Әр түрлі сөз табына қатысты сөздерден синонимдік қатар жасалмайды.Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін,оның құрамына енетін сөздердің барлығы да не бірөңкей зат есім сөздерден,не бірөңкей сын есім сөздерден немесе етістік сөздерден болуы керек.Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында бар.Мысалы:
Зат есімдерден болған синонимдер:өң-түр-түс-келбет-пішін- ажар-мүсін-көрік-әлпет-кескін-рең-д идар-шырай;уақыт-мезгіл;мерзім-кез; сабыр-шыдам-төзім және т.б.
Сын есімдерден болған синонимдер:салмақты-сабырлы-байыпты -байсалды-ұстамды;сұлу-әдемі-көрікт і-ажарлы-кескінді-келбетті;күшті-мы қты-әлді-қарулы-қайратты-қажырлы және т.б.
Етістіктерден болған синонимдер:сауығу-жазылу-айығу;жолы ғу-кездесу-ұшырасу;жолығу-кездесу-ұ шырасу;жорамалдау-тұспалдау-болжау- межелеу;әзілдесу-қалжыңдасу және т.б.
Үстеулерден болған синонимдер:таяуда-жуырда-жақында-жу ықта;әрең-әзер-зорға;тез-жылдам-шап шаң-лезде-сәтте және т.б
Тіл-тілде,әсіресе зат есімдер мен сын есімдерден және етістік сөздерден болған синонимдер жиі кездеседі.Бұлай болатындығы әрбір тілдің лексикасындағы сөздердің басым көпшілігі зат есімдер мен сын есімдер және етістік сөздер[8,165].
Синонимдер - әрбір жазушының көркемдік құралы. Жазушы көкірегінде сайрап, әдемі өрнек, сұлу сөзге тұнып тұрған, ұзын сонар ширатылған көркем сөздерді қолдану арқылы шығармасына көрік береді. Тілімізде синонимдердің мол болуы - сол тілдің байлығының, оралымдылығының, көріктілігінің, мәнерлілігінің бірден-бір көрсеткіші. Синоним сөздердің стильдік мәні де ерекше болады.
Тілдегі синонимдср әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазак тіліндегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары бар: 1. Синонимдер көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған Мысалы: көз -- жанар, көз -- әгінек, көз -- бұлак -- бастау -- қайнар, арту -- асу -- озу, арту -- көбею -- молаю т. б. 2. Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: а) аффикстер арқылы: ауыздық -- сулық, басшы -- жетекші жемқор -- паракор, өнім -- түсім, сүтті -- құнарлы, қанағатсыз -- тойымсыз, ажарлау -- өндеу т. б. ә) біріктіру арқылы: ақсақал -- отағасы, еңбакақы -- жалақы, доғабас -- айылбас т. б. б) қосарлау арқылы: жоқ-жігіік -- кедей-кепшік, жарлы-жақы-бай, олқын-толқын -- аумалы-төкпелі, өліп-өшу -- сүйіп-құшу, айналып толғану, .зым-зия -- ұшты күйлі т. б. в) тіркесу арқылы: су -- иіс маи, іш мерез -- жылым құрт, көк ет -- бауыр ет т.б. г) Омонимдер арқылы: тартпа -- суырма; тартпа -- төс айыл -- алдыңғы айыл; табандау -- ұлтандау; табандау -- сіресу- касарысу -- кырсығу -- кыңыраю т. б. 3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) -- жігіт; тағдыр (тәғдир) -- жазмыш; отан (уәтан) -- ел, туған жер; эскер (ғәскәр) -- жасақ кол. шеру, косын, т, б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр (бәһадор) -- ер; дихан (деһан) -- егінші; шэкірт (шагерд) -- оқушы; мейман (меһшн) -- қонақ; сабақ (собәк) -- оқу, т. б. 39 б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) -- өнір -- атырап төңірек -- маңай, баянды (баян) -- түпкілікті -- түрақты жасақ (жасаг) -- әскер, қол, талқы (талқин) -- сарап, шешен соцен, сэцень) -- ділмар -- сөзшсн т. б. в) орыс сөздері арк бөтелке (бутылка) -- шыпы, шөлмек, шен (чин) -- атақ, дәреже, лауазым, кір (гнря) -- таразы, сома (сумма) -- сан„есеп рет (ряд) -- мәртебе т. б. 4. Сннонимдер диалектизмдердіц есебінен жасалгаи. Диалек- тілік синонимдер әдеби тілдегі сөздермен мағыналас, мәндес келуіне қарай екі топқа бөлінеді: а) сырткы тұлғасы бөтен (әдеби тілде кездеспейтін), бірақ әйтеуір бір сөзбен мағынасы үйлес келетін сөздср. Мысалы: аданас -- аталас, ағайындас; атайман өте, тым, аса; атымды -- кұнарлы, шығымды; башалау -- салалау, жіктеу, жекелеу; дәйік -- ұятсыз, арсыз т. б. о) сыртқы тұлғасы таныс (әдеби тілде кездесетін) бірақ білдіретін басқа сөздер. Мысалы: астана -- табалдырык; жар - -- қабырға жедел -- ерегіс, жанжал; көқ -- қыстау, сым -- шалбар,сұлу лату -- піштіру, кестіру; талап -- жұмыс, іс; тага -- нағашы т. б. 5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбсйген Мы-салы: ат ұстар -- ұл, еркек бала; ауыз бастырық - пара,қара халык -- бұқара; еті тірі -- пысык, ширақ; қолы ашық -- береген, мырза; аяқ асгынан -- гайыптан, кенеттен - тосыннап т. б. 6. Синоннмдер табу мен эвфемизмдердің есесінен молайған Мысалы: әулие -- шешек, ит-қүс -- касқыр; жасыл -- жай; қолды болу -- ұрлану, жоғалу; күн байыды -- күн батгы. кешкірді т.б [10,194]
Профессор М.Серғалиев синонимдерді синтаксистік синонимдер тұрғысынан зерттеді.Бұл синонимдер аясының кеңдігін көрсетеді.Ғалым синтаксистік синонимияның бірнеше принциптерін атап көрсетеді.Сондай принциптердің бірі - мағыналық жақындық принципі[4;176].
Профессор А.Б.Салқынбай: Мағыналық арқылы зат не құбылыстың өзі емес,сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады.Табиғаттағы зат,құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті болады.Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып,кейін бұл ұғым бірте-бірте дамиды,жетіледі.Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып,синонимдік,көпмағыналылық,ант онимдік қатарлар қалыптасады - деген пікірі орынды[12;58].Ғалымның халықтық дүниетанымның,уақыттың,сондай-ақ танымның үшеуінің сөз мағынасының тууына әсер ететіндігін де сөз етуінің негізінде шындық жатыр.
Б.Шалабай: Синонимдер көркем шығарма тілінде орынсыз қайталаулар мен мезі шұбаңқылықтардан аулақболу үшін ғана емес,біріншіден және ең бастысы,стильдік қызмет атқарады,мағыналық жүк көтереді.Шығарма тіліндегі экспресивтік пен баяндау дәлдігі синонимдер арқылы жүзеге асады,- дейді [6;82].Кез келген тілдердің тіл байлығының бір көрсеткіші,ғасырлар бойы қалыптасып,ұғымды түрлі атаумен атау үрдісі тілдің байлығының көрсеткіші,тіл сапасының белгісі болып танылады.
Синонимдер тек лексикологияның ғана зерттеу нысаны болып қалмайды.Сонымен бірге ол жасалу жүйесі мен мен жолы жағынан сөзжасаммен,мағыналық құрылымының өзгешелігі жағынан семантика,қолданыс аясы мен мүмкіндігі жағынан стилистикамен,сөйлеу тілінде жұмсалуы жағынан функционалды грамматикамен,тарихи қалыптасуы мен даму жолына байланысты тарихи лексикологиямен де байланысты қарастырыла алады.Бұлай деуіміздің басты себебі,қай тілдегі синонимдер туралы жазылған еңбектерді салыстыра қарастырсақ та, онда синонимдердің сөздік құрам мен сөз байлығының дәрежесін,даму деңгейін көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде бағалануы.
Синонимдердің қолданысы ауызекі тілде де,жазба тілде де бірдей.Сөздің мәнді,нақты,толық түсінікті болуына көбінесе синонимдердің тигізер әсері мол.Бір сөзді сөйлем ішінде бірнеше рет қайталау,әдетте,оның әсерін ғана емес,сонымен бірге әуезділігін де кетіретіні даусыз.Бұл жайында Ф.М.Мұсабекова: синоним көркем әдебиетте де және ауызекі тілде қалыптасады,бір-біріне синоним боп келген әрбір сөздің өзіне тән мағыналық ерекшелігі болады.Ол мағына контексте айқындалады.Көркем әдебиеттегі синоним сөздер бір сөзді қайталап қолдана бермеу үшін,әр ойды толықтырып,нақты айтып жеткізу үшін,шығармадағы кейіпкерлерді жете таныстырып,оның мазмұнын әсерлі етіп беру үшін жұмсалады,-дейді[14;26].
Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды,сонымен қатар мән-мағынасы жағынан үйлес келіп,бірінің орнына бірі балама болып та қолданыла береді.Мұндай құбылыс тіл білімінде фразеологиялық синонимдер деп аталады.Қазақ тілі лексикалық синонимдерге қандай бай болса,фразеологиялық синонимдерге де сонша бай.Бірақ олар өздерінің стильдік,мағыналық ерекшеліктерін сақтап отырады.Мәселен, аза бойы қаза болды,аза бойы тік тұрды,азар да безер болды,ат-тонын ала қашты дегенде мән-мағынасы жағынан бір-біріне жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес құндылығы деп саналады. Тіл - дүниетаным құралы, ұғым мен пайымдаудың объективтенуі. Тілдің тірегі - сөз. Сөз - халқымыздың өткен тұрмыс-тіршілігінің, ой-сезімінің, елдігі мен ерлігінің, парасатының куәсі. Тілдің сөз байлығын танытатын - көркем шығарма. Көркем шығарма тіл байлығын танытумен ғана шектелмейді, сондай-ақ тілді байытатын, дамытатын негізгі арналардың бірі. "Әлемнің тілдегі бейнесі" көркем туындылар тілінен, яғни суреткердің тіл шеберлігінен де көрінеді. Ұлттың айнасы тіл десек, сол ұлттың айшықты тілі көркем шығармаларда көрініс тауып, сол арқылы ұлттың шынайы болмысын беруге қызмет етеді. Е.Жанпейісов қазақ прозасының тіліне арнап жазған еңбегінде көркем әдебиет тілінің басты ерекшелігін оның эстетикалық қызмет атқаруымен байланыстырады. Ол бұл қызметтің шығарманың мазмұнымен, идеясымен, образдар жүйесімен бірлікте тұрып атқаратындығын баса айтады. Е.Жанпейісов көркем әдебиет тілін әдеби тілдің басқа стильдерінен бөлекше қатардағы құбылыс ретінде қарауды ұсынады. Қ.Өмірәлиев көркем шығарма тілін талдауда тұтастық принципін қолданады. Зерттеуші: ...белгілі бір ақын-жырау тілін шығармасында көтерген тақырыппен, идеямен, ол жасаған жанрмен бірлікте алып қарау, сол жанрдың ерекшелігінен шығарып барып зерттеу қажет, - деген байлам жасайды.
Көркем шығармаға қойылатын басты талап - тіл шеберлігі. Әрбір жазушының өзіндік ерекшелігі де тілі арқылы көрінеді. Шығарманың көркемдік, өзіндік бітім болмысын айқындауда жазушылар қолданған тілдік құралдардың әрқайсысының орны ерекше. Көркем шығарма тілі - жалпыға ортақ халық тілі болумен қатар, эстетикалық сезімнің, образды ойдың да тілі, сондықтан оған ерекше талғам қажет. Әрбір суреткердің тіліндегі сөз байлықтарын игере білу, оның ішкі дүниесіне бойлау дәрежесі түрліше болып келеді. Жазушының әрбір сөйлемі мақсатты ойға сәйкес құрылуға тиіс. Көрікті ойдың көркем суретін салуға жұмсалатын амал-әрекеттің әр қилы бедері, көркемдік кескіні, эстетикалық әсері бар. Халықтың тіл байлығындағы этнос болмысын танытатын бояулы деректері барынша сақталған. Соған сәйкес кейде кейін қалыптасқан, бірақ түрлі экстралингвистикалық факторлар мен тілдік жағдаятқа байланысты бүгінде белгілі бір аймақтың тұрғындары тілінде ғана сақталып, әдеби тілдің сыртындағы қолданыста жүрген сөздер мен тұрақты тіркестердің көркем шығарма тілінде жұмсалуын арнайы және біртұтас жүйе түрінде қарастыру зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігін танытады. Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық жүйеде танылғанымен, бір бірін толықтыратын, өзара тығыз байланысты тұтас жүйе. Мәдениет - қоғамдық фактор, оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік фактордың ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші этносқа оның тілдік таңбалары арқылы баяндалып түсіндіріледі. Демек кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, өйткені оның түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Көркем мәтін - ұлттық бітім-болмысты, ұлттық психологияны, ұлттың дүниетанымы мен оның өмір сүру тәжірибесін, ұлттық салт-дәстүр мен наным-сенімін таныстыратын біртұтас дүние. Көркем мәтін - ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісі, айнасы. Сондықтан әрбір көркем шығарманы оқығанда сол ұлт туралы материалдық та рухани да мәдениет негізімен танысуға болады.
Көркем шығармалар арқылы автордың танымдық аясы мен ақиқат дүниені бейнелеу қабілетіне қарай жазушы баяндап отырған ортаның мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, танымдық ерекшелігін анықтауға болады. Әрбір көркем шығарма - бұл ұрпақтан-ұрпаққа қалатын мұрағат. Сондықтан жазушы тіліндегі әрбір тілдік бірлік сол заманның мәдениетін, өмірлік болмысынан шынайы ақпарат беретін тарихи мұра болып саналады. Автордың ішкі көркемдік дүниесі мен оны тудыру шеберлігін мәтін арқылы тани аламыз. Көркем мәтін автор ойын объективтендіріп, оның шығармашылық көзқарасын таныту үшін, адам туралы, айнала қоршаған әлем туралы білімі мен түсінігін бейнелеп жеткізу үшін және автор танымындағы әлемді басқаға сол қалпында дәл жеткізу үшін жұмсалады.
Қорыта айтқанда, көркем шығарма тілін зерттеу арқылы сөздік қорымыздағы сан алуан тілдік бірліктердің стильдік, мағыналық, функционалдық қызметтерін, олардың заттық мәдени мағынасын, ұлтты таныту қасиеттерін, этимологиялық қалыптасу тарихын анықтауға болады. Осыған байланысты көркем әдебиет мәтіндеріндегі кейіпкерді сипаттайтын лексиканың қолданылу ерекшелігін анықтап, саралау жұмыстың өзектілігін танытады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - қазақ тіліндегі антоним және синоним сөздердің жеке жазушы шығармашылығындағы өзіндік ерекшеліктері мен олардың қатынасқа түсу сипатын,стилистикалық қызметі мен эмоционалды-экспресивті мәндерін ашып көрсету.Осы мақсаттарға жету үшін мынадай мәсеселерді шешу міндетке алынды:
- қазақ тіл біліміндегі антонимдер мен синонимдердің зерттелу жайы мен соңғы кездегі антоним және синоним жайлы көзқарас-тұжырымдарға жолу жасау;
- Т.Әбдіков шығармалары бойынша антонимдік және синонимдік қатынастардың әр сөз табына қатысына қарай жасалу жолдарын айқындау;
- қаламгер шығармаларындағы қолданылған антонимдік және синонимдік қолданыстардың мәнін ашу, стильдік қызметін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар - лексикология,әдеби тіл тарихы мен көркем әдебиет стилистикасы,тіл мәдениеті теориясын толықтыруға өзіндік үлес қосып,көркем шығармадағы антонимдік және синонимдік қатынастарды талдауға мүмкіндік береді.Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультетінде жүретін Лексикология, Көркем мәтінді лингвистикалық талдаупәндері мен арнаулы курстарында қосымша әдебиет ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу нысаны мен дереккөздері. Жұмыста Төлен Әбдікұлының шоқтығы биік Оралу, Әке, Ақиқат, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт, Тозақ оттары жымындайды, Парасат майданы повестері, Оң қол, Қонақтар сынды әңгімелері негізге алынды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері.Жұмыс ғылыми сипаттама әдісі негізінде жүзеге асты. Сондай-ақ, салыстыра отырып зерттеу, кешенді талдау, жүйелеу, жинақтау әдістері мен тәсілдері де тиісінше пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БӨЛІМ. ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ АНТОНИМДАР МЕН СИНОНИМ СӨЗДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Антонимдердің ерекшеліктері және жасалу жолдары
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Мысалы:Кейі сараң,кейі мырза,Кейі қапа,кейі ырза.Барша жұртты сынады(С.Сейфуллин).Кейде қайғы,кейде шат,Кейде тұнық,кейде ылат,Кейде қорқақ,кейде өжет,Кейде тірі,кейде өлет(І.Жансүгіров).Болысекең кейде паң,кейде мүләйім,кейде жұмсақ,кейде қатты,кейде береген,кейде сараң(Ғ.Мұстафин).
Осындағы сараң-мырза,қапа-ырза,қайғы-шат,тұн ық-ылат,қорқақ-өжет,тірі-өлі,паң-мү ләйім,жұмсақ-қатты,береген-сараң деген мысалдар жағымсыздық пен ұнамдылықтың,жақсылық пен жамандықтың,үлкен мен кішінің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтылып тұр.Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық,бірі кем емес,тепе-тең.Сонда антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады.Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіргендіктен,бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес,ала-құла деген сөз.Бір сөз табы антонимге соншама бай да,енді біреулері соншалықты кедей,не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес.Қазақ тілінде антонимдер көбіне сын есімдерден болады,онан соң етістіктер,зат есімдер,үстеулерден азды-көпті кездеседі.Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың қасында.
Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев: Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың қасы-деп айтады[1;121].
Қазақ тілінің антонимдер сөздігінде Ж.Мусин [2;58] антонимдерге әр түрлі бағытта төмендегідей тұжырым айтқан:
1. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер.
2. Антонимдік мағыналық сапалық ұғымдарға тән болады.
3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні олар бір сөйлем ішінде қатар қолданғанда айқын байқалады.
4. Антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылығы мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек.
Осы секілді антонимияда әр алуан пікір таласын тудырып жүрген мәселенің бірі - тіліміздегі болымсыздық пен қарама-қарсылық мағынадағы сөздердің қарым-қатынасы.Зерттеушілердің бір тобы болымсыздық тудыратын жұрнақтар қарама-қарсы ұғым тудырады десе, екіншілері бұл тұжырымды жоққа шығаруға тырысады.
1. Ақылды адам жай-жай келеді, жан-жағын байқай келеді.Ақылсыз адам айқайлап келеді, жан-жағын жайпай келеді.
2. Балалы үй-базар, баласыз үй-мазар.
Міне, осы секілді тілімізде кездесетін ақылды-ақылсыз, балалы-баласыз, малды-малсыз жұптарын антоним ден қабылдаймыз ба, жоқ па? деген мәселелер күні бүгінге дейін екі жақты сипатталады.
Туынды антонимдер мәселесіне байланысты антоним мен болымсыздық категориясын ара жігін ашу қажеттілігі туады дей келе, ғалым Ж.Мусин бұл сұраққа мынадай жауап қайтарады: қазақ тілінде болымсыздық категориясы- сыз,-сіз,-ма,-ме аффикстері және жоқ, емес дегендер тіркесе қолданылатын сөздер. Және олардың қызметін, семантикалық реңктерін төмендегіше жіктейді:
1. Фактіні жоққа шығарады (тау-тау емес, кісі-кісі емес)
2. Заттың құбылыстың сапасын жоққа шығарады.
3. Іске, қимылға тыйым салады (кел-келме, кет-кетпе)
Бұлардың ішінде заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығаратын тобы антонимдерге бір табан жақын тұрады, кейбір зерттеушілер бұларды антонимдер деп атайды. Бірақ бұл қосымшалар арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама-қарсылығы антонимдік қарама-қарсылықтан мүлдем басқаша.Дәлірек айтқанда, бұл жұрнақтар антонимдік мағына тудыра алмайды.
Сын есімге тін антонимдердің мынадай түрлері бар: а)түбір күйінде кездесетіндер:ауыр-жеңіл,кең-тар,ыс тық-суық,үлкен-кіші,жас-кәрі,биік-а ласа,ұзын-қысқа,артық-кем,аш-тоқ,жа қсы-жаман,қалың-жұқа,арық-семіз,оңа й-қиын,араз-тату,ащы-тәтті,көп-аз,о ң-теріс,түзу-қисық т.б; ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері:ашық-жасырын,өзімшіл -көпшіл,ашық-жабық,тілазар-елгезек, екпінді-жалқау,қатты-ақырын,олақ-іс кер,оңқай-солақай,сүйкімді-жексұрын ,бүтін-жыртық т.б.
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе -лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын жасайды да, ал жағымсыз мағыналары сыңарларын -сыз,-сіз жұрнақтары жасайды.Мысалы:
1. Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
2. Өнерлі жігіт жер озар,
Өнерсіз жігіт жер соғар.
3. Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
4. Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күмән табар.
Сол сияқты сын есімнің -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы:бастапқы-соңғы,бұрынғы-қазір гі,үйдегі-түздегі,,күндізгі-түңгі,қ ысқы-жазғы,жоғарғы-төменгі,ертеңгі- кешкі т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар: а) түбір күйінде кездесетіндері:озу-қалу,күту-келу,қ ону-ұшу,шашу-жинау, бару-қайту,ашу-жабу,күлу-жылау,көшу -қону,сату-алу т.б; ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару,жоғарылау-төмендеу,та туластыру-жауластыру,айырылу-қосылу ,баю-кедейлену,арықтау-семіру т.б.
Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі: а) түбір күйінде кездесетіндері:өтірік-шын,обал-сауа п,алғыс-қарғыс,рақат-бейнет,бақ-сор ,өмір-өлім,өң-түс,алды-арты,шарапат -кесепат,асты-үсті,пайда-зиян,бай-к едей,жаз-қыс т.б
ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері:аласы-бересі,байлық- жоқтық,кісілік-иттік,аштық-тоқтық,т арлық-кеңдік,жеңіс-жеңіліс т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте-кеш, ақырын-шапшаң, ілгері-кейін, әрі-бері,жылдай-жай,сылбыр-тез т.б.Есімдікке қатысты:анау-мынау,әне-міне,осы-сол тәрізді бірен-саран антонимдер ғана ұшырасады.
Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін щендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады.Сол себептен антонимдер өте-мөте мақал-мәтелдерде жиі қолданылады.Антонимдерді қолданудың негізінен үш жолы бар:
1. Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы:Қорлық өмірден ерлік өлім артық.Ақымақ бұзуға бар,түзеуге жоқ.Өлі арыстаннан тірі тышқан артық.Досыңның асын қасындай іш.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып щендестіріледі .Мысалы:Ер бір рет өледі,қорқақ мың рет өледі.Алтау ала болса ауыздағы кетеді,Төртеу түгел болса,төбедегі келеді.Көп ақымақтықтың ағасы болғанша,бір ақылдының інісі бол.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмасалады.Мысалы: Палуанға оң,терісі бірдей.Ит үрер жақсыға да,жаманға да,Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды(Ы.Алтынсарин).Ащы менен тұщыны татқан білер.Алыс пенен жақынды жорытқан білер.Бір суып,бір ысып,Барады іш пысып(Абай).
Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп,сан алуан тәсілмен қолдануға болады.Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса,антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз.[2,116-119]
Ф.Оразбаева, Қ.Есенова: Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер. Ал етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды-көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады дегендей[3;49], Т.Әбдіков шығармалары тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда антонимдер ерекше көзге түседі.
М.Серғалиев: Кейіпкер тілі, көркем шығармада ол кейіпкердің сөйлеу ерекшеліктері, түптеп келгенде, жазушының шеберлігіне тікелей қатысты мәселе болып табылады,-дейді[4;223].
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын-жазушылар өзара қарама-қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі[5;22].
Ғалым Б.Шалабаев Антонимдер де көркем шығарма тілінде белгілі стильдік қызметте жұмсалады. Әдетте, тіл білімінде антонимдер деп мағынасы қарама-қарсы ұғымды білдіретін сөздерді атайды. Оларды орынды пайдалана білу өмірдегі құбылыстарды суреттеп, әсерлі жеткізер шеберлік қырын танытады деген [6;82].
Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер.Ал,етістіктерден,зат есімдерден,есімдік,үстеулерден азды-көпті кездессе,қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады.
Привативті антонимиялық оппазициялар мүшелері арасында аралық элементтің болуы мүмкін емес.Бұл қатарға әр түрлі (бар-жоқ) және түбірлес (жанды-жансыз) лексемалар енеді.Эквиполентті антонимиялық оппазициялар мүшелері арасында тіл тәжірибиесі арқылы орныққан ассоциативті қарама-қарсылық бар.Олардың өздерін іс-әрекетке байланысты туындаған қарама-қарсылықты лексемалар,үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және жыныстық,туыстық нышандары,тәулік уақыты,әлеуметтік қатынастары т.б. Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды,привативті және эквиполентті антонимдік оппазицияларға ажыратып жүр.Градуалды оппазициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.Қазақ тілі антонимдердің өзегін градуалды оппазициялар құрайды,ал привативті оппазициялар жиілігі төмен де,эквиполентті оппазициялар өнімсіз қатарға енеді.[7;51]
Поэзияда антонимдер шеңдестірудің(антитеза) бір тәсілі ретінде қолданылады.Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын,мейлінше мәнерлі болып бейнеленеді.Бұл ретте Абай өлеңдерінен мына шумақтарды мысалға келтіруге болады:
1. Жігіттер,ойын арзан,күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.
2. Мұны тапсам ойланып,ақын деңіз,
Таба алмасам,ақылды болар неміз.
Қыс пенен жаз,күн мен түн,тақ пенен жұп,
Жақсылық пен жамандық болды сегіз.
3. Қар аппақ,бүркіт қара,түлкі қызыл
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға.
4. Бір суып,бір ысып,
Барады іш пысып.
Тұрақты лексикалық антоним емес,өз ара сөздердің өзі де көркем шығармаларда бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтыла беруі мүмкін.Мысалы: Жігіттер ойын арзан күлкі қымбат ,Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат(Абай) деген өлең шумағындағы өз ара мәндес ойын мен күлкі деген сөздер бір-біріне қайшы қойылып айтылған;осы шумақта сыр мен сымбат деген сөздер де қарсы мәнге ие болып тұр.Бұл сөздердің мағыналары антонимдес мағыналар емес;бұлар тек антонимді қолданыс ғана. .[Тіл білімінің негіздері,165]
Антонимиядағы зерттеушілер назарынан тыс қалып келе жатқан тағы бір мәселе - фразалық анотонимдер жайы.Антонимдік мағына тек бір-біріне қарама-қарсы мағыналас екі сөз арқылы ғана беріле ме,болмаса сөз тіркестері арқылы да беріле ме деген мәселе әлі шешімін таба алмай келеді.
Фразалық антонимдер лексикалық антонимдер сияқты сапалық ұғымдарды білдіргенмен олардан антонимдердің критерийлерінің бәрі бюірдей табыла бермейді.Мысалы,олардың лексикалық антонимдер сияқты қарама-қарсылықты мәні жағынан тепе-тең болып келуі,немесе тілде үнемі бір-біріне қарсы мағынада жұмсалып қалыптасуы шарт емес.Мұның бәрі фразалық антонимдердің тек белгілі орайда,нақтылы контексте ғана бір-біріне қарама-қарсы мағынада жұмсалып,антонимдік қатынасқа түсетінін аңғартады.Біздің байқауымызша,антонимдік қатынасқа түсу үшін:
1. Фразалық тіркестердің бір немесе екі компоненті тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мғналас сөздер болуы керек.Мысалы:Өндір жас-өлмелі кәрі ,іріткі салу-ұйытқы болу,бейнет көру-рақатқа бату және т.б.Мұндағы жас-кәрі,іріткі-ұйытқы,бейнет-рақат дегендер тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мағыналас сөздер ретінде антонимдік жұп құрайды.
2. Антонимдік жұп құрайтын фразалық тіркестерде мағынаға өзек боларлақ бір сөз қайталанып келіп отырады.Мысалы:бағы тайды - бақ қонды,орнын сипады - орнынан басты,есіне түсірді - есінен шығарды және т.б.Бұл типтес фразалық тіркестерде ойға тірек,ұйытқы боларлық сөз болады да,ол антонимдік жұп құрайтын тіркестерде қайталанып келеді.Тіркесте айтылатын ой негізінде сол тірек сөз атауы болған зат яки құбылыс жайында болады.
3. Антонимдік мағына фразалық тіркестердің компоненттерін түгел қамту керек.Мысалы:өңменімен итеру - бауырына тарту,үміт үзу - дәме ету,қырына алды - мейірі түсті және т.б.Бұл - фразалық антонимдердің ішінде ең көп ұшырасатын түрі.Мұнда тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мағыналас болатын сөздер де,сондай-ақ қайталанып келіп,тіркестерге ұйытқы болатын сөздер жоқ.
Кейде бір зат пен екінші затты қойып салыстыру үшін мағыналарында қайшы мән жоқ сөздер де қолданылады.Ондай сөздер сол контексте ғана қарсы мағынада қолданылатындықтан контекстік немесе стильдік антонимдер деп аталалады.Мысалы:
Бұлар мал емес,адам ғой.
(Ғ.Мүсірепов)
Мен-ашу да,сен ақылсың нәрі аққан
Сен-адамсың,мен аждәһа зәр атқан.
(М.Мақатаев)
Осы екі мысалдағы мал мен адам,ашу мен ақыл,адам мен аждәһаны контекстен тыс оқысақ,антонимдес сөздерге жатқыза алмаймыз.Ал,авторлар өз сөйлемінде оларға қайшы мән қолданған.Бұл әдіс те сөйлеуде,жазуда да жиі қолданылады.айтбай,27-28]
Тілдік деректер мағына қарама-қарсылығы лексикалық немесе фразалық антонимдермен шектелмейтіндігін көрсетеді. Тілімізде жеке тұрғанда антоним бола алмайтын сөздер де қолданылу ретіне қарай бір-біріне қарсы мағынада жұмсала алады. Ондай сөздердегі, мағына қарама-қарсылығы көбінесе мәнмәтінге байланысты болады, ондай антонимдер сөз мағынасының әр қырынан көрінуіне, сөздің стильдік мүмкіншілігіне байланысты болады. Сондықтан оларды лексикалық немесе фразалық антонимдерден бөліп, стильдік (контекстік) антонимдер деп атаған дұрыс. Ғалым Ж. Мусин стильдік антонимдердің жасалуының мынадай түрлерін атап өткен:
1)Тіліміздегі мағыналары бір-біріне қарсы болсада үнемі жарыса, қатар қолданылып, антоним ретінде қалыптасқан кейбір сөздерді осы стильдік антонимдер қатарына жатқызуға болады; 2) Стильдік антонимдер сөздің синонимдік қасиетін пайдалану арқылы да жасалады. Көркем әдебиетте стильдік антонимдердің мұндай түрлері жиі кездесіп отырады; 3) Сөздің ауыс мағынада қолдану мүмкіндігін пайдаланып та стильдік антонимдер жасауға болады; 4) Сөздің синекдохалық қасиетін пайдаланып та стильдік антонимдер жасала береді; 5) Стильдік антонимдер кейде, бірде, біресе, не, немесе, яки сияқты сөздердің көмегі арқылы да жасалуы мүмкін. Стильдік антонимдер жасау үшін аталған сөздер сапалық ұғымдарды білдіретін сөздермен тіркесіп, бір сөйлем ішінде немесе көршілес сөйлемдерде қайталанып келулері тиіс. Бұлайша қайталап келу сапалық ұғымдарды білдіретін сөздер арасындағы аз ғана мағына қарама-қарсылығын күшейтіп жібереді. Сөйтіп, антонимдік мән береді [2, 22-24].
Филология ғылымының докторы Ә.Болғанбаев антонимдік контекстерді тұлғалық және мағыналық жағынан былайша топтастырады:
1) Жалпылық мәнде болатын антонимдік контекстер.Әдетте мұндай контекстерде антоним сөздер бір сөйлем ішінде қатар қолданылады.Мұнда қарсы мағынада сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарады да,ыңғайлас жалғаулықтар арқылы бйланысады.Мысалы:Ит үрер жақсыға да жаманға да,Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды.
2) Тікелей қарама-қарсылық мәнде болатын антонимдік контекстер.Мұнда антоним сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарады да,қарсылықты жалғаулықтар немесе болымсыздық мәндегі сөздер арқылы байланысады.Мысалы:Күлкісі аз,бірақ нұры мол қара сөздері ақылды,ойлы адамды аңғартады.
3) Альтернативтік мәнде болатын антонимдік контекстер.Мұнда да қарсы мағыналас сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарып,талғаулықты немесе ыңғайлас жалғаулықтар арқылы байланысады.Мысалы:Ендеше,не ер бол да ақта!Немес илан да жазала.
4) Философиялық ой түйіні,тұжырым,пікр менде болып келетін контекстік антонимдер.Антоним сөздер мұндай контексте көбінесе сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады.Мысалы:Еңбек түбі - зейнет.
5) Антоним сөздер жеке,дара қолданылатын контекстер.антонимдік контекстердің мұндай түрі тілімізде жиі қолданылады.Мысалы:Қорқақтың қолы қысқа(мақал).
6) Антоним сөздер субъекті - предикаттық қатынас та болып келетін контекстер.Мұнда әдетте антонимдік жұптың сыңарлары әр түрлі тұлға да келеді.Сондықтан олардың арасындағы мағына қарама-қарсылығы басқа контекстердегідей айқын көрініп тұрмайды.Мысалы: Жас қартаймақ,жоқ тумақ,туған өлмек,Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.Бұл үзінді де үш антонимдік жұп бар:1) жас - кәрі деген сөздер арасындағы мағына қарама-қарсылығына негізделген жас - қартаймақ; 2) жоқ - бар деген жұп негізінде жасалған жоқ - тумақ; 3) туу - өлу антонимдік қатынаста негізділген туған - өлмек.
Келтірілген антонимдік контекстердің көпшілігінде қарсы мағыналас сөздер сөйлемнің бірыңғай сөйлем мүшесі қызметін атқаратындығын аңғару қиын емес[1;118].
Бұл айтылғандар антонимдердің тіл табиғатында терең тамыр тартып,матаса өркен жайған,лексикамыздың тіліміздегі сөздердің басқа топтары сияқты сан құбылып,алуан түрленіп,әлденеше қырынан көрініс беретін икемді де оралымды,өріс-аумағы кең,стильдік мүмкіншілігі мол салалы екендігін дәлелдейді.
Фразеологизмдер мән-мағынасы жағьшан бір-біріне үйлес келіп, өзара бір-бірімен синоним болып жұмсалатындығы сияқты бұлар мән-мағынасы жағынан қарама-қарсы болып та қолданыла береді.Тұрақты тіркестердің арасындағы осындай кереғар құбылыстарды фразеологиялық антонимдер деп атауға болады.Қазақ тіліндегі фразеологиялық антонимдер негізінен екі түрлі болып кездеседі.Мұның бірінші түрі -тұрақты тіркестердің өз ішіндегі компоненттерді басқадай сөздермен алмастыру арқылы жасалады. Мысалы: аты шықты -- аты ешті, ат ізін салмады -- ат ізін құрғатпады, ашық мінез -- тұйық мінез, әлі кірді -- әлі кетті, бақ қонды -- бағы тайды, беделі артты -- беделі түсті, бетінен оты шықты -- беті бүлк етпеді, бұл дүние -- о дүние, ер жүрек -- қоян жүрек, есіне түсті -- есінен шықты, жүрек жұтқан -- су жүрек, жолыңа гүл бітсін -- жолыңа жуа шықсын, май қап -- тас қап, көзі тірі -- көзі жоқ қисыны келді -- қисыны кетті, есік көрген -- бесік көрген, т. б.
Фразеологиялық антонимдердін, екінші түрі құрылым-құрылысы жағынан да, құрамы жағынан да мүлдем басқа сөздер болып кездеседі. Мысалы: соры сорпадай қайнады -- көзі ашылды, шөлі қанды -- қаны кепті, өркенің өскір -- жел-кең киылғыр, сабыр етті -- дегбірі қалмады, салт басты -- үйлі-баранды, оң жақ (босаға) -- жат есік, еңкейген шал -- еңбек-теген бала, өлі сүйек -- еті тірі, аузына май -- жағың қарыссын, айы оңынан туды -- жолы болмады, еңбегі қатпаған -- тісі шыққан, өркенің өссін -- жүрімің үзілгір, ақ ниет -- арам ой, араны ашылды -- тәбеті тартпады, әу баста -- ақыр соңында, жанын сал-ды -- бой тартты, көңіл бөлді -- мән бермеді, мойны босады -- қолы тимеді, отпен кіріп, күлмен шықты -- бұта басын сындырмады, таң атты -- күн батты, ұйқысы қанды -- көз ілмеді, іш тартты -- іргесін аулақ салды, боқ мұрын -- қатқан тұяқ, қыр-ғи қабақ -- арасынан қыл өтпейді, ауыз жаласты -- ат құйры-ғын кесісті, аузы аузына жұқпады -- аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсті, бауыр басты -- жат бауыр болды, өлі аруақ -- тірі жан, кара қазан -- қолы ашық т. б. Қазақ тілі фразеологиялық синонимдерге қандай бай болса, фразеологиялық антонимдерге де соншалықты кедей еместігі байқалады. Мұның бұлай болуы тілдегі сан алуан стильдік сөз қолданыстарымен тығыз байланыстылығында деп түсінген жөн[8;173].
Антоним фразеологизмдердің қолданылу сипатын кең және тар көлемдегі контекст ауқымынан айқындай аламыз. Көркем шығарма тілінде фразеологиялық антонимдердің жиі кездесуі, алдымен жазушы тілінің шеберлігін білдірсе, кейде кейіпкердің түрлі мінез-құлқын, қасиеттерін, дүниедегі түрлі құбылыстарды қарама-қарсы қоя отырып салыстыруда таптырмайтын көркемдік әдіс болып табылады. Контексте берілу ыңғайына қарай, антоним фразеологизмдер бір сөйлем ішінде кездесуі сияқты т.б. формаларда қолданылады. Сондай-ақ, жеке тұрғанда антонимдік жұп құрмайтын фразеологизмдердің контексте антоним ретінде жұмсалуы да кездеседі.
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған.Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ойт үйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.Жан - жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат - мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз". Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке тұрғанда барлық стильдік аяларды қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолдану - барлық стильде бірдей дәрежеде емес. Антонимдерді поэзия тілінде қолданудың маңызы ерекше. Өйткені, тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып, шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды" [5. 26 - 27 бет].
1.2 Синонимдердің жалпы мәселелері
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі - синонимдер. Ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деген [8;10].
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, көркем дүниені оқырман жүрегін тілдің байлығын, көріктілігін, мәнділігін бере отырып, жеткізуге тырысады. Жазушы жүрегінен, көңілінен шыққан шынайы сөзді таңдап, талғап, орынды қолдана білсе, онда оның шеберлігінің бір қыры болып саналады.
Синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. 1.Сөздердің мағыналық жақтан дамуы қосымша жаңа мағыналарына ие болуы синонимдік қатарлардың жасалуына әсер етеді. Осыдан көпмағыналы сөздер мен синонмдердің қарым-қатынасы, өзара байланысы келіп туады. Көп мағыналы сөз әр мағынасында әр түрлі синонимдік қатарға еніп, синоним сөздердің шеңберін кеңейтіп отырады. 2. Заттар мен құбылыстардың бірден көзге түсіп, байқала қоймайтын айрықша белгілері мен қасиеттерін бірте-бірте ашып, оларды атау үшін және мағыналарының реңкін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады да тілдің бүтіндей сөздік құрамы даму, баю күйінде болады. 3.Әдеби тіл лексикасының диалект сөздердің есебінде толығуы нәтижесінде де синонимдер жасалады. 4.Тілде белгілі бір стилистикалық қызметте жұмсалатын эфвемизмдер басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерінде мәндес синоним жасалады.
Академик Рабиға Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуы туралы былай айтады: Синонимдер - тек мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стильдік құрал.[11;27].
Синонимдер - лексикалық категория ғана емес, функционалдық стильдерде актив қолданылатын стильдік құрал. Атқаратын стильдік қызметі - белгілі бір контексте бір сөздің бірнеше рет қайталанбау жағын көздеу және көркем ойды құбылтып, жан-жақты толықтырып, мәндес сөздердің болымсыз айырмашылығын дұрыс қамтып, белгілі бір ұғымды оралымды етіп жеткізу. Сондықтан синонимдік қор көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның ойлаған ойын, көңіл-күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз саққа жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді[1;115]. Яғни, Жаңылдың жеке басының ойын, көзқарасын осы синонимдер нақты, айқын ашып көркем бейнелі образ жасап отыр.
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді[4;68].
Синонимия - ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін көрсететін тілдік құбылыс. Тілде синонимдерді пайдаланып, керегіне жаратпайтын жазушы жоқ. Әр жазушы синонимдерді талғап пайдаланады, өзінің стиліне тән қолтаңбасын қалдырады. Қай жазушы болмасын керегі жоқ қайталанулардан аулақ болу үшін дыбысталуы әр түрлі бірақ мағыналары жақын сөздерді өз талғамымен кіріктіреді. Қаламгерлер шығармаларында синонимдер белгілі бір ауыртпалықты, жүкті көтереді. Сөйлем ішінде өзінің ауқымды қызметін атқарады. Жай қызмет емес, стильдік қызмет атқарады, экспрессиялық бояуын нығайтады десек қателеспеспейміз.
Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топта та қолданғанымыз сияқты, оларды қосарлап та (қосақтап та) пайдаланамыз. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың білдіретін ұғымының көлемі кеңейеді[1;116].
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердің тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды.Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз басқаларын мағына жағынан ұйыстыруға ұйытқы болатын тіркес сөз деп таңдалынып алынды.Бұл тіл білімінде доминант деп аталады.Тілдегі синонимдер үш түрге бөлінеді:а)мағыналық синонимдер, ә)стильдік синонимдер, 3)мағыналық-стильдік синонимдер.
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар,стильдік жағынан шектелмейтін,тілдегі барлық салада талғаусыз қолдана беретін синонимдер.Мысалы:абырой-атақ-даңқ- бедел-мәртебе т.б.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да,стильдік жағынан бір-бірінен өзгешеленетін синонимдер.Мысалы:жылау-еңіреу-өкір у-өкпелеу-бұртию-өксу,т.б.
Мағыналық-стильдік синонимдер әрі мағыналық,әрі стильдік белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер.Мысалы:мақтаншақ-лепірме -суайт т.б.
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш жүйелі түрде зерттеген Ә.Болғанбаев.Ол синонимдерді қолданудың мынадай негізгі тәсілдерін көрсетеді:
1. Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін қолданылады.
2. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та,салыстырып та,ыңғайластырып та кете береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен,бірнеше синоним қатарма-қатар қолданылады.
4. Синонимдерді жекелеп те,кезектестіріп те,жұптап та,топтап та қолданғанымыз сияқты оларды қосарлап та пайдаланамыз.
5.Мағыналас екі сөз қатар келіп алдыңғысы соңғысын анықтап,мағынасын күшейту үшін қолданылады.Мұндай сөз қолданысы тіл білімінде плеоназм немесе плеонастикалық сөз тіркестері деп аталады.
6. Фразалық тіркестерде жиі қолданылады.
7. Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз,қос сөз бен қос сөз,фраза мен фраза күйінде ғана емес,бір-бірімен араласқан күйде де жұмсалады.
8. Парафраза-жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру.
9. Мағынасы жағымсыз сөздерді тыңдаушыға жеңілдетіп,жұмсартып жеткізу үшін қолданылады[1;111].
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздер тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды.Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол сөздерді мағына жағынан ұйыстыруға ұйытқы болатын тірек сөз деп таңдалынып алынады.Синонимдік қатардың құрамына екі,кейде одан да көп сөздер енеді.Мысалы:Мені бұрынғы ерім тоқалдыққа алғанда бала үшін алған еді.Бұл мысалдағы тоқал сөзі екінші әйел деген сөзбен синоним.Синонимдік қатарды құрастырушы сөздер бір-бірімен мағыналық жақтан жақын,өзара мәндес болуымен бірге барлығының бір сөз табына қатысты сөздерден синонимдік қатар жасалмайды.Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін,оның қатарына енетін сөздердің барлығы да не бірыңғай зат есім сөздерден,не сын есім немесе бірыңғай етістіктен болуы керек.[9]
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш зерттеген Ә.Болғанбаев синонимдік қатарға енген сөздердің мағыналарын,олардың қолдану дәрежесіне байланысты былай бөледі:
1) Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-біріне сәл жоғары және төмен дәрежеде болуы мүмкін.Синонимдер градация жолымен(бірден-бірге басқыштап) өзгеріп отырады:аяз сөзіне қарағанда үскірік сөзінің мағыналық салмағы күштірек;атқышмерген,апатқырғын.
2) Синонимдердің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады:ұрыссоғыс,мұғалімұстаз.
3) Синонимдер бір-бірінің мағыналарының аз-көбіне қарай ажыратылуы мүмкін: ат-көп мағыналы,ныспы-бір мағыналы.
4) Бір синонимдік қатарда жатқан мағыналас сөздердің біреуі деректі,екіншісі дерексіз болып келеді:маңдайпешене,жүреккөңіл.
5) Синонимдік қатар құрайтын жұптардың біреуі тура мағынада қолданылса,екіншісі ауыспалы мағынада қолданылады:көмейкөмекей.Көмей сөзі ауыспалы мағынада жұмсалады,ал көмекей сөзі тек адамға қатысты тура мағынада жұмсалады.
6)Жаңа атау жасауға қабілетті,қабілетсіздігіне қарай өзгешеленеді:сапаржол,сүрлеужол.С апар,сүрлеу сөздерінің көп жаңа атау туғызу мүмкіндіктері шектеулі болса,жол сөзінің сөз тудыру мүмкіндігі мол
[6; 106].
Синонимдік қатарды құрастырушы сөздер бір-бірімен мағыналық жақтан жақын,өзара мәндес болуымен бірге,барлығының бір сөз табына қатысты сөздерден жасалуы шарт.Әр түрлі сөз табына қатысты сөздерден синонимдік қатар жасалмайды.Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін,оның құрамына енетін сөздердің барлығы да не бірөңкей зат есім сөздерден,не бірөңкей сын есім сөздерден немесе етістік сөздерден болуы керек.Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында бар.Мысалы:
Зат есімдерден болған синонимдер:өң-түр-түс-келбет-пішін- ажар-мүсін-көрік-әлпет-кескін-рең-д идар-шырай;уақыт-мезгіл;мерзім-кез; сабыр-шыдам-төзім және т.б.
Сын есімдерден болған синонимдер:салмақты-сабырлы-байыпты -байсалды-ұстамды;сұлу-әдемі-көрікт і-ажарлы-кескінді-келбетті;күшті-мы қты-әлді-қарулы-қайратты-қажырлы және т.б.
Етістіктерден болған синонимдер:сауығу-жазылу-айығу;жолы ғу-кездесу-ұшырасу;жолығу-кездесу-ұ шырасу;жорамалдау-тұспалдау-болжау- межелеу;әзілдесу-қалжыңдасу және т.б.
Үстеулерден болған синонимдер:таяуда-жуырда-жақында-жу ықта;әрең-әзер-зорға;тез-жылдам-шап шаң-лезде-сәтте және т.б
Тіл-тілде,әсіресе зат есімдер мен сын есімдерден және етістік сөздерден болған синонимдер жиі кездеседі.Бұлай болатындығы әрбір тілдің лексикасындағы сөздердің басым көпшілігі зат есімдер мен сын есімдер және етістік сөздер[8,165].
Синонимдер - әрбір жазушының көркемдік құралы. Жазушы көкірегінде сайрап, әдемі өрнек, сұлу сөзге тұнып тұрған, ұзын сонар ширатылған көркем сөздерді қолдану арқылы шығармасына көрік береді. Тілімізде синонимдердің мол болуы - сол тілдің байлығының, оралымдылығының, көріктілігінің, мәнерлілігінің бірден-бір көрсеткіші. Синоним сөздердің стильдік мәні де ерекше болады.
Тілдегі синонимдср әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазак тіліндегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары бар: 1. Синонимдер көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған Мысалы: көз -- жанар, көз -- әгінек, көз -- бұлак -- бастау -- қайнар, арту -- асу -- озу, арту -- көбею -- молаю т. б. 2. Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: а) аффикстер арқылы: ауыздық -- сулық, басшы -- жетекші жемқор -- паракор, өнім -- түсім, сүтті -- құнарлы, қанағатсыз -- тойымсыз, ажарлау -- өндеу т. б. ә) біріктіру арқылы: ақсақал -- отағасы, еңбакақы -- жалақы, доғабас -- айылбас т. б. б) қосарлау арқылы: жоқ-жігіік -- кедей-кепшік, жарлы-жақы-бай, олқын-толқын -- аумалы-төкпелі, өліп-өшу -- сүйіп-құшу, айналып толғану, .зым-зия -- ұшты күйлі т. б. в) тіркесу арқылы: су -- иіс маи, іш мерез -- жылым құрт, көк ет -- бауыр ет т.б. г) Омонимдер арқылы: тартпа -- суырма; тартпа -- төс айыл -- алдыңғы айыл; табандау -- ұлтандау; табандау -- сіресу- касарысу -- кырсығу -- кыңыраю т. б. 3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) -- жігіт; тағдыр (тәғдир) -- жазмыш; отан (уәтан) -- ел, туған жер; эскер (ғәскәр) -- жасақ кол. шеру, косын, т, б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр (бәһадор) -- ер; дихан (деһан) -- егінші; шэкірт (шагерд) -- оқушы; мейман (меһшн) -- қонақ; сабақ (собәк) -- оқу, т. б. 39 б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) -- өнір -- атырап төңірек -- маңай, баянды (баян) -- түпкілікті -- түрақты жасақ (жасаг) -- әскер, қол, талқы (талқин) -- сарап, шешен соцен, сэцень) -- ділмар -- сөзшсн т. б. в) орыс сөздері арк бөтелке (бутылка) -- шыпы, шөлмек, шен (чин) -- атақ, дәреже, лауазым, кір (гнря) -- таразы, сома (сумма) -- сан„есеп рет (ряд) -- мәртебе т. б. 4. Сннонимдер диалектизмдердіц есебінен жасалгаи. Диалек- тілік синонимдер әдеби тілдегі сөздермен мағыналас, мәндес келуіне қарай екі топқа бөлінеді: а) сырткы тұлғасы бөтен (әдеби тілде кездеспейтін), бірақ әйтеуір бір сөзбен мағынасы үйлес келетін сөздср. Мысалы: аданас -- аталас, ағайындас; атайман өте, тым, аса; атымды -- кұнарлы, шығымды; башалау -- салалау, жіктеу, жекелеу; дәйік -- ұятсыз, арсыз т. б. о) сыртқы тұлғасы таныс (әдеби тілде кездесетін) бірақ білдіретін басқа сөздер. Мысалы: астана -- табалдырык; жар - -- қабырға жедел -- ерегіс, жанжал; көқ -- қыстау, сым -- шалбар,сұлу лату -- піштіру, кестіру; талап -- жұмыс, іс; тага -- нағашы т. б. 5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбсйген Мы-салы: ат ұстар -- ұл, еркек бала; ауыз бастырық - пара,қара халык -- бұқара; еті тірі -- пысык, ширақ; қолы ашық -- береген, мырза; аяқ асгынан -- гайыптан, кенеттен - тосыннап т. б. 6. Синоннмдер табу мен эвфемизмдердің есесінен молайған Мысалы: әулие -- шешек, ит-қүс -- касқыр; жасыл -- жай; қолды болу -- ұрлану, жоғалу; күн байыды -- күн батгы. кешкірді т.б [10,194]
Профессор М.Серғалиев синонимдерді синтаксистік синонимдер тұрғысынан зерттеді.Бұл синонимдер аясының кеңдігін көрсетеді.Ғалым синтаксистік синонимияның бірнеше принциптерін атап көрсетеді.Сондай принциптердің бірі - мағыналық жақындық принципі[4;176].
Профессор А.Б.Салқынбай: Мағыналық арқылы зат не құбылыстың өзі емес,сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады.Табиғаттағы зат,құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті болады.Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып,кейін бұл ұғым бірте-бірте дамиды,жетіледі.Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып,синонимдік,көпмағыналылық,ант онимдік қатарлар қалыптасады - деген пікірі орынды[12;58].Ғалымның халықтық дүниетанымның,уақыттың,сондай-ақ танымның үшеуінің сөз мағынасының тууына әсер ететіндігін де сөз етуінің негізінде шындық жатыр.
Б.Шалабай: Синонимдер көркем шығарма тілінде орынсыз қайталаулар мен мезі шұбаңқылықтардан аулақболу үшін ғана емес,біріншіден және ең бастысы,стильдік қызмет атқарады,мағыналық жүк көтереді.Шығарма тіліндегі экспресивтік пен баяндау дәлдігі синонимдер арқылы жүзеге асады,- дейді [6;82].Кез келген тілдердің тіл байлығының бір көрсеткіші,ғасырлар бойы қалыптасып,ұғымды түрлі атаумен атау үрдісі тілдің байлығының көрсеткіші,тіл сапасының белгісі болып танылады.
Синонимдер тек лексикологияның ғана зерттеу нысаны болып қалмайды.Сонымен бірге ол жасалу жүйесі мен мен жолы жағынан сөзжасаммен,мағыналық құрылымының өзгешелігі жағынан семантика,қолданыс аясы мен мүмкіндігі жағынан стилистикамен,сөйлеу тілінде жұмсалуы жағынан функционалды грамматикамен,тарихи қалыптасуы мен даму жолына байланысты тарихи лексикологиямен де байланысты қарастырыла алады.Бұлай деуіміздің басты себебі,қай тілдегі синонимдер туралы жазылған еңбектерді салыстыра қарастырсақ та, онда синонимдердің сөздік құрам мен сөз байлығының дәрежесін,даму деңгейін көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде бағалануы.
Синонимдердің қолданысы ауызекі тілде де,жазба тілде де бірдей.Сөздің мәнді,нақты,толық түсінікті болуына көбінесе синонимдердің тигізер әсері мол.Бір сөзді сөйлем ішінде бірнеше рет қайталау,әдетте,оның әсерін ғана емес,сонымен бірге әуезділігін де кетіретіні даусыз.Бұл жайында Ф.М.Мұсабекова: синоним көркем әдебиетте де және ауызекі тілде қалыптасады,бір-біріне синоним боп келген әрбір сөздің өзіне тән мағыналық ерекшелігі болады.Ол мағына контексте айқындалады.Көркем әдебиеттегі синоним сөздер бір сөзді қайталап қолдана бермеу үшін,әр ойды толықтырып,нақты айтып жеткізу үшін,шығармадағы кейіпкерлерді жете таныстырып,оның мазмұнын әсерлі етіп беру үшін жұмсалады,-дейді[14;26].
Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды,сонымен қатар мән-мағынасы жағынан үйлес келіп,бірінің орнына бірі балама болып та қолданыла береді.Мұндай құбылыс тіл білімінде фразеологиялық синонимдер деп аталады.Қазақ тілі лексикалық синонимдерге қандай бай болса,фразеологиялық синонимдерге де сонша бай.Бірақ олар өздерінің стильдік,мағыналық ерекшеліктерін сақтап отырады.Мәселен, аза бойы қаза болды,аза бойы тік тұрды,азар да безер болды,ат-тонын ала қашты дегенде мән-мағынасы жағынан бір-біріне жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz