ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ ( МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тілі кафедрасы
Тұрмахан Гүлнәр Әділханқызы
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ (МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
6М011700-қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші_______________________А.О.Т ымболова ф.ғ.к.профессор м.а.
Кафедра меңгерушісі___________________Н.С.Б алтабаева PhD докторы
Қорғауға жіберілді: Хаттама №___ ________________
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ ... ...8
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 18
2.ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1 Азаттық, еркіндік, бостандық ұғымдарының лексика - семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Күлтегін, жыраулар поэзиясындағы Мәңгілік Ел идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
КІРІСПЕ
Тәуелсіздікке қол жеткізген Түркі мемлекеттерінің басты идеясы - тәуелсіздікті баянды ету болатын. Осы орайда, барлық елдің көкейтесті идеялары - сырттағы ірі мемлекеттердің тегеурінді тепкісіне ұшырамай, экономикалық қал-ахуалын көтеріп, ұлттық рухты көтеру болатын. Сонымен қатар, халықты іргелі елдердің қатарына жатқызып, ел іргесін бекітумен қатар терезесін Евразия елдерімен теңестіру идеясы басты мақсатқа айналған болатын. Осы ұлттық идеяның негізінде ұлттық сана қалыптасты. Мұндай идеялардың қалыптасуынан бұрын әр Түркі мемлекеттері түрлі ауыртпалықтарды басынан кешірген. Соның ішінде біздің қазақ халқының елдік, бостандық, отаншылдық, ұлттық сана және тәуелсіздік идеясы бір ғасырдан астам уақытта жоңғарларға қарсы жүргізілген азаттық күрес кезінде туындаған. Қазақ елі ел тәуелсіздігі үшін байқағанымыздай, қаншама ғасыр өз азаттығы үшін алысты, өз мемлекеттік болмысы үшін, жалпы халықтық тұтастығы үшін сыртқы жаумен арпалысып өтті. Біз тәуелсіздігімізді жариялаған 1990 жылдары Қазақ Елінің ішкі, және сыртқы саяси ахуалы қандай күйде болғаны белгілі. 300 жыл бойы басқаның боданында болып, ұлттық экономикасы мен шарушылығы ғана емес, рухани байлығы мен қатар ұлт ретінде жойылып кетудің шақ алдында тұрған едік. Тәуелсіздіктің алғашы жылдары қаншама ауыр болса да, елдің тыныштығын сақтауға қазақстандықтар жұмыла күш салған еді. Биліктегілер елдің көзін ашып, ұлт екенін, халық екенін ұғындырып, мойындатып, еңсе көтеру үшін де біраз жұмыс жасау қажет болған-ды. Осындай жас мемлекеттің саяси жүйесін жаңадан қалыптастырып, мәдениетін, ұлттың тарихын, рухани құндылықтарын көтеру; экономика мен шарушылықты нығайтып, халықтың қал-ахуалын жақсартып тәуелсіздік мүддесіне үйлестіру өте қиын шақ болған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы өтпелі кезеңде Қазақстан билігі- біліктілігі мен төзімділігін, халық-парасаттылығын көрсете білді. Билік ең әуелі елдің бірлігін сақтауға, ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге білек сыбана кірісті. Сонымен қатар билік өзге де халықтарға бар мүмкіншілік те жасап берді. Олардың өз тілінде білім алуларымен қатар, ұлттық құндылықтарын дамытып, жетілдіруге мүмкіндік берді. Елбасымыз Н.Назарбаев 2014 жылы Қазақ халқын Тәуелсіздік мерекесікүнгі салтанатты жыйында құттықтауында: Бұл күніміз тарихи әділет салтанат құрған, бабаларымыздың азаттық үшін күресіп, сол орайда өлшеусіз қанның өтеуі қайт қан ұмыт ылмас ұлы күн. Сырдариямен Есілдің, Алтаймен Атырау дыңарасында еліміздің жылнама сы алтын әріппен жазылған ең ардақты күн. Тәуелсіздік - біздің меншігіміз немесе тарих тың сый емес. Тәуелсіздік - кешегі ата-бабаларымыз дың қасиеті борышы және келешекұрпақтарымыздың алдында ғы зор жауапкерші лік. Біз дер бес, тәуелсіз мемлекет құруға ие болған ие болған 193 мемлекеттің біріміз. Тәуелсіздікті берік ұстап тұру - тәуелсіздікке жетуден де қиын іс. Елімізде тұрақтылық пен татулық ұйып тұрса ғана біз Мәңгілік Тәу
елсіз ел боламыз. Мәңгілік Ел - Тәуелсіздіктің өмірлік философия сы, дейді 1. Осындағы жалпыұлттық Мәңгілік ел идеясына Елбасының 2014 жылғы 11 қараша күні Қазақ стан халқы на арнаған жаңа Нұрлы жол-болашаққа бастаржол атты Жолдауында тәуелсіз дігіміздіңдаму даңғылындағы басты бағдар ретінде тағы да айрықша мән берілді. Тарихы тереңде жатқан Мәңгілік Ел идесы хақында 13 ғасыр бұрын Тоны көк абыз Мәңгілік Ел - күллі Түркі жұртының мұраты деген өс иет қалдыр ған. Байқасаңыз, біздің жалпы ұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры.Мәңгілік Ел идеясын өміршең ететін елдің, ұлттың бірлігі. Осы ұлттың бірлігімен берекесі Қазақстан ның шыққан шыңымен бағындырған ең биік белестерінің діңгегі. Сондайақ, біздің келешек ұрпақ қаманат етер басты байлығымыз осы ел бірлігі болып табылады. Елдің бірлігі мен берекесін сақтау үшін біздің жастарымыз бен келешек ұрпақтарымыз Отанды сүюі керек. Яғни, Отанды сүю дегеніміздің өзі - кешегі бабаларымыздан мирас болып қалған ұлы мұраларымызды қадір леу, оларды көзіміздің қарашығы ндай сақтау,өз үлесімізді қоса отырып, дамыту, кейінгі ұрпақ қа аманатетіп, табыс тау деген сөз. Мәңгілік Ел - жаңа Қазақстандық патриотизм. Өткен тарихымызға деген тағзым,бүгінгі жеткен жетістіктеріміз бен бақытымызға мақтаныш, келешектің гүлденеріне деген сенім осы құдіретті ұғымға сыйып тұр. Жоғарыда атап өткенімдей, Мәңгілік Ел жалпыұлттық идеясы - елдің біріктіруші күші, ешқашанда таусылмайтын қуат көзі. Бұл идея Қазақстан - 2050 Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеннің өзі - Мәңгілік Ел! Және де барша қазақ жұртының құндылығы. Иә, осынау жалпыұлттық құндылықты әрбір азаматтың, келер ұрпақтың бойына сіңіруге тиістіміз, - деп Елбасымыз жолдауында атап өтті 2.
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіздік концептісі бірнеше рет лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде қарастырылды: тәуелсіздік сөзі мағынасының түрлі тілдердегі универсалды элементтері ерекшеленіп алынды, тәуелсіздік-азаттық синонимдік жұп сөздеріне зерттеу жүргізілді, тәуелсіздік концептісінің диахрондық аспектісі, сонымен қатар тәуелсіздік мағынасын көрсету эволюциясы қарастырылды, аталмыш концептісі ұғымы ел - азаттықтың нормативті аумағы құрылымы арқылы түсіндірілді. Алайда, тәуелсіздік концептісінің кейбір аспектілері әлі де зерттеуді қажет етеді. Мысалы, аталмыш концептінің тілдер концептосферасындағы когнитивті мазмұны кешенді және көпаспектілі зерттеуде әлі де анық көрсетілген жоқ. Осыған қоса, тәуелсіздік концептісінің әлеуметтік жіне саяси шарттарының қызмет етуі оның мазмұны құрылымында этноспецификалық ерекшеліктерді туындатады. Қазіргі таңда қарастырылып отырған концепті универсалды және тұлғалық деңгейде аса маңызды роль атқарады. Аталмыш магистрлік диссертацияның өзектілігі тәуелсіздік концептісінің этномәдени маңыздылығымен нақтыланады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Тәуелсіздік концептісінің этномәдени әрі лингвистикалық ерекшелігін талдау. Тәуелсіздік концептісін лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде көптеген ғалым-лингвисттердің еңбектерінде көрсетілген тәуелсіздік сөзінің мағынасының универсалды- семантикалық элементтерінің ерекшелігін анықтау. Бір-бірімен тығыз байланыстағы тәуелсіздік, азаттық, бостандық, егемендік, теңдік, т.б., ұғымдарының лексика-семантиалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу.
Аталған мақсатты орындауда алға қойылған міндеттер:
oo Лингвистика шеңберінде концепт теориясы мен оның құрылымына қатысты теориялық зерттеулер деректеріне талдау жасау;
oo Концептінің құрылымы мен мазмұнын зерттеуде негізгі методологиялық бағыттарды анықтау;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика -семантикалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу;
oo Іріктелген бірліктерге компонентті талдау жасау;
oo Талдау негізінде лексика -семантикалық өрістерге талдау жасау;
oo Концептінің лингво-мәдени ерекшелігін қарастыру;
oo Үйлесімін тапқан лексика-семантикалық өрістерде бейнеленген тәуелсіздік құбылыстарының мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерін табу.
oo Мәңгілік Ел идеясының Күлтегін жазбаларындағы құндылықтарын зерттеу.
Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы:
oo Тәуелсіздік концептісінің танымдық үлгісі лингвомәдениеттану және тарихи деректер негізінде көпаспектілі құбылыс ретінде ұсынылды;
oo Тәуелсіздік концептісі аспектілерінің компоненттері теориялық тұрғыдан тұжырымдалып, жүйелі түрде талданды;
oo Тәуелсіздік концептісінің унверсиалды компоненттері менталдық дүниетанымдық құбылыс ретінде айқындалды.
Жұмыстың зерттеу әдістері: теориялық (зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдістемелік зерттеулер мен әдебиеттерді талдау), эмпирикалық (сауалнама, бақылау, педагогикалық эксперимент), нәтижелерді талдаудың статистикалық әдістері (салыстыру, қорытындылау, бірыңғай сұрыптау әдісі, талдау, өңдеу). Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жұмыс когнитивтік, әлеуметтік, функционалдық зерттеулердің дамуына үлес қосқан социолингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика және тарихи деректердегі тұжырымдарға сүйеніп дәйектелді. Концепт теориясы мен өріс ұғымдарына қатысты тұжырымдамаларының барлығы Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, С.Аскольдов-Алексеев, сынды шетелдік зерттеушілерге, сонымен қатар, Ш.Жалмаханов, А.Ислам секілді отандық ғалымдардың тұжырымдарымен сабақтасады. Тәуелсіздік концептсінің семантикалық өрісіне жататын Еркіндік концептісіне қатысты тұжырымдамалар М.Минский, А.Солохина тәрізді шетелдік ғалымдар еңбектерінің негізінде берілді. Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
oo Мәңгілік Ел идеясын ұрпақтан ұрпаққа жалғастырудың тиімділігі тілдік деректер арқылы бағамдалды; теориялық бағыттан дәлелденді;
oo Орхон ескерткіштеріндегі тасқа қашалып жазылған өсиетнамалардың мән-мағынасы, түпкі ойы анықталып берілді;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика - семантикалық ерекшелігі ұлттық код аясында айқындалды;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика-семантикалық өрісі айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы:Диссертация нәтижесінде алынған теориялық және эмпирикалық материалдар қоғамдық пәндерді оқытуда, Қазақтану оқу курстарында пайдалануға болады.
Жұмыстың зерттеу нысаны: Тәуелсіздік концептісі мен Мәңгілік ел идеясының ежелгі түркілік танымдағы концептуалды сипатын айқындау.
Зерттеудің сарапталып сыннан өтуі: зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары бойынша отандық ғылыми басылымдарда 3 ғылыми еңбек жарияланды. Соның ішінде 1 мақала Білім Айнасы Республикалық ғылыми-танымдық журналында, Тәуелсіздік таңы - Мәңгілік! атты мақала жарияланды. Алматы, 2017. 2-мақала Білім Times Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журналында XI Құрышжанов оқулары: Ұлы Дала құндылықтары - Түркі әлемі жастарын біріктіруші фактор атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында Мәңгілік ел идеясының лингвистикалық ерекшелігі атты мақала жарық көрді. Алматы, 2018. 3-мақала Ұлттық код - ұрпақ құндылығы тақырыбында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналының №3 санында (баспада).
Зерттеу нәтижелері:диссертация тақырыбы саласында басылым көрген отандық және шетел зерттеушілерінің еңбектеріне, ҚР білім және ғылым министрлігінің білім беру жүйесі бойынша жариялым көрген ресми және нормативтік құжаттарына (бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары және т.б.) мерзімді баспа материалдарына талдау жасалды.
Зерттеудің ғылыми болжамы:Егер жастардың, келер ұрапақтың ел бірлігі, елдің тыныштығы - елдің тұрақтылығы мен Мәңгілік Тәуелсіз боларын бойларына сіңірсек және оларға Отанды сүю - елдің алдындағы борышы екенін ұғындырсақ, онда жастардан бәсекеге қабілетті, отансүйгіш, ата-баба өсиетіне, құндылықтарымызға берік болып, дамытатын ұрпақ қалыптастыратын едік, себебі жас ұрпақ - тамыры терең Мәңгілік елді қалыптастырушы, олар тәуелсіздігімізді мәңгі ете алады.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: зерттеу кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы
Қоршаған ортадағы құбылыстарды тілдік жүйеде бейнелеу мәселелерін зерттеу құбылысы арқылы тіл білімінде концепт термині пайда болған. Концепт термині тіл аясы ндағы мәселеле ргеқатысты пайдалан удыөткен ғасырдың бірінші жарты сында тұңғыш рет орыс философы С.А. Аскольдов ұсынған. Ол Канцэпт и слово атты еңбегінде концептін былай ұғындырады: Шығу тегі бір дей сандағанзат тарғақатыстыой процес ініңорнын басатын ойдағы түсінік [45,12].Осымен сабақтас тырып, В.З. Демьянков, Ю.С. Степанов (1-кестеде) ұғым мен концепт інің аражігін ажырата қарастырады. Концепт терминін зерттеуші ғалымдардың әрқайсысы әр түрлі қарастырады. Мысалы, В.Н.Телия Концепт деген іміз белгілібір обьект туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама берсе [9, 17], ал, ғалым В.А.Маслова концепт, ұғым және мағына концепт жүйесін құрайтын бірбірімен тығыз байланысты, ажырамас ұғымдар болып табылатынын дәлелдеген [10,23].Ғалым А.Вежбицкая болса, концептіні адам ның әлем туралы тиянақ талғанмәдени түсінік тері бейне ленгенжәне атаулары бар ғалам ның тіл дік бейнесі ретінде тан идыда,концепт - бұл ақи қат әлем і туралыадам ныңмәдені-шартты түсінігін бейнелейтін идеалдыәлемнің объектісі,- деген ой қалыптастырады. [15, 7-8]. Концепт термині нің теория лықнегіздері Д.С. Лихачев [15,3,9], Е.С. Кубрякова, В.А. Маслова, А.Я. Гуревич А. Вежбицкая т.б. зерт теу еңбек теріндеқарастырылып, олар дың концепт жайлы ойтұжырымдар ыконцептіні құрылымы наенетін сөздер дің мағыналық жақтан өз араүйлесе келіп, негіз гіөзк - тірек сөздің аясына шоғыр лануынан туындайтындығын дәлел дейді. Қазақтіл білімін де концепт термин і С.Жапақов[12,28], М. Күштаева, Ш.Елемесова [18, 27], А. Ислам, т.б. зерттеуші лердіңеңбек теріндеәр қырынан зертте леді. М.Т.Күштаева:Концепт пен ішкі форма термин дерінің мәнінажырату қиын. Бұлтерминдер сөздердің алғашқы мағынасын, ұлттық мәдени тіл дікқұбылыс тың ерекшел ігін түсіндір удің кілті болып табылады. Олардың айыр маш ылық тарысақта луы мен қызметінде. Сөздің ішкі формасы жоғалып кете алады, ал концеп әр қашан сөз бен бірге өмір сүреді. Сондықтан, концепт қатар ы тұрақты,- дейді [33,24].
Кесте 1 - Концептінің лингвистикадағы бағыттары:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Концепт - бұл кез-келген ұғымемес, бұл адам ның әлем діккөз қарасымен әлемнің концепт уалдыбейне сінің маңызды әрі күр делі элемент. Дүние нің тілдік бейнесінұлттық мәдени ет контекс інде қарастырған қазақтіл білім інде ҚазХҚжӘТУ университетінің шетел тілдері педагогикалық факультетінің деканы, ф.ғ.д. Айбарша Ислам ның пікірі нше:Концепт деген іміз ұлт тық дүниетаным ныңықшамда, терең мағына лы дүние таным құндылық тарынайқын дайтын тіл де көріністапқан күр делі бірлік [48,439-445]. Тіл - табиғатпен адамзат аралығын да ғысана арқылы бол атынбайла нысты адамдар дың өзара қарым қатынасында бейне лейтін аралық құрал. Әлем де өмірсүре отыр ып адамтек тілмен белгі лібір құрал реті нде қамтамасыз етіл меген, бірақ адамүшін жалпы әлем неекені осы тілде негіз делгенжәне онда сипат талады. Тіл бізге әлемді тану ғамүмкін дік береді, мұнда әр жеке адам ның санасы нанжоғары тұратын көзге көрінер ліктейбол ады. Лингвистика ныңнегізгі категория сы - концепт бір нешетүрге бөлінеді. 1.Жеке тұлға лық концепті лер деген іміз - белгілібір тұлға ның не месе автор дыңжеке қолтаңба сына тәнтірек мағына лар. 2.Ал адамдар дыңжас ерекше ліктеріне тән концепт ілер тобы соладам санасы ның жасы нақарай дамуы н, соларқылы әлемді, қоршағанортаны қабылдау ын көрсет еді. 3.Жалпы ұлт тық концепті лерсол ұлт тың танымы, талғамы, өмір лік тәж ірибесін,пара сатпайым ын, ұлттықерекшелік терін сипат тайтынсөз дер тобынқұрайды. Сонымен қат ар әрбірконцепт адам санасы ның даму ерекше лігіне байланысты, қоғамның өзгер іп, өркендеуіне байла нысты бірнеше қабат тардан тұрады. Сонымен қатар концептілердің негізгі қабаты жалпыұлттық сипатты қамтып, қосымша қабаты - семантикалық өріс шеңберіндегі концептілерді құрайды [16,80]. Жоғарыдағы ғалымдар дың пікір лерін саралайкеле, концептініңұғымнан басты айырма шылығы ұғымда энциклопедия лық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнанкең мағынаға ие. Ұғым ғылымибілімнің нәтиже сін берсе, концепттің сөздік тегі мағынасымен қатар, алғашқы этимология сы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған, оның қазіргі заман ассоциациясын, бағалауын жинақтаған көп қабатты құрылым. Демек концептұғымдық ақпарат тан басқапсихологиялық, этимология лық, прагматика лық, мәдени ақпарат тарды да білдіреді . Қазіргі тілбіліміндегі зерттеу лер нәтижесімен анықтама лардысараптай келіп, біздің ойымыз ша, когнитивтіклингвистиканы тіл білім інің антропо өзектік бағытқа сүйен генсаласыдеп түсінуге болатынсияқты. Қазіргітіл білімін дегі зерттеу лердеқарастырылып жүрген жаңабағыт тың бірі тілмен мәдениет байланысы на арналған. Көптеген зерттеу еңбек терінде тілдегіұлттық танымды, ұлттықрухты, ұлттық құндылық тарды дамыт уға бағытталған жұмыс тар сөзболып келеді. Бірқатар зерттеуші лер тіл мәдениет ті танытушы құрал ғанаемес, тілдің бойында оның (мәдениеттің) арқауынқұрап, негізін қалай тын ұлттықрухтың ізін айқын дап тұратын ұлыкүш. Ұлттық мәдениет тің тірегі тілде. Қазақхалқының этностық, ұлттықмәдениеті, негізінен тілде көріністапқан. Осы орай да тіл ұлттық болмысы менқалып тасқан төл мәдениетіміз сақталғаннегізгі көздердіңбірі екенін айтады. Ономаст-ғалым А.Жартыбаев: Бүгінгі таңда тілбілімінің дамуы түрлібағыт тармен ерекшелену де, яғни лингвистика бір неше бағыттағы лингвистикалық зертте улер ағымдарынбіріктіретін антропоцентр истікұстаным арқылы өрісін кеңжайып, даму үстінде. Тілбірлік терінің сансалалы қызметін, лингво мәдени табиғатын, тілдің санамен, таным үрдістер імен байланы сын, көрінісін адаммен, яғни белгілібір этника лық қауым өкілімен қатыс ты қарастыру қазіргі тіл танымның басты, үстем бағыты, ұста нымы екендігіанық,- деп жаз ады [21,6-7]. Мемлекеттік саяси жүйені жаңғырту үдерістері, яғни рухани жаңғырту бағдарламасы арқылы қазақ қоғамындағы ескі құндылықтар мен жаңа құндылықтарды енгізуде. Елбасымыздың мақаласы қоғамдық сананы жаңғырту мен ұлттық идеологиялық бірлестікті жетілдіру бағытын қамтиды [82,2]. Елбасымыз сұхбатында: Қазақтың қазақ тығының бастыбелгісі қазақша сөйлеу. Үйдеде, түздеде. Баласыменде, немересіменде. Досыменде, туысыменде. Бажасыменде, құдасыменде. Текосыны жасаған адамның өз анатілін өркендетуге өзінің титтейде бол са үлесін қоса алады... Осы 17 жылдыңішінде орыс тілді қазақтар өзінің ана тілін үйренуге міндетті еді. Бұл талап ешқандай даадам құқығына қолсұғу ретінде қарал мауғатиіс. Бұл - парыз. Перзенттікпарыз. Адамдықпарыз [86,5], - деп әрбір қазақ азаматына ұлттың алдындағы азаматтық парызын айқындап берген. Орыс тілділеніп кеткен кейбір қазақ азаматтарының санасына бұл сөздерден артық сөз жоқ деп білем. Күнделікті өмірде де, әлеуметтік желілерде де қазақ азаматтары орыс тілділерді ана тілінде сөйлеуге тәрбиелеп келеді. Бірақ, бұл мәселеге ой толғап, мән беріп жүргендер бірең - сараң. Одан әрі Елбасымыз:Менің елбасшы ретіндеде, қазақ ретіндеде парызым қазақтілін өсіріпөркен дету... Қазақелі бар да, қазақтілі де болады. Өседі. Өркен дейді. Мен Қазақстан ның болашағы - қазақ тілінде деген сөзімді тағы қайта лағымкеледі.Қазақтіліне қамқорлықжасау менің перзенттікте, президенттікте парыз ым, - деген болатын. Бұл - Елбасы мыздың жүрек жарды сөзі, мәңгілік ұстаным ы, азаматтықкөзқарасы [84]. Үшжүз жыл бойы қазақхалқы Ресейдің отар болды. Сондағы империя тілінің әсері мен қуаты осы уақытқа дейін сақталуда.
1. Қазақхалқының 40%- ы орыстілінде сөйлейді.
2. Қазақстан Республикасы халқының 26 %-ы орыстар.
3. Қазақстандағы басқа ұлттардың диаспоралары орыстілінде сөйле йді.
Орыстілі біз үшін ғылым мен техника тілі. Бұлардың бәрі де - қоғамның қажеттілігі [85,20]. Қазақ ұлты өзжерінде, өзелінде,өзінің тәуелсіз мемлекет інде өгейбаланың күйін кешіп отырғаны өтірік пе? Соның бір себебі тәуелсіз қазақ ұлтыемес, қазақстан дықтар бол ып отыр ғаныда рас дүние. Одан бөлек Конституция бойы нша мемлекет тік мәртебеге иеболған ана тіліміз дің сонғы он жылдықтағы қалінің мүшкілболып отырғаны да көп нәрсені аңғартады. Жас болсада үлкен көлемді жері бар , мемлекеттік туы бар, ана тілі бола тұра, Қазақ елінің БАҚ атаулылары мемлекеттік тілде небары 15 пайызы ғана сөйлейді екен. Бұл-қасірет пе, қасірет! [69,41] Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында қазіргі қазақ қоғамының алдына үлкен, айрықша маңызды мәселелерді қойған. [83,1] Абай Құнанбаев өзінің әлемге әйгілі Ғақылия сөздері арқылы қазақ халқын XX ғасырға дайындаса, Нұрсұлтан Назарбаев ел-жұртын XXI ғасырға даярлаудың жолын нұсқап көрсеткен. Біз ұлттық код-тілде деп отырмыз ғой, иә ол солай. Орыстілді, орыстанып кету деп отырғанымыз - өз тілімізді құрметтемей, бір ауыз сөзін білмейтін қазақ азаматтарына қатысты. Орыс тілін білу - қазіргі заманның талабы. Ғылым-білімді үйрену үшін орыс тілмен қатар ағылшын тілін де білгеніміз абзал. Осыған орай Абай атамыздың айтқаны бар: Мал тапса, қарынтояды. Онансоң, білім түгілөнер керекекен. Соны үйренейін, небалама үйретейіндеп ойына жақсытүседі. Оры сша оқу керек, хикметте, малда, өнерде, ғылымда - бәрі орыс та тұр. Зарлар ынан қашықболу, пайдасына ортақ болу ға тілін, оқуын, ғылымынбілмек керек. Оның себебі ,олар дүниенің тілінбілді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көк ірек - көзің ашылады, - деп айтқан Абай. Тағы бір сөзінде Орыстың ғылымы, өнері - дүниеніңкілті, оны білгенгедүние арзанырақ түседі дейді. Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұныкөріп және үйренуші лер көбей се, ұлық сыған орыс тардың жұртқабірдей заны болмаса, зансыз қорлығына көнбеседік. Қазаққа күзет ші болайындеп, бізде ел болып, жұртбілгенді біліп, халық қатарына қосылу дың қамынжейік деп ниеттеніп үйренукерек, - дейді Абай [18,5]. Бұл сөздерді ұлы ақын жұртына жауығып айтқан жоқ, жаны ашып айтты. Кемеңгер сол заманның болмысын айта отырып, қазіргі заманның ұрпағына тәрбие болатын көсем сөздерді айтып кеткен. Мұнда біз ұлы ойшыл Абайдың бір ғасырлық даму кезеңін ерте бағдарлап бергенін жоққа шығара алмаймыз. Елбасымыз да халқына солай жол сілтеп, бағыт - бағдар беріп отыр. Ол да Абай сияқты келешектің келбетін елдің бәрінен бұрын байқап отыр.Табысты болудың іргелі, басты факторы білім екенін әр адам тереңінен түсінуі керек, Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында оқу - білім әр уақытта бірінші орында тұруы шарт. Себебі,құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен де биік қоятын ұлт қанатабысқа жете алады,- деуінде астарлы ақиқат, үлкен мағына жатыр. Мұнда ұлы ойшыл Абай атамыз бен ұлы саясаткеріміз Елбасы Н.Назарбевтың ойы бір төңіректен шығып отырғанын байқауға болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы да ғажап емес. Ұлттың мұраты мемлекетіміздің басшысы осыған дейінгі ширекғасырлық сындарлы саясатындағы бір халық,бір ел, бір тағдыр деген ұстанымындағыдай біртұтас ұлт болу [86]. Сонымен қатар, бәсекелік қабілетті арттыру, мәдени және сана ашықтығына ұмтылу, қанымызға сіңген, тамырымызда бүлкілдеген ізгі қасиеттерді қайта түлету, қанағатшылдық, қарапайымдылық, үнемшілдік сияқты болмыс-бітімге қол жеткізу - ұлт мұраты. Әсіресе, ұлттық біртектілікті сақтау, ұлттық кодты жойып алмау деген өзекті мәселелерді зерделеп, айшықтап жеткізіп, көрсетіп беруі Елбасының мақаласының салмағын арттыра түсіреді. Елбасы мұндағы мақаласында жастарымыздың көкірегі ояу, көзі ашық болуын діттейді. Болашақ - жастардың қолында, еліміздің тізгінін ұстар осы жастар деп сана - сезімін оятуда мейлінше көп қайрат - жігерін жұмсайды [83]. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін-өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты теңдесіз дүниесін жариялады. Байқағанымыздай, мақалада ұлттық кодты табу мәселесі ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда [87,45]. Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әрбір ұлттың өз болмысы болады, ал Елбасымыздың айтайын дегені басқаға емес, өзімізге ұқсау. Үлкен - кіші де осыны ұғынып, осы идеологиямен өмір сүруі тиіс. Біздің идеологиямыз - салт - дәстүріміз бен салт-санамыз болып табылады. Ұлттық код - біздің тегіміз, дәстүріміз, тегіміз, әдебіміз, ғұрпымыз, сонымен қатар тарихымыз бен ана тіліміз. Елбасы Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында: Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [21,90], - деп ескертті. Мұнда біз рухани жаңғыру - ұлттық мәдениетіміз бен ұлттық кодымыз сақталмаса жүзеге аса алмайтынын байқаймыз. Яғни, ұлттық код - ұлттық сана мен ұлттық рухтың кемелденуіне, ана тіліміз бен мәдениетімізді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды көзіміздің қарашығындай сақтап, бағалауға, бағалай отырып, жаңғырта дамытуға үндеп отырған іргелі бағдарламалық бағыттағы құжат болып саналады Осындағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [82,1] мақаласындағы кездесетін ұлттық кодтуралы пікіріммен бөліссем. Қазақтың ұлттық коды деп қазақ халқының тумасынан табиғатын, рухани бітімін, жаратылыс негізі мен өмір салтын айқындайтын факторлар деп айтқанымыз жөн болар. Ұлттық код тіл мен әдебиеттің, ұлттық мәдениет пен тарихтың бойында сақталары хақ. Ең әуелі, рухани кодымыздың басты тіні, ұлттың күллі қастерлі ұғымдары мен қасиеттерінің өзегі болып тұрған - ұлттық ана тіліміз деп ойлаймын. Яғни, тіл - ұлттық кодтың күретамыры.Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әлбетте, біз жастар, шетелде білімімізді шыңдайық, күн сайын дамып отырған елдердің жаңа технологияларын меңгерейік, мәдениетін үйренейік, бірақ, біз басты мәселені ұмытпауымыз керек! Ол - ана тілімізді, тарихымызды, мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді білу, құрметтеу. Келешек ұрпақтың бойына осы құндылықтарды сіңірту біздің мойынымызда екенін жадымыздан шығармау. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте, - демеуші ма еді атам - қазақ?! Осы орайда айтарым, қазақ тілі - қазір керек болмай қалды, болашағы жоқ тіл дегенді еститін болдық. Неге? Біздің өз тілімізге неге жанымыз ашымайды? Тіл деген модамен жүретін дүние емес, анам тілі - бабам тілі,-дегендей, ата-бабамыздың тілін өшірсек, қаншама қайраткерлеріміздің, батырларымыздың, ақын-жазушыларымыздың еңбегін жоққа шығарумен тең емес пе? Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады,- деп бекер айтпаған ғой. Ата - бабаларымыз бізге көркем, керемет бай, шұрайлы тіл тастап кетті ғой. Тіл - біздің елдігіміз, дүниетанымымыз, өзіндік бет-бейнеміз. Тіліміз өшпесін десек, өзге ұлт өкілдерімен өзге тілде емес, оларды қазақ тілінде сөйлеуге үйретіп, халқымызға қатал талап қойғанымыз жөн. Ана тіліміз жоғалып кетпес үшін, қадір-қасиетін жоғалтпас үшін Абай атамыз: Еждаһатсыз, михнатсыз, табылмас ғылым сарасы,- демекші тіліміздің қоғамда қолданыста тыс қалмай, жойылып кетпеуі зор еңбекті талап етеді. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін - өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев аталып отырған бағдарламалық мақаласын жариялады. Байқағанымыздай, мақалада "ұлттық кодты табу мәселесі" ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда екені белгілі. Осындағы тіл мәселесі бүгінгі таңда қолға алынуы керек мәселе. Тілді үйренудің талаптарын атап өтер болсақ... "Тіл үйрену - тың игеруден де қиын іс",- демекші Қонысбай Әбіл, тілді үйрену - ынта мен уақыт талап етеді. Ғалымдардың пікірінше, тіл үйрену адам баласына оңтайлы болуы үшін үйреніп отырған тілінде кемінде 300-400 сөз білу керек екен. Бұл зерттеу бойынша түйеріміз, сөзді жаттау - тиімді тәсіл, сол арқылы тіл үйрену процесі оңтайлы болмақ. Жастарға ана тілімізді үйретуде төмендегідей әдіс-тәсілдерді қолданар едім: Мемлекеттік тілімізді оқытуда біз деңгейлеп оқыту теориясын пайдалансақ, қоғамда қазақ тілінің қолданыс шеңбері кеңейтіле түсіп, сауатты сөйлеу қарқынды дамиды, әрі қысқа мерзімде үйреніп шығуға да кепіл. Мемлекеттік тілді үйренушіге диагностикалық тест бойынша көрсеткіш 3 деңгей негізінде жүзеге асады. Олар: жалпы қазақ тілі (А2), академиялық қазақ тілі (В1), іскерлік қазақ тілі(В2); Бірінші "Жалпы қазақ тілі" бөлімінде лексикалық және грамматикалық материалдар ,әрі түрлі дағдылар : оқылым, тыңдалым, сөйлеу дағдылары мен жазу дағдылары деңгейін ұштау жүйесі жүзеге асырылады; Екінші "Академиялық қазақ тілі" В1 деңгейіне сөйлемнің күрделі құрылымдары, ғылыми публицистикалық стилі мен жазбалары, ғылыми терминология тән. Мұнда да 4 дағдыны сөйлеу әрекеті бойынша жетілдіреді. Үшінші "Іскерлік қазақ тілі" бөлімі атап тұрғандай, іскерлік қарым - қатынасқа қажетті іскери кездесулерге дайындық, оны өткізу барысындағы мемлекеттік тілде презентация жасау, іскери хат алмасу, келісімшартқа отыру сынды құзіреттілікті дамытады. [88,13-15] Бұл деңгейлі курстан өту арқылы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері дағдыларды мемлекеттік тілде меңгере алады. Және де, біз ана тілін дамытуды мекеме қызметкерлерінен бастасақ тиімді, себебі, қызметкер қай тілде іс жүргізсе, клиент те сол тілде қарым - қатынас жүргізетіні мәлім. Осылайша біз мемлекеттік тіліміздің қолданыс аясын кеңейте түсіп, жойылып кетпеуіне қарсы тұра аламыз. Мен -- қазақпын мың өліп, мың тірілген, Құшақ жая таныстым сан тілменен. Жаман үйді қонағы билейді деп, Қала жаздап айрылып өз тілімнен. Өзге тілге еліктеп ел болмайсың, Қазағымның артық жоқ өз тілінен,-деген Қайрат Рысқұлбеков. Бұл өлеңнің астары өзге тілге еліктеп, өз ана тілін қадірлемей кеткен қазақ жұртының елін өзге тілге тәуелділіктен сақтауға бастайды. Орыстың ұлы ағартушысы Н.Г.Чернышевский айтқандай Өз Отанына салқын адам бүкіл адамзатқа опа бермейді[66, 61]. Ана тіліміз, салт-дәстүр, мәдениетіміз, әдет-ғұрыпымыз бен тарихымызды біліп, құрмет тұтып, сүйген адам еліміздің көркейіп, дамуына өз үлесін қосуымен тең. Сонда ғана, жастарымыздың алдыменен сана-сезімі әбден жетіліп, отанына деген, туған жерге деген сүйіспеншілігі оянғанда ғана әлемді таныту артық болмас еді. Егерде ұлт болып ұйып, әдет - ғұрпымыз бен салт-дәстүрімізді сақтаймыз десек, жастарымызға, келешек ұрпақтарымызға туған тілімізде тәрбие беруіміз қажет. Туған тілге деген құрмет, мәдениетімізге, ел іргесінің тұтастай болуына әсері зор. Жоғарыда атап өткенімдей, ұлттық код әуелі тілде, сонан соң, мәдениетімізде, салтымыз бен дәстүрімізді, мінезімізді айқындайтын ділде. Қазақтың ұрпағының тағылым мол тарихында рухани әрі мәдени болмысы ізгілік - мейірімділіпен әдіптеліп, қайырымдылықпен шыңдалып, ақыл-парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда адамгершілік, мәдениеттілік, адалдық, инабаттылық, тәрбиелілік, ақыл-парасаттылық, ізгілікпен қатар этикет құндылықтары кеңінен өрістеп, молынан қамтылған. Ұлттық кодта сонымен қатар А.Йассауи, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Баласағұни, А.Байтұрсынұды, Ә.Бөкейханов, М.Қашғари еңбектерінде[19,55-59]әділдік пен парыз астары мен арқауы орасан зор оралымды сөз өрнектерімен халыққа ұғынықты тілмен өрілген. Осында байқадыңыз ба, тіл-мәдениет-ұлт бұлар қосалқы ұғымдар. Бұл қосарланған ұғымдардың негізінде тіл арқылы ұлт мәдениетін тануға бағытталған [85,20]. Ендігі біздің басты мақсатымыз - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі заманның ағысына байланысты өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына келтіру. Елбасымыз Н.Назарбаев атап өткендей, ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың үлгісі бүгінгі азат, егемен қазақ еліне үлгі бола алмайды, өйткені жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [5,6]. Сонымен қатар, қазақ ұлтының бойындағы ұлтшылдық сезімнің қаншалықты екенін осыдан-ақ біле беруімізге болады. Кем дегенде ұлтымыздың елу пайызының бойында ұлтшылдық, ұлтжандылық сезімінің өзі болмаса да, ұшқындары аздап болғанның өзінде, біздің тұтастай ұлт болып қалыптасуымыздың мүмкін емес екенін ұққанымыз жөн. Ұғып қана қоймай, жоғалып бара жатқан құндылықтарымызды жаңғыртып, жас ұрпақтың бойына сіңіртуге ерен еңбек жасалуы қазіргі таңда өте қажет. Байқайсыз ба?! Біз ұлттық код дедік, ұлттық кодтің діңгегі-біздің ана тіліміз, салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыпымыз, мәдениетіміз, тарихымыз, әдебиетіміз бен фольклорымыз дедік. Ал, біздің ата-бабаларымыздың мұраты, асыл арманы - Мәңгілік ел болу еді. Осы мәңгілік ел болудың діңгегі - ұлттық кодты сақтау болып табылады ғой. Ендігі мақсат - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі таңдағы өмірдің талабына сай өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына кетіру болып табылады. Бұл үшін әрбір адамзаттың үлкен талабы мен қажыр-қайраты керек екнін қай-қайсымыз болса да ұғынамыз. Рухани жаңғыру арқылы ұлттық кодымызды қалпына келтіре алсақ, сонда ғана Мәңгілік Ел болуға мүмкіндік туатыны сөзсіз. [5,7]
1.2. Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері. Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап айтқанда Қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түскені мәлім. Бұл мәселе әлі күнге дейін ғылымда өз шешімін толық таппаған, зерттеулер қарама - қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеу жұмыстарын қажет ететін тақырыптардың бірі. Қазақ сөзінің этимологиясы жайлы ғалымдардың пікірі төмендегідей: Орта Азия халқын зерттеуші, ұлты мажар, ағылшын ғалымы Герман Вамбери шығыстанушылардың ішінде алғаш рет: Қазақтар ертеден келе жатқан біртұтас халық[7], - деген пікір ұсынды. Бұл пікірді қолдаған А.Бернштам болды. Сонымен, түрколог А.Бернштам [37, 64-65] ұзақ уақыт бойы қазақ халқының шығу тарихын қазақ атауы хас және сақ екі тайпасының бірлестігінен қассақ этнонимі қалыптасты деп зерттеп, археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесін жазба әдебиеттің деректерімен салыстыра отырып, қазақ сөзі Каспий маңы және сақ тайпаларының бірігуінен пайда болған деген тұжырым жасаған. Қазақтар өзіндік өркениет жасаған біртұтас халық,-деген пікір қалыптастырған. Б.з.д. II ғасырда өмірсүрген Қытай тарих шысы БаньГу Хан тарихы ат ты еңбегінде орта азиялық халықтардыңарасынан се және сай ұлыстар ының барболғанын көр сеткен. Ол ар ГрекБактрия мемлек етін ойранеткен. Кітаптағы егжейтегжей лергеқарағанда, ондасақ тайпа лары туралыжазылған. Айта кетукерек, грек жәнерим тарих шлылары аталған тайпалар туралы сөзеткен Ғалымшығыстан ушы В. Григорьевтың ойын ша,се және сай сөздеріқытай транскрипция сындағы сақтар деген мағынаныбілдіреді. Ғалымайтып кеткендей, бұлтайпа лар Моңғол елінемесе Шығыс тың алыс түкпірі неншықпаған. Олар Әмудариямен Сырдария бойында өмірсүрген. Белгілі ғалым, түркітілінің мама ны В. Радлов көрсеткендей,қазақ сөзі ерікті, тәуелсіз деген мағына ны береді. Ғалым А. Самойлович бұлпікірді жақтаған. Ш. Құдайбердіұлы осыидеяны қолдап,қазақ сөзінің мағына сы өзалдында елболып, еркін жүрген халықдеп толықтырыпжазды. Қазақ ғалым ы Шоқан Уәлиханов қазақ сөзі өте қадірлі сөз, күш ті, мық ты, шабыт ты дегенді білдіреді дейді. Тарих шы Ибн Рузбихан XVI ғасыр дың жазба ларында былай депжазған: Әр жер де қазақ тар өздер інің ер жүрек тілігі, батыр лығы, зоркүшімен белгіліболған. Бұл туралы арабжәне бір қатар өзге тілдерде көпдеректер кездес еді.
Тіл мама ны Т.Жанұзақов қазақ сөзі нің біріншібөлігі - қаз, қас - Орал, Алтай, Кав каз, т.б. түрктілдер тобы нда еркін,ер,жігіт,кісі деген мағына ны білдіретініндәлелдеген. Тарих шы, орта ғасыр ларды зерттеген Н. Мыңжанұлы Алтынтас,Күлтегін,Тоныкөк түркі жазулары нда кездес етін қазғану,қазғандук,қазғант ұтқын,қазғанмасар деген етіс тіктер қажырлы, қайрат жұмсау, күресу, талпын у, еркін дікке ұмтылу, ер лік іс теу, табы сқа қолжеткізу[40,5-7] деген мағына да деп түсіндіреді. Қазақ сөзі нің шығуытуралы ғалым дармен зерттеушілер дің пікірлер ін тұжырым дап, екіқорытынды жасауғаболады: - қазақ сөзі қас және сақ атаулар ының бірігуі неншыққан; - қазақ сөзі ерікті адам де ген мағына ны білдіреді. Қазақ жеріндегі қазақтар (XVIII ғасырдың 70-80 - жылдарына дейін XVIII ғасыр дың соңына қар ай қазақдаласы тұс-тұстан қазақ қоныс тарының жүйесі мен шырматыл ды.[23,136] Ресей империя сындағы онбір казак армия сыныңәскери тобының төрт еуі Орал,Сібір, Орынбор, Жетісу Қазақстан территориясына құр ылып, казак тар 80 жыл бойы қазақ тарға жаза лау соғыс қимыл дарын жүргізді. Осы казактар дың 80 жылдан астам қазақ елін тонау шылық, отар шылдық, шектен шыққан қатыгездігін жа бас бұрын,казактар кім дер,олар дың шыққан тегі, Қазақ станға қашан, қайдан келген, қалай қазақ жер іне орын тепті және жоғар ыда аталған Орын бор,Орал,Сібір,Жетіу әскери құрама лары туралы жеке-жеке қыс қаша тоқта лып өтелік. [72, 622] Қазақтар деген этно ним қайданшықты жәнеоның казактар этнон иміне қандай қатысыбар? Қазақ жүз дері қашанжәне қан дай жағдай ларда пайдаболды? Моңғол шапқын шылығы кезіндеқаз ақтар Отырар ды ерлік пен қорғадыма әлде басыпалуға ерлік пен атсалыстыма? Бұндай сауал даркөп. Және ол ар ға әлі күнге дейін жөнітүзу жауапжоқ. Қазақтанушы лардың өз дері мұны мойын дап отыр. Мысалы, қазақ тар жөні ндегі еңбеделді ағыл шын маманы болыптабылатын, Орта Азия, Шығысжәне Африка жөнін дегі зерттеу орталығы ның дирек торы Ширин Акинердің пікір і мынандай:Қазақ сөзі нің этимология сы әлікүнге дейін құпия қал ып отыр. Халық этимология сы бұлсөздің шығутегін Қаз және ақ, яғни ақ қазежелгі тотем дік символ туралы аңыз бен байланысты рады. Осы мәселе ге орайкөптеген теория лар ұсыныл ғанмен, тарихшы лар мен филолог тар бұданөзге наным ды түсінікбере алмайотыр.Қазақ этнонимі кеңес кезінде ойлаптабылған. Ол барын ша жасан ды, себебі бізөзімізді казах депемес қазақ депатаймыз. Патша лық дәу ір кезі нде бізді Ресей казактары мен шатастырмас үшіналдымен қырғыз-қайсақ депатады, кейінірек қырғыз дейтінболды. Бұлар дың бар лығы сырт тан таңыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тілі кафедрасы
Тұрмахан Гүлнәр Әділханқызы
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ (МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
6М011700-қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші_______________________А.О.Т ымболова ф.ғ.к.профессор м.а.
Кафедра меңгерушісі___________________Н.С.Б алтабаева PhD докторы
Қорғауға жіберілді: Хаттама №___ ________________
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ ... ...8
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 18
2.ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1 Азаттық, еркіндік, бостандық ұғымдарының лексика - семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Күлтегін, жыраулар поэзиясындағы Мәңгілік Ел идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
КІРІСПЕ
Тәуелсіздікке қол жеткізген Түркі мемлекеттерінің басты идеясы - тәуелсіздікті баянды ету болатын. Осы орайда, барлық елдің көкейтесті идеялары - сырттағы ірі мемлекеттердің тегеурінді тепкісіне ұшырамай, экономикалық қал-ахуалын көтеріп, ұлттық рухты көтеру болатын. Сонымен қатар, халықты іргелі елдердің қатарына жатқызып, ел іргесін бекітумен қатар терезесін Евразия елдерімен теңестіру идеясы басты мақсатқа айналған болатын. Осы ұлттық идеяның негізінде ұлттық сана қалыптасты. Мұндай идеялардың қалыптасуынан бұрын әр Түркі мемлекеттері түрлі ауыртпалықтарды басынан кешірген. Соның ішінде біздің қазақ халқының елдік, бостандық, отаншылдық, ұлттық сана және тәуелсіздік идеясы бір ғасырдан астам уақытта жоңғарларға қарсы жүргізілген азаттық күрес кезінде туындаған. Қазақ елі ел тәуелсіздігі үшін байқағанымыздай, қаншама ғасыр өз азаттығы үшін алысты, өз мемлекеттік болмысы үшін, жалпы халықтық тұтастығы үшін сыртқы жаумен арпалысып өтті. Біз тәуелсіздігімізді жариялаған 1990 жылдары Қазақ Елінің ішкі, және сыртқы саяси ахуалы қандай күйде болғаны белгілі. 300 жыл бойы басқаның боданында болып, ұлттық экономикасы мен шарушылығы ғана емес, рухани байлығы мен қатар ұлт ретінде жойылып кетудің шақ алдында тұрған едік. Тәуелсіздіктің алғашы жылдары қаншама ауыр болса да, елдің тыныштығын сақтауға қазақстандықтар жұмыла күш салған еді. Биліктегілер елдің көзін ашып, ұлт екенін, халық екенін ұғындырып, мойындатып, еңсе көтеру үшін де біраз жұмыс жасау қажет болған-ды. Осындай жас мемлекеттің саяси жүйесін жаңадан қалыптастырып, мәдениетін, ұлттың тарихын, рухани құндылықтарын көтеру; экономика мен шарушылықты нығайтып, халықтың қал-ахуалын жақсартып тәуелсіздік мүддесіне үйлестіру өте қиын шақ болған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы өтпелі кезеңде Қазақстан билігі- біліктілігі мен төзімділігін, халық-парасаттылығын көрсете білді. Билік ең әуелі елдің бірлігін сақтауға, ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге білек сыбана кірісті. Сонымен қатар билік өзге де халықтарға бар мүмкіншілік те жасап берді. Олардың өз тілінде білім алуларымен қатар, ұлттық құндылықтарын дамытып, жетілдіруге мүмкіндік берді. Елбасымыз Н.Назарбаев 2014 жылы Қазақ халқын Тәуелсіздік мерекесікүнгі салтанатты жыйында құттықтауында: Бұл күніміз тарихи әділет салтанат құрған, бабаларымыздың азаттық үшін күресіп, сол орайда өлшеусіз қанның өтеуі қайт қан ұмыт ылмас ұлы күн. Сырдариямен Есілдің, Алтаймен Атырау дыңарасында еліміздің жылнама сы алтын әріппен жазылған ең ардақты күн. Тәуелсіздік - біздің меншігіміз немесе тарих тың сый емес. Тәуелсіздік - кешегі ата-бабаларымыз дың қасиеті борышы және келешекұрпақтарымыздың алдында ғы зор жауапкерші лік. Біз дер бес, тәуелсіз мемлекет құруға ие болған ие болған 193 мемлекеттің біріміз. Тәуелсіздікті берік ұстап тұру - тәуелсіздікке жетуден де қиын іс. Елімізде тұрақтылық пен татулық ұйып тұрса ғана біз Мәңгілік Тәу
елсіз ел боламыз. Мәңгілік Ел - Тәуелсіздіктің өмірлік философия сы, дейді 1. Осындағы жалпыұлттық Мәңгілік ел идеясына Елбасының 2014 жылғы 11 қараша күні Қазақ стан халқы на арнаған жаңа Нұрлы жол-болашаққа бастаржол атты Жолдауында тәуелсіз дігіміздіңдаму даңғылындағы басты бағдар ретінде тағы да айрықша мән берілді. Тарихы тереңде жатқан Мәңгілік Ел идесы хақында 13 ғасыр бұрын Тоны көк абыз Мәңгілік Ел - күллі Түркі жұртының мұраты деген өс иет қалдыр ған. Байқасаңыз, біздің жалпы ұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры.Мәңгілік Ел идеясын өміршең ететін елдің, ұлттың бірлігі. Осы ұлттың бірлігімен берекесі Қазақстан ның шыққан шыңымен бағындырған ең биік белестерінің діңгегі. Сондайақ, біздің келешек ұрпақ қаманат етер басты байлығымыз осы ел бірлігі болып табылады. Елдің бірлігі мен берекесін сақтау үшін біздің жастарымыз бен келешек ұрпақтарымыз Отанды сүюі керек. Яғни, Отанды сүю дегеніміздің өзі - кешегі бабаларымыздан мирас болып қалған ұлы мұраларымызды қадір леу, оларды көзіміздің қарашығы ндай сақтау,өз үлесімізді қоса отырып, дамыту, кейінгі ұрпақ қа аманатетіп, табыс тау деген сөз. Мәңгілік Ел - жаңа Қазақстандық патриотизм. Өткен тарихымызға деген тағзым,бүгінгі жеткен жетістіктеріміз бен бақытымызға мақтаныш, келешектің гүлденеріне деген сенім осы құдіретті ұғымға сыйып тұр. Жоғарыда атап өткенімдей, Мәңгілік Ел жалпыұлттық идеясы - елдің біріктіруші күші, ешқашанда таусылмайтын қуат көзі. Бұл идея Қазақстан - 2050 Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеннің өзі - Мәңгілік Ел! Және де барша қазақ жұртының құндылығы. Иә, осынау жалпыұлттық құндылықты әрбір азаматтың, келер ұрпақтың бойына сіңіруге тиістіміз, - деп Елбасымыз жолдауында атап өтті 2.
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіздік концептісі бірнеше рет лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде қарастырылды: тәуелсіздік сөзі мағынасының түрлі тілдердегі универсалды элементтері ерекшеленіп алынды, тәуелсіздік-азаттық синонимдік жұп сөздеріне зерттеу жүргізілді, тәуелсіздік концептісінің диахрондық аспектісі, сонымен қатар тәуелсіздік мағынасын көрсету эволюциясы қарастырылды, аталмыш концептісі ұғымы ел - азаттықтың нормативті аумағы құрылымы арқылы түсіндірілді. Алайда, тәуелсіздік концептісінің кейбір аспектілері әлі де зерттеуді қажет етеді. Мысалы, аталмыш концептінің тілдер концептосферасындағы когнитивті мазмұны кешенді және көпаспектілі зерттеуде әлі де анық көрсетілген жоқ. Осыған қоса, тәуелсіздік концептісінің әлеуметтік жіне саяси шарттарының қызмет етуі оның мазмұны құрылымында этноспецификалық ерекшеліктерді туындатады. Қазіргі таңда қарастырылып отырған концепті универсалды және тұлғалық деңгейде аса маңызды роль атқарады. Аталмыш магистрлік диссертацияның өзектілігі тәуелсіздік концептісінің этномәдени маңыздылығымен нақтыланады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Тәуелсіздік концептісінің этномәдени әрі лингвистикалық ерекшелігін талдау. Тәуелсіздік концептісін лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде көптеген ғалым-лингвисттердің еңбектерінде көрсетілген тәуелсіздік сөзінің мағынасының универсалды- семантикалық элементтерінің ерекшелігін анықтау. Бір-бірімен тығыз байланыстағы тәуелсіздік, азаттық, бостандық, егемендік, теңдік, т.б., ұғымдарының лексика-семантиалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу.
Аталған мақсатты орындауда алға қойылған міндеттер:
oo Лингвистика шеңберінде концепт теориясы мен оның құрылымына қатысты теориялық зерттеулер деректеріне талдау жасау;
oo Концептінің құрылымы мен мазмұнын зерттеуде негізгі методологиялық бағыттарды анықтау;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика -семантикалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу;
oo Іріктелген бірліктерге компонентті талдау жасау;
oo Талдау негізінде лексика -семантикалық өрістерге талдау жасау;
oo Концептінің лингво-мәдени ерекшелігін қарастыру;
oo Үйлесімін тапқан лексика-семантикалық өрістерде бейнеленген тәуелсіздік құбылыстарының мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерін табу.
oo Мәңгілік Ел идеясының Күлтегін жазбаларындағы құндылықтарын зерттеу.
Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы:
oo Тәуелсіздік концептісінің танымдық үлгісі лингвомәдениеттану және тарихи деректер негізінде көпаспектілі құбылыс ретінде ұсынылды;
oo Тәуелсіздік концептісі аспектілерінің компоненттері теориялық тұрғыдан тұжырымдалып, жүйелі түрде талданды;
oo Тәуелсіздік концептісінің унверсиалды компоненттері менталдық дүниетанымдық құбылыс ретінде айқындалды.
Жұмыстың зерттеу әдістері: теориялық (зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдістемелік зерттеулер мен әдебиеттерді талдау), эмпирикалық (сауалнама, бақылау, педагогикалық эксперимент), нәтижелерді талдаудың статистикалық әдістері (салыстыру, қорытындылау, бірыңғай сұрыптау әдісі, талдау, өңдеу). Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жұмыс когнитивтік, әлеуметтік, функционалдық зерттеулердің дамуына үлес қосқан социолингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика және тарихи деректердегі тұжырымдарға сүйеніп дәйектелді. Концепт теориясы мен өріс ұғымдарына қатысты тұжырымдамаларының барлығы Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, С.Аскольдов-Алексеев, сынды шетелдік зерттеушілерге, сонымен қатар, Ш.Жалмаханов, А.Ислам секілді отандық ғалымдардың тұжырымдарымен сабақтасады. Тәуелсіздік концептсінің семантикалық өрісіне жататын Еркіндік концептісіне қатысты тұжырымдамалар М.Минский, А.Солохина тәрізді шетелдік ғалымдар еңбектерінің негізінде берілді. Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
oo Мәңгілік Ел идеясын ұрпақтан ұрпаққа жалғастырудың тиімділігі тілдік деректер арқылы бағамдалды; теориялық бағыттан дәлелденді;
oo Орхон ескерткіштеріндегі тасқа қашалып жазылған өсиетнамалардың мән-мағынасы, түпкі ойы анықталып берілді;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика - семантикалық ерекшелігі ұлттық код аясында айқындалды;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика-семантикалық өрісі айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы:Диссертация нәтижесінде алынған теориялық және эмпирикалық материалдар қоғамдық пәндерді оқытуда, Қазақтану оқу курстарында пайдалануға болады.
Жұмыстың зерттеу нысаны: Тәуелсіздік концептісі мен Мәңгілік ел идеясының ежелгі түркілік танымдағы концептуалды сипатын айқындау.
Зерттеудің сарапталып сыннан өтуі: зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары бойынша отандық ғылыми басылымдарда 3 ғылыми еңбек жарияланды. Соның ішінде 1 мақала Білім Айнасы Республикалық ғылыми-танымдық журналында, Тәуелсіздік таңы - Мәңгілік! атты мақала жарияланды. Алматы, 2017. 2-мақала Білім Times Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журналында XI Құрышжанов оқулары: Ұлы Дала құндылықтары - Түркі әлемі жастарын біріктіруші фактор атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында Мәңгілік ел идеясының лингвистикалық ерекшелігі атты мақала жарық көрді. Алматы, 2018. 3-мақала Ұлттық код - ұрпақ құндылығы тақырыбында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналының №3 санында (баспада).
Зерттеу нәтижелері:диссертация тақырыбы саласында басылым көрген отандық және шетел зерттеушілерінің еңбектеріне, ҚР білім және ғылым министрлігінің білім беру жүйесі бойынша жариялым көрген ресми және нормативтік құжаттарына (бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары және т.б.) мерзімді баспа материалдарына талдау жасалды.
Зерттеудің ғылыми болжамы:Егер жастардың, келер ұрапақтың ел бірлігі, елдің тыныштығы - елдің тұрақтылығы мен Мәңгілік Тәуелсіз боларын бойларына сіңірсек және оларға Отанды сүю - елдің алдындағы борышы екенін ұғындырсақ, онда жастардан бәсекеге қабілетті, отансүйгіш, ата-баба өсиетіне, құндылықтарымызға берік болып, дамытатын ұрпақ қалыптастыратын едік, себебі жас ұрпақ - тамыры терең Мәңгілік елді қалыптастырушы, олар тәуелсіздігімізді мәңгі ете алады.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: зерттеу кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы
Қоршаған ортадағы құбылыстарды тілдік жүйеде бейнелеу мәселелерін зерттеу құбылысы арқылы тіл білімінде концепт термині пайда болған. Концепт термині тіл аясы ндағы мәселеле ргеқатысты пайдалан удыөткен ғасырдың бірінші жарты сында тұңғыш рет орыс философы С.А. Аскольдов ұсынған. Ол Канцэпт и слово атты еңбегінде концептін былай ұғындырады: Шығу тегі бір дей сандағанзат тарғақатыстыой процес ініңорнын басатын ойдағы түсінік [45,12].Осымен сабақтас тырып, В.З. Демьянков, Ю.С. Степанов (1-кестеде) ұғым мен концепт інің аражігін ажырата қарастырады. Концепт терминін зерттеуші ғалымдардың әрқайсысы әр түрлі қарастырады. Мысалы, В.Н.Телия Концепт деген іміз белгілібір обьект туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама берсе [9, 17], ал, ғалым В.А.Маслова концепт, ұғым және мағына концепт жүйесін құрайтын бірбірімен тығыз байланысты, ажырамас ұғымдар болып табылатынын дәлелдеген [10,23].Ғалым А.Вежбицкая болса, концептіні адам ның әлем туралы тиянақ талғанмәдени түсінік тері бейне ленгенжәне атаулары бар ғалам ның тіл дік бейнесі ретінде тан идыда,концепт - бұл ақи қат әлем і туралыадам ныңмәдені-шартты түсінігін бейнелейтін идеалдыәлемнің объектісі,- деген ой қалыптастырады. [15, 7-8]. Концепт термині нің теория лықнегіздері Д.С. Лихачев [15,3,9], Е.С. Кубрякова, В.А. Маслова, А.Я. Гуревич А. Вежбицкая т.б. зерт теу еңбек теріндеқарастырылып, олар дың концепт жайлы ойтұжырымдар ыконцептіні құрылымы наенетін сөздер дің мағыналық жақтан өз араүйлесе келіп, негіз гіөзк - тірек сөздің аясына шоғыр лануынан туындайтындығын дәлел дейді. Қазақтіл білімін де концепт термин і С.Жапақов[12,28], М. Күштаева, Ш.Елемесова [18, 27], А. Ислам, т.б. зерттеуші лердіңеңбек теріндеәр қырынан зертте леді. М.Т.Күштаева:Концепт пен ішкі форма термин дерінің мәнінажырату қиын. Бұлтерминдер сөздердің алғашқы мағынасын, ұлттық мәдени тіл дікқұбылыс тың ерекшел ігін түсіндір удің кілті болып табылады. Олардың айыр маш ылық тарысақта луы мен қызметінде. Сөздің ішкі формасы жоғалып кете алады, ал концеп әр қашан сөз бен бірге өмір сүреді. Сондықтан, концепт қатар ы тұрақты,- дейді [33,24].
Кесте 1 - Концептінің лингвистикадағы бағыттары:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Концепт - бұл кез-келген ұғымемес, бұл адам ның әлем діккөз қарасымен әлемнің концепт уалдыбейне сінің маңызды әрі күр делі элемент. Дүние нің тілдік бейнесінұлттық мәдени ет контекс інде қарастырған қазақтіл білім інде ҚазХҚжӘТУ университетінің шетел тілдері педагогикалық факультетінің деканы, ф.ғ.д. Айбарша Ислам ның пікірі нше:Концепт деген іміз ұлт тық дүниетаным ныңықшамда, терең мағына лы дүние таным құндылық тарынайқын дайтын тіл де көріністапқан күр делі бірлік [48,439-445]. Тіл - табиғатпен адамзат аралығын да ғысана арқылы бол атынбайла нысты адамдар дың өзара қарым қатынасында бейне лейтін аралық құрал. Әлем де өмірсүре отыр ып адамтек тілмен белгі лібір құрал реті нде қамтамасыз етіл меген, бірақ адамүшін жалпы әлем неекені осы тілде негіз делгенжәне онда сипат талады. Тіл бізге әлемді тану ғамүмкін дік береді, мұнда әр жеке адам ның санасы нанжоғары тұратын көзге көрінер ліктейбол ады. Лингвистика ныңнегізгі категория сы - концепт бір нешетүрге бөлінеді. 1.Жеке тұлға лық концепті лер деген іміз - белгілібір тұлға ның не месе автор дыңжеке қолтаңба сына тәнтірек мағына лар. 2.Ал адамдар дыңжас ерекше ліктеріне тән концепт ілер тобы соладам санасы ның жасы нақарай дамуы н, соларқылы әлемді, қоршағанортаны қабылдау ын көрсет еді. 3.Жалпы ұлт тық концепті лерсол ұлт тың танымы, талғамы, өмір лік тәж ірибесін,пара сатпайым ын, ұлттықерекшелік терін сипат тайтынсөз дер тобынқұрайды. Сонымен қат ар әрбірконцепт адам санасы ның даму ерекше лігіне байланысты, қоғамның өзгер іп, өркендеуіне байла нысты бірнеше қабат тардан тұрады. Сонымен қатар концептілердің негізгі қабаты жалпыұлттық сипатты қамтып, қосымша қабаты - семантикалық өріс шеңберіндегі концептілерді құрайды [16,80]. Жоғарыдағы ғалымдар дың пікір лерін саралайкеле, концептініңұғымнан басты айырма шылығы ұғымда энциклопедия лық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнанкең мағынаға ие. Ұғым ғылымибілімнің нәтиже сін берсе, концепттің сөздік тегі мағынасымен қатар, алғашқы этимология сы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған, оның қазіргі заман ассоциациясын, бағалауын жинақтаған көп қабатты құрылым. Демек концептұғымдық ақпарат тан басқапсихологиялық, этимология лық, прагматика лық, мәдени ақпарат тарды да білдіреді . Қазіргі тілбіліміндегі зерттеу лер нәтижесімен анықтама лардысараптай келіп, біздің ойымыз ша, когнитивтіклингвистиканы тіл білім інің антропо өзектік бағытқа сүйен генсаласыдеп түсінуге болатынсияқты. Қазіргітіл білімін дегі зерттеу лердеқарастырылып жүрген жаңабағыт тың бірі тілмен мәдениет байланысы на арналған. Көптеген зерттеу еңбек терінде тілдегіұлттық танымды, ұлттықрухты, ұлттық құндылық тарды дамыт уға бағытталған жұмыс тар сөзболып келеді. Бірқатар зерттеуші лер тіл мәдениет ті танытушы құрал ғанаемес, тілдің бойында оның (мәдениеттің) арқауынқұрап, негізін қалай тын ұлттықрухтың ізін айқын дап тұратын ұлыкүш. Ұлттық мәдениет тің тірегі тілде. Қазақхалқының этностық, ұлттықмәдениеті, негізінен тілде көріністапқан. Осы орай да тіл ұлттық болмысы менқалып тасқан төл мәдениетіміз сақталғаннегізгі көздердіңбірі екенін айтады. Ономаст-ғалым А.Жартыбаев: Бүгінгі таңда тілбілімінің дамуы түрлібағыт тармен ерекшелену де, яғни лингвистика бір неше бағыттағы лингвистикалық зертте улер ағымдарынбіріктіретін антропоцентр истікұстаным арқылы өрісін кеңжайып, даму үстінде. Тілбірлік терінің сансалалы қызметін, лингво мәдени табиғатын, тілдің санамен, таным үрдістер імен байланы сын, көрінісін адаммен, яғни белгілібір этника лық қауым өкілімен қатыс ты қарастыру қазіргі тіл танымның басты, үстем бағыты, ұста нымы екендігіанық,- деп жаз ады [21,6-7]. Мемлекеттік саяси жүйені жаңғырту үдерістері, яғни рухани жаңғырту бағдарламасы арқылы қазақ қоғамындағы ескі құндылықтар мен жаңа құндылықтарды енгізуде. Елбасымыздың мақаласы қоғамдық сананы жаңғырту мен ұлттық идеологиялық бірлестікті жетілдіру бағытын қамтиды [82,2]. Елбасымыз сұхбатында: Қазақтың қазақ тығының бастыбелгісі қазақша сөйлеу. Үйдеде, түздеде. Баласыменде, немересіменде. Досыменде, туысыменде. Бажасыменде, құдасыменде. Текосыны жасаған адамның өз анатілін өркендетуге өзінің титтейде бол са үлесін қоса алады... Осы 17 жылдыңішінде орыс тілді қазақтар өзінің ана тілін үйренуге міндетті еді. Бұл талап ешқандай даадам құқығына қолсұғу ретінде қарал мауғатиіс. Бұл - парыз. Перзенттікпарыз. Адамдықпарыз [86,5], - деп әрбір қазақ азаматына ұлттың алдындағы азаматтық парызын айқындап берген. Орыс тілділеніп кеткен кейбір қазақ азаматтарының санасына бұл сөздерден артық сөз жоқ деп білем. Күнделікті өмірде де, әлеуметтік желілерде де қазақ азаматтары орыс тілділерді ана тілінде сөйлеуге тәрбиелеп келеді. Бірақ, бұл мәселеге ой толғап, мән беріп жүргендер бірең - сараң. Одан әрі Елбасымыз:Менің елбасшы ретіндеде, қазақ ретіндеде парызым қазақтілін өсіріпөркен дету... Қазақелі бар да, қазақтілі де болады. Өседі. Өркен дейді. Мен Қазақстан ның болашағы - қазақ тілінде деген сөзімді тағы қайта лағымкеледі.Қазақтіліне қамқорлықжасау менің перзенттікте, президенттікте парыз ым, - деген болатын. Бұл - Елбасы мыздың жүрек жарды сөзі, мәңгілік ұстаным ы, азаматтықкөзқарасы [84]. Үшжүз жыл бойы қазақхалқы Ресейдің отар болды. Сондағы империя тілінің әсері мен қуаты осы уақытқа дейін сақталуда.
1. Қазақхалқының 40%- ы орыстілінде сөйлейді.
2. Қазақстан Республикасы халқының 26 %-ы орыстар.
3. Қазақстандағы басқа ұлттардың диаспоралары орыстілінде сөйле йді.
Орыстілі біз үшін ғылым мен техника тілі. Бұлардың бәрі де - қоғамның қажеттілігі [85,20]. Қазақ ұлты өзжерінде, өзелінде,өзінің тәуелсіз мемлекет інде өгейбаланың күйін кешіп отырғаны өтірік пе? Соның бір себебі тәуелсіз қазақ ұлтыемес, қазақстан дықтар бол ып отыр ғаныда рас дүние. Одан бөлек Конституция бойы нша мемлекет тік мәртебеге иеболған ана тіліміз дің сонғы он жылдықтағы қалінің мүшкілболып отырғаны да көп нәрсені аңғартады. Жас болсада үлкен көлемді жері бар , мемлекеттік туы бар, ана тілі бола тұра, Қазақ елінің БАҚ атаулылары мемлекеттік тілде небары 15 пайызы ғана сөйлейді екен. Бұл-қасірет пе, қасірет! [69,41] Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында қазіргі қазақ қоғамының алдына үлкен, айрықша маңызды мәселелерді қойған. [83,1] Абай Құнанбаев өзінің әлемге әйгілі Ғақылия сөздері арқылы қазақ халқын XX ғасырға дайындаса, Нұрсұлтан Назарбаев ел-жұртын XXI ғасырға даярлаудың жолын нұсқап көрсеткен. Біз ұлттық код-тілде деп отырмыз ғой, иә ол солай. Орыстілді, орыстанып кету деп отырғанымыз - өз тілімізді құрметтемей, бір ауыз сөзін білмейтін қазақ азаматтарына қатысты. Орыс тілін білу - қазіргі заманның талабы. Ғылым-білімді үйрену үшін орыс тілмен қатар ағылшын тілін де білгеніміз абзал. Осыған орай Абай атамыздың айтқаны бар: Мал тапса, қарынтояды. Онансоң, білім түгілөнер керекекен. Соны үйренейін, небалама үйретейіндеп ойына жақсытүседі. Оры сша оқу керек, хикметте, малда, өнерде, ғылымда - бәрі орыс та тұр. Зарлар ынан қашықболу, пайдасына ортақ болу ға тілін, оқуын, ғылымынбілмек керек. Оның себебі ,олар дүниенің тілінбілді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көк ірек - көзің ашылады, - деп айтқан Абай. Тағы бір сөзінде Орыстың ғылымы, өнері - дүниеніңкілті, оны білгенгедүние арзанырақ түседі дейді. Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұныкөріп және үйренуші лер көбей се, ұлық сыған орыс тардың жұртқабірдей заны болмаса, зансыз қорлығына көнбеседік. Қазаққа күзет ші болайындеп, бізде ел болып, жұртбілгенді біліп, халық қатарына қосылу дың қамынжейік деп ниеттеніп үйренукерек, - дейді Абай [18,5]. Бұл сөздерді ұлы ақын жұртына жауығып айтқан жоқ, жаны ашып айтты. Кемеңгер сол заманның болмысын айта отырып, қазіргі заманның ұрпағына тәрбие болатын көсем сөздерді айтып кеткен. Мұнда біз ұлы ойшыл Абайдың бір ғасырлық даму кезеңін ерте бағдарлап бергенін жоққа шығара алмаймыз. Елбасымыз да халқына солай жол сілтеп, бағыт - бағдар беріп отыр. Ол да Абай сияқты келешектің келбетін елдің бәрінен бұрын байқап отыр.Табысты болудың іргелі, басты факторы білім екенін әр адам тереңінен түсінуі керек, Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында оқу - білім әр уақытта бірінші орында тұруы шарт. Себебі,құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен де биік қоятын ұлт қанатабысқа жете алады,- деуінде астарлы ақиқат, үлкен мағына жатыр. Мұнда ұлы ойшыл Абай атамыз бен ұлы саясаткеріміз Елбасы Н.Назарбевтың ойы бір төңіректен шығып отырғанын байқауға болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы да ғажап емес. Ұлттың мұраты мемлекетіміздің басшысы осыған дейінгі ширекғасырлық сындарлы саясатындағы бір халық,бір ел, бір тағдыр деген ұстанымындағыдай біртұтас ұлт болу [86]. Сонымен қатар, бәсекелік қабілетті арттыру, мәдени және сана ашықтығына ұмтылу, қанымызға сіңген, тамырымызда бүлкілдеген ізгі қасиеттерді қайта түлету, қанағатшылдық, қарапайымдылық, үнемшілдік сияқты болмыс-бітімге қол жеткізу - ұлт мұраты. Әсіресе, ұлттық біртектілікті сақтау, ұлттық кодты жойып алмау деген өзекті мәселелерді зерделеп, айшықтап жеткізіп, көрсетіп беруі Елбасының мақаласының салмағын арттыра түсіреді. Елбасы мұндағы мақаласында жастарымыздың көкірегі ояу, көзі ашық болуын діттейді. Болашақ - жастардың қолында, еліміздің тізгінін ұстар осы жастар деп сана - сезімін оятуда мейлінше көп қайрат - жігерін жұмсайды [83]. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін-өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты теңдесіз дүниесін жариялады. Байқағанымыздай, мақалада ұлттық кодты табу мәселесі ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда [87,45]. Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әрбір ұлттың өз болмысы болады, ал Елбасымыздың айтайын дегені басқаға емес, өзімізге ұқсау. Үлкен - кіші де осыны ұғынып, осы идеологиямен өмір сүруі тиіс. Біздің идеологиямыз - салт - дәстүріміз бен салт-санамыз болып табылады. Ұлттық код - біздің тегіміз, дәстүріміз, тегіміз, әдебіміз, ғұрпымыз, сонымен қатар тарихымыз бен ана тіліміз. Елбасы Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында: Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [21,90], - деп ескертті. Мұнда біз рухани жаңғыру - ұлттық мәдениетіміз бен ұлттық кодымыз сақталмаса жүзеге аса алмайтынын байқаймыз. Яғни, ұлттық код - ұлттық сана мен ұлттық рухтың кемелденуіне, ана тіліміз бен мәдениетімізді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды көзіміздің қарашығындай сақтап, бағалауға, бағалай отырып, жаңғырта дамытуға үндеп отырған іргелі бағдарламалық бағыттағы құжат болып саналады Осындағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [82,1] мақаласындағы кездесетін ұлттық кодтуралы пікіріммен бөліссем. Қазақтың ұлттық коды деп қазақ халқының тумасынан табиғатын, рухани бітімін, жаратылыс негізі мен өмір салтын айқындайтын факторлар деп айтқанымыз жөн болар. Ұлттық код тіл мен әдебиеттің, ұлттық мәдениет пен тарихтың бойында сақталары хақ. Ең әуелі, рухани кодымыздың басты тіні, ұлттың күллі қастерлі ұғымдары мен қасиеттерінің өзегі болып тұрған - ұлттық ана тіліміз деп ойлаймын. Яғни, тіл - ұлттық кодтың күретамыры.Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әлбетте, біз жастар, шетелде білімімізді шыңдайық, күн сайын дамып отырған елдердің жаңа технологияларын меңгерейік, мәдениетін үйренейік, бірақ, біз басты мәселені ұмытпауымыз керек! Ол - ана тілімізді, тарихымызды, мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді білу, құрметтеу. Келешек ұрпақтың бойына осы құндылықтарды сіңірту біздің мойынымызда екенін жадымыздан шығармау. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте, - демеуші ма еді атам - қазақ?! Осы орайда айтарым, қазақ тілі - қазір керек болмай қалды, болашағы жоқ тіл дегенді еститін болдық. Неге? Біздің өз тілімізге неге жанымыз ашымайды? Тіл деген модамен жүретін дүние емес, анам тілі - бабам тілі,-дегендей, ата-бабамыздың тілін өшірсек, қаншама қайраткерлеріміздің, батырларымыздың, ақын-жазушыларымыздың еңбегін жоққа шығарумен тең емес пе? Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады,- деп бекер айтпаған ғой. Ата - бабаларымыз бізге көркем, керемет бай, шұрайлы тіл тастап кетті ғой. Тіл - біздің елдігіміз, дүниетанымымыз, өзіндік бет-бейнеміз. Тіліміз өшпесін десек, өзге ұлт өкілдерімен өзге тілде емес, оларды қазақ тілінде сөйлеуге үйретіп, халқымызға қатал талап қойғанымыз жөн. Ана тіліміз жоғалып кетпес үшін, қадір-қасиетін жоғалтпас үшін Абай атамыз: Еждаһатсыз, михнатсыз, табылмас ғылым сарасы,- демекші тіліміздің қоғамда қолданыста тыс қалмай, жойылып кетпеуі зор еңбекті талап етеді. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін - өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев аталып отырған бағдарламалық мақаласын жариялады. Байқағанымыздай, мақалада "ұлттық кодты табу мәселесі" ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда екені белгілі. Осындағы тіл мәселесі бүгінгі таңда қолға алынуы керек мәселе. Тілді үйренудің талаптарын атап өтер болсақ... "Тіл үйрену - тың игеруден де қиын іс",- демекші Қонысбай Әбіл, тілді үйрену - ынта мен уақыт талап етеді. Ғалымдардың пікірінше, тіл үйрену адам баласына оңтайлы болуы үшін үйреніп отырған тілінде кемінде 300-400 сөз білу керек екен. Бұл зерттеу бойынша түйеріміз, сөзді жаттау - тиімді тәсіл, сол арқылы тіл үйрену процесі оңтайлы болмақ. Жастарға ана тілімізді үйретуде төмендегідей әдіс-тәсілдерді қолданар едім: Мемлекеттік тілімізді оқытуда біз деңгейлеп оқыту теориясын пайдалансақ, қоғамда қазақ тілінің қолданыс шеңбері кеңейтіле түсіп, сауатты сөйлеу қарқынды дамиды, әрі қысқа мерзімде үйреніп шығуға да кепіл. Мемлекеттік тілді үйренушіге диагностикалық тест бойынша көрсеткіш 3 деңгей негізінде жүзеге асады. Олар: жалпы қазақ тілі (А2), академиялық қазақ тілі (В1), іскерлік қазақ тілі(В2); Бірінші "Жалпы қазақ тілі" бөлімінде лексикалық және грамматикалық материалдар ,әрі түрлі дағдылар : оқылым, тыңдалым, сөйлеу дағдылары мен жазу дағдылары деңгейін ұштау жүйесі жүзеге асырылады; Екінші "Академиялық қазақ тілі" В1 деңгейіне сөйлемнің күрделі құрылымдары, ғылыми публицистикалық стилі мен жазбалары, ғылыми терминология тән. Мұнда да 4 дағдыны сөйлеу әрекеті бойынша жетілдіреді. Үшінші "Іскерлік қазақ тілі" бөлімі атап тұрғандай, іскерлік қарым - қатынасқа қажетті іскери кездесулерге дайындық, оны өткізу барысындағы мемлекеттік тілде презентация жасау, іскери хат алмасу, келісімшартқа отыру сынды құзіреттілікті дамытады. [88,13-15] Бұл деңгейлі курстан өту арқылы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері дағдыларды мемлекеттік тілде меңгере алады. Және де, біз ана тілін дамытуды мекеме қызметкерлерінен бастасақ тиімді, себебі, қызметкер қай тілде іс жүргізсе, клиент те сол тілде қарым - қатынас жүргізетіні мәлім. Осылайша біз мемлекеттік тіліміздің қолданыс аясын кеңейте түсіп, жойылып кетпеуіне қарсы тұра аламыз. Мен -- қазақпын мың өліп, мың тірілген, Құшақ жая таныстым сан тілменен. Жаман үйді қонағы билейді деп, Қала жаздап айрылып өз тілімнен. Өзге тілге еліктеп ел болмайсың, Қазағымның артық жоқ өз тілінен,-деген Қайрат Рысқұлбеков. Бұл өлеңнің астары өзге тілге еліктеп, өз ана тілін қадірлемей кеткен қазақ жұртының елін өзге тілге тәуелділіктен сақтауға бастайды. Орыстың ұлы ағартушысы Н.Г.Чернышевский айтқандай Өз Отанына салқын адам бүкіл адамзатқа опа бермейді[66, 61]. Ана тіліміз, салт-дәстүр, мәдениетіміз, әдет-ғұрыпымыз бен тарихымызды біліп, құрмет тұтып, сүйген адам еліміздің көркейіп, дамуына өз үлесін қосуымен тең. Сонда ғана, жастарымыздың алдыменен сана-сезімі әбден жетіліп, отанына деген, туған жерге деген сүйіспеншілігі оянғанда ғана әлемді таныту артық болмас еді. Егерде ұлт болып ұйып, әдет - ғұрпымыз бен салт-дәстүрімізді сақтаймыз десек, жастарымызға, келешек ұрпақтарымызға туған тілімізде тәрбие беруіміз қажет. Туған тілге деген құрмет, мәдениетімізге, ел іргесінің тұтастай болуына әсері зор. Жоғарыда атап өткенімдей, ұлттық код әуелі тілде, сонан соң, мәдениетімізде, салтымыз бен дәстүрімізді, мінезімізді айқындайтын ділде. Қазақтың ұрпағының тағылым мол тарихында рухани әрі мәдени болмысы ізгілік - мейірімділіпен әдіптеліп, қайырымдылықпен шыңдалып, ақыл-парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда адамгершілік, мәдениеттілік, адалдық, инабаттылық, тәрбиелілік, ақыл-парасаттылық, ізгілікпен қатар этикет құндылықтары кеңінен өрістеп, молынан қамтылған. Ұлттық кодта сонымен қатар А.Йассауи, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Баласағұни, А.Байтұрсынұды, Ә.Бөкейханов, М.Қашғари еңбектерінде[19,55-59]әділдік пен парыз астары мен арқауы орасан зор оралымды сөз өрнектерімен халыққа ұғынықты тілмен өрілген. Осында байқадыңыз ба, тіл-мәдениет-ұлт бұлар қосалқы ұғымдар. Бұл қосарланған ұғымдардың негізінде тіл арқылы ұлт мәдениетін тануға бағытталған [85,20]. Ендігі біздің басты мақсатымыз - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі заманның ағысына байланысты өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына келтіру. Елбасымыз Н.Назарбаев атап өткендей, ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың үлгісі бүгінгі азат, егемен қазақ еліне үлгі бола алмайды, өйткені жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [5,6]. Сонымен қатар, қазақ ұлтының бойындағы ұлтшылдық сезімнің қаншалықты екенін осыдан-ақ біле беруімізге болады. Кем дегенде ұлтымыздың елу пайызының бойында ұлтшылдық, ұлтжандылық сезімінің өзі болмаса да, ұшқындары аздап болғанның өзінде, біздің тұтастай ұлт болып қалыптасуымыздың мүмкін емес екенін ұққанымыз жөн. Ұғып қана қоймай, жоғалып бара жатқан құндылықтарымызды жаңғыртып, жас ұрпақтың бойына сіңіртуге ерен еңбек жасалуы қазіргі таңда өте қажет. Байқайсыз ба?! Біз ұлттық код дедік, ұлттық кодтің діңгегі-біздің ана тіліміз, салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыпымыз, мәдениетіміз, тарихымыз, әдебиетіміз бен фольклорымыз дедік. Ал, біздің ата-бабаларымыздың мұраты, асыл арманы - Мәңгілік ел болу еді. Осы мәңгілік ел болудың діңгегі - ұлттық кодты сақтау болып табылады ғой. Ендігі мақсат - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі таңдағы өмірдің талабына сай өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына кетіру болып табылады. Бұл үшін әрбір адамзаттың үлкен талабы мен қажыр-қайраты керек екнін қай-қайсымыз болса да ұғынамыз. Рухани жаңғыру арқылы ұлттық кодымызды қалпына келтіре алсақ, сонда ғана Мәңгілік Ел болуға мүмкіндік туатыны сөзсіз. [5,7]
1.2. Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері. Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап айтқанда Қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түскені мәлім. Бұл мәселе әлі күнге дейін ғылымда өз шешімін толық таппаған, зерттеулер қарама - қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеу жұмыстарын қажет ететін тақырыптардың бірі. Қазақ сөзінің этимологиясы жайлы ғалымдардың пікірі төмендегідей: Орта Азия халқын зерттеуші, ұлты мажар, ағылшын ғалымы Герман Вамбери шығыстанушылардың ішінде алғаш рет: Қазақтар ертеден келе жатқан біртұтас халық[7], - деген пікір ұсынды. Бұл пікірді қолдаған А.Бернштам болды. Сонымен, түрколог А.Бернштам [37, 64-65] ұзақ уақыт бойы қазақ халқының шығу тарихын қазақ атауы хас және сақ екі тайпасының бірлестігінен қассақ этнонимі қалыптасты деп зерттеп, археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесін жазба әдебиеттің деректерімен салыстыра отырып, қазақ сөзі Каспий маңы және сақ тайпаларының бірігуінен пайда болған деген тұжырым жасаған. Қазақтар өзіндік өркениет жасаған біртұтас халық,-деген пікір қалыптастырған. Б.з.д. II ғасырда өмірсүрген Қытай тарих шысы БаньГу Хан тарихы ат ты еңбегінде орта азиялық халықтардыңарасынан се және сай ұлыстар ының барболғанын көр сеткен. Ол ар ГрекБактрия мемлек етін ойранеткен. Кітаптағы егжейтегжей лергеқарағанда, ондасақ тайпа лары туралыжазылған. Айта кетукерек, грек жәнерим тарих шлылары аталған тайпалар туралы сөзеткен Ғалымшығыстан ушы В. Григорьевтың ойын ша,се және сай сөздеріқытай транскрипция сындағы сақтар деген мағынаныбілдіреді. Ғалымайтып кеткендей, бұлтайпа лар Моңғол елінемесе Шығыс тың алыс түкпірі неншықпаған. Олар Әмудариямен Сырдария бойында өмірсүрген. Белгілі ғалым, түркітілінің мама ны В. Радлов көрсеткендей,қазақ сөзі ерікті, тәуелсіз деген мағына ны береді. Ғалым А. Самойлович бұлпікірді жақтаған. Ш. Құдайбердіұлы осыидеяны қолдап,қазақ сөзінің мағына сы өзалдында елболып, еркін жүрген халықдеп толықтырыпжазды. Қазақ ғалым ы Шоқан Уәлиханов қазақ сөзі өте қадірлі сөз, күш ті, мық ты, шабыт ты дегенді білдіреді дейді. Тарих шы Ибн Рузбихан XVI ғасыр дың жазба ларында былай депжазған: Әр жер де қазақ тар өздер інің ер жүрек тілігі, батыр лығы, зоркүшімен белгіліболған. Бұл туралы арабжәне бір қатар өзге тілдерде көпдеректер кездес еді.
Тіл мама ны Т.Жанұзақов қазақ сөзі нің біріншібөлігі - қаз, қас - Орал, Алтай, Кав каз, т.б. түрктілдер тобы нда еркін,ер,жігіт,кісі деген мағына ны білдіретініндәлелдеген. Тарих шы, орта ғасыр ларды зерттеген Н. Мыңжанұлы Алтынтас,Күлтегін,Тоныкөк түркі жазулары нда кездес етін қазғану,қазғандук,қазғант ұтқын,қазғанмасар деген етіс тіктер қажырлы, қайрат жұмсау, күресу, талпын у, еркін дікке ұмтылу, ер лік іс теу, табы сқа қолжеткізу[40,5-7] деген мағына да деп түсіндіреді. Қазақ сөзі нің шығуытуралы ғалым дармен зерттеушілер дің пікірлер ін тұжырым дап, екіқорытынды жасауғаболады: - қазақ сөзі қас және сақ атаулар ының бірігуі неншыққан; - қазақ сөзі ерікті адам де ген мағына ны білдіреді. Қазақ жеріндегі қазақтар (XVIII ғасырдың 70-80 - жылдарына дейін XVIII ғасыр дың соңына қар ай қазақдаласы тұс-тұстан қазақ қоныс тарының жүйесі мен шырматыл ды.[23,136] Ресей империя сындағы онбір казак армия сыныңәскери тобының төрт еуі Орал,Сібір, Орынбор, Жетісу Қазақстан территориясына құр ылып, казак тар 80 жыл бойы қазақ тарға жаза лау соғыс қимыл дарын жүргізді. Осы казактар дың 80 жылдан астам қазақ елін тонау шылық, отар шылдық, шектен шыққан қатыгездігін жа бас бұрын,казактар кім дер,олар дың шыққан тегі, Қазақ станға қашан, қайдан келген, қалай қазақ жер іне орын тепті және жоғар ыда аталған Орын бор,Орал,Сібір,Жетіу әскери құрама лары туралы жеке-жеке қыс қаша тоқта лып өтелік. [72, 622] Қазақтар деген этно ним қайданшықты жәнеоның казактар этнон иміне қандай қатысыбар? Қазақ жүз дері қашанжәне қан дай жағдай ларда пайдаболды? Моңғол шапқын шылығы кезіндеқаз ақтар Отырар ды ерлік пен қорғадыма әлде басыпалуға ерлік пен атсалыстыма? Бұндай сауал даркөп. Және ол ар ға әлі күнге дейін жөнітүзу жауапжоқ. Қазақтанушы лардың өз дері мұны мойын дап отыр. Мысалы, қазақ тар жөні ндегі еңбеделді ағыл шын маманы болыптабылатын, Орта Азия, Шығысжәне Африка жөнін дегі зерттеу орталығы ның дирек торы Ширин Акинердің пікір і мынандай:Қазақ сөзі нің этимология сы әлікүнге дейін құпия қал ып отыр. Халық этимология сы бұлсөздің шығутегін Қаз және ақ, яғни ақ қазежелгі тотем дік символ туралы аңыз бен байланысты рады. Осы мәселе ге орайкөптеген теория лар ұсыныл ғанмен, тарихшы лар мен филолог тар бұданөзге наным ды түсінікбере алмайотыр.Қазақ этнонимі кеңес кезінде ойлаптабылған. Ол барын ша жасан ды, себебі бізөзімізді казах депемес қазақ депатаймыз. Патша лық дәу ір кезі нде бізді Ресей казактары мен шатастырмас үшіналдымен қырғыз-қайсақ депатады, кейінірек қырғыз дейтінболды. Бұлар дың бар лығы сырт тан таңыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz