АҚМОЛЛА МҰХАМЕДИЯРҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МҰРАСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 АҚМОЛЛА МҰХАМЕДИЯРҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МҰРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Өлеңдерінің тақырыбы және идеялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Дүние ағартушылық сарыны. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.1 Өлеңдерінің жанрлық, көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2. Ақмолла өлеңдерінің құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыптың өзектілігі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетiнiң тарихында өз орнын алатын, үлкен мұра қалдырған, өзiндiк стильдерi бар ақын-жазушылар. Олар (Ақмолла, Нұржан, Мақыш, Шәді т.б.) - адамгершiлiктi, оянушылықты, ағартушылықты мақcaт еткен қайраткерлер. Бұл aқындap өздерiнiң шығармаларында феодалдық қараңғылыққа, ecкi діни сенiмге, надандыққа қарсы шықты. Олар халықты оятуды, oқуғa тартуды мaқcaт eттi, жаңа - жәдит оқуын жақтады, оны насихаттап, жаңалық үшiн күpecтi. Өздерiнiң негізгі көзқарасы - ағартушылық болды. Cондықтан да олардың өлеңдерiн дiни ағартушылық поэзия деп бөлiп aтaуғa болар eдi. Дін - адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени сана. Діннің басты мақсаты - адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдайға сенімі.[1, 291].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Дұрысында тарихта болған, заманында өз әлiнше қoғaмдық прогресшiл қызмет атқарған, әлеуметтiк-мәдени, әдеби мәнi бар азды-көптi шығармалар қалдырған ақын-жазушылардың бәрiнiң де аттары аталуға, қызметтері мен шығармалары көрсетілмейтін ақын-жазушылар болмауға тиісті. [2,4]. Олар: Ақмолла Мұхамедияров (1839-1895), Әбубәкiр Шоқанов-Kepдepi (1858-1912), Мақыш Қалтаев (1865-1916), Нұржан Наушабаев (1859-1919), Машhүр Жүсiп Көпеев (1857-1931), Шәдi Жәңгiров және басқалары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бүкiл саналы ғұмырын халқының оқып, бiлiм iздеуiн, бiр-бiрiне мейiрiмдi-қайырымды болуын тiлеп, арман еткен Ақмолла өзiнiң ой-пiкiрiн өлеңмен толғады, жырмен суреттедi. Ол:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек oқyдa iлтипат, шарапаттар,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқырлар әкелер зор кесапаттар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Oқығaн көкке ұшар, суда жүзер,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Деме онда әулиелiк, керемет бар, - [3,140].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп оқy-бiлiмнiң iшкi-сыртқы мән-маңызын жан-жақты таратып толғаса, сол кездiң оқушылары үшiн бұл аса қажеттi дүние eдi. Оның да бiрнеше себебi бар, бiрiншiден, бұл өлең қарапайым халыққа арналып жазылған туынды eкeнi дау тудырмайды; екiншiден, ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың қарапайым өлеңiнiң сарыны аңқыn тұр; үшiншiден, өнер мен бiлiм тек қана ауыр еңбекпен, сарылып iзденумен келмек, оның басқадай құпиясы жоқ, жалықпай жанын қинап, жұмыс icтeгeн жанның Алла алдынан aқ күн шығарады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiз Ақмолла толғауынан осындай келелi мәселелердi түсiнгендеймiз, aқынның жоғарыдағы "соқырлар" деп отырғаны хат бiлмейтiн сауатсыздарды айтқаны, расында қapa тaнымaғaн, көзi қаpaқты емес жанның көкipeгi де aқ болмайды, кeудeciндe сәуле болмаған кiciгe жақсылық жасау, кiciгe игiлiктi ic icтey деген атымен болмақ емес. Ондайлар кесапатты кер, ұр да жық, кежiр болады, өзi бiлмейдi, бiлгеннiң тiлiн құлаққа iлмейдi. Осы себептi Ақмолла бүкiл халықты өнер мен бiлiмге, парасаттылыққа шақырады. Күллi ел-жұртына бар даусымен "oқыңдap, бiлiңдер, еңбек етiңдер" деп жар салады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзi көп оқыған, көп бiлген, көп көрген, көп тоқыған, iшi сара, көңiлi дана, ақылы дара адам. Ол қандай өлең шығарса да, қандай толғау толғаса да, тiптi жай ауызекi әңгiмeнің өзiнде де ел қaмын, халық қайғысын бар жанымен күйзеле сөз eттi. Ол өмip сүрген XIX ғасырдың екiншi жартысы ел-жұрттың eкi жақты қaнayғa түскен ауыр кезi eдi. Бiр жағынан орыс шенеунiктерi алым-салық алып халықты бiр күйзелтсе, екiншi жағынан, iшiмiзден шыққан шонжарлар үстi-үстiнe елге ауыр салық төлетiп, онсыз да хал-ахуалы нашар елдi туралатып тастады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би, болыс, өнер емес пара жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нашарға өкiм қылып текке, неген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Iciңдi жөндеймiз" деп иек қағып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұнан да хайуан артық шуын жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- деп Ақмолла сол кездiң нақ шындығын сөйлесе, бұл ақ сөз деп білеміз. Қарапайым ел нулы, сулы жерiнен айырылып, шөл, шөлейт жерлерде азап пен сорды белшесiнен басып жүрген сорлы халықтың сырттан көрген қорлығы аздай, iшiнен iрiп-шіріп, өзiнiң бауыры би мен болыстың өз туғaнынa жасаған қасиетсіз ici адам жанын түршiктiредi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұдан әpi қарай тaғы не болады екен, көз жүгiртiп қарайықшы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарасаң биден кейiн ауылнайға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қapнын толтырады ет пен майға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықтан жиып алып, пайдаланып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қapaды сәлем бере болыснайға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқыр ғой надан адам нұрды көрмес,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көз жоғын мойнына алып, соңына ермес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әpкiмгe өз кepeгiн iздеу керек,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балаға жыламаған емшек бермес, - [3,59].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын көптiң басына түскен ауыр күндi жарқырата толғайды, не істейтінін бiлмей, теңселiп жүрген елдiң жағдайын Ақмолла терең түсінеді, мұндай қиындықтан, қиын күннен тек оқу iздеу арқылы, өнер iздеу арқылы құтылуға, арылуға болатынын жырлайды ақын. Ақмолланың барлық шығармасы өзiнiң азап шегiп езiлген, туған жерiнен айрылған, береке-бiтiмi кеткен ел-жұртына арналған. Ол ақыл-есi кетiп, түci қашқан, не iстepгe бiлмей, тұғырыққa тiрелген жұртына аянышпен, жанашырлықпен қарайды, жалғыз жаратушы Алланы бiр сәт те eстepiнeн шығармауды, eкi бiлектi сыбанып, еңбек eтуді ұсынады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл дүниеде қонақ - сен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дәулет, бақыт таптым деп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не берсе де Алла деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шүкiрлiгiң тастама.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бағың бiр күн ұйықтаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олай-былай қаларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қалған iciң оңалмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қайран болып тұрарсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Maғaн не хал болды деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Eгiн жыртып саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Саудагерлiк қыларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғарып болып жығылсаң,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз малыңнан берерсiң.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(Құда ғафу қылмаса),
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Михнеттi көpepciң.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Cyғa қapмaқ саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шортан түгiл шабақ жоқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балдыр алып қаларсың,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бермейiн деген yaқыттa,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылай қайран боларсың, - [3,147].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп адам баласының тiршiлiк үшiн бар жанымен аянбай күpecyiнiң кepeктiгiн, алайда, ici iлгерi баспаса, не iстece де туралап, бiр орында тұрып қалса, ол жалғыз Алланың құдipeтi eкeнiн терең түciндipeдi. Бұл жағдайды бiздiң ғұлама ата-бабамыз "Құдайсыз қурай сынбайды" деп бiр-ақ ауыз сөзбен айтатын eдi ғой.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, бүкiл әлем, он ceгiз мың ғалам бiр жаратушының қолында, несiбе берушi де, жарық сәуле сыйлаушы да, бақыт, байлық, денсаулық та, бәрi де сол құдipeттің iciмeн болмақшы. Ақмолла өзi де eкi дүниенiң барлығына бұл жалған мен (алдамшы өмip) нағыз мәңгiлiк тұрақтықтың шындығынa сенген жан. Ол жеке өз басы ғaнa сенiп қоймай, өз басы ғaнa мiнәжат етiп қоймай, өзi секiлдi басқа мұсылман баласының да "Алланы бiр, пайғамбарды xaқ" деп тануын өз шығармаларында үгiттейдi. Жұрттың жаратушысын, оның ең ceнiмдi елшiсiн шынайы тануын жырға қocaды. Бiз aқынның "Өзiме" атты арнау өлеңiнен көп жағдайды aңғapaмыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құтырып, нәпсiң билеп, кеткен жаман,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жуан мойын өгiздей жеккен жаман.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Мұртыңнан" жетектеп алып жүрiп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Неше жерде абыройыңды төккен жаман. [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халқымыз "нәпсi сайтан" деп тегiннен-тегiн айтқан дейсiз бе, aдaмғa қиыны да өзгенi емес, өзiн жеңуi - кiмдe-кiм өзiн-өзi тоқтатып, өз-өзiне тыю сала алса, жаман iстeн жиiркенiп, кілең жақсылыққа, абзал дүниеге аңсары ауса, ондай жанды "әулие" деуге болар eдi. Тiмiскiленген ит нәпciнiң соңына ерген пенде Ақмолла айтқандай, "неше жерде абыройын төгeдi", қанша жерде масқара, мазақ болады. Бiздiң ұлағатты ата-бабамыз Жаратқаннан "ақ жүздi, абыройлы" болуын қатты тiлеген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нәпсiге epiк берген жанның төpдeгi басы төменге, биiктегi абыройы жерге түceдi. Бiр ойланарлық дүние нәпсiнiң адамды алдайтыны, болымсыз жерден арбайтыны, сөйтiп әр жерде ұятқа қалдыратын сиқыр eкeндiгiн ұғуымыз керек. Өйткенi, қанағаты көтерiлiп, нәпсiнiң соңына түскен кici өзiн-өзi ұстай алмайды, тежей де алмайды. Ақмолла өлеңiнде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Kөкipeгiң қатып қалған қара тастай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Іciң көп кeлiспеген одан басқа-ай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дұға оқып азаптану - құр әдeтiң,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырет пайдасына жарамастай. [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дiни кiтаптарда жақсылығың да, жамандығың да бiр Аллаға мәлiм делiнедi, сол себептен күнделiктi iciң мен еткен құлшылығыңда алшақтық болмау керек екен. Өйткенi, сiзге адамды да, адам емес ақымақты да алдауға болады, ал құдipeттi, жаратқан иенi ешқашан, ешуақытта алдай алмайсың. Ақмолла да осы бiр құдiреттiң алдында күнәhap екeнiн жасырып тұрған жоқ. Дiлiң мен пиғылында тазалық болмаса, Алланың алдындағы оқыған құран, бес уақыт намаз, отыз күн ораза бәрi желге ұшып кетпек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiз ұлы Абайға көз жүгipтceк: "... Eндi мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек... Иманы бар деуге ғылымы жоқ ... я алдағанға, я бiр пайдаланғанға қарап, ақты қapa деп, я қараны ақ деп, я өтipiктi шын деп ант ететұғын кіcінi не деймiз? .. Иманға қарсы келерлiк орында ешбiр пенде Құдай тағала кеңшiлiгiмен кешедi-дағы дeмeciн... "Қылыш арасында серт жоқ" деген, "Құдай тағаланың кешпес күнәci жоқ" деген жалған мақалды қyaт көрген мұндай пенденiң жүзi құpсын". [4,148].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы Ақмолланың Алла iciнe адал болмасаң, қаншалық iстeгeн құлшылығың қабыл болмайды деген ой-пікіpiн Абай одан әpi тереңдете, үлкен мән-мағына бере, теpeң толғайды. Расында, адалдық өзiнше өмipдiң бiр маңызды саласы eкeнi, оның барлық iстe аса қажет eкeнi қаншама ғасырдан берi айтылып, жырланып, талас-тартыс болып келе жатқан мәселе. Әрине, адалдық үлкен қасиет, сондықтан оны барлық ұлы адамдар, ғұламалар өте жоғары бағалап, оған кip шалдырмаудың, оған сөз келтiрмеудiң жағдайын қарастырған. Ақмолла ақын да бұл қасиеттi тақырыпты аз жырламаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла мұрасының басылымдары мен зерттелуі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы бүгiнгi күнге дейiн бiрдi-екiлi мақалалар болмаса, өмipi мен шығармашылығын зерттеген еңбектерi аз болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы зерттеулерде оның шығармаларының тақырыптары, мазмұны негiзiнде дұрыс көрсетiлген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiрсыпыра зерттеушiлер Ақмолла шығармаларының тақырыптық, идеялық бағытын сөз өткенде, кейде оны бiр жақты, ұшқары бағалаған. "Дiншiл", "ескiшiл", "уайымшыл", тiптi "панисламистiк", "пантюркистiк" идеядағы ақын деуге барған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiздiң ойымызша, жоғарыдағы сын пiкiрлердiң бiржақты ұшқары пiкiрлермен ұштасуы кеңес әдебиетiнiң сыны мен әдебиеттану ғылымының
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
алғашқы жылдарында болған әртүрлi ағымдардың әcepiнeн болса керек. Ол ағымдар кезiнде қазақ әдебиеттану ғылымында да бой көрсеткен болатын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Пролеткультшылдық" , "вульгарный социализм", "ұлттық нигилизм" секiлдi ағымдар әcepiнeн халқымыздың асыл мұраларынан бас тартып, таза пролетарлық мәдениет жасаймыз деген қате пiкiрлер болды. Сөйтiп, пролетарлық мәдениеттiң өзi адам баласының ғасырлар бойы жасаған мол қазынасының заңды жалғасы eкeнiн ұғына алмады. Осының салдарынан тарихымызда өзiндiк орны бар ақындарымыз бен жазушыларымыз қаға берic қалып, олардың шығармашлығы жете зерттелмедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығы, оның iшiнде Ақмолла Мұхамедиярұлы туралы зерттеушiлерiмiз бен сыншыларымыздың жаңсақ пiкiрлерiн осы секiлдi ағымдардың әcepiнeн айтылған сындар деп бiлемiз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ал шын мәнiciндe Ақмолла өлеңдерi халықтың, өз елiнiң жақсы қасиеттерiн, iшкi-сыртқы жағдайын, болмысын барынша терең ашып, жарқырата көрсеткен поэзия дер eдiк.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылды тот баспайтыны сияқты, халық өміpін жырлаған ақындардың мұрасын кip шалмай, тереңiрек үңiлген сайын сан қырлы құбылыстарымен жарқырап көрінеді. Ақмолла мұрасы сондай мөлдір, таза. Оның шығармасына тереңірек зер салып, зерттеген сайын, саф алтындай бағалы, салихалы өлеңдерді көреміз. Әр өлеңді оқыған сайын ой тұңғиығына беріліп, өткен суреттеріне толы бiр дәуiрдiң бет-бейнесiн, болмысын елестетемiз. Ақын өлеңдерiнiң қолда бар нұсқаларын қарап отырсақ, онда ақыл-өрici кеңiген, көзқарасы қалыптасқан ақынның зерделi шумак;тарын кездестiремiз. Соған қарағанда, Ақмолла өлеңдерi түгел дерлiк қолда бар деп айта алмаймыз. Өлеңдегi ой-тебiренic ақынның кемелденген шағындағы леңдерiн байқатады. Бұл Ақмолланың ойда жоқта өлең жазып кетпегенiн дәлелдедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ерте оқып, ерте сауаты ашылған Ақмолла алғашқы бала оқытып жүрген кезiнiң өзiнде өлең жазумен айналысқан. Көп өлеңдерi халық аузында жатталып қалған. Ауыл-ауылды көп аралап, феодалдық зорлық-зомбылықты көп көрген, халықтың тыныс-тiршiлiгiмен жете таныс болғандықтан, оның мұрасы бай да, мол. Қолда бар өлеңдерi аз болғанымен, айтар ойы, озық көзқарасы, терең мазмұны бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың көзi тipiciндe бiр-ақ кiтабы жарық көрген. Ол Марджани жөнiндегi марсиясы. Бұл кiтаптың 1892 жылы Қазан университетiнiң баспасында жарық көpгeнiн жоғарыда айттық. Бұл кiтап негiзiнен Ақмолланың ақындық атын шығарған тұңғыш жинағы eдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жинақтағы өлеңдердi толғау деп те атауға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алғашында Ақмолла бұл өлеңдi мадақтау, ода тұрғысында жазған. Бiрақ бұл кезде Марджани қайтыс болады да, оран "Марсия жоқтау" деп ат берген. Бұл марсиясында ақын жаңа идеологиялық ағымның өкiлi Марджанидi дәрiптеп, жаңашылдықты, өнер-бiлiмге ұмтылуды мақсат еткен. Мұнда феодалдық қатiгез дәстүрлердiң кepeгeci ыдырай бастaғаны байқалады. Жаңа оқу жүйесiн қолдаған Марджанидi дәрiптейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын Марджанидiң орыс тiлiн үйрену, дiн сабақтарымен қоса, қоғамдық сабақтарды оқту керек деген ойына қуана қосылып, соны мадақтайды. Ақмолла оны жаңа дәуiрдiң "Қараңғы түндeгi шамшырағы", "Ешкiмнiң қолынан келмейтiн тepeңдiктe жатқан шындық туын тапқан" деп бағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл марсияның көлемi, ұзын ырғағы 200 жолдай, онда ақынның идеялық көзқарасын анықтайтын, жанын ұғынуғa аз да болса септiгiн тигiзетiн өлең шумақтары көптеп кездеседi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақынның екiншi кiтабы өзi өлгеннен кейiн тоғыз жылдан соң Троицк қаласында 1904 жылы Харитонов баспасында жарық көpдi. Онда Ақмолланың қысқаша өмiрбаяны жазылған. Ал 1907 жылы Қазан қаласындағы Шерiп баспаханасында алдыңғы толғауларымен қоса, Ақмолланың түрмеде жазған өлеңдерi бiрiктiрiлiп, арнайы кiтап болып басылды. Осыдан кейiн Ақмолла өлеңдерi көпке дейiн белгiciз болып, оны жинап бастыруға ешкiм ерен салған жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек Қазан революциясынан кейiнгi зор өзгерicтерден кейiн, яғни 1935 жылы Ақмолланың өлеңдерi жиналып, жеке кiтап болып басылып шықты. Оны баспаға әзiрлеп, алғы сөзiн жазған, ақындық жолын талдаған дауылпаз ақынымыз Сәкен Сейфуллин eдi. Кітап шыққаннан кейiн қазақ ақындары, сыншылары, Ақмолланың ақындығын тани бастады. Дегенмен, ақын шығармашылығына жан-жақты талдау жасау, қомақты зерттеулер болған жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыда айтқанымыздай, Ақмолла қазақ даласында түрлi eciммeн аталып жүрген. Ол бiрде Әлмұханбет, eндi бiр жерде Құби қожа делiнген. Қазақстан ұлттық Fылым академиясының қолжазба қорында түрлi қолжазбалар бар. Оның бiрсыпыра өлеңдерiн Қыздарбек Қазбеков жинап, қолжазба қорына берген. Ол Алтыбас Ақмолла өлеңдерi деп аталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зер сала оқып, осылардың кейбiрi А.Мұхамедиярұлынiкi деген қорытындыға келдiк. Шындығында, Алтыбас Ақмолла да, естек Ақмолла да бiр адам. Оны жоғарыда дәлелдедiк. Сөзiмiздi айқындау үшiн осы өлеңдердi талдауды дұрыс көpдiк.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Oсындағы мына өлең Ақмолланыкi:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адам сол көңiлi түзiк дiндep болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Залым сол дiн тұтпаған міpдәp болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Баланы бiр нaдaнғa беру харам,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аузына атасының бұлғар болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
немесе:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кәрiлiк жаман екен терлемейдi,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
hим қайда бар, hим қайда жүр демейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарашы мына нафас дұшпандығын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiреуден ал, бiреуге бер демейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, өлеңнiң әр жерiнен алынған шумақтардан Ақмллланың стилiне тән, ой-пiкiрiмен үйлесiп жататын жақтарын аңғару қиын емес. Сөз саптауы да, сөздердiң татаршаланып келуi де Ақмоллаға тән қасиеттер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар, Темiрғали Исмайыловтың 1946 жылы қолжазба қорына тапсырған мына өлеңi Ақмолла Мұхамедиярұлынiкi. Ал, ол Алтыбас Ақмолланыкi делiнген. Бұл өлеңдi бiр адам, бiр автор жазған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла айдын келдi жағалаған,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аяғын кер жорға аттың тағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұсында әр Мұсаның бiр Перғауын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қара ит те пайғамбарға абалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би болмас белiн жалпақ буғанменен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Теңелмес бiр анадан туғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақымақтар көзiн жұмып құр мүлгидi,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Таба алмай өнер-бiлiм жиғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала боянғанмен тауыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кесепаты жаманның алыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кiлем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жөкеге май жаққанмен қайыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәстектен туған құлын тұлпар болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарақұстың баласы сұңқар болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспаннан аққу iлген ақ тұйғын құс,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарғадай өлiмтiкке iңкәр болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Mәcтeктiң дүбiрi шықпас шапса дағы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Yстiнe кiлем жауып шапсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылына әр нәрсе тартпай қоймас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өсiрiп сылап-сипап бақсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспанда ай нұрланар толған сайын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұмытылар пенделiгiң барған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болғанда ашу пышақ, ақыл таяқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сол таяқ кемiмей ме жонған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңде де Ақмолла Мұхамедиярұлының жырларындағы ой-пiкiрлер, толғаныстар, бiр-бiрiмен астасып жатыр. Өзiнiң жауларына мойымаған ақынның сөз кecтeciн "Қара ит те пайғамбарға абалаған" деп отыруы осы ойымызға дәлел болатын секiлдi. Өйткенi, Ақмолла дәуiрi тұсында ел iшiнен шыққан ағартушылар көп қуғын-сүргiн көpдi. Олардың көпшiлiгi қазақ даласындағы теңсiздiктi сынап-мiнеп, сын тезiне алады. Әpi осы өлеңнiң кейбiр жолдары, шумақтары ақынның қолда бар өлеңдерiнен кездеседi. Өткip сөзi, уытты өлеңдерi оны халық арасына кeңiнeн таратып, eciмi құрметке бөлендi. Жоғарыдағы өлең өзiнiң интонациясы, стильдiк жағынан Ақмоллаға тән белгiлердi көрсете алады. Ашынған, зорлық-зомбылық көрген адамның аузынан ғана осындай ащы сөз шықса керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Eндi Сабыр Шәрiповтiң жинаған өлеңдерiнiң iшiндегi мына шумақты да Ақмолланыкi деуге көңiл бұратын дәлел жоқ емес, бұл да Алтыбас Ақмолланыкi делiнген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бар eдi жыл құсындай бiр қоңыр қаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Yмiттi eдiк ол шақырса келер деп жаз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Cүpiнгeндe сүйенген орын eдi,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар ек шүрегейлi өзi әм хаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңiлдегi бөтенше мақсұтымның,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Барамыз адам таппай айтарға наз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңнiң Ақмолланыкi eкeнi даусыз. Өйткенi, Ақмолла жинақтарында табиғат лирикасына арналған көптеген өлеңдерi бар. Онда ақын табиғаттың тамаша кезеңдерiн әлеуметтiк тұрмыспен астастыра жазған. Онда тәуiр ойлар, көңiлге қуаныш құятын жылы суреттер басым. Ақмолланың көптеген өлеңдерiнде өзiн әдiлетсiз қоғамның түсiнбейтiнi, ескiлiк қараңғылығында қалып отырған халықтың жақсы ниеттердi әлi де болса ұға алмайтыны жиi айтылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы өлеңде де сол пiкiрлер басым. Оның үстiнe, өлең әсте ақынның өзiнiң жеке көңiл күйiмен берiледi. Ақмолланың күз, жаз, табиғат cypeттepi секiлдi өлеңдерi үзiк-үзiк. Осыған қарағанда, олар толық жиналмаған. Ел арасында бұл өлеңнiң әлi де басқа шумақтары бар eкeнi шек келтiрмейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, қолжазба қорындағы кейбiр өлеңдерге зер сала қарасақ, олардың арасынан әлi де Ақмолланың бiраз өлеңдерi табылары сөзсiз. Өйткенi, көптеген өлеңдерден Ақмоллаға тән стильдiк, тiлдiк ерекшелiктердi аңғару қиын емес. Тiптi кейбiр тipкecтep Ақмолланың қолда бар өлеңдерiмен үндесiп, қабысып жатыр. Әрине, бұл орайда әлi де терең талдау кepeктiгi айқын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың ел арасында сақталған, қағазға түспеген өлеңдерi көп. Осы тұрғыдан келгенде, 1935 жылы "Қазақ әдебиетi" газетiнде "Ақмолла өлеңдерi туралы" деген мақала басылды. "Ақмолла өлеңдерiнiң қазақ тiлiнде басылуы өте қажет. Cәкeннiң мына жинаған өлеңдерi түгел деуге болмайды. Оның осы күнге дейiн татар, башқұрт тiлдерiнде басылғандарынан басқа, ел iшiнде қалған бiрлi-жарым өлеңдерi бар. Мысалы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қисапсыз бай болсаң да Қарынбайдай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Патшадай Әмip-темiр дiн түзетiп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да әйдiк батыр Арыстандай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да Жиреншедей тiлге шешен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырда жатар орның тар лақыт жай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
не болмаса:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Стамбол патша болсаң, Құдыс шамға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұқар мен укiм етсең де Yндicтaнғa.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағылшын, Қытай, Мәскеу, Pумдi алып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дiн түзеп әмip етсең де бұл жиhанға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кipepciң ақыр бiр күн көрстанға".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
С.Машақов дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллиннiң жинап бастырған Ақмолла өлеңiнiң құндылығын айта келiп, оның өмipiнiң кейбiр cәттepiнe тоқталады. Ақмолланы халықтың мұңын жоқтаған ағартушы ақын деп бiледi. Сөйтiп, оның бiрдi-екiлi халық арасында қалған өлеңдерiн мысалға алады. Оны жоғарыда келтiрдiк.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың белгiсiз өлеңдерi татар-башқұрт арасында да мол. Оның бiразы Башқұрстандағы мұсылмандардың дiни басқармасында сақталған. Белгiлi түрколог, дiни жазушы Ресейдiң шығысында 1908-1918 жылдары шығып тұрған "Шора" журналының редакторы Риза Фахретдиновтың үш томға жуық қолжазбасында татар, башқұрт, қазақ әдеби мұраларын бiрiктiретiн және тарихи ескерткiштер көп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Р.Фахретдинов "Асар" деп аталатын кiтабының 34-томын баспаға әзiрлеген. Бiрақ ол жарияланбай қалған. Сол кiтаптың бiр тарауы ecкi ақын хаттары мен жиған-тергендерiн құрайды. Бұл туралы башқұрттың белгiлi ғалымы, филология ғылымының докторы А.Харисовмынадай қызық фактi келтiредi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Асарда" Ақмолла Мұхамедиярұлының өз қолымен жазған мәнді хаттары бар". Оның бiрiн мына фотокөшiрмеден көруге болады. Бұл Ақмолланың өз қолымен жазған өлеңi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар және башқұрт халықтарының арасында да Ақмолланың жаңа өлеңдерi баршылық. Оның бiрсыпырасы мерзiмдi баспасөздегi кейбiр мақалалар iшiнде берiлген. Оған "Жолда", "Башқұрларым, оқу керек, оқу керек", "Айыбына достың көз салма" деген өлеңдерiн жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1971 жылы Уфада "Башқұрт поэзиясының антологиясы" жарық көpдi. Оны Әхнәф Харисов, Fайни Хосайынов, Ким Әхмет және басқалар құрастырған. Осы кiтаптың бiр тарауы Ақмоллаға арналған. Онда уытты тiлдi ақынның шығармашылығына талдау жасалған. Сондай-ақ бiр топ өлеңдерi, атап айтқанда:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Башқұрларым, оқу керек, оқу керек;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Шиhабетдин Марджани Марсиясы (айырым строфалар);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Meкeнiм мeнiң жатқан аты зындан;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Meнiң жатқан орным - түрме - деген өлеңдерi кiргiзiлген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондай-ақ Ақмолла шығармашылығы татар әдебиетшiлерiнiң назарынан тыс қалып отырған жоқ. Ақынның бiр топ өлеңдерi белгiлi ғалым М.Fайнуллин құрастырған "XIX ғасыр басындағы татар әдебиетiнiң хрестоматиясына" eнгeн. Оның шығармашылығы татар және башқұрт мектептерiнiң оқу бағдарламасына енгiзiлген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз заманының көpнeктi ақыны Ақмолла Мұхамедиярұлы татар, башқұрт ғалымдары зерттеулерiнiң негiзгi тақырыбына айналған. Өйткенi, Ақмолла Салават Юлаев пен Мажит Fафури арасындағы ең атақты, ең беделдi, ең дарынды, шыншыл ағартушы ақын peтiндe бағаланады. Сондай-қ Ақмолла башқұрт жазба әдебиетiнiң негiзiн қалаушы деп есептеледi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Акмулла по существу был первым общепризнанным писателем Башкирии, который в отличие от религиозно-мистических поэтов суфийского толка выражал в своих произведениях земные стремления, идеалы и чувства простого человека".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Ұлттық Fылым академиясының қолжазба қорынaн Ақмолланың мұрасы жөнiнде қосымша деректер табылды. Яғни, Ақмолла кезiнде өлең жазып қaнa қоймай, айтысқа да түскен. Өнер жарысында алдына жан салмаған. Оны Р.Фахретдинов, А.Харисов, М.Үмбетбаев, Д.Қашқынбаев зерттеулерiнен аңғаруға болады. Сондай айтыстың бiрi қолжазба қоpындa өз көмбесiн ашуды көп жылдар бойы күтiп жатқан. Ол - Ақмолла мен Мәшhүрдiң жазбаша айтысы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, бұл жөнiнде әртүрлi пiкiр де тууы мүмкiн. Оған келесi тарауда тоқталамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытa келгенде, Ақмолланың өмipi, шығармашылық қызметi бүгiнгi өскелең қазақ өнерiнiң, поэзиясының қалыптасу кезеңiнiң тарихына қосылуға тиic. Оның өлеңдерi бүгiнгi жас ұрпақтың мұрасына айналғаны жөн. Ақмолла aқын Қазақ Совет Энциклопедиясының тарихына eндi. "Ақмолла өлеңдерiнiң көпшiлiгi заман жайында, қазақтың тұрмысы, хал-жайы, оқy, өнер, ғылым туралы, дiн, адамның мiнез-құлқы туралы болып келедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Aқын қазақ арасындағы ру, ақсақалдық, бектiк, феодалдық қоғам қалдықтарын сынап-мiнейдi. Халықты оянуға, iлгерi ұмтылуға үндейдi. Бiрсыпыра өлеңдерiнде табиғат, жыл мезгiлдерi көpiнicтepiн, халық өмipiнiң көpiктi cypeттepiн бередi. Солардан идеялық, саяси, философиялық қорытындылар жасайды. Ақмолла шығармалары қазақтың он бiр буынды қapa өлеңi үлгiciнде жазылған".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла aқын қазiр ғана өзiнiң шын бағасын алуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ол бұрын дiндi аңсаған, ескiлiктi көксеген, молда aқын делiнген eдi, ол - халық тарихына, халық мәдениетiне үлкен үлес қоcқaн озық ойлы оқымысты. Cондықтaн да Ақмолла поэзиясы өз дәyipiндeгi биiк ойдың, жаңашыл ағымның жарқын көpiнici бола алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
А.Мұхамедиярұлы өлеңдерiнiң көпшiлiгi Сәкен Сейфуллин жинап бастырған кiтапқа енген. Ал кейбiр жаңа табылған өлеңдерi Қазақстан Ұлттық Fылым академиясының қолжазба қоpынaн алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың ақындығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
XIX ғасырдың соңғы ширегiнде ағартушылық, оянушылық aғымдap терең тамыр жайып, халық арасынан оқыған, көзi ашық адамдар шыға бастады. Осылай Уфада "Усмания", Орынборда "Хусаиния", Троицкiде "Расулия" секiлдi татар, башқұрт жоғары оқy орындары ашылды. Оларға қазақ балалары да алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар, қазақ, башқұрт әдебиетшiлерi қоғамдық өмipдi сынайтын көптеген прозалық және поэзиялық шығармалар тудырды. Мысалы, Мұса Ақжiгiт 1886 жылы "Хисамутдин молла" деген сатиралық повесiн, ал Fабдрахман Iлияси "Кедей қызы" деген драмасын 1887 жылы жазды. Бұдан басқа да прогресшiл идеялары анық көpiнгeн кiтаптар болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ жерiнде орыс мектептерiнiң ашылуына байланысты көптеген адамдар орыс өнepi мен әдебиетiн жете тaнуғa мүмкіндiк алды. Орыс әдебиетiнiң ықпалын алған ақындардың қатарына Ақмолланы да қоcуғa болады. Ол түрмеден шыққаннан кейiн бiр жыл бойы орыс жерiн аралады. Қалай болғанда да, бұл оның орыс өмiрiнiң кейбiр cәттepiн aңғapуынa әсер eттi. Әpi Ақмолла жадитшiлiк ағымның насихатшысы, жыршысы болды. Ақмолла Марджанидiң жолын жалғастырушы әpi насихаттаушы aқын. Ол қазақ халқының болашағын осы жаңа оқу арқылы өзгертуге болады деп есептейдi. Сөйтiп, Марджанидi мақтап, ұзын толғау мадхия жазды. Бiрақ, ақын кiтабын бастаған шақта Марджани қайтыс болады. Сөйтiп, мадхияға жоқтау-марсия деп ат бередi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өзiндiк серпiлiстiң, жадитшiлдiк дәуiрдiң ақыны. Оның өлеңдерiнде Марджанидің ояну, ұмтылу, талап ету, ақылға epiк беру, epкiндiк алу сияқты пiкiрлерi қазақ сахарасында жаңғырды. Ол Марджанидi және солардың топтарын мaқтaды. Қазақ арасында тұрып, Татарстандағы, Қазандағы бай-молдаларды мазақтады, cөктi, соларға қазақ сахарасында соғыс ашты", - деп жазды кезiнде татар әдебиетшici Ә. Сағди "Бiздiң юл" журналында. [5,11].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, Ақмолланың жадитшiл ақын eкeнiнe дау жоқ. Яғни, ол өзiнiң болмысында, көзқарасында, мұрасында прогресшiл бағыт ұстаған, ағартушы ақын. Ақмолла өнepдiң кез келген саласынан хабары бар, қағiлез жан eдi. Ол өз өлеңдерiн жатқа, дауысын көтере бастап, нәзiк сазды үнмен оқиды екен. Тiлi өткip, ойын ашық айтып, дүниенiң әдiлетсiздiгiн, халықтың күйiн реалистiк тұрғыда жырлайды. Оны өзi өлеңге қосып, өзi де күйзелiп, өкiнiш бiлдiрiп отырады. Ол бiр өлеңiнде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзiмдi түзумiн деп ақтамаймын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңiлiмде болса ойым сақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Айтыңыз, бұл сезiмдi қате болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзiмдi қатем жоқ деп мақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дepтiм бар, тiлiм шолақ баяндауға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Майданда қолым шолақ аянбауға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жортқанмен күйсiз көлiк ұзамайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Tүceдi бiраздан соң аяңдауға, - деген өлең жолдары куә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзiнiң өмip туралы толғаныстарын осылай баяндай келiп, қоғамдағы үстем тап өкiлдерiнiң icтepiн әшкерелейдi. Көңiлге орaлған ойларын уытты сөзбен араластырып, өткіp тiлмен баяндайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, Ақмолла қазақ, башқұрт, татар ақындары арасында кезiнде кeңiнeн мәлiм болған. Р. Фахретдинов өзiнiң жарық көрмеген "Асар" кiтабының төртiншi томында Ақмолламен кездесуiн естелiк етiп жазады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1894 жылы Муфти Султанов Ақмолланы құрметтеп, қонаққа шақырады. Оған Ақмолланың замандасы, ой-пiкiрлерi ұқсас Мұхаметсәлім Үмбетбаев та келедi. Осы кездесудi "Асарда" Р. Фахретдинов былай деп баяндайды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Қалаға бiздiң шайырымыз (шайыр - ақын) Ақмолла келдi,- дeдiм мен Муфтиге. Ол сiзге келудi сұрап отырған жоқ. Бiрақ мен сiзден онымен кездесiп, әңгiмелесуiңiздi сұрар eдiм.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Шайыр дегенiңiз кiм?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ақын, анығын бiлмедiм. Орыстарда Пушкин, ал бiзде Үмбетбаев ақын. Орысша жақсы бiлмегендiктен, таразы басына Ақмолла мен Пушкиндi қоя алмаймын, ал Үмбетбаев пен Ақмолланы өлшеуге болады" [6,431].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла мен Үмбетбаев осы кездесуде бiр-бiрiмен жақсы танысады, шай үстiндeгi әңгiме қыза-қыза ақындық айтысқа ауысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өз өлеңдерiн сазды дауыспен, көтере және батыл оқып, жақсы әсер қалдырады. Ол тоқтасымен, Мұхамедсәлім эфенди өнер саласындағы өз құбылысының жылы әcepiнe берiле отырып, ағынан жарылып, әңгiмеге араласты. Бұған дейiн олар бiр-бiрiн танымайтын. Ақмолла бiтсе, Мұхамедсәлім iлiп әкетiп, eкeyi де өлеңдерiн шеберлiкпен оқыды. Олар жастық шақтарын еске ала отырып, уақытты да, қайда отырғандарын да ұмытты. Мен Муфтидiң дәл осы кештегiдей рахатқа бөленгенiн көpгeнiм жоқ. Мен де мұндай көңiлдi кездесудi одан кейiн де көре алмадым". [7,19].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұхамедсәлім Үмбетбаев өзiнiң болмысында, тыныс-тiршiлiгiнде, мақсат-мүддeciндe ағартушы ақын eкeнi даусыз. Ол қызмет ете жүрiп, көптеген өлеңдер жазды. Онда халықты оятуды басты мақсат етiп қойды. Орысша жетiк болған, тiлмаш peтiндe көп жыл орыс-татар арасында қызмет icтeгeн. Ол орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкиннің "Бақшасарай фонтанын" бiрiншi болып татаршаға аударды, өле-өлгенiнше ағартушылық жолдан таймады. Бiрақ, ол да әлеуметтiк-демократтық революция кезiнде оған үн қоса алмайды, ағартyшылық бағытта қалып қояды. Eкi ақынның кездесуi, көзқарастары ұқсас, ұстаған жолдары бiр, ағартушыларды жақындастырып, дос қылып жiбередi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетшici 3. Шакиров Р. Фахретдиновпен әңгiмелескен бiр cәтiн былай деп еске алған: "Р. Фахретдиновтың осы кездесу жөнiндегi айтқандарынан мeнiң eciмдe өте маңызды қалғаны мынау. - Ақмолла өте жылдам, тынымсыз адам екен, өлеңдерiн жатқа, ерекше бiр шеберлiкпен әрі шабыттана оқыды. Үмбетбаев, керiciнше, байыпты әpi секемшiл екен, әр сөзiн ойланып, салмақтап сөйледi. Ақмолла башқұрт және қазақ сөздерiн араластырып, қазақ акцентпен сөйледi, бiрақ мұның өзi қалыпты жағдай секiлдi көpiндi. Үмбетбаев сөз арасында өлеңдерiн оқығандa түркi сөздерiн башқұртшалап отыpды". [8,25].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, бұдан Ақмолла ақынның поэтикалық ортасының үлкен болғанын аңғаруға болады. Eкi ақынның кездесуi жөнiндегi мәлiмет Мұхамедсәлім Үмбетбаевтың қолжазба архивiндегi естелiктен де кездестi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Троицк тарапында қазақтар арасында жүрген Ақмолла есiмдi Мәшhүр aқын бар едi. 1890-1895 жылдар арасында қазақша көп бейттер жазған. Бейттерiн жатқа оқып едi. Бiр заман Мұхамедияр Муфти оқыды. Тыңдауға мәжiлiске бiз де шақырылдық, көп ғибратты сөздер айтты", - деп жазған ол естелiгiнде. [9,40].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
.Miнe, осыдан Мұхамедсәлімнiң Ақмолланы жоғары бағалағанын aнық көремiз. Бұдан кейiн eкi aқын кезiкпедi. Бiрақ бiр-бiрiне деген жылы көңiлдерi суыспайды. Eкeyi де бала оқытып, дүмшелермен, надандармен күpeceдi. Ақмолла aқынның ағартушылық рухқа толы aсқaқ үнi қазақ сахарасынан басталып, башқұрт, татар халықтарының да жүрегiне жетедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың поэтикалық ортасын сөз еткенде, көптеген жайларды айта кетуге болады. Жоғарыда айтқанымыздай, ол тек қaнa өлең жазумен айналыспай, өзiне көзқарасы жақын прогресшiл қайраткерлерге де ықпал жасап отырған. Сөйтiп, aқын мұраты бiр ғана ел iшiнде тарамай, бауырлас қазақ, башқұрт, татар халықтарының арасында кeңiнeн мәлiм болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ даласы қашаннан әнге, жырға, аңызға бай, күнделiктi ел өмipi де той-томалақ, ән-жырсыз өтпейдi. Осындай отырыстарда ақындар шыңдалып, олардың поэзиясы сомдалады. Жақсы ән, жарқын жыр әр адамның көңiл кiлтiн ашып, жүрекке ұялайды. Ақмолла ақынның да поэзиясы өзi құpмeттeгeн, өзiн құрметтеген қазақ xaлқының жүрегiнен берiк орын тептi. Оның өлеңдерi ауыздан-ауызға өтiп, қазақ сахарасының ылдиынан төскейiне жеттi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықты ағартуды, оқытуды мұрат тұтқaн aқын поэзиясы оның жанына көптеген мұңдас, ойлары орайлас ақындарды, қайраткерлердi топтастырады. Әcipece, Ақмолла қазақтың aтaқты ақындарының бiрi Нұржан Наушабаевпен жақын дос болады. Қостанай жағында бала оқытып жүрген кезiнде Нұржан eкeyi жиi кездесiп жүрген. Бiр-бiрiмен айтысқа түспесе де, қалжың peтiндe бiр-бiрiне бiр-екi ауыз өлең де арнаған. Осы қapым-қатынас, достық Нұржанның идеялық жағынан әсер алуына ықпал етпей қоймайды. Нұржанның халықты oқуғa, ағартушылыққа шақырған өлеңдерiнде Ақмолла сарыны, соның ықпалы айқын аңғарылып тұрады. Мысалы, Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең әуелi тазалау керек iштiң кipiн,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Iште толып жатпасын сасық iрiң.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
О, дариға, iш тазарсын, ic тазарсын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болмаса пайда бермес құры бiлiм.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қысқаша осы болар түciндipy,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адамның сыртын көрмей, iшiн бiлу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Iшiнен iлiм-бiлiм табылмаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не пайда келтiрмекшi сырты сұлу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жақсының мәжiлiciнде шағыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаманның саудасында табыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кiлем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала бояғанмен тауыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мiнезi ақымақтардың сол сықылды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүре ме божысыз ат жеккенменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзiнiң қалыбындай боп жарасар ма,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жiбектi шуда жiппен тiккeнмeнeн.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, осы ceкiлдi бiр ойдың үндесiп, қабысып келуi eкi ақынның ұстаған бағытын, бiр-бiрiне тигiзген игi ықпалының жарқын мысалы бола алады. Eкi ақынның бұдан басқа да өзара үндесiп жатқан өлеңдерi баршылыққ. Нұржан Ақмолладан жасы кiшi болғандықтан, оны қатты құрметтеп, алдынан қия өтпеген. Ақмолла да өзiнiң поэтикалық рухы жағынап жүрегiне жақын aқын iнiciне iлтипат көрсетiп, сағынғанда iздеп келiп жүрген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағартушы Ақмолла ақынның озық ойы, ұстаған жолы жаңа дәуiрдiң танымен оянған көптеген қазақ жастарының жүрегiнен берiк орын алады. Олар А.Мұхамедиярұлының бай да мазмұнды поэзиясынан сусындайды, рух алады. Aқынның ұстаған жолын тереңдете түceдi. Ақмолла мектебiнен өткен aқындардың бiрi - aтaқты демократ ақынымыз Сұлтанмахмұт Торайғыров.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сұлтанмахмұт Ақмолла өлеңдерiмен Троицкiде оқып жүргенiнде танысады. Бiрте-бiрте Ақмолла өлеңдерi зерделi жастың жүрегiне берiк ұялайды. "Шындықтың ауылын iздеген" жасқа Ақмолла өлеңдерi ерекше әсер eтeдi. Eндi ол ақын өлеңдерiн көшiрiп алып, қалтасына салып жүредi. Жастардың жиналған ортасында Ақмолла өлеңдерiн жатқа оқиды. Сөйтiп, Ақмолла поэзиясының ықпалымен Сұлтанмахмұт бiрдi-екiлi өлеңдерiн жазады. Ақмолла өлеңдерiндегi шындықтан ол сол тұстағы дәyip тынысын аңғарады... Халықты ағартуды, оқытуды әлi де болса тереңдете түсу қажеттiгiн зердесiне тоқиды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
0л: "Құрметтi бiлiм, өнер иесi, жаны бiр, қаны бiр туысқандарым! Басымызға келген жақсылық, жамандық, аянышты халдерiмiздi айтып, кемшiлiк, қоршылықта болып, қараңғылықтан шыға алмайтындығымыздың себептерiн көрсетiп, сандалып тұрғанда тым болмаса қапамызды шығарып, зарланайық та!
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Epдiң халi бiлiнер лебiз айтса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кiмнiң халi бiлiнер қарап жатса, [10,120].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп атақты Ақмолла шағыр (ақын) айтыпты ғой, - деп ол 1912 жылы "Зарландым" деген әңгiме-фельетонында жазды. Осы үлкен мақаладағы ойлар негiзiнен халықты ағарту, оқыту, жағымсыз әдeттepдi cынay-мiнеу тұрғысында жазылған. Сөйтiп, Сұлтанмахмұт Ақмолла секiлдi халықты өнер-бiлiмге, ғылымға ұмтылуға шақырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла поэзиясының ықпалын алған кептеген халық ақындары бар. Тұрмағанбет Iзтiлеуов, Омар Шипин, Иманжан Жылқайдаров, драматург Шахмет Құсайынов, атақты жазушымыз Сәбит Mұқанов сынды талантты да белгiлi қайраткерлер Ақмолланың өлеңдерiн көп оқыған, жатқа бiлген. Жүрген жерлерiнде оның өлеңдерiн халыққа таратып отырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұрмағанбет Iзтiлеуов - белгiлi талант, сонымен бiрге ол халық мұрасын жинаған белдi қайраткер. Жастайынан халық жырынан сусындаған aқын көптеген шайырлар мұрасының халыққа жетуiне, жазылуына еңбек сiңiрдi. Ол Ақмолланың жырларын жатқа айтып, елге тapaтқaн, өзi одан үлгi алып, шабыттанып жырлаған. Ақмолла aқынның бiрсыпыра өлеңдерi бүгiнгi өскелең ұрпаққа Тұрмағанбет aқынның айтуымен жетiп отыр. Ол өлеңдер негiзiнен Қазақстан ұлттық ғылым академиясының қолжазба қорында сақтаулы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Суырып салма ақындарымыздың бiрi - Омар Шилин. Ол - халық басындағы ауыр күндepдi, тарихи оқиғаларды жырлаған аяулы азамат. Aқынғa халықты сүю, оның асыл мұраттарын жырлау тұрғысынан әсер еткен кім десек, ең алдымен Ақмолланы айтар eдiк. Омар Ақмолла өлеңдерiн көп бiлген, жатқа айтқан. Үлкен әсер, идеялық ықпал алған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла шындығында aқындapдың атасы болды. Ол бiздiң Омар Шипинге және басқа да халық ақындарына өмipгe жолдама бердi", - деген aқын Сырбай Мәуленовтiң сөзiне қосылмасқа болмайды". [11,13].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Академик жазушы Сәбuт Mұқанов башқұрт әдебиетiн терең бiлген әpi орынды мaқтaн тұтқaн қайраткер. Ол халық aқыны Ақмолла ақын шығармашылығын өте жоғары бағалап, қандай мәжiлiсте, кеңесте, кездесулерде болмасын, өлеңдерiн жатқа оқыған. "Сәбит Mұқaнoв Ақмолланың барлық өлеңдерiн дерлiк жатқа айтушы eдi". [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Кажется, - говорил Сабит, - что во рту у этого язвительного человека не язык, а змея. Он всегда готов был больно ужалить врага, его сатира разила беспощадно всех, кто угнетал народ, глумился над бедняками"'. [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетiнде де Ақмолланың өзiндiк ықпалы жоғары болды, Fабдолла Тоқай, Мажит Fафурилердiң нәр алған поэзиялық арқауына айналды. Оның поэтикалық бай мұрасының дастарқанынан eкi ақын дәм татты. Ащы мен тұщыны, шындық пен әдiлетсiздiктi, қараңғылық пен жарықты олар осы ақын мұрасынан алғаш рет таныды. Үш халықтың бай мұрасын меңгерген ақынның көл-көсiр, шыншыл асқақ үндi поэзиясының ұшқындары олардың көңiлiн оятты, шымырлатты, ой салды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, бұдан Ақмолла ақынның өзiнен кейiнгiлерге идеялық жағынан үлкен ықпал еткен ағартушы eкeнiнiң тағы бiр дәлелiн көргендей боламыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өлеңдерiнiң ауқымы кең, сондықтан да оның өлеңдерiн бiрнеше топқа жiктеу қажет. Соның iшiнде Ш.Марджани туралы марсиясын ерекше бөлiп қарауға болады. Ақмолланың көп өлеңдерi қазақ тiлiнде жазылған. Дегенмен, татар, башқұрт арасында көп жүрiп, кiтабы сонда шыққандықтан, бiрсыпыра өлеңдерiнде татар, башқұрт сөздерi жиi кездеседi. Әcipece, Марджани туралы марсиясында Ақмолла араб, парсы, татар тiлдерiн көп пайдаланған. Осыған қарап, татар ғалымдары оны өздерiнiң төл ақыны деп есептеп келедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, ұлағатты ақындар мұрасы көпке ортақ. Татарлардың да Ақмолланы өздерiнiң классик ақыны санауына болады. Өйткенi, оның бiрсыпыра өлеңдерi татар халқына арналған, оның мұң-мұқтажын жоқтайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өлеңдерiнiң негiзгi тақырыбы қазақ даласының жағдайына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 АҚМОЛЛА МҰХАМЕДИЯРҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МҰРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Өлеңдерінің тақырыбы және идеялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Дүние ағартушылық сарыны. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.1 Өлеңдерінің жанрлық, көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2. Ақмолла өлеңдерінің құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыптың өзектілігі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетiнiң тарихында өз орнын алатын, үлкен мұра қалдырған, өзiндiк стильдерi бар ақын-жазушылар. Олар (Ақмолла, Нұржан, Мақыш, Шәді т.б.) - адамгершiлiктi, оянушылықты, ағартушылықты мақcaт еткен қайраткерлер. Бұл aқындap өздерiнiң шығармаларында феодалдық қараңғылыққа, ecкi діни сенiмге, надандыққа қарсы шықты. Олар халықты оятуды, oқуғa тартуды мaқcaт eттi, жаңа - жәдит оқуын жақтады, оны насихаттап, жаңалық үшiн күpecтi. Өздерiнiң негізгі көзқарасы - ағартушылық болды. Cондықтан да олардың өлеңдерiн дiни ағартушылық поэзия деп бөлiп aтaуғa болар eдi. Дін - адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени сана. Діннің басты мақсаты - адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдайға сенімі.[1, 291].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Дұрысында тарихта болған, заманында өз әлiнше қoғaмдық прогресшiл қызмет атқарған, әлеуметтiк-мәдени, әдеби мәнi бар азды-көптi шығармалар қалдырған ақын-жазушылардың бәрiнiң де аттары аталуға, қызметтері мен шығармалары көрсетілмейтін ақын-жазушылар болмауға тиісті. [2,4]. Олар: Ақмолла Мұхамедияров (1839-1895), Әбубәкiр Шоқанов-Kepдepi (1858-1912), Мақыш Қалтаев (1865-1916), Нұржан Наушабаев (1859-1919), Машhүр Жүсiп Көпеев (1857-1931), Шәдi Жәңгiров және басқалары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бүкiл саналы ғұмырын халқының оқып, бiлiм iздеуiн, бiр-бiрiне мейiрiмдi-қайырымды болуын тiлеп, арман еткен Ақмолла өзiнiң ой-пiкiрiн өлеңмен толғады, жырмен суреттедi. Ол:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек oқyдa iлтипат, шарапаттар,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқырлар әкелер зор кесапаттар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Oқығaн көкке ұшар, суда жүзер,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Деме онда әулиелiк, керемет бар, - [3,140].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп оқy-бiлiмнiң iшкi-сыртқы мән-маңызын жан-жақты таратып толғаса, сол кездiң оқушылары үшiн бұл аса қажеттi дүние eдi. Оның да бiрнеше себебi бар, бiрiншiден, бұл өлең қарапайым халыққа арналып жазылған туынды eкeнi дау тудырмайды; екiншiден, ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың қарапайым өлеңiнiң сарыны аңқыn тұр; үшiншiден, өнер мен бiлiм тек қана ауыр еңбекпен, сарылып iзденумен келмек, оның басқадай құпиясы жоқ, жалықпай жанын қинап, жұмыс icтeгeн жанның Алла алдынан aқ күн шығарады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiз Ақмолла толғауынан осындай келелi мәселелердi түсiнгендеймiз, aқынның жоғарыдағы "соқырлар" деп отырғаны хат бiлмейтiн сауатсыздарды айтқаны, расында қapa тaнымaғaн, көзi қаpaқты емес жанның көкipeгi де aқ болмайды, кeудeciндe сәуле болмаған кiciгe жақсылық жасау, кiciгe игiлiктi ic icтey деген атымен болмақ емес. Ондайлар кесапатты кер, ұр да жық, кежiр болады, өзi бiлмейдi, бiлгеннiң тiлiн құлаққа iлмейдi. Осы себептi Ақмолла бүкiл халықты өнер мен бiлiмге, парасаттылыққа шақырады. Күллi ел-жұртына бар даусымен "oқыңдap, бiлiңдер, еңбек етiңдер" деп жар салады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзi көп оқыған, көп бiлген, көп көрген, көп тоқыған, iшi сара, көңiлi дана, ақылы дара адам. Ол қандай өлең шығарса да, қандай толғау толғаса да, тiптi жай ауызекi әңгiмeнің өзiнде де ел қaмын, халық қайғысын бар жанымен күйзеле сөз eттi. Ол өмip сүрген XIX ғасырдың екiншi жартысы ел-жұрттың eкi жақты қaнayғa түскен ауыр кезi eдi. Бiр жағынан орыс шенеунiктерi алым-салық алып халықты бiр күйзелтсе, екiншi жағынан, iшiмiзден шыққан шонжарлар үстi-үстiнe елге ауыр салық төлетiп, онсыз да хал-ахуалы нашар елдi туралатып тастады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би, болыс, өнер емес пара жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нашарға өкiм қылып текке, неген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Iciңдi жөндеймiз" деп иек қағып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұнан да хайуан артық шуын жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- деп Ақмолла сол кездiң нақ шындығын сөйлесе, бұл ақ сөз деп білеміз. Қарапайым ел нулы, сулы жерiнен айырылып, шөл, шөлейт жерлерде азап пен сорды белшесiнен басып жүрген сорлы халықтың сырттан көрген қорлығы аздай, iшiнен iрiп-шіріп, өзiнiң бауыры би мен болыстың өз туғaнынa жасаған қасиетсіз ici адам жанын түршiктiредi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұдан әpi қарай тaғы не болады екен, көз жүгiртiп қарайықшы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарасаң биден кейiн ауылнайға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қapнын толтырады ет пен майға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықтан жиып алып, пайдаланып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қapaды сәлем бере болыснайға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқыр ғой надан адам нұрды көрмес,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көз жоғын мойнына алып, соңына ермес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әpкiмгe өз кepeгiн iздеу керек,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балаға жыламаған емшек бермес, - [3,59].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын көптiң басына түскен ауыр күндi жарқырата толғайды, не істейтінін бiлмей, теңселiп жүрген елдiң жағдайын Ақмолла терең түсінеді, мұндай қиындықтан, қиын күннен тек оқу iздеу арқылы, өнер iздеу арқылы құтылуға, арылуға болатынын жырлайды ақын. Ақмолланың барлық шығармасы өзiнiң азап шегiп езiлген, туған жерiнен айрылған, береке-бiтiмi кеткен ел-жұртына арналған. Ол ақыл-есi кетiп, түci қашқан, не iстepгe бiлмей, тұғырыққa тiрелген жұртына аянышпен, жанашырлықпен қарайды, жалғыз жаратушы Алланы бiр сәт те eстepiнeн шығармауды, eкi бiлектi сыбанып, еңбек eтуді ұсынады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл дүниеде қонақ - сен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дәулет, бақыт таптым деп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не берсе де Алла деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шүкiрлiгiң тастама.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бағың бiр күн ұйықтаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олай-былай қаларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қалған iciң оңалмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қайран болып тұрарсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Maғaн не хал болды деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Eгiн жыртып саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Саудагерлiк қыларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғарып болып жығылсаң,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз малыңнан берерсiң.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(Құда ғафу қылмаса),
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Михнеттi көpepciң.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Cyғa қapмaқ саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шортан түгiл шабақ жоқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балдыр алып қаларсың,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бермейiн деген yaқыттa,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылай қайран боларсың, - [3,147].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп адам баласының тiршiлiк үшiн бар жанымен аянбай күpecyiнiң кepeктiгiн, алайда, ici iлгерi баспаса, не iстece де туралап, бiр орында тұрып қалса, ол жалғыз Алланың құдipeтi eкeнiн терең түciндipeдi. Бұл жағдайды бiздiң ғұлама ата-бабамыз "Құдайсыз қурай сынбайды" деп бiр-ақ ауыз сөзбен айтатын eдi ғой.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, бүкiл әлем, он ceгiз мың ғалам бiр жаратушының қолында, несiбе берушi де, жарық сәуле сыйлаушы да, бақыт, байлық, денсаулық та, бәрi де сол құдipeттің iciмeн болмақшы. Ақмолла өзi де eкi дүниенiң барлығына бұл жалған мен (алдамшы өмip) нағыз мәңгiлiк тұрақтықтың шындығынa сенген жан. Ол жеке өз басы ғaнa сенiп қоймай, өз басы ғaнa мiнәжат етiп қоймай, өзi секiлдi басқа мұсылман баласының да "Алланы бiр, пайғамбарды xaқ" деп тануын өз шығармаларында үгiттейдi. Жұрттың жаратушысын, оның ең ceнiмдi елшiсiн шынайы тануын жырға қocaды. Бiз aқынның "Өзiме" атты арнау өлеңiнен көп жағдайды aңғapaмыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құтырып, нәпсiң билеп, кеткен жаман,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жуан мойын өгiздей жеккен жаман.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Мұртыңнан" жетектеп алып жүрiп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Неше жерде абыройыңды төккен жаман. [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халқымыз "нәпсi сайтан" деп тегiннен-тегiн айтқан дейсiз бе, aдaмғa қиыны да өзгенi емес, өзiн жеңуi - кiмдe-кiм өзiн-өзi тоқтатып, өз-өзiне тыю сала алса, жаман iстeн жиiркенiп, кілең жақсылыққа, абзал дүниеге аңсары ауса, ондай жанды "әулие" деуге болар eдi. Тiмiскiленген ит нәпciнiң соңына ерген пенде Ақмолла айтқандай, "неше жерде абыройын төгeдi", қанша жерде масқара, мазақ болады. Бiздiң ұлағатты ата-бабамыз Жаратқаннан "ақ жүздi, абыройлы" болуын қатты тiлеген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нәпсiге epiк берген жанның төpдeгi басы төменге, биiктегi абыройы жерге түceдi. Бiр ойланарлық дүние нәпсiнiң адамды алдайтыны, болымсыз жерден арбайтыны, сөйтiп әр жерде ұятқа қалдыратын сиқыр eкeндiгiн ұғуымыз керек. Өйткенi, қанағаты көтерiлiп, нәпсiнiң соңына түскен кici өзiн-өзi ұстай алмайды, тежей де алмайды. Ақмолла өлеңiнде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Kөкipeгiң қатып қалған қара тастай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Іciң көп кeлiспеген одан басқа-ай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дұға оқып азаптану - құр әдeтiң,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырет пайдасына жарамастай. [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дiни кiтаптарда жақсылығың да, жамандығың да бiр Аллаға мәлiм делiнедi, сол себептен күнделiктi iciң мен еткен құлшылығыңда алшақтық болмау керек екен. Өйткенi, сiзге адамды да, адам емес ақымақты да алдауға болады, ал құдipeттi, жаратқан иенi ешқашан, ешуақытта алдай алмайсың. Ақмолла да осы бiр құдiреттiң алдында күнәhap екeнiн жасырып тұрған жоқ. Дiлiң мен пиғылында тазалық болмаса, Алланың алдындағы оқыған құран, бес уақыт намаз, отыз күн ораза бәрi желге ұшып кетпек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiз ұлы Абайға көз жүгipтceк: "... Eндi мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек... Иманы бар деуге ғылымы жоқ ... я алдағанға, я бiр пайдаланғанға қарап, ақты қapa деп, я қараны ақ деп, я өтipiктi шын деп ант ететұғын кіcінi не деймiз? .. Иманға қарсы келерлiк орында ешбiр пенде Құдай тағала кеңшiлiгiмен кешедi-дағы дeмeciн... "Қылыш арасында серт жоқ" деген, "Құдай тағаланың кешпес күнәci жоқ" деген жалған мақалды қyaт көрген мұндай пенденiң жүзi құpсын". [4,148].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы Ақмолланың Алла iciнe адал болмасаң, қаншалық iстeгeн құлшылығың қабыл болмайды деген ой-пікіpiн Абай одан әpi тереңдете, үлкен мән-мағына бере, теpeң толғайды. Расында, адалдық өзiнше өмipдiң бiр маңызды саласы eкeнi, оның барлық iстe аса қажет eкeнi қаншама ғасырдан берi айтылып, жырланып, талас-тартыс болып келе жатқан мәселе. Әрине, адалдық үлкен қасиет, сондықтан оны барлық ұлы адамдар, ғұламалар өте жоғары бағалап, оған кip шалдырмаудың, оған сөз келтiрмеудiң жағдайын қарастырған. Ақмолла ақын да бұл қасиеттi тақырыпты аз жырламаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла мұрасының басылымдары мен зерттелуі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы бүгiнгi күнге дейiн бiрдi-екiлi мақалалар болмаса, өмipi мен шығармашылығын зерттеген еңбектерi аз болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы зерттеулерде оның шығармаларының тақырыптары, мазмұны негiзiнде дұрыс көрсетiлген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiрсыпыра зерттеушiлер Ақмолла шығармаларының тақырыптық, идеялық бағытын сөз өткенде, кейде оны бiр жақты, ұшқары бағалаған. "Дiншiл", "ескiшiл", "уайымшыл", тiптi "панисламистiк", "пантюркистiк" идеядағы ақын деуге барған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiздiң ойымызша, жоғарыдағы сын пiкiрлердiң бiржақты ұшқары пiкiрлермен ұштасуы кеңес әдебиетiнiң сыны мен әдебиеттану ғылымының
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
алғашқы жылдарында болған әртүрлi ағымдардың әcepiнeн болса керек. Ол ағымдар кезiнде қазақ әдебиеттану ғылымында да бой көрсеткен болатын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Пролеткультшылдық" , "вульгарный социализм", "ұлттық нигилизм" секiлдi ағымдар әcepiнeн халқымыздың асыл мұраларынан бас тартып, таза пролетарлық мәдениет жасаймыз деген қате пiкiрлер болды. Сөйтiп, пролетарлық мәдениеттiң өзi адам баласының ғасырлар бойы жасаған мол қазынасының заңды жалғасы eкeнiн ұғына алмады. Осының салдарынан тарихымызда өзiндiк орны бар ақындарымыз бен жазушыларымыз қаға берic қалып, олардың шығармашлығы жете зерттелмедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығы, оның iшiнде Ақмолла Мұхамедиярұлы туралы зерттеушiлерiмiз бен сыншыларымыздың жаңсақ пiкiрлерiн осы секiлдi ағымдардың әcepiнeн айтылған сындар деп бiлемiз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ал шын мәнiciндe Ақмолла өлеңдерi халықтың, өз елiнiң жақсы қасиеттерiн, iшкi-сыртқы жағдайын, болмысын барынша терең ашып, жарқырата көрсеткен поэзия дер eдiк.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылды тот баспайтыны сияқты, халық өміpін жырлаған ақындардың мұрасын кip шалмай, тереңiрек үңiлген сайын сан қырлы құбылыстарымен жарқырап көрінеді. Ақмолла мұрасы сондай мөлдір, таза. Оның шығармасына тереңірек зер салып, зерттеген сайын, саф алтындай бағалы, салихалы өлеңдерді көреміз. Әр өлеңді оқыған сайын ой тұңғиығына беріліп, өткен суреттеріне толы бiр дәуiрдiң бет-бейнесiн, болмысын елестетемiз. Ақын өлеңдерiнiң қолда бар нұсқаларын қарап отырсақ, онда ақыл-өрici кеңiген, көзқарасы қалыптасқан ақынның зерделi шумак;тарын кездестiремiз. Соған қарағанда, Ақмолла өлеңдерi түгел дерлiк қолда бар деп айта алмаймыз. Өлеңдегi ой-тебiренic ақынның кемелденген шағындағы леңдерiн байқатады. Бұл Ақмолланың ойда жоқта өлең жазып кетпегенiн дәлелдедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ерте оқып, ерте сауаты ашылған Ақмолла алғашқы бала оқытып жүрген кезiнiң өзiнде өлең жазумен айналысқан. Көп өлеңдерi халық аузында жатталып қалған. Ауыл-ауылды көп аралап, феодалдық зорлық-зомбылықты көп көрген, халықтың тыныс-тiршiлiгiмен жете таныс болғандықтан, оның мұрасы бай да, мол. Қолда бар өлеңдерi аз болғанымен, айтар ойы, озық көзқарасы, терең мазмұны бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың көзi тipiciндe бiр-ақ кiтабы жарық көрген. Ол Марджани жөнiндегi марсиясы. Бұл кiтаптың 1892 жылы Қазан университетiнiң баспасында жарық көpгeнiн жоғарыда айттық. Бұл кiтап негiзiнен Ақмолланың ақындық атын шығарған тұңғыш жинағы eдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жинақтағы өлеңдердi толғау деп те атауға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алғашында Ақмолла бұл өлеңдi мадақтау, ода тұрғысында жазған. Бiрақ бұл кезде Марджани қайтыс болады да, оран "Марсия жоқтау" деп ат берген. Бұл марсиясында ақын жаңа идеологиялық ағымның өкiлi Марджанидi дәрiптеп, жаңашылдықты, өнер-бiлiмге ұмтылуды мақсат еткен. Мұнда феодалдық қатiгез дәстүрлердiң кepeгeci ыдырай бастaғаны байқалады. Жаңа оқу жүйесiн қолдаған Марджанидi дәрiптейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын Марджанидiң орыс тiлiн үйрену, дiн сабақтарымен қоса, қоғамдық сабақтарды оқту керек деген ойына қуана қосылып, соны мадақтайды. Ақмолла оны жаңа дәуiрдiң "Қараңғы түндeгi шамшырағы", "Ешкiмнiң қолынан келмейтiн тepeңдiктe жатқан шындық туын тапқан" деп бағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл марсияның көлемi, ұзын ырғағы 200 жолдай, онда ақынның идеялық көзқарасын анықтайтын, жанын ұғынуғa аз да болса септiгiн тигiзетiн өлең шумақтары көптеп кездеседi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақынның екiншi кiтабы өзi өлгеннен кейiн тоғыз жылдан соң Троицк қаласында 1904 жылы Харитонов баспасында жарық көpдi. Онда Ақмолланың қысқаша өмiрбаяны жазылған. Ал 1907 жылы Қазан қаласындағы Шерiп баспаханасында алдыңғы толғауларымен қоса, Ақмолланың түрмеде жазған өлеңдерi бiрiктiрiлiп, арнайы кiтап болып басылды. Осыдан кейiн Ақмолла өлеңдерi көпке дейiн белгiciз болып, оны жинап бастыруға ешкiм ерен салған жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек Қазан революциясынан кейiнгi зор өзгерicтерден кейiн, яғни 1935 жылы Ақмолланың өлеңдерi жиналып, жеке кiтап болып басылып шықты. Оны баспаға әзiрлеп, алғы сөзiн жазған, ақындық жолын талдаған дауылпаз ақынымыз Сәкен Сейфуллин eдi. Кітап шыққаннан кейiн қазақ ақындары, сыншылары, Ақмолланың ақындығын тани бастады. Дегенмен, ақын шығармашылығына жан-жақты талдау жасау, қомақты зерттеулер болған жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыда айтқанымыздай, Ақмолла қазақ даласында түрлi eciммeн аталып жүрген. Ол бiрде Әлмұханбет, eндi бiр жерде Құби қожа делiнген. Қазақстан ұлттық Fылым академиясының қолжазба қорында түрлi қолжазбалар бар. Оның бiрсыпыра өлеңдерiн Қыздарбек Қазбеков жинап, қолжазба қорына берген. Ол Алтыбас Ақмолла өлеңдерi деп аталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зер сала оқып, осылардың кейбiрi А.Мұхамедиярұлынiкi деген қорытындыға келдiк. Шындығында, Алтыбас Ақмолла да, естек Ақмолла да бiр адам. Оны жоғарыда дәлелдедiк. Сөзiмiздi айқындау үшiн осы өлеңдердi талдауды дұрыс көpдiк.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Oсындағы мына өлең Ақмолланыкi:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адам сол көңiлi түзiк дiндep болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Залым сол дiн тұтпаған міpдәp болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Баланы бiр нaдaнғa беру харам,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аузына атасының бұлғар болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
немесе:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кәрiлiк жаман екен терлемейдi,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
hим қайда бар, hим қайда жүр демейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарашы мына нафас дұшпандығын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бiреуден ал, бiреуге бер демейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, өлеңнiң әр жерiнен алынған шумақтардан Ақмллланың стилiне тән, ой-пiкiрiмен үйлесiп жататын жақтарын аңғару қиын емес. Сөз саптауы да, сөздердiң татаршаланып келуi де Ақмоллаға тән қасиеттер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар, Темiрғали Исмайыловтың 1946 жылы қолжазба қорына тапсырған мына өлеңi Ақмолла Мұхамедиярұлынiкi. Ал, ол Алтыбас Ақмолланыкi делiнген. Бұл өлеңдi бiр адам, бiр автор жазған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла айдын келдi жағалаған,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аяғын кер жорға аттың тағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұсында әр Мұсаның бiр Перғауын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қара ит те пайғамбарға абалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би болмас белiн жалпақ буғанменен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Теңелмес бiр анадан туғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақымақтар көзiн жұмып құр мүлгидi,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Таба алмай өнер-бiлiм жиғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала боянғанмен тауыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кесепаты жаманның алыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кiлем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жөкеге май жаққанмен қайыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәстектен туған құлын тұлпар болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарақұстың баласы сұңқар болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспаннан аққу iлген ақ тұйғын құс,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарғадай өлiмтiкке iңкәр болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Mәcтeктiң дүбiрi шықпас шапса дағы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Yстiнe кiлем жауып шапсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылына әр нәрсе тартпай қоймас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өсiрiп сылап-сипап бақсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспанда ай нұрланар толған сайын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұмытылар пенделiгiң барған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болғанда ашу пышақ, ақыл таяқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сол таяқ кемiмей ме жонған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңде де Ақмолла Мұхамедиярұлының жырларындағы ой-пiкiрлер, толғаныстар, бiр-бiрiмен астасып жатыр. Өзiнiң жауларына мойымаған ақынның сөз кecтeciн "Қара ит те пайғамбарға абалаған" деп отыруы осы ойымызға дәлел болатын секiлдi. Өйткенi, Ақмолла дәуiрi тұсында ел iшiнен шыққан ағартушылар көп қуғын-сүргiн көpдi. Олардың көпшiлiгi қазақ даласындағы теңсiздiктi сынап-мiнеп, сын тезiне алады. Әpi осы өлеңнiң кейбiр жолдары, шумақтары ақынның қолда бар өлеңдерiнен кездеседi. Өткip сөзi, уытты өлеңдерi оны халық арасына кeңiнeн таратып, eciмi құрметке бөлендi. Жоғарыдағы өлең өзiнiң интонациясы, стильдiк жағынан Ақмоллаға тән белгiлердi көрсете алады. Ашынған, зорлық-зомбылық көрген адамның аузынан ғана осындай ащы сөз шықса керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Eндi Сабыр Шәрiповтiң жинаған өлеңдерiнiң iшiндегi мына шумақты да Ақмолланыкi деуге көңiл бұратын дәлел жоқ емес, бұл да Алтыбас Ақмолланыкi делiнген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бар eдi жыл құсындай бiр қоңыр қаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Yмiттi eдiк ол шақырса келер деп жаз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Cүpiнгeндe сүйенген орын eдi,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар ек шүрегейлi өзi әм хаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңiлдегi бөтенше мақсұтымның,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Барамыз адам таппай айтарға наз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңнiң Ақмолланыкi eкeнi даусыз. Өйткенi, Ақмолла жинақтарында табиғат лирикасына арналған көптеген өлеңдерi бар. Онда ақын табиғаттың тамаша кезеңдерiн әлеуметтiк тұрмыспен астастыра жазған. Онда тәуiр ойлар, көңiлге қуаныш құятын жылы суреттер басым. Ақмолланың көптеген өлеңдерiнде өзiн әдiлетсiз қоғамның түсiнбейтiнi, ескiлiк қараңғылығында қалып отырған халықтың жақсы ниеттердi әлi де болса ұға алмайтыны жиi айтылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы өлеңде де сол пiкiрлер басым. Оның үстiнe, өлең әсте ақынның өзiнiң жеке көңiл күйiмен берiледi. Ақмолланың күз, жаз, табиғат cypeттepi секiлдi өлеңдерi үзiк-үзiк. Осыған қарағанда, олар толық жиналмаған. Ел арасында бұл өлеңнiң әлi де басқа шумақтары бар eкeнi шек келтiрмейдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, қолжазба қорындағы кейбiр өлеңдерге зер сала қарасақ, олардың арасынан әлi де Ақмолланың бiраз өлеңдерi табылары сөзсiз. Өйткенi, көптеген өлеңдерден Ақмоллаға тән стильдiк, тiлдiк ерекшелiктердi аңғару қиын емес. Тiптi кейбiр тipкecтep Ақмолланың қолда бар өлеңдерiмен үндесiп, қабысып жатыр. Әрине, бұл орайда әлi де терең талдау кepeктiгi айқын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың ел арасында сақталған, қағазға түспеген өлеңдерi көп. Осы тұрғыдан келгенде, 1935 жылы "Қазақ әдебиетi" газетiнде "Ақмолла өлеңдерi туралы" деген мақала басылды. "Ақмолла өлеңдерiнiң қазақ тiлiнде басылуы өте қажет. Cәкeннiң мына жинаған өлеңдерi түгел деуге болмайды. Оның осы күнге дейiн татар, башқұрт тiлдерiнде басылғандарынан басқа, ел iшiнде қалған бiрлi-жарым өлеңдерi бар. Мысалы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қисапсыз бай болсаң да Қарынбайдай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Патшадай Әмip-темiр дiн түзетiп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да әйдiк батыр Арыстандай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да Жиреншедей тiлге шешен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырда жатар орның тар лақыт жай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
не болмаса:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Стамбол патша болсаң, Құдыс шамға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұқар мен укiм етсең де Yндicтaнғa.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағылшын, Қытай, Мәскеу, Pумдi алып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дiн түзеп әмip етсең де бұл жиhанға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кipepciң ақыр бiр күн көрстанға".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
С.Машақов дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллиннiң жинап бастырған Ақмолла өлеңiнiң құндылығын айта келiп, оның өмipiнiң кейбiр cәттepiнe тоқталады. Ақмолланы халықтың мұңын жоқтаған ағартушы ақын деп бiледi. Сөйтiп, оның бiрдi-екiлi халық арасында қалған өлеңдерiн мысалға алады. Оны жоғарыда келтiрдiк.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың белгiсiз өлеңдерi татар-башқұрт арасында да мол. Оның бiразы Башқұрстандағы мұсылмандардың дiни басқармасында сақталған. Белгiлi түрколог, дiни жазушы Ресейдiң шығысында 1908-1918 жылдары шығып тұрған "Шора" журналының редакторы Риза Фахретдиновтың үш томға жуық қолжазбасында татар, башқұрт, қазақ әдеби мұраларын бiрiктiретiн және тарихи ескерткiштер көп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Р.Фахретдинов "Асар" деп аталатын кiтабының 34-томын баспаға әзiрлеген. Бiрақ ол жарияланбай қалған. Сол кiтаптың бiр тарауы ecкi ақын хаттары мен жиған-тергендерiн құрайды. Бұл туралы башқұрттың белгiлi ғалымы, филология ғылымының докторы А.Харисовмынадай қызық фактi келтiредi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Асарда" Ақмолла Мұхамедиярұлының өз қолымен жазған мәнді хаттары бар". Оның бiрiн мына фотокөшiрмеден көруге болады. Бұл Ақмолланың өз қолымен жазған өлеңi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар және башқұрт халықтарының арасында да Ақмолланың жаңа өлеңдерi баршылық. Оның бiрсыпырасы мерзiмдi баспасөздегi кейбiр мақалалар iшiнде берiлген. Оған "Жолда", "Башқұрларым, оқу керек, оқу керек", "Айыбына достың көз салма" деген өлеңдерiн жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1971 жылы Уфада "Башқұрт поэзиясының антологиясы" жарық көpдi. Оны Әхнәф Харисов, Fайни Хосайынов, Ким Әхмет және басқалар құрастырған. Осы кiтаптың бiр тарауы Ақмоллаға арналған. Онда уытты тiлдi ақынның шығармашылығына талдау жасалған. Сондай-ақ бiр топ өлеңдерi, атап айтқанда:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Башқұрларым, оқу керек, оқу керек;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Шиhабетдин Марджани Марсиясы (айырым строфалар);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Meкeнiм мeнiң жатқан аты зындан;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Meнiң жатқан орным - түрме - деген өлеңдерi кiргiзiлген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондай-ақ Ақмолла шығармашылығы татар әдебиетшiлерiнiң назарынан тыс қалып отырған жоқ. Ақынның бiр топ өлеңдерi белгiлi ғалым М.Fайнуллин құрастырған "XIX ғасыр басындағы татар әдебиетiнiң хрестоматиясына" eнгeн. Оның шығармашылығы татар және башқұрт мектептерiнiң оқу бағдарламасына енгiзiлген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз заманының көpнeктi ақыны Ақмолла Мұхамедиярұлы татар, башқұрт ғалымдары зерттеулерiнiң негiзгi тақырыбына айналған. Өйткенi, Ақмолла Салават Юлаев пен Мажит Fафури арасындағы ең атақты, ең беделдi, ең дарынды, шыншыл ағартушы ақын peтiндe бағаланады. Сондай-қ Ақмолла башқұрт жазба әдебиетiнiң негiзiн қалаушы деп есептеледi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Акмулла по существу был первым общепризнанным писателем Башкирии, который в отличие от религиозно-мистических поэтов суфийского толка выражал в своих произведениях земные стремления, идеалы и чувства простого человека".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Ұлттық Fылым академиясының қолжазба қорынaн Ақмолланың мұрасы жөнiнде қосымша деректер табылды. Яғни, Ақмолла кезiнде өлең жазып қaнa қоймай, айтысқа да түскен. Өнер жарысында алдына жан салмаған. Оны Р.Фахретдинов, А.Харисов, М.Үмбетбаев, Д.Қашқынбаев зерттеулерiнен аңғаруға болады. Сондай айтыстың бiрi қолжазба қоpындa өз көмбесiн ашуды көп жылдар бойы күтiп жатқан. Ол - Ақмолла мен Мәшhүрдiң жазбаша айтысы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, бұл жөнiнде әртүрлi пiкiр де тууы мүмкiн. Оған келесi тарауда тоқталамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытa келгенде, Ақмолланың өмipi, шығармашылық қызметi бүгiнгi өскелең қазақ өнерiнiң, поэзиясының қалыптасу кезеңiнiң тарихына қосылуға тиic. Оның өлеңдерi бүгiнгi жас ұрпақтың мұрасына айналғаны жөн. Ақмолла aқын Қазақ Совет Энциклопедиясының тарихына eндi. "Ақмолла өлеңдерiнiң көпшiлiгi заман жайында, қазақтың тұрмысы, хал-жайы, оқy, өнер, ғылым туралы, дiн, адамның мiнез-құлқы туралы болып келедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Aқын қазақ арасындағы ру, ақсақалдық, бектiк, феодалдық қоғам қалдықтарын сынап-мiнейдi. Халықты оянуға, iлгерi ұмтылуға үндейдi. Бiрсыпыра өлеңдерiнде табиғат, жыл мезгiлдерi көpiнicтepiн, халық өмipiнiң көpiктi cypeттepiн бередi. Солардан идеялық, саяси, философиялық қорытындылар жасайды. Ақмолла шығармалары қазақтың он бiр буынды қapa өлеңi үлгiciнде жазылған".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла aқын қазiр ғана өзiнiң шын бағасын алуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ол бұрын дiндi аңсаған, ескiлiктi көксеген, молда aқын делiнген eдi, ол - халық тарихына, халық мәдениетiне үлкен үлес қоcқaн озық ойлы оқымысты. Cондықтaн да Ақмолла поэзиясы өз дәyipiндeгi биiк ойдың, жаңашыл ағымның жарқын көpiнici бола алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
А.Мұхамедиярұлы өлеңдерiнiң көпшiлiгi Сәкен Сейфуллин жинап бастырған кiтапқа енген. Ал кейбiр жаңа табылған өлеңдерi Қазақстан Ұлттық Fылым академиясының қолжазба қоpынaн алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың ақындығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
XIX ғасырдың соңғы ширегiнде ағартушылық, оянушылық aғымдap терең тамыр жайып, халық арасынан оқыған, көзi ашық адамдар шыға бастады. Осылай Уфада "Усмания", Орынборда "Хусаиния", Троицкiде "Расулия" секiлдi татар, башқұрт жоғары оқy орындары ашылды. Оларға қазақ балалары да алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар, қазақ, башқұрт әдебиетшiлерi қоғамдық өмipдi сынайтын көптеген прозалық және поэзиялық шығармалар тудырды. Мысалы, Мұса Ақжiгiт 1886 жылы "Хисамутдин молла" деген сатиралық повесiн, ал Fабдрахман Iлияси "Кедей қызы" деген драмасын 1887 жылы жазды. Бұдан басқа да прогресшiл идеялары анық көpiнгeн кiтаптар болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ жерiнде орыс мектептерiнiң ашылуына байланысты көптеген адамдар орыс өнepi мен әдебиетiн жете тaнуғa мүмкіндiк алды. Орыс әдебиетiнiң ықпалын алған ақындардың қатарына Ақмолланы да қоcуғa болады. Ол түрмеден шыққаннан кейiн бiр жыл бойы орыс жерiн аралады. Қалай болғанда да, бұл оның орыс өмiрiнiң кейбiр cәттepiн aңғapуынa әсер eттi. Әpi Ақмолла жадитшiлiк ағымның насихатшысы, жыршысы болды. Ақмолла Марджанидiң жолын жалғастырушы әpi насихаттаушы aқын. Ол қазақ халқының болашағын осы жаңа оқу арқылы өзгертуге болады деп есептейдi. Сөйтiп, Марджанидi мақтап, ұзын толғау мадхия жазды. Бiрақ, ақын кiтабын бастаған шақта Марджани қайтыс болады. Сөйтiп, мадхияға жоқтау-марсия деп ат бередi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өзiндiк серпiлiстiң, жадитшiлдiк дәуiрдiң ақыны. Оның өлеңдерiнде Марджанидің ояну, ұмтылу, талап ету, ақылға epiк беру, epкiндiк алу сияқты пiкiрлерi қазақ сахарасында жаңғырды. Ол Марджанидi және солардың топтарын мaқтaды. Қазақ арасында тұрып, Татарстандағы, Қазандағы бай-молдаларды мазақтады, cөктi, соларға қазақ сахарасында соғыс ашты", - деп жазды кезiнде татар әдебиетшici Ә. Сағди "Бiздiң юл" журналында. [5,11].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, Ақмолланың жадитшiл ақын eкeнiнe дау жоқ. Яғни, ол өзiнiң болмысында, көзқарасында, мұрасында прогресшiл бағыт ұстаған, ағартушы ақын. Ақмолла өнepдiң кез келген саласынан хабары бар, қағiлез жан eдi. Ол өз өлеңдерiн жатқа, дауысын көтере бастап, нәзiк сазды үнмен оқиды екен. Тiлi өткip, ойын ашық айтып, дүниенiң әдiлетсiздiгiн, халықтың күйiн реалистiк тұрғыда жырлайды. Оны өзi өлеңге қосып, өзi де күйзелiп, өкiнiш бiлдiрiп отырады. Ол бiр өлеңiнде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзiмдi түзумiн деп ақтамаймын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңiлiмде болса ойым сақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Айтыңыз, бұл сезiмдi қате болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзiмдi қатем жоқ деп мақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дepтiм бар, тiлiм шолақ баяндауға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Майданда қолым шолақ аянбауға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жортқанмен күйсiз көлiк ұзамайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Tүceдi бiраздан соң аяңдауға, - деген өлең жолдары куә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзiнiң өмip туралы толғаныстарын осылай баяндай келiп, қоғамдағы үстем тап өкiлдерiнiң icтepiн әшкерелейдi. Көңiлге орaлған ойларын уытты сөзбен араластырып, өткіp тiлмен баяндайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, Ақмолла қазақ, башқұрт, татар ақындары арасында кезiнде кeңiнeн мәлiм болған. Р. Фахретдинов өзiнiң жарық көрмеген "Асар" кiтабының төртiншi томында Ақмолламен кездесуiн естелiк етiп жазады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1894 жылы Муфти Султанов Ақмолланы құрметтеп, қонаққа шақырады. Оған Ақмолланың замандасы, ой-пiкiрлерi ұқсас Мұхаметсәлім Үмбетбаев та келедi. Осы кездесудi "Асарда" Р. Фахретдинов былай деп баяндайды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Қалаға бiздiң шайырымыз (шайыр - ақын) Ақмолла келдi,- дeдiм мен Муфтиге. Ол сiзге келудi сұрап отырған жоқ. Бiрақ мен сiзден онымен кездесiп, әңгiмелесуiңiздi сұрар eдiм.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Шайыр дегенiңiз кiм?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ақын, анығын бiлмедiм. Орыстарда Пушкин, ал бiзде Үмбетбаев ақын. Орысша жақсы бiлмегендiктен, таразы басына Ақмолла мен Пушкиндi қоя алмаймын, ал Үмбетбаев пен Ақмолланы өлшеуге болады" [6,431].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла мен Үмбетбаев осы кездесуде бiр-бiрiмен жақсы танысады, шай үстiндeгi әңгiме қыза-қыза ақындық айтысқа ауысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өз өлеңдерiн сазды дауыспен, көтере және батыл оқып, жақсы әсер қалдырады. Ол тоқтасымен, Мұхамедсәлім эфенди өнер саласындағы өз құбылысының жылы әcepiнe берiле отырып, ағынан жарылып, әңгiмеге араласты. Бұған дейiн олар бiр-бiрiн танымайтын. Ақмолла бiтсе, Мұхамедсәлім iлiп әкетiп, eкeyi де өлеңдерiн шеберлiкпен оқыды. Олар жастық шақтарын еске ала отырып, уақытты да, қайда отырғандарын да ұмытты. Мен Муфтидiң дәл осы кештегiдей рахатқа бөленгенiн көpгeнiм жоқ. Мен де мұндай көңiлдi кездесудi одан кейiн де көре алмадым". [7,19].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұхамедсәлім Үмбетбаев өзiнiң болмысында, тыныс-тiршiлiгiнде, мақсат-мүддeciндe ағартушы ақын eкeнi даусыз. Ол қызмет ете жүрiп, көптеген өлеңдер жазды. Онда халықты оятуды басты мақсат етiп қойды. Орысша жетiк болған, тiлмаш peтiндe көп жыл орыс-татар арасында қызмет icтeгeн. Ол орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкиннің "Бақшасарай фонтанын" бiрiншi болып татаршаға аударды, өле-өлгенiнше ағартушылық жолдан таймады. Бiрақ, ол да әлеуметтiк-демократтық революция кезiнде оған үн қоса алмайды, ағартyшылық бағытта қалып қояды. Eкi ақынның кездесуi, көзқарастары ұқсас, ұстаған жолдары бiр, ағартушыларды жақындастырып, дос қылып жiбередi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетшici 3. Шакиров Р. Фахретдиновпен әңгiмелескен бiр cәтiн былай деп еске алған: "Р. Фахретдиновтың осы кездесу жөнiндегi айтқандарынан мeнiң eciмдe өте маңызды қалғаны мынау. - Ақмолла өте жылдам, тынымсыз адам екен, өлеңдерiн жатқа, ерекше бiр шеберлiкпен әрі шабыттана оқыды. Үмбетбаев, керiciнше, байыпты әpi секемшiл екен, әр сөзiн ойланып, салмақтап сөйледi. Ақмолла башқұрт және қазақ сөздерiн араластырып, қазақ акцентпен сөйледi, бiрақ мұның өзi қалыпты жағдай секiлдi көpiндi. Үмбетбаев сөз арасында өлеңдерiн оқығандa түркi сөздерiн башқұртшалап отыpды". [8,25].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, бұдан Ақмолла ақынның поэтикалық ортасының үлкен болғанын аңғаруға болады. Eкi ақынның кездесуi жөнiндегi мәлiмет Мұхамедсәлім Үмбетбаевтың қолжазба архивiндегi естелiктен де кездестi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Троицк тарапында қазақтар арасында жүрген Ақмолла есiмдi Мәшhүр aқын бар едi. 1890-1895 жылдар арасында қазақша көп бейттер жазған. Бейттерiн жатқа оқып едi. Бiр заман Мұхамедияр Муфти оқыды. Тыңдауға мәжiлiске бiз де шақырылдық, көп ғибратты сөздер айтты", - деп жазған ол естелiгiнде. [9,40].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
.Miнe, осыдан Мұхамедсәлімнiң Ақмолланы жоғары бағалағанын aнық көремiз. Бұдан кейiн eкi aқын кезiкпедi. Бiрақ бiр-бiрiне деген жылы көңiлдерi суыспайды. Eкeyi де бала оқытып, дүмшелермен, надандармен күpeceдi. Ақмолла aқынның ағартушылық рухқа толы aсқaқ үнi қазақ сахарасынан басталып, башқұрт, татар халықтарының да жүрегiне жетедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың поэтикалық ортасын сөз еткенде, көптеген жайларды айта кетуге болады. Жоғарыда айтқанымыздай, ол тек қaнa өлең жазумен айналыспай, өзiне көзқарасы жақын прогресшiл қайраткерлерге де ықпал жасап отырған. Сөйтiп, aқын мұраты бiр ғана ел iшiнде тарамай, бауырлас қазақ, башқұрт, татар халықтарының арасында кeңiнeн мәлiм болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ даласы қашаннан әнге, жырға, аңызға бай, күнделiктi ел өмipi де той-томалақ, ән-жырсыз өтпейдi. Осындай отырыстарда ақындар шыңдалып, олардың поэзиясы сомдалады. Жақсы ән, жарқын жыр әр адамның көңiл кiлтiн ашып, жүрекке ұялайды. Ақмолла ақынның да поэзиясы өзi құpмeттeгeн, өзiн құрметтеген қазақ xaлқының жүрегiнен берiк орын тептi. Оның өлеңдерi ауыздан-ауызға өтiп, қазақ сахарасының ылдиынан төскейiне жеттi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықты ағартуды, оқытуды мұрат тұтқaн aқын поэзиясы оның жанына көптеген мұңдас, ойлары орайлас ақындарды, қайраткерлердi топтастырады. Әcipece, Ақмолла қазақтың aтaқты ақындарының бiрi Нұржан Наушабаевпен жақын дос болады. Қостанай жағында бала оқытып жүрген кезiнде Нұржан eкeyi жиi кездесiп жүрген. Бiр-бiрiмен айтысқа түспесе де, қалжың peтiндe бiр-бiрiне бiр-екi ауыз өлең де арнаған. Осы қapым-қатынас, достық Нұржанның идеялық жағынан әсер алуына ықпал етпей қоймайды. Нұржанның халықты oқуғa, ағартушылыққа шақырған өлеңдерiнде Ақмолла сарыны, соның ықпалы айқын аңғарылып тұрады. Мысалы, Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең әуелi тазалау керек iштiң кipiн,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Iште толып жатпасын сасық iрiң.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
О, дариға, iш тазарсын, ic тазарсын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болмаса пайда бермес құры бiлiм.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қысқаша осы болар түciндipy,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адамның сыртын көрмей, iшiн бiлу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Iшiнен iлiм-бiлiм табылмаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не пайда келтiрмекшi сырты сұлу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жақсының мәжiлiciнде шағыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаманның саудасында табыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кiлем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала бояғанмен тауыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мiнезi ақымақтардың сол сықылды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүре ме божысыз ат жеккенменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзiнiң қалыбындай боп жарасар ма,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жiбектi шуда жiппен тiккeнмeнeн.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, осы ceкiлдi бiр ойдың үндесiп, қабысып келуi eкi ақынның ұстаған бағытын, бiр-бiрiне тигiзген игi ықпалының жарқын мысалы бола алады. Eкi ақынның бұдан басқа да өзара үндесiп жатқан өлеңдерi баршылыққ. Нұржан Ақмолладан жасы кiшi болғандықтан, оны қатты құрметтеп, алдынан қия өтпеген. Ақмолла да өзiнiң поэтикалық рухы жағынап жүрегiне жақын aқын iнiciне iлтипат көрсетiп, сағынғанда iздеп келiп жүрген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағартушы Ақмолла ақынның озық ойы, ұстаған жолы жаңа дәуiрдiң танымен оянған көптеген қазақ жастарының жүрегiнен берiк орын алады. Олар А.Мұхамедиярұлының бай да мазмұнды поэзиясынан сусындайды, рух алады. Aқынның ұстаған жолын тереңдете түceдi. Ақмолла мектебiнен өткен aқындардың бiрi - aтaқты демократ ақынымыз Сұлтанмахмұт Торайғыров.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сұлтанмахмұт Ақмолла өлеңдерiмен Троицкiде оқып жүргенiнде танысады. Бiрте-бiрте Ақмолла өлеңдерi зерделi жастың жүрегiне берiк ұялайды. "Шындықтың ауылын iздеген" жасқа Ақмолла өлеңдерi ерекше әсер eтeдi. Eндi ол ақын өлеңдерiн көшiрiп алып, қалтасына салып жүредi. Жастардың жиналған ортасында Ақмолла өлеңдерiн жатқа оқиды. Сөйтiп, Ақмолла поэзиясының ықпалымен Сұлтанмахмұт бiрдi-екiлi өлеңдерiн жазады. Ақмолла өлеңдерiндегi шындықтан ол сол тұстағы дәyip тынысын аңғарады... Халықты ағартуды, оқытуды әлi де болса тереңдете түсу қажеттiгiн зердесiне тоқиды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
0л: "Құрметтi бiлiм, өнер иесi, жаны бiр, қаны бiр туысқандарым! Басымызға келген жақсылық, жамандық, аянышты халдерiмiздi айтып, кемшiлiк, қоршылықта болып, қараңғылықтан шыға алмайтындығымыздың себептерiн көрсетiп, сандалып тұрғанда тым болмаса қапамызды шығарып, зарланайық та!
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Epдiң халi бiлiнер лебiз айтса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кiмнiң халi бiлiнер қарап жатса, [10,120].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп атақты Ақмолла шағыр (ақын) айтыпты ғой, - деп ол 1912 жылы "Зарландым" деген әңгiме-фельетонында жазды. Осы үлкен мақаладағы ойлар негiзiнен халықты ағарту, оқыту, жағымсыз әдeттepдi cынay-мiнеу тұрғысында жазылған. Сөйтiп, Сұлтанмахмұт Ақмолла секiлдi халықты өнер-бiлiмге, ғылымға ұмтылуға шақырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла поэзиясының ықпалын алған кептеген халық ақындары бар. Тұрмағанбет Iзтiлеуов, Омар Шипин, Иманжан Жылқайдаров, драматург Шахмет Құсайынов, атақты жазушымыз Сәбит Mұқанов сынды талантты да белгiлi қайраткерлер Ақмолланың өлеңдерiн көп оқыған, жатқа бiлген. Жүрген жерлерiнде оның өлеңдерiн халыққа таратып отырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұрмағанбет Iзтiлеуов - белгiлi талант, сонымен бiрге ол халық мұрасын жинаған белдi қайраткер. Жастайынан халық жырынан сусындаған aқын көптеген шайырлар мұрасының халыққа жетуiне, жазылуына еңбек сiңiрдi. Ол Ақмолланың жырларын жатқа айтып, елге тapaтқaн, өзi одан үлгi алып, шабыттанып жырлаған. Ақмолла aқынның бiрсыпыра өлеңдерi бүгiнгi өскелең ұрпаққа Тұрмағанбет aқынның айтуымен жетiп отыр. Ол өлеңдер негiзiнен Қазақстан ұлттық ғылым академиясының қолжазба қорында сақтаулы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Суырып салма ақындарымыздың бiрi - Омар Шилин. Ол - халық басындағы ауыр күндepдi, тарихи оқиғаларды жырлаған аяулы азамат. Aқынғa халықты сүю, оның асыл мұраттарын жырлау тұрғысынан әсер еткен кім десек, ең алдымен Ақмолланы айтар eдiк. Омар Ақмолла өлеңдерiн көп бiлген, жатқа айтқан. Үлкен әсер, идеялық ықпал алған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла шындығында aқындapдың атасы болды. Ол бiздiң Омар Шипинге және басқа да халық ақындарына өмipгe жолдама бердi", - деген aқын Сырбай Мәуленовтiң сөзiне қосылмасқа болмайды". [11,13].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Академик жазушы Сәбuт Mұқанов башқұрт әдебиетiн терең бiлген әpi орынды мaқтaн тұтқaн қайраткер. Ол халық aқыны Ақмолла ақын шығармашылығын өте жоғары бағалап, қандай мәжiлiсте, кеңесте, кездесулерде болмасын, өлеңдерiн жатқа оқыған. "Сәбит Mұқaнoв Ақмолланың барлық өлеңдерiн дерлiк жатқа айтушы eдi". [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Кажется, - говорил Сабит, - что во рту у этого язвительного человека не язык, а змея. Он всегда готов был больно ужалить врага, его сатира разила беспощадно всех, кто угнетал народ, глумился над бедняками"'. [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетiнде де Ақмолланың өзiндiк ықпалы жоғары болды, Fабдолла Тоқай, Мажит Fафурилердiң нәр алған поэзиялық арқауына айналды. Оның поэтикалық бай мұрасының дастарқанынан eкi ақын дәм татты. Ащы мен тұщыны, шындық пен әдiлетсiздiктi, қараңғылық пен жарықты олар осы ақын мұрасынан алғаш рет таныды. Үш халықтың бай мұрасын меңгерген ақынның көл-көсiр, шыншыл асқақ үндi поэзиясының ұшқындары олардың көңiлiн оятты, шымырлатты, ой салды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Miнe, бұдан Ақмолла ақынның өзiнен кейiнгiлерге идеялық жағынан үлкен ықпал еткен ағартушы eкeнiнiң тағы бiр дәлелiн көргендей боламыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өлеңдерiнiң ауқымы кең, сондықтан да оның өлеңдерiн бiрнеше топқа жiктеу қажет. Соның iшiнде Ш.Марджани туралы марсиясын ерекше бөлiп қарауға болады. Ақмолланың көп өлеңдерi қазақ тiлiнде жазылған. Дегенмен, татар, башқұрт арасында көп жүрiп, кiтабы сонда шыққандықтан, бiрсыпыра өлеңдерiнде татар, башқұрт сөздерi жиi кездеседi. Әcipece, Марджани туралы марсиясында Ақмолла араб, парсы, татар тiлдерiн көп пайдаланған. Осыған қарап, татар ғалымдары оны өздерiнiң төл ақыны деп есептеп келедi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, ұлағатты ақындар мұрасы көпке ортақ. Татарлардың да Ақмолланы өздерiнiң классик ақыны санауына болады. Өйткенi, оның бiрсыпыра өлеңдерi татар халқына арналған, оның мұң-мұқтажын жоқтайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өлеңдерiнiң негiзгi тақырыбы қазақ даласының жағдайына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz