Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
ТЕРМИНОЛОГИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1
Терминология, термин ұғымдары туралы
1.2
Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі.
2
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1
Дипломатиялық терминдердің қазақ тілінде жасалуы мен аударылуы
2.2
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдерді семантикалық талдау.
2.3
Қысқарған және біріккен дипломатиялық терминдер.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
А - ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Жалпы, тіл - өмірдің сәулесі, қоғамдық құбылыстардың айнасы іспетті нәрсе. Қоғамда болып жатқан неше алуан өзгеріс, жаңалық атаулының бәрі әуелі тілден орын тебеді де, содан соң халық мұрасына айналады. Ендеше, тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін терең тексеру арқылы тұтас бір халық, ұлт өмірінің өткелдерін, тарихи кезеңдерін анықтауға болады. Сонымен бірге қоғам өмірінің даму кезеңдерін зерделеу нәтижесінде тілдің де эволюциялық өсу өрісін саралай, жіктей аламыз.
Терминологиялық лексика, міне, осы халықтық тіл негізінде пайда болады. Мұның да өзіндік жасалу жолдары, қалыптасу тарихы бар. Бұл, негізінен, ғылыми ой-пікірдің өрбуіне, техника мен мәдениеттің дамуына орай туындайтын арнайы лексика.
Қазіргі таңда әлемдік жаһандану құбылысы барлық ғылым салаларында интеграциялық процестерді жеделдетіп отырғаны белгілі. Термин сөздерді қозғалысқа салып, көктемгі қызғалдақтай қаулататын тағы бір сала ғылыми-техникалық прогресс болып табылады.Тілдегі көптеген терминдердің пайда болуы, негізінен, ғылым мен техниканың өмірге дендеп енуіне тікелей байланысты. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған уақыттан бері оның ғылым мен өндіріс салаларында, еліміздің сыртқы және ішкі саяси өмірінде қолданылу аясының кеңейіп келе жатқандығы белгілі.
Бүгінгі таңда Қазақстаннның өзге елдермен жасайтын келісімдері мемлекеттік тілде жазылатыны белгілі, яғни халықаралық қатынаста мемлекеттік тіл өз қызметін атқара бастады. Елімізде болып жатқан түбегейлі өзгерістер тіліміздің жан-жақты, оның ішінде терминология саласының дамуына жағдай туғызды. Осыған орай ұлттық терминологиямызды кешенді зерттеп, оның табиғатын ашу қажеттігі туындайды.
Жұмыс қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдер мен атаулардың мағынасы мен қызметін салыстыра зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ және ағылшын халықтарында дипломатиялық терминдер ерте кездерден бастап-ақ қалыптасқан. Дегенмен, дипломатиялық терминдердің мағыналық ерекшелігі, жасалу сипаты, танымдық негізділігі салыстырмалы бағытта да, жеке теориялық мәселе ретінде де әзірге зерттеу нысанына айнала қоймаған.
Еліміздің егемендік алуымен бірге әртүрлі ғылым салалары бойынша көптеген сөздіктер жарық көріп, жаңа аталымдар жасалды. Осыған орай ғылымның әртүрлі саласында орныққан терминдердің ерекшелігін ашу мақсатында көптеген ғылыми жұмыстар жазылуда. Қазіргі таңда философиялық, заң, мұнай, психология, экономика, тіл ғылымы, т.б. салаларындағы терминдердің жүйесі зерттеледі. Дей тұрғанмен, дипломатиялық терминдерді салыстыра зерттеудің өзектілігі бар.
Диплом жұмысының нысаны - Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдер мен терминдік атаулар.
Диплом жұмысының пəні салғастырмалы түрде қаралатын қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің жасалымы, олардың лингвистикалық сипаттамасы, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары және лексика-грамматикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің жасалымын, аударылу дәлдігін анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері: мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер қойылды:
oo қазақ тілінің дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы мен даму жолдарының терминологиялық өрістегі орнын айқындау;
oo қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің белсенді қолданылатын салаларын көрсетіп, халықаралық терминдер үлесін анықтау;
oo дипломатиялық терминдер жүйесін тілдік тұрғыдан талдай отырып, олардың ұғымдық белгілерінің терминденуі мен қолданылу ерекшеліктерін және жасалу жолдарын айқындау;
oo қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің негізгі лексика-грамматикалық ерекшеліктері мен ұқсастықтарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының зерттеу əдістері. Зерттеу барысында сауалнама, семантикалық, салыстырмалы талдау,жүйелеу әдістері негізге алынды.
Зерттеудің дереккөздері: негізгі зерттеу материалы ретінде 500-ден астам дипломатиялық термин мен терминдік тіркестер алынды. Зерттеу барысында осы сала терминдеріне қатысты пайдаланылған лексикографиялық еңбектер (сөздіктер мен түсіндірме сөздіктер):
* Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі І-Х томдар.-Алматы: Ғылым, 1974-1986;
* Қазақ тілінің сөздігі - Алматы, 1999.-774б.;
* Громыко А.А. Дипломатический словарь в трех - томах. Москва, 1985-1986;
* Шах-Назарова В.С. Англо-русский дипломатический словарь.-Москва: Русский язык, 2001-855с
* Мақашева К.Н. Дипломатиялық сөздік.-Алматы, 2000.-248 б.
* Борисенко И.М., Евтушенко Л.И. Английский язык в международных документах.- Киев: Логос, 2001.-479с;
* Feltham R.G. Diplomatic Handbook. - London and New York: Longman, 2000.-178p. пайдаланылды.
Алынған нəтижелер:
- біріншіден,қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдер мен атаулар жинақталып, сараланып, ғылыми талдауға түсті;
- екіншіден,дипломатиялық терминдер мен атаулардың лексикалық құрамы анықталып, ондағы шетел терминдері талданып көрсетілді;
- үшіншіден,дипломатиялық терминдер мен атаулардың сөзжасамдық ерекшелігі анықталып, олардың семантикалық, синтетикалық, аналитикалық, калькалау тәсілі арқылы жасалатыны нақты тілдік деректер арқылы зерттелді;
- төртіншіден, дипломатиялық терминдер мен атаулардың қалыптасуындағы негізділік, уәжділік алғаш рет қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Зерттеу соңында қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің қысқаша түсіндірме сөздігі беріледі.
1.1. Терминология, термин ұғымдары туралы
Бүгінгі таңда терминология зерттеушілердің ерекше назарын аударған, тіл білімінің бір саласы болып табылады. Бұл интеграция заманындағы халықаралық ғылыми зерттеулерде тілдік кедергі болмауы үшін терминдерді бірегейлендіру мәселесімен тығыз байланысты. Н.В. Подольский, А.В. Суперанская, Г.П.Немца, Н.В.Васильева, В.Н. Даниленко, В.М.Грязнова және т.б. пікірінше қазіргі терминология - қолдан жасалатын лексикалық қабат, әрбір бірлікті қолдануда белгілі бір мағыналық шектеулер бар.
Термин ерекше лексикалық бірлік ретінде белгілі бір ғылым саласымен міндетті түрде байланысты болады, (менің зерттеуімде дипломатия саласымен). Сонымен қатар теориялық зерттеудің басталуы терминді сипаттау объектісі ретінде қарастырумен байланысты. Терминдерді басқа бірліктерден ерекшелейтін басты ерекшелігі - ғылыми концепциялармен байланысы. Терминдерде сөздердегі сияқты зерттеушінің байқаған фактілері, теориялық түсінік те көрініс табады. [1,246 ].
Г.П.Немец, В.М.Лейчик, Л.Ю.Буянова пікірінше терминдердің қалыптасу процесі зерттеліп отырған саламен тікелей байланысты. [2, 27-47].
Терминге қойылатын талаптар
Семантикалық талаптар
Терминнің тұлғасына қойылатын талаптар
Прагматикалық (функционалдық) талаптар
1
2
3
1. Мағыналық қайшылықтың болмауы (терминнің ұғым мазмұнына сай келуі)
1. Тілдік нормаға сәйкес келуі. (кәсіби жаргондардың, фонетикалық және грамматикалық нормадан ауытқулардың болмауы)
1. Қолданысқа енгізілгендігі (терминді мамандардың, ғылыми қауымның қабылдауы немесе жиі қолданылатындағы)
2. Бірмағыналылық (Бұл талап негізінен белгілі бір арнаулы терминология шеңберінде қойылады)
3. Терминнің ықшамдылығы (қысқалығы) а)лексикалық ықшамдылық ә) тұлғалық ықшамдылық
1. Жатық айтылуы (жағымды дыбысталуы)
2. Терминнің толық мағыналылығы (термин мағынасында ол белгілейтін ұғымды дәл беретін ең басты, мейлінше аз белгілерінің қамтылуы)
3.Сөз тудыруға (деривациялық) қабілеттілігі (Бұл талап терминнің ықшамдығымен тығыз байланысты.Ықшам жасалған, қысқа терминнен туынды термин жасау мүмкіндігі қашанда мол)
3. Синонимдердің болмауы
1. Инварианттылық (фонетикалық, графикалық, морфологиялық, сөзжасамдық және синтаксистік варианттардың болмауы)
2. Уәжділік (термин мағынасының ұғынықты, өзі белгілейтін ұғымы жөнінде анық мәлімет беруі)
Айта кетерлігі дипломатиялық терминдер көбінесе латын, ағылшын, француз тілдерінде жасалады немесе сол тілдерден тікелей аударылады. Кез келген тілде дипломатиялық терминжүйе және саясат үнемі даму үстінде, сол себепті де адамдардың ойлау жүйесінде дипломатия саласы болсын немесе саясатқа байланысты түсініктер терминдермен бекітіледі.
Терминологиядағы теориялық зерттеулерді А.А.Реформатский, Г.О.Винокур, В.В.Виноградова, С.Г. Бархударова, О.С. Ахманова, К.А.Левкова, Б.Н.Головина, В.П.Даниленко есімдерімен байланыстыруымызға болады.
Термин деген сөзге әр ғалым өзінше анықтама беруге тырысты. Солардың ішінде көптеп қолданылатын анықтамаларға келер болсақ, Реформатский А.А. термин - бұл белгілі бір мақсаты бар , бір мағыналы, ғылымда, техникада, саясат пен дипломатияда қолданылатын сөздер деген тұжырымға келген.[3,110]
В.В. Даниленконың пікірінше термин сөздік қордың ажырамас бөлігі және белгілі бір ғылым саласының анықатамасы. [3,15]
Головин Б.Н. термин - бұл белгілі бір кәсіби мағынасы бар, сонымен қатар қайсыбір кәсіпке байланысты сөздер деген анықтама берген.
Терминдерді аударудағы ең қиындық тудыратын мәселе, оның мағынасын беру.Мысалға, салық саласындағы терминдерді аудару үшін біз жүйелі түрде екі тілдің терминологиялық жүйесіндегі лингвистикалық, семантикалық және құрылымдық байланысты салыстырып алуымыз керек.
English lexicology еңбегінің авторы Антрушинова Г.Б. терминологияны қалыптастырудағы негізгі үш әдісті атап көрсеткен. Олар: біріккен сөздер, жұрнақтар арқылы және сөз түрлендіру.
Терминологияны зерттеу, совет кезеңінде болсын, шет елдерде болсын ХХ ғасырдың 20-30-жылдары термин ұғымы қалыптасқан соң зерттеле бастады. Термин ұғымына қатысты анықтамалар қарама-қайшылыққа толы, себебі әр түрлі ғалым өздігінше түсіндірген. Ал мен өз зерттеуімде Г.О.Винокур, А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, Б.Н.Головин, Р.Ю.Даниленко, Р.Ю.Кобрин, В.М.Лейчик [4,5-6]берген мынандай анықтаманы негзіге алдым, бұл анықтамаларда термин белгілі бір ғылым саласындағы тұжырымдамамен тікелей байланысты. Осыған ұқсас анықтаманы М. Лейчик те берген, анықтамада термин-арнайы білім саласындағы ортақ-нақты немесе абстрактілі түсінік беретін, белгілі бір мақсатты білдіретін қайсыбір тілдегі лексикалық бірлік. [5,16-17]. Терминге байланысты түсініктер уақыт өткен сайын өзгеріп отырады, дегенмен Д. С.Лотте ұсынған мына анықтамалар күні бүгінге дейін қолданылып келеді:
1)термин ұлттық терминологиялық жүйенің бөлігі ретінде қарастырылады;
2)термин элементі терминологиялық мағынасы бар, термин жасауда қолданылатын ең кіші бірлік болып табылады;
3)қалыптасқан терминологияда міндетті түрде қателіктер болады;
4) абсолютті және салыстырмалы бірмағыналық терминдерге тән;
5) жаңадан қабылданған терминдерді ұсыныс ретінде таныстыру керек, сол кезде сала мамандары жаңа түсінікке үйренеді;
6)ең алдымен түзетулерге назар аудару қажет, себебі олар жалпы салалық термионологияның негізгі құрамдас бөлігі болып табылады;
7)құрылған термин жеке заттың атауы болуы және оның сол тілде омонимдері мен синонимдері болмауы керек;
8)қолданыстағы және жаңадан құрылған термин белгілі бір ассоциация тудыруы керек. [6, 158].
Қазіргі таңда лингвистикада терминдерді зерттеудің екі негізгі түрі бар, оның біріншісі нормативті, екіншісі дескриптивты.Нормативті талдау кезінде термин белгілі бір семантикалық және грамматикалық құрылымында ерекшелік бар, басқа әдеби тілде қолданатын сөздерден ерекше лексикалық бірлік ретінде қарастырылады.
Бұл нормативты бағытты жақтаушылар терминге мынандай талаптарды қояды, яғни термин бірмағыналы, дәл, жүйелі, қысқа және синонимдері болмауы керек. [6, 15-16].Бұл зерттеулерде термин өзгеріске ұшыраған элемент емес, қатып қалған ережеге бағынатын бірлік ретінде қарастырылған. Лингвистикалық әдебиеттерде мінсіз термин деген атауға ие болған.
Дескриптивті бағытты жақтаушылар терминді өзгермейтін бірлік деген тұжырымға күмәнмен қарады. [7,64]. Олардың пікірінше термин ерекше сөз емес, тек ерекше қызметі бар сөздер. Бұл дегеніміз кез келген сөз термин бола ала алады немесе кез келген термин жалпыхалықтық сөзге айнала алады.
Дегенмен, термин тілдік бірлік бола тұра, сол тілге тиесілі құбылыс, яғни термин тілдегі заңдылықтарға бағынады, сол себепті де термин көп мағыналы, синонимдері, антонимдері немесе ұқсас сөз тіркестері де бола алады. Зерттеулер дескриптивті бағытты ұстанушы ғалымдардың тұжырымының дұрыс екендігін дәлелдеді.
Ал қазақ тіліндегі термин ұғымы бірден пайда болған жоқ. Байтұрсынұлы өз еңбектерінде пән сөз деп қолданып жүрді. Тіпті 1927 жылы Н.Қаратышқанұлының бастауымен жарық көрген сөздіктің де атауы Пән сөздері болған. Тек ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында ғана пән сөз атауы термин деген атауға алмастырылды. Тілімізде шет тілдерінен орыс тіліне енген сөздерді сол қалпында қолданып келеміз. Осы тұрғыда А.А. Реформатский өзге тілден енген сөздер тілімізде айтуға қиын болып оқшауланып тұрса терминдерді түрлендіріп, септеп, белгілі бір өзгерістерге ұшыратуымыз керек дейді. [8, 67]
Халықаралық терминдерді өз тілімізде өзгеріссіз қолданып жүргенімізге Қайдаров Ә.Т. мынадай пікір білдірген: Ағылшын, латын тілдеріндегі терминдерді қолданбасақ, тілдер арасында байланыс болмайды, техника, ғылым дамуы үшін ортақ интернационализм болуы керек деу бекер. Себебі әлемге әйгілі державалар Қытай, Жапония кез келген халықаралық терминді өз тілдеріне аударып қолданады. Демек, олардың саясатына, дамуына ешқандай нұқсан келіп жатқан жоқ. [9,22]
Кез келген тілде кездесетін терминдердің жиынтығы - терминология болса, белгілі бір кәсіпке, ғылымға байланысты терминдер жиынтығы - салалық терминология болып табылады. Жоғарыда атап өткендей сан түрлі ғылым бар, техника, өнер бар. Сол салаға байланысты атауларды салалық терминология қарастырады. Бұл терминдер әр салаға байланысты өз атауымен қосарлана аталады. Мысалы: медицина терминологиясы, дипломатия терминологиясы, лингвистика терминологиясы. Ал әр ғылым саласына байланысты терминдерді сол сала мамандары зерттей отырып жасайды. [10,61б]
ХХІ ғасырдың басынан бастап термин туралы жалпы түсінік өзгере бастады, себебі мағыналық тұрғыда икемделе бастады. Терминдік семантикаға зерттеулерде байқалғандай, оның мағынасының мамандандырылуы, семантикалық шекараларының дәлдігі, эмоциональды, сипатты сөздерден алшақтығы жатады. Термин ғылыми байланыстың негізгі құрамдас бөлшегі болып табылады. Термин өзінің көп қырлылығымен және ыңғайлылығымен сипатталады. [11,21]. Сол себепті де, терминжасам белгілі бір ғылым саласындағы сұранысқа байланысты, біздің жағдайымызда дипломатияның.
1.2. Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі
Кез келген ғылым саласының лингвистикасын немесе терминологиясын зерттемес бұрын ең алдымен жалпы нақты бір ғылым саласы туралы мәліметтерді жинау, талдау, барлық жиналған деректерді жүйелеу керек.
Мұндай әдіс арқылы жұмыс істеу кез келген зерттеу бағыты үшін неғұрлым дұрыс және нәтижелі болмақ. Біздің жағдайымызда,яғни дипломатиялық терминдерді зерттеуде аталған әдіс өте тиімді. Осы үрдіске сай, дипломатиялық терминологяны егжей-тегжейлі зерттеу және талдау үшін біріншіден, дипломатия және халықаралық қатынастар ғылымдарының тарихымен танысу шарт.
Дипломатиялық терминологояның қалыптасуы халықаралық және дипломатиялық қатынастардың үздіксіз туындауына байланысты. Ел мен елдің арасындағы бұл сипатты қатынастар мемлекеттердің тәуелсіздік алып, мемлекет болып жариялануы, соғыстар, сауда-саттық, бейбітшілік бітімге қол қою, құжаттарда, келіссөздерде пайда болып, терминдер қалыптаса бастады.Тілдің пайда болып, дамуы және лингистикалық құрамдас бөліктердің жетілуі, сөз таптарының классификациялануы, морфологиялық, синтактикалық, фонетикалық және тілдің стилистикалық заңдылықтарының дамуына байланысты адам өмірінің әртүрлі салаларындағы тержминжүйенің және ғылымның тармақтарының дамуы да жүзеге асып отырды.
Халықаралық қатынастар мен дипломатия үшін бұл лингвистикалық қағидалар орынды.
Шығыс елдеріндегі саяси қатынастардың Еуропа елдері мен Батыстан бұрын басталғанын ескерсек, хронологиялық тұрғыда дипломатиялық терминология Шығыста пайда бола бастаған.
Жоғарыда атап өткендей, қазіргі таңдағы дипломатия өте ерте кезден бар. Елшілердің өздерін өркениетті әлемдегі алғашқы мамандықтардың бірі екендіктерін айтуының жаны бар. Шындығында алғашқы мемлекеттер пайда бола салып, ең алғашқы кәсіп салықтарды жинау болған - tax collector - салық жинаушы, одан соң әскери істер дами бастады - military - әскери, содан кейін ғана келіссөздер жүргізу ісі өмірге келе бастады- diplomacy-дипломатия. Владимир Даль дипломатияға мынадай анықтама берген: екі ел арасындағы тиімді байланыстар туралы ғылым [12,26]. Қазіргі уақытта бұл анықтамаға келіссөздер жүргізу өнері қосылды. Дипломатияның қалыптасуы ежелгі Грекияда хабаршыларға қос тақталы diploma берген кезден басталған, бұнда олардың беделін растайтын хаттар жазылған және бұл credentials - сенімділік мадақтамалары болған. Дипломатияның пайда болуы, арнайы лексиканы, сөйлеу ретін талап ететін жаңа білім саласының, қарым-қатынастың жаңа формаларының тууына алып келді. Санғасырлық дипломатиялық қатынастардың тарихы тек мемлекетаралық қатынастардағы белгілі бір қағидаларды ғана емес, сонымен қатар дипломатиялық құжаттарды жазудың ережелерін де орнықтырды. Кез келген саяси саладағыдай, дипломатияда да табысқа жету келіссөздерді дұрыс жүргізе алумен байланысты. Сол себепті де дипломатиялық өнердің ажырамас бөліктерінің бірі дипломатия тілі болып табылады. Дипломатия тілі деп отырғанымыз табысқа жету үшін, ел үшін оңтайлы, тиімді қатынастар орын алуы үшін қолданылатын арнайы тұрақты тіркестер мен терминдер.
Дипломатия термині алғашқы мемлекеттердің ерте ғасырларда пайда болғанына қарамастан, Еуропа елдерінде орта ғасырларда орныға бастады. Қазақ тіліндегі дипломатиялық терминология еліміз 1991 жылы тәуелсіздік алған уақыттан бастап дами бастады. Айта кетерлік жайт, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары дипломатиялық келіссөздер орыс тілінде жүргізіліп отырды, себебі дипломатиялық терминологияны қалыптастыратын мамандар болмады. Дипломатиялық терминология өзінің бастауын өте ерте заманнан алды. Мысалы, Генри Никольсон өзінің Diplomacy атты еңбегінде дипломатия екі топ адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеу құралы ретінде біздің заманымыздан бұрынғы дәуірде де болған. XVI ғасырдың теоретиктері періштелерді алғашқы елшілер деп санады, себебі олар жер мен көктің арасында игі амалдарды іске асырды. Ал қазіргі ғасыр ғалымдары бұл пікірмен келіспейді.
Дипломатиялық терминологияның басқа ғылым салалары терминологиясынан басты ерекшелігі, бұл сала терминдері ең алдымен практика жүзінде қолданылып, тек кейін ғана теориялық базасы қалыптасып, бір жүйеге келтірілген.
Бүгінгі жаһандану заманында халықаралық қатынастарды кеңейтуде және халықаралық қатынастардың дамуында, халықаралық қатынастар мен дипломатияның лингвистикалық тіліндегі ерекшеліктердің маңызы зор. Кез келген ғылым саласының лексикакасында арнайы, салалық терминологияның орны ерекше, біздің жағдаймызда халықаралық қатынастар мен дипломатияның.
Ең алдымен диплотиялық және саяси терминдерге анықтама бермес бұрын, термин және терминология туралы түсінік беріп кетсем.
Термин атауы латын тілінен аударғанда шек, шекара деген мағынаны білдіреді және ғылыми ұғым атауы болып табылатын белгілі бір арнайы қолданыстағы, анықтамасы бар сөз [13,104-117] Тілдегі жалпы қолданыстағы сөздерден басты айырмашылығы эмоционалды болмауында, көп мағыналылықтың тән еместігінде.
Ал терминология - терминдер туралы ғылым, дегенмен соңғы кездері терминология ұғымын зерттеушілер қате деп санап, терминтану деген ұғымды пайдаланып жүр.
Дипломатия саяси ғылым болғанына қарамастан, құқықтанумен өте тығыз байланысты, дәлірек айтсақ құқықтанудың бір тармағы халықаралық құқықпен.
Дипломатиялық терминологияда да, басқа ғылымдардағыдай терминдердің екі түрі кездеседі:
1. Бір сөзді, дара терминдер
2. Күрделі (екі немесе одан да көп сөзден тұратын) терминдер
Дипломатиялық терминология көбінесе халықаралық құқық терминдерінен тұрады.Дипломатиялық терминологияны іштей екі түрге бөліп қарастыруымызға болады: 1) түсінік берілген саяси, дипломатиялық терминдер; 2) халықаралық құқық терминдері.
Бірінші топқа саяси терминдер жатады sovereighty - суверинитет, self-determination of people and nations - халық пен ұлттың өз дара жолын таңдауы, security - қауіпсіздік, peace - бейбітшілік, war - соғыс,agression - агрессия, diplomatic relations - дипломатиялық қатынастар, diplomatic immunity - дипломатиялық иммунитет, consular district - консулдық округ, international organizations - халықаралық ұйымдар, general law - жалпы заң, legal standard - құқықтық стандарт. Бұл терминдердің халықаралық құқық түсініктері мынадай тіркестердің пайда болуына жол ашты: егеменді мемлекеттердің теңдігі принципі, келісіп жатқан мемлекеттер, халықаралық қауіпсіздік туралы заң, агрессияның халықаралық қылмыс ретінде танылуы және агрессияға деген жауапкершілік, дипломатиялық және консулдық құқық, халықаралық құқық, халықаралық құқықтың көзі, халықаралық құқықтық тұлға және т.б. Кейбір жағдайларда ел ішінде қолданылған дипломатиялық термин халықаралық дәрежеде басқа мағынада қолданылуы мүмкін.
Халықаралық құқық терминдері өте кең. Қазір мынадай мысалдар келтіруімізге болады: recognition - тану, law of alternata - балама заңы, agreement depositary - келісімшарттық депозитарий, third state - үшінші мемлекет, exceptational economic zone - ерекше экономикалық аймақ, common legancy of humanity - адамзаттың ортақ мұрасы, crime of international character - халықаралық сипаттағы қылмыс, legal aid (assistance) for criminal affairs - қылмыстық істер бойынша заң көмегін көрсету, transference of convicts- сотталғандарды ауыстыру.
Екі топқа да жататын терминдер көптеген елдердің Конституциясында бекітілген, соның ішінде Ұлыбритания, Франция, Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы Конституцияларында, олар ел заңнамаларында және құқық қорғау актілерінде кеңінен қолданылады. Бұл аспект халықаралық құқықты оқығанда, халықаралық шарттармен таныс болғанда, оларды талқылау кезінде маңызы зор.
Екіншіден, халықаралық құқықта бір дипломатиялық термин жалпы мағынада да не болмаса нақты бір санаттағы атауды білдіру үшін де қолданылуы мүмкін. International agreement - халықаралық келісім бұл барлық осы іспеттес халықаралық акттер үшін қолданылатын жалпылама атау (келісімшарт, келісім, конвенция, хаттама, пакт). International conference - халықаралық конференция ұғымы осы іспеттес конгресс, жиналыс атымен аталатын барлық көпжақты кездесулердің жалпы атауы ретінде қолданылады.
Үщіншіден бір термин бірнеше мағынада да қолданылуы мүмкін, мысалға алатын болсақ, хаттама ұғымы мынадай үш мағынада қолданылуы мүмкін: а) тәуелсіз келісім
б)келісімшартқа немесе конвенцияға қосымша
с)белгілі бір ресми әрекеттердің тәртібі (дипломатиялық хаттама)
Төртіншіден, бұрыннан ғылым мен білімде қолданылып жүрген терминдердің басқа, жаңа мағынаға ие болып қолданылуы. Аталған өзгерістер көп жағдайда сөз тіркестерінде орын алады international human law - халықаралық адам құқығы тіркесі бастапқыда қарулы қақтығыстар кезіндегі адамның құқығының сақталуы мағынасында қолданылған. Бүгінде жекелеген оқу орындарында бұл тіркес құқықтардың қорғалуы және бостандыққа байланысты халықаралық нормаларды білдіреді. Яғни, кеңірек мағынада қолданылып жүр.
Айта кетерлігі, халықаралық құқықтық актілерде және дипломатиялық құжаттарда латын тіліндегі терминдер қолданылады: jus cogens - жалпы императивті норма, opinio juris - құқықтық пікір, pacta sunt servanda - шарттар орындалуы керек.
Білім саласындағы кез келген даму, терминологияның дамуына алып келеді, ал дипломатия халықаралық қатынастардың құралы ретінде қалыптасып, орныққан ғылым болғанына қарамастан, күн санап өзгеріске түсіп отырады, сол себепті де дипломатия саласы терминдерін зерттеу өзекті болып отыр.
Дипломатия саласы терминдеріне арналған еңбектер өте аз, жаңадан зерттеліп жүр. Сол себепті де, зерттеуімде экономика сияқты саланың зерттеулерін де негізге алдым. Мысалы С.Р.Багованың ағылшын тіліндегі экономикалық терминологияның құрылымын және семантикасын зерттеуге арналған еңбегінде зерттеу объектісі ретінде 60000 жуық лексикалық бірлік талданған. Еңбегінде автор терминдерді дара және күрделі терминдер деп бөліп қарастырған.[14,169].
Дипломатиялық терминология да басқа ғылымдардағыдай терминдер дара және күрделі болып екіге бөліп қарастырылады. Дипломатиялық лексиканың құрылымдық сипаты өзінің құрылымдық - морфологиялық классификациясымен ерекшеленеді, яғни жалпы лексиканы белгілі бір топтарға бөліп қарастырады:
1)түбір сөздер
2)туынды сөздер
3)күрделі сөздер (бірігу, қосарлану арқылы жасалған)
4)атаулы сөз тіркестері
Түбір сөздердің семантикалық сипатына келер болсақ жалпы атаулар немесе көп мағыналы сөздер болып келеді. Көптеген басқа терминжүйелердегідей дипломатияда да кірме сөздер кең тараған.
Бұған ұқсас заңдылықтар осы іспеттес өзге де зерттеулерде кездеседі. Мысалы, Б.Н.Терехов пайымдауынша, экономикалық терминологияның өзге тілден кірігуі, көп жағдайда ағылшын тілінен, орыс тіліндегі экономикалық салада арнайы белгілердің, сөздердің жоқтығынан дейді. Сонымен қатар автор, өзге тілден енген сөздер әлеуметтік-мәдени жағынан кеңінен қолданыс табады деп түсіндіреді. [15,143].
Дипломатиялық терминдерге тән тағы бір қасиет жалпы күнделікті қолданыстағы лексикамен тығыз байланысы. Сол себепті де аудару кезінде лексикалық бірлік термин ретінде қолданылып тұр ма, әлде жалпы сөз болып тұр ма соны ажыратып алуымыз керек. Бұл пікірмен көптеген зерттеушілер келіседі. Б.Ц.Чугунов бұл тұрғыда мынандай пікір айтады, ағылшын тілінен туыстас тілдерге аудару барысында мағыналық жағынан түсініспеушіліктер орын алады. [16,148]
Қазақ тіліндегі терминжүйе үнемі өзгеріс пен даму үстінде. Терминдердің басым бөлігі ағылшын тілінен енген кірме сөздер арқылы жүзеге асуда.
Дипломатиялық терминдердің семантикалық құрамының тағы бір ерекшелігі, терминдердің дара және күрделі тіркесті болып келуі. Сөз тіркестері көбінесе мынадай ретте қолданылады: сын есім+зат есім, үстеу+зат есім, зат есім+зат есім, сын есім+зат есім+зат есім, сын есім+сын есім+зат есім. Мысалы: сын есім+зат есім, жазбаша декларация, ресми өтініш, құқықтық акт.
Дипломатиялық терминологияда тырнақша айрықша белгі болып табылады, бұл терминнің әлі толықтай қалыптаспағандығының белгісі, яғни жаңа термин семантикалық тұрғыда орнықпаған. Тырнақша ішіндегі термин ең алғаш рет Кондратьеваның еңбегінде көрініс тапқан. (Кондратьева, 2001)
Ағылшын тілді терминологиялық мәліметтерді сараптау кезінде, қазақ тіліне ағылшын тілінен көптеген дипломатиялық сөздердің кіргендігін байқаймыз, сонымен қатар бұл терминдер морфологиялық жағынан болсын, фонетикалық жағынан болсын ешқандай өзгеріске ұшырамаған.
Лексика-семантикалық жіктеуде терминдер төмендегідей төрт топқа бөлінеді:
І.Зат есім терминдер
ІІ.Сын есім терминдер
ІІІ.Етістік терминдер
ІV.Үстеу терминдер.
Мысалы:
І.Зат есім терминдер
1)дипломат - diplomat, агент - agent, елші - ambassador, консул - consul;
2)елшілік - embassy, консулдық - consulate;
3)драгоман - dragoman, келісімшарт - treaty
II.Сын есім терминдер
Сапасы - quality, халықаралық - international, мемлекетаралық - interstate, ресми - official.
ІІІ.Етістік терминдер
Ратификациялау - to ratify, аккредиттеу - to accredit, ажырату - to delimitate.
ІV.Үстеу терминдер
Бірауыздан - unanimously, шарт бойынша - - by treaty.
Дипломатиялық терминологияның тағы бір ерекшелігі аудару барысында бір сөз табында тұрған термин екінші бір сөз табына ауысып кетуі мүмкін. Өйткені, халықаралық құқықтың қарастыратын ауқымы өте кең, сондықтан термин аударғанда мағыналық тұрғыда басқа бір сөз табын білдіруі мүмкін. Дипломатиялық терминдердің тағы бір ерекшелігі ғылымның басқа салаларын да қамтиды, АҚШ-тың бұрынғы мемлекеттік хатшысы Генри Киссинджер Дипломат - ол барлығын білу керек адам деп айтқан. Көбінесе дипломатиялық терминология экономика, құқықтану, политология сынды салаларды да қамтиды, себебі халықаралық қатынастар мен дипломатия саяси ғылымдар қатарына кіреді.
Дипломатиялық терминологияда қысқарған сөздер де кездеседі. Көп жағдайда бұл келісімшарттар, келісімдер мен мекеме атаулары:БҰҰ, ЕҚЫҰ.
Дипломатиялық келіссөздер ресми түрде өтетіні белгілі, ресми дискурстардың барлығына тән сипаттар мыналар:
1)ойдың жинақы болуы, тілдік бірліктерді ықшамды қолдану.
2)барлық мәліметтердің белгілі бір ретке сай орналасуы.
3)терминологияны, номенклатуралық атауларды кеңінен қолдану.
Дипломатиялық терминологияда қолданылу аясының кеңдігіне орай клише сөз тіркестері де бар:
бюджет тапшылығы - budget deficit, саяси дағдарыс - political crisis, нарықтық экономика - market economy, биік дағдарысы - authority crisis, қаржы дағдарысы - financial crisis, саяси салмақ - political weight, долларлық дипломатия - dollar diplomacy.
Ал дипломатия тілі дегеніміз не?Дипломатиялық тіл екі түрлі ұғымды білдіреді. Оның алғашқысы ресми дипломатиялық өтетін және халықаралық келісімдер жасалатын тіл, екіншісі дипломатиялық сөздікті құрайтын арнайы терминдер мен фразалар.
Қазіргі таңда ресми дипломатиялық кездесулер өту барысында және халықаралық шарттар жасауда міндетті түрде қолданылатын ресми тіл жоқ. Қазіргі таңда тілдердің теңдігі принципі дамып келеді. Елдер арасындағы дипломатиялық құжаттар әр елдің өзінің мемлекеттік тілінде жүзеге асады.
Негізінен жаһандық тіл терминін лингвистикаға ең алғаш Дэвид Кристал енгізген. Кристалдың пікірінше жаһандық тіл статусына ие болу үшін әлемнің көптеген елдерінде танымал тіл болуы керек және бұл статусқа ие болудың үш негізгі жолы бар деп көрсетеді. Алғашқысы, негізгі мемлекеттік тіл ретінде көптеген мемлекетте бекітілуі.
Екіншіден, ресми статусына ие болу, яғни билік институттарында, заң жүйесінде, жарнамада, БАҚ және білім жүйесінде кең таралуы керек. Дегенмен, мемлекеттік тіл қатарында болмаса да, екінші ресми тіл болса да, қолданушылар санының көп болуы маңызды.Үшінші жолы мемлекеттің білімге қатысты саясатымен байланысты, ресми мәртебесі болмаса да, мектептерде, жоғарғы оқу орындарында сол тілде оқытылу жүзеге асқан жағдайда. [17, 3-4].
Жаһандық мәртебесіне ие болудың ең басты шарттарының бірі сол тілде сөйлейтін халықтың қоғамдағы орны, себебі тіл қоғамсыз, қоғам тілсіз өмір сүре алмайды. Кристал сол елдегі әскери, экономикалық, саяси тұрақтылық та жаһандық тіл статусына ие болуда үлкен мәнге ие деп көрсетті.
Жаһандық және халықаралық ұғымдарын салыстырсақ, екеуінің бір-біріне балама болып табылатынын байқаймыз. Екеуінің арасындағы басты айырмашылық халықаралық тілге жасанды тіл ретінде қарауымыз, яғни оның бірнеше мемлекетте мемлекеттік тіл қызметін атқара алмайтындығында. Егер халықаралық тіл де тірі тілдердің қатарында деп есептесек, онда барлық сипаты жағынан жаһандық тілмен тең болып шығады.
Халықаралықжаһандық тілге тән негізгі белгілер:
1.Бірнеше мемлекетте мемлекеттік тіл ретінде қолданылуы.
2.Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болмаса да, жоғарғы оқу орындарында қолданылуы.
3.Мемлекеттік жоғарғы оқу орындарында өзге шет тілдерден көшбасшы тұруы.
4.Сәйкес әлеуметтік базасының болуы.
5.Әртүрлі халықаралық байланыстарды көптеп қолданылуы.
Д.Крис зерттеулерінен кейін жаһандық және халықаралық деген терминдері бір-бірімен өте тығыз байланысты және бірдей мағынаға ие терминдер деп ой түйеміз.
Жаһандық тілге қойылатын барлық талаптарға ағылшын тілінің сәйкес келері сөзсіз. Ең алдымен бұл тілде әлемнің көптеген елдерінде сөйлейді, соның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания,Ирландия, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африка, екіншіден Гана, Нигерия, Зимбабве, Индия, Сингапур және тағы 23 елде ресми тіл ретінде бекітілген, үшіншіден, әлемнің 100 елінде оқылатын шет тілдерінің ішінде бірінші орынға ие. Ана тілі болмаса да ағылшын тілін меңгеріп жатқан адамдар саны күн санап өсуде, соңғы мәліметтерге сүйенсек бүгінде ағылшын тілінде еркін сөйлейтін адамдар саны 1,5 миллиардты құрайды. Сол себепті де, ағылшын тілін жаһандық тіл деп айтуымызға болады.
Кристал және оның ізін қуушы зерттеушілер ағылшын тілінің әлемдік мәртебесін ерекше атаса, екінші бір танымал лингвист Брайан Кашру және оның шәкірттері ағылшын тілінің әртүрлі диалектілерінің әлемде таралуына ерекше мән берген. Кашру өзінің бір зерттеу еңбегінде әлемдегі ағылшын тілдерін үш щеңберге бөліп қарастырған. Ішкі шеңбер мемлекеттері деп, бұл топқа ағылшын тілі ресми тіл мәртебесіндегі мемлекеттерді жатқызды, олар Австралия, Канада, Ирландия, Жаңа Зеландия, Ұлыбритания және АҚШ. Сыртқы шеңбер мемлекеттері деп ағылшын тілі жартылай ресми мәртебеге немесе ресми мәртебеге ие бұрынғы британдық және америкалық колониялар Бангладеш, Гана, Үндістан, Кения, Малайзия, Пәкістан, Филиппин, Сингапур, Оңтүстік Африка, Шри-Ланка, Танзания, Замбия және Зимбабвены жатқызды. Бұл елдерде ағылшын тілі мемлекеттік тіл болмаса да, халқы өте жақсы меңгерген.
Кеңейген шеңбер мемлекеттері деп - Қытай, Орталық және Оңтүстік Америка елдерін, Мысыр, Индонезия, Израиль, Жапония, Корея, Непал, Біріккен араб әмірліктерін, Тайваньды жатқызды. Бұл елдерде ағылшын тілі ресми мәртебеге ие болмаса да,оқылатын шет тілдерінің арасында алғашқы орында. Мейлі Кашру болсын, мейлі Кристал болсын ағылшын тілін халықаралық құжаттарда қолданылатын бірінші, бірегей тіл екендігін, әлемнің көптеген елдерінде шет тілі ретінде оқытылатынын дәлелдей келе, жаһандық атауға лайық тіл екенін айтады.
Заманауи зерттеулерде жаһандық ағылшын, әлемдік ағылшын тілі ұғымына байланысты әртүрлі көзқарастарды байқауымызға болады. Ең бірінші бұл барлық ағылшын тілінде сөйлейтін әлем тұрғындары үшін ортақ стандартты ағылшын тілі. Екіншіден, жаһандық немесе әлемдік ағылшын тілі деп халықаралық байланыстар үшін қолдан жасалған ағылшын тілінің түрін айтады, бұл ағылшынға диалектикалық ерекшеліктер тән емес. Үшіншіден, әлемдік ағылшын ұғымын барлық диалектілерінің, соның ішінде Британдық ағылшын тілін қоса алғандағы жиынтығының жалпы атауы ретінде қолданады.
Global English тіркесін R.George The Politics of Home әдеби зерттеуінде де кездестіруімізге болады. Бұл зерттеуінде ағылшын тіліндегі әдебиеттер ұғымының орнына жаһандық ағылшын тіркесін қолданған.
Зерттеулерін ағылшын тілінің жаһандану мәселесіне арнаған Р.Рейли, тілдің білімдегі әлеуметтік - мәдени қызметімен тығыз байланыстырады. Автордың пікірінше әлемдегі ақпарат таратуда ағылшын тілінің орны күн санап артып келеді. Дегенмен ағылшын тілі неге соншалықты кең таралып, әлемнің жүзден астам елінде таралған деген сауалға Рейли экономикалық, сонымен қатар, мәдени әсерінің үлкендігімен байланыстырады. Тағы бір маңызды фактор ағылшын тілін және ағылшын әдебиетін кешенді зерттеумен де байланысты дейді.
Жоғарыда атап өткенімдей, тілдің жаһандық мәртебеге ие болуы үшін елдегі саяси - экономикалық ақуал, оның саяси немесе экономикалық тұрғыда дамуы да рөл атқарады. Сәйкесінше, ағылшын тілінің жаһандануы Ұлыбритания мемлекетінің тарихи дамуымен байланысты.
Дипломатиялық құжаттардың тілі мен стиліндегі көңіл аударарлық ескертулер туралы Х.Вильднера Дипломатия техникасы еңбегінде атап көрсеткен.
Вильднер дипломатиялық стиль ең алдымен өзінің қарапайымдылығымен және түсініктілігімен ерекшеленуі керек дейді, яғни белгілі бір жағдайға сай келетін бір ғана сөз болуы керек.
Дипломатиялық құжаттардың тілі деп - сол мемлекеттің өзге әлем елдерімен байланыс жасайтын тілін айтамыз. Адамдардың мәдениет деңгейін оның сөйлеген сөзіне қарап анықтайтынымыз іспеттес, дипломатиялық құжаттардың да тіліне қарап сол мемлекет туралы көзқарас қалыптасады. Сол себепті де публицистикада немесе әдеби шығармаларда тілге қандай талап қойылса, дәл сондай қатаң талаптар дипломатиялық құжаттардың тіліне де қойылады.
Сөздермен жұмыс жасау өте қажырлы еңбекті талап етеді. Керек сөзді тауып қолдану да оңай шаруа емес.
Жалпы тіл ұғымы ежелгі кезден өз қолдаушыларын тапқан. Себебі, әр түрлі тілде тұратын көршілес халықтар бір-бірімен біте қайнасып, араласқысы келген, дегенмен бір-бірінің тілдерін білмеген, сондықтан олар ортақ барлық халықтарға таныс тіл болғанын қалаған.
Ең алғашқы мемлекеттерде бұндай тіл қызметін ымдау тілі атқарған, ал Рим империясында - латын тілі екі ел арасындағы ортақ тіл қызметін атқарған.
Сол сияқты Орталық Африкадан Орталық Азияға дейінгі ұлан асыр аймақты мекендеген халық үшін араб тілі ортақ тіл қызметін атқарған. Орта Азия мемлекеттері үшін ортақ тіл санскрит, индуизм мен буддизм тілі саналған.
Қоғамдағы дамуға байланысты мемлекеттер бір-бірімен қарым-қатынас жасауы үшін халықаралық құралдар керек бола бастады. Бұл үрдіс, мынадай байланыс түрлерінің пайда болуына әкеп соқты: сигналды маяктар, теңіз сигнализациясы, халықаралық телеграф коды. Сол уақытта ғылым мен техниканың үздіксіз дамуынан халықаралық, этимологиялық бірдей сөздер пайда бола бастады.
Тілдердегі лингвистикалық ұқсастықтарды байқаған ғалымдар тілдерді зерттеп, жүйелендіріп жасанды халықаралық тіл ойлап табу идеясын туғызды.
Тіл білімінде орныққан халықаралық тіл терминіне лингвистикалық сөздіктер мен энциклопедияларда әртүрлі түсініктер береді. Р.С. Ахманованың анықтамасы: халықаралық тіл деп қолдан жасалған халықаралық байланысқа арналған жасанды тілді айтамыз. [18, 5-32]
Longman Dictionary of Language Teaching And Applied Linguistics төмендегідей анықтама берген: Бұл халықаралық байланыста шет тілі ретінде немесе екінші тіл ретінде кеңінен қолданылатын тіл. Ағылшын тілі ең көп қолданылатын шет тілдерінің бірі.
Халықаралық қатынас екі түрлі ұлт арасында жүзеге асады. Сол себепті ұлт деген ұғымға түсінік берер болсақ:
а)белгілі бір тарихи аумакқта ұзақ жылдар бойы мекендеген бұрғындар.
б)мемлекет,ел.
Дипломатияның жүрегі, басты құралы келіссөздер. Дипломатия саласындағы француз ғалымы Франсуа де Кальера өзінің тұжырымдамасында келіссөздерді зерттеп, ерекше тоқталған.
Келіссөздер қарым-қатынастың ең жарқын үрдісі. Дипломатия саласындағы қарым-қатынас келіссөздермен аяқталмайды, мынадай түрлері де бар: дипломатиялық әңгімелер, сапарлар, хаттамалар, ресми және жартылай ресми хаттар. Дегенмен келіссөздер басқа қарым-қатынастарға қарағанда ресми болып келеді.
Дипломатиялық байланыс күрделі және жауапты процесс. Сәйкесінше дипломаттар қарым-қатынас саласының барлық қыр-сырларын меңгеруі тиіс.Бұл тұрғыда Франсуа де Кальер: Әлемдегі алпауыт елдердің тағдыры келіссөздердің жақсы немесе жаман жүргізілуіне, яғни оларды жүзеге асыратын министрлердің қабілеттеріне байланысты. [19,23]. Бұл сөздер екі ғасыр бұрын жазылса да, өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Қарым-қатынас жасаушылар тек адамдар ғана емес қоғамдық институттар да болуы мүмкін. Біздің жағдайымызда дипломатияда дипломатиялық мәртебеге ие адам.
Хабарламалар негізінен мәтіндер немесе сөздер. Бірақ жазбаша хабарламада суреттер немесе символ (саяси басшылар кездесуінің суреттері), физикалық зат (ризашылық белгісі ретінде сыйлық). Хабарламалар ретінде сонымен қатар саясаткерлердің маңызды іс-әрекеттері де танылады. Хабарламалар семиотика ғылымы қарастыратын белгілерден тұрады. Белгілер белгілердің жүйесін, кодын немесе тілін құрайды. Байланыс вербалды немесе бейвербалды құралдармен жүзеге асырылуы мүмкін.
Адам үшін байланысудың негізгі түрі ауызша болып табылады. Бұл жерде ауызша байланыстың пайыздық көрсеткіші емес, оның адам үшін әмбебаптығы, кез келген басқа коммуникативтік құралдардың ауызша тілге ауыса алуы маңыздылыққа ие. Ауызша қарым-қатынас ауызша және жазбаша тілді қамтиды.
Ауызша тілді зерттеумен негізінен құрылымдық лингвистика айналысады. Лингвистикадағы бұл зерттеулер ғылымның барлық салаларында, соның ішінде дипломатияда да қолданылады.
Құрылымдық лингвистикада белгілер және олардың құрамдас бөліктері болады, мысалы фонемалар сөзді құраушы бөліктер. Бұл дат лингвисті Л.Ельмслеваның енгізген терминдері. Оның айтуынша: Көптеген бөліктердің бірігуі және орындарының ауысуы тілді құрайды. Сонымен қатар фонемалар морфемалардың дыбыстық белгілерін, ал морфемалар сөзді қалыптастырады.
Кез келген жақсы дипломат келіссөздерде табысқа жеткісі келсе қарым-қатынас саласын егжей-тегжейлі білуі шарт. Ол үшін қарым-қатынастың формаларын, түрлерін тағы басқа бөліктерін білуі керек. Ауызша, жазбаша немесе визуалды сияқты қарым-қатынас түрлерінің бір-бірінен айырмашылықтары ерекше кодтық жүйеде екенінен хабардар болулары керек.
Хабаршы мен хабар алушы арасындағы уақыттық және кеңістіктік толтыру үшін байланыс құралдары қолданылады. (мысалы: кітап, сөздер, қаріптер, суреттер, графика).
Бұқаралық ақпарат құралдары әртүрлі байланыс түрлерін де қамтуы мүмкін. Осылайша, теледидар немесе кино ауызша тілдің сөздерін, суреттер, музыка, ал газет-жазбаша тілдің сөздерін, қаріп, иллюстрацияларда пайдаланады. Жоғарыда аталған көздердің әрқайсысының коммуникативтік тілі мен лексиконы елеулі айырмашылықтарға ие екендігін атап өту керек.
Байланыс нысандары мен құралдарының кейбір қасиеттері олардың табиғатымен және технологиялық шектеулермен байланысты. Мысалы: Айтылған сөз атылған оқпен тең. Сөздер сөйлеушінің дауыс күші мен тыңдаушының естуі арасындағы қашықтықта ғана естіледі. Ал жазбаша дүниелер уақытқа төзімді, бірнеше уақыт, ғасыр бойында сақталуы мүмкін.
Қарым-қатынас құралдары әдейі мақсатты түрде немесе әдейі емес қолданылуы мүмкін. Бейвербалды сигналдар хабарды жіберушіге ешқандай сөздерді қолданбай-ақ мәліметті жеткізуге мүмкіндік береді. Кез келген үшінші бір адам ауызша сөйлесім кезін естіп қалуы мүмкін, сол себепті де дипломатиялық этикетте қатаң талаптар бекітілген.
Дипломатияда белгілі бір себептерге байланысты қарым-қатынас жасырын түрде өту керек болса, тілдік өзгертулер орын алады, яғни кодты ауыстыру, белгілер бойынша тілдесімді кодтау символдық жүйелер вербалды хабарды жекелей белгілер бойынша емес, тұтастай аударады. Бұл пікірді тез қабылдау үшін, шұғыл жағдайда иә немесе жоқ деген жауап керек болған жағдайда керек. Мысалы, әскерде бұйрықтар талқыланбайды немесе жолда қатты жылдамдықпен келе жатқанда бұрылуға уақыт аз, ал дипломатияда жоғары шпионаж болған кезде ұзақ мәтіндердің әкелер пайдасы шамалы.
Байланыс құралдарының көбеюі қарым-қатынас саласын кеңейтуде. Осыған байланысты қарама-қарсылықты пікір М.Мак-Люэн мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1
ТЕРМИНОЛОГИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1
Терминология, термин ұғымдары туралы
1.2
Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі.
2
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1
Дипломатиялық терминдердің қазақ тілінде жасалуы мен аударылуы
2.2
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдерді семантикалық талдау.
2.3
Қысқарған және біріккен дипломатиялық терминдер.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
А - ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Жалпы, тіл - өмірдің сәулесі, қоғамдық құбылыстардың айнасы іспетті нәрсе. Қоғамда болып жатқан неше алуан өзгеріс, жаңалық атаулының бәрі әуелі тілден орын тебеді де, содан соң халық мұрасына айналады. Ендеше, тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін терең тексеру арқылы тұтас бір халық, ұлт өмірінің өткелдерін, тарихи кезеңдерін анықтауға болады. Сонымен бірге қоғам өмірінің даму кезеңдерін зерделеу нәтижесінде тілдің де эволюциялық өсу өрісін саралай, жіктей аламыз.
Терминологиялық лексика, міне, осы халықтық тіл негізінде пайда болады. Мұның да өзіндік жасалу жолдары, қалыптасу тарихы бар. Бұл, негізінен, ғылыми ой-пікірдің өрбуіне, техника мен мәдениеттің дамуына орай туындайтын арнайы лексика.
Қазіргі таңда әлемдік жаһандану құбылысы барлық ғылым салаларында интеграциялық процестерді жеделдетіп отырғаны белгілі. Термин сөздерді қозғалысқа салып, көктемгі қызғалдақтай қаулататын тағы бір сала ғылыми-техникалық прогресс болып табылады.Тілдегі көптеген терминдердің пайда болуы, негізінен, ғылым мен техниканың өмірге дендеп енуіне тікелей байланысты. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған уақыттан бері оның ғылым мен өндіріс салаларында, еліміздің сыртқы және ішкі саяси өмірінде қолданылу аясының кеңейіп келе жатқандығы белгілі.
Бүгінгі таңда Қазақстаннның өзге елдермен жасайтын келісімдері мемлекеттік тілде жазылатыны белгілі, яғни халықаралық қатынаста мемлекеттік тіл өз қызметін атқара бастады. Елімізде болып жатқан түбегейлі өзгерістер тіліміздің жан-жақты, оның ішінде терминология саласының дамуына жағдай туғызды. Осыған орай ұлттық терминологиямызды кешенді зерттеп, оның табиғатын ашу қажеттігі туындайды.
Жұмыс қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдер мен атаулардың мағынасы мен қызметін салыстыра зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ және ағылшын халықтарында дипломатиялық терминдер ерте кездерден бастап-ақ қалыптасқан. Дегенмен, дипломатиялық терминдердің мағыналық ерекшелігі, жасалу сипаты, танымдық негізділігі салыстырмалы бағытта да, жеке теориялық мәселе ретінде де әзірге зерттеу нысанына айнала қоймаған.
Еліміздің егемендік алуымен бірге әртүрлі ғылым салалары бойынша көптеген сөздіктер жарық көріп, жаңа аталымдар жасалды. Осыған орай ғылымның әртүрлі саласында орныққан терминдердің ерекшелігін ашу мақсатында көптеген ғылыми жұмыстар жазылуда. Қазіргі таңда философиялық, заң, мұнай, психология, экономика, тіл ғылымы, т.б. салаларындағы терминдердің жүйесі зерттеледі. Дей тұрғанмен, дипломатиялық терминдерді салыстыра зерттеудің өзектілігі бар.
Диплом жұмысының нысаны - Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдер мен терминдік атаулар.
Диплом жұмысының пəні салғастырмалы түрде қаралатын қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің жасалымы, олардың лингвистикалық сипаттамасы, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары және лексика-грамматикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің жасалымын, аударылу дәлдігін анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері: мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер қойылды:
oo қазақ тілінің дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы мен даму жолдарының терминологиялық өрістегі орнын айқындау;
oo қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің белсенді қолданылатын салаларын көрсетіп, халықаралық терминдер үлесін анықтау;
oo дипломатиялық терминдер жүйесін тілдік тұрғыдан талдай отырып, олардың ұғымдық белгілерінің терминденуі мен қолданылу ерекшеліктерін және жасалу жолдарын айқындау;
oo қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің негізгі лексика-грамматикалық ерекшеліктері мен ұқсастықтарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының зерттеу əдістері. Зерттеу барысында сауалнама, семантикалық, салыстырмалы талдау,жүйелеу әдістері негізге алынды.
Зерттеудің дереккөздері: негізгі зерттеу материалы ретінде 500-ден астам дипломатиялық термин мен терминдік тіркестер алынды. Зерттеу барысында осы сала терминдеріне қатысты пайдаланылған лексикографиялық еңбектер (сөздіктер мен түсіндірме сөздіктер):
* Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі І-Х томдар.-Алматы: Ғылым, 1974-1986;
* Қазақ тілінің сөздігі - Алматы, 1999.-774б.;
* Громыко А.А. Дипломатический словарь в трех - томах. Москва, 1985-1986;
* Шах-Назарова В.С. Англо-русский дипломатический словарь.-Москва: Русский язык, 2001-855с
* Мақашева К.Н. Дипломатиялық сөздік.-Алматы, 2000.-248 б.
* Борисенко И.М., Евтушенко Л.И. Английский язык в международных документах.- Киев: Логос, 2001.-479с;
* Feltham R.G. Diplomatic Handbook. - London and New York: Longman, 2000.-178p. пайдаланылды.
Алынған нəтижелер:
- біріншіден,қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдер мен атаулар жинақталып, сараланып, ғылыми талдауға түсті;
- екіншіден,дипломатиялық терминдер мен атаулардың лексикалық құрамы анықталып, ондағы шетел терминдері талданып көрсетілді;
- үшіншіден,дипломатиялық терминдер мен атаулардың сөзжасамдық ерекшелігі анықталып, олардың семантикалық, синтетикалық, аналитикалық, калькалау тәсілі арқылы жасалатыны нақты тілдік деректер арқылы зерттелді;
- төртіншіден, дипломатиялық терминдер мен атаулардың қалыптасуындағы негізділік, уәжділік алғаш рет қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Зерттеу соңында қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің қысқаша түсіндірме сөздігі беріледі.
1.1. Терминология, термин ұғымдары туралы
Бүгінгі таңда терминология зерттеушілердің ерекше назарын аударған, тіл білімінің бір саласы болып табылады. Бұл интеграция заманындағы халықаралық ғылыми зерттеулерде тілдік кедергі болмауы үшін терминдерді бірегейлендіру мәселесімен тығыз байланысты. Н.В. Подольский, А.В. Суперанская, Г.П.Немца, Н.В.Васильева, В.Н. Даниленко, В.М.Грязнова және т.б. пікірінше қазіргі терминология - қолдан жасалатын лексикалық қабат, әрбір бірлікті қолдануда белгілі бір мағыналық шектеулер бар.
Термин ерекше лексикалық бірлік ретінде белгілі бір ғылым саласымен міндетті түрде байланысты болады, (менің зерттеуімде дипломатия саласымен). Сонымен қатар теориялық зерттеудің басталуы терминді сипаттау объектісі ретінде қарастырумен байланысты. Терминдерді басқа бірліктерден ерекшелейтін басты ерекшелігі - ғылыми концепциялармен байланысы. Терминдерде сөздердегі сияқты зерттеушінің байқаған фактілері, теориялық түсінік те көрініс табады. [1,246 ].
Г.П.Немец, В.М.Лейчик, Л.Ю.Буянова пікірінше терминдердің қалыптасу процесі зерттеліп отырған саламен тікелей байланысты. [2, 27-47].
Терминге қойылатын талаптар
Семантикалық талаптар
Терминнің тұлғасына қойылатын талаптар
Прагматикалық (функционалдық) талаптар
1
2
3
1. Мағыналық қайшылықтың болмауы (терминнің ұғым мазмұнына сай келуі)
1. Тілдік нормаға сәйкес келуі. (кәсіби жаргондардың, фонетикалық және грамматикалық нормадан ауытқулардың болмауы)
1. Қолданысқа енгізілгендігі (терминді мамандардың, ғылыми қауымның қабылдауы немесе жиі қолданылатындағы)
2. Бірмағыналылық (Бұл талап негізінен белгілі бір арнаулы терминология шеңберінде қойылады)
3. Терминнің ықшамдылығы (қысқалығы) а)лексикалық ықшамдылық ә) тұлғалық ықшамдылық
1. Жатық айтылуы (жағымды дыбысталуы)
2. Терминнің толық мағыналылығы (термин мағынасында ол белгілейтін ұғымды дәл беретін ең басты, мейлінше аз белгілерінің қамтылуы)
3.Сөз тудыруға (деривациялық) қабілеттілігі (Бұл талап терминнің ықшамдығымен тығыз байланысты.Ықшам жасалған, қысқа терминнен туынды термин жасау мүмкіндігі қашанда мол)
3. Синонимдердің болмауы
1. Инварианттылық (фонетикалық, графикалық, морфологиялық, сөзжасамдық және синтаксистік варианттардың болмауы)
2. Уәжділік (термин мағынасының ұғынықты, өзі белгілейтін ұғымы жөнінде анық мәлімет беруі)
Айта кетерлігі дипломатиялық терминдер көбінесе латын, ағылшын, француз тілдерінде жасалады немесе сол тілдерден тікелей аударылады. Кез келген тілде дипломатиялық терминжүйе және саясат үнемі даму үстінде, сол себепті де адамдардың ойлау жүйесінде дипломатия саласы болсын немесе саясатқа байланысты түсініктер терминдермен бекітіледі.
Терминологиядағы теориялық зерттеулерді А.А.Реформатский, Г.О.Винокур, В.В.Виноградова, С.Г. Бархударова, О.С. Ахманова, К.А.Левкова, Б.Н.Головина, В.П.Даниленко есімдерімен байланыстыруымызға болады.
Термин деген сөзге әр ғалым өзінше анықтама беруге тырысты. Солардың ішінде көптеп қолданылатын анықтамаларға келер болсақ, Реформатский А.А. термин - бұл белгілі бір мақсаты бар , бір мағыналы, ғылымда, техникада, саясат пен дипломатияда қолданылатын сөздер деген тұжырымға келген.[3,110]
В.В. Даниленконың пікірінше термин сөздік қордың ажырамас бөлігі және белгілі бір ғылым саласының анықатамасы. [3,15]
Головин Б.Н. термин - бұл белгілі бір кәсіби мағынасы бар, сонымен қатар қайсыбір кәсіпке байланысты сөздер деген анықтама берген.
Терминдерді аударудағы ең қиындық тудыратын мәселе, оның мағынасын беру.Мысалға, салық саласындағы терминдерді аудару үшін біз жүйелі түрде екі тілдің терминологиялық жүйесіндегі лингвистикалық, семантикалық және құрылымдық байланысты салыстырып алуымыз керек.
English lexicology еңбегінің авторы Антрушинова Г.Б. терминологияны қалыптастырудағы негізгі үш әдісті атап көрсеткен. Олар: біріккен сөздер, жұрнақтар арқылы және сөз түрлендіру.
Терминологияны зерттеу, совет кезеңінде болсын, шет елдерде болсын ХХ ғасырдың 20-30-жылдары термин ұғымы қалыптасқан соң зерттеле бастады. Термин ұғымына қатысты анықтамалар қарама-қайшылыққа толы, себебі әр түрлі ғалым өздігінше түсіндірген. Ал мен өз зерттеуімде Г.О.Винокур, А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, Б.Н.Головин, Р.Ю.Даниленко, Р.Ю.Кобрин, В.М.Лейчик [4,5-6]берген мынандай анықтаманы негзіге алдым, бұл анықтамаларда термин белгілі бір ғылым саласындағы тұжырымдамамен тікелей байланысты. Осыған ұқсас анықтаманы М. Лейчик те берген, анықтамада термин-арнайы білім саласындағы ортақ-нақты немесе абстрактілі түсінік беретін, белгілі бір мақсатты білдіретін қайсыбір тілдегі лексикалық бірлік. [5,16-17]. Терминге байланысты түсініктер уақыт өткен сайын өзгеріп отырады, дегенмен Д. С.Лотте ұсынған мына анықтамалар күні бүгінге дейін қолданылып келеді:
1)термин ұлттық терминологиялық жүйенің бөлігі ретінде қарастырылады;
2)термин элементі терминологиялық мағынасы бар, термин жасауда қолданылатын ең кіші бірлік болып табылады;
3)қалыптасқан терминологияда міндетті түрде қателіктер болады;
4) абсолютті және салыстырмалы бірмағыналық терминдерге тән;
5) жаңадан қабылданған терминдерді ұсыныс ретінде таныстыру керек, сол кезде сала мамандары жаңа түсінікке үйренеді;
6)ең алдымен түзетулерге назар аудару қажет, себебі олар жалпы салалық термионологияның негізгі құрамдас бөлігі болып табылады;
7)құрылған термин жеке заттың атауы болуы және оның сол тілде омонимдері мен синонимдері болмауы керек;
8)қолданыстағы және жаңадан құрылған термин белгілі бір ассоциация тудыруы керек. [6, 158].
Қазіргі таңда лингвистикада терминдерді зерттеудің екі негізгі түрі бар, оның біріншісі нормативті, екіншісі дескриптивты.Нормативті талдау кезінде термин белгілі бір семантикалық және грамматикалық құрылымында ерекшелік бар, басқа әдеби тілде қолданатын сөздерден ерекше лексикалық бірлік ретінде қарастырылады.
Бұл нормативты бағытты жақтаушылар терминге мынандай талаптарды қояды, яғни термин бірмағыналы, дәл, жүйелі, қысқа және синонимдері болмауы керек. [6, 15-16].Бұл зерттеулерде термин өзгеріске ұшыраған элемент емес, қатып қалған ережеге бағынатын бірлік ретінде қарастырылған. Лингвистикалық әдебиеттерде мінсіз термин деген атауға ие болған.
Дескриптивті бағытты жақтаушылар терминді өзгермейтін бірлік деген тұжырымға күмәнмен қарады. [7,64]. Олардың пікірінше термин ерекше сөз емес, тек ерекше қызметі бар сөздер. Бұл дегеніміз кез келген сөз термин бола ала алады немесе кез келген термин жалпыхалықтық сөзге айнала алады.
Дегенмен, термин тілдік бірлік бола тұра, сол тілге тиесілі құбылыс, яғни термин тілдегі заңдылықтарға бағынады, сол себепті де термин көп мағыналы, синонимдері, антонимдері немесе ұқсас сөз тіркестері де бола алады. Зерттеулер дескриптивті бағытты ұстанушы ғалымдардың тұжырымының дұрыс екендігін дәлелдеді.
Ал қазақ тіліндегі термин ұғымы бірден пайда болған жоқ. Байтұрсынұлы өз еңбектерінде пән сөз деп қолданып жүрді. Тіпті 1927 жылы Н.Қаратышқанұлының бастауымен жарық көрген сөздіктің де атауы Пән сөздері болған. Тек ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында ғана пән сөз атауы термин деген атауға алмастырылды. Тілімізде шет тілдерінен орыс тіліне енген сөздерді сол қалпында қолданып келеміз. Осы тұрғыда А.А. Реформатский өзге тілден енген сөздер тілімізде айтуға қиын болып оқшауланып тұрса терминдерді түрлендіріп, септеп, белгілі бір өзгерістерге ұшыратуымыз керек дейді. [8, 67]
Халықаралық терминдерді өз тілімізде өзгеріссіз қолданып жүргенімізге Қайдаров Ә.Т. мынадай пікір білдірген: Ағылшын, латын тілдеріндегі терминдерді қолданбасақ, тілдер арасында байланыс болмайды, техника, ғылым дамуы үшін ортақ интернационализм болуы керек деу бекер. Себебі әлемге әйгілі державалар Қытай, Жапония кез келген халықаралық терминді өз тілдеріне аударып қолданады. Демек, олардың саясатына, дамуына ешқандай нұқсан келіп жатқан жоқ. [9,22]
Кез келген тілде кездесетін терминдердің жиынтығы - терминология болса, белгілі бір кәсіпке, ғылымға байланысты терминдер жиынтығы - салалық терминология болып табылады. Жоғарыда атап өткендей сан түрлі ғылым бар, техника, өнер бар. Сол салаға байланысты атауларды салалық терминология қарастырады. Бұл терминдер әр салаға байланысты өз атауымен қосарлана аталады. Мысалы: медицина терминологиясы, дипломатия терминологиясы, лингвистика терминологиясы. Ал әр ғылым саласына байланысты терминдерді сол сала мамандары зерттей отырып жасайды. [10,61б]
ХХІ ғасырдың басынан бастап термин туралы жалпы түсінік өзгере бастады, себебі мағыналық тұрғыда икемделе бастады. Терминдік семантикаға зерттеулерде байқалғандай, оның мағынасының мамандандырылуы, семантикалық шекараларының дәлдігі, эмоциональды, сипатты сөздерден алшақтығы жатады. Термин ғылыми байланыстың негізгі құрамдас бөлшегі болып табылады. Термин өзінің көп қырлылығымен және ыңғайлылығымен сипатталады. [11,21]. Сол себепті де, терминжасам белгілі бір ғылым саласындағы сұранысқа байланысты, біздің жағдайымызда дипломатияның.
1.2. Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі
Кез келген ғылым саласының лингвистикасын немесе терминологиясын зерттемес бұрын ең алдымен жалпы нақты бір ғылым саласы туралы мәліметтерді жинау, талдау, барлық жиналған деректерді жүйелеу керек.
Мұндай әдіс арқылы жұмыс істеу кез келген зерттеу бағыты үшін неғұрлым дұрыс және нәтижелі болмақ. Біздің жағдайымызда,яғни дипломатиялық терминдерді зерттеуде аталған әдіс өте тиімді. Осы үрдіске сай, дипломатиялық терминологяны егжей-тегжейлі зерттеу және талдау үшін біріншіден, дипломатия және халықаралық қатынастар ғылымдарының тарихымен танысу шарт.
Дипломатиялық терминологояның қалыптасуы халықаралық және дипломатиялық қатынастардың үздіксіз туындауына байланысты. Ел мен елдің арасындағы бұл сипатты қатынастар мемлекеттердің тәуелсіздік алып, мемлекет болып жариялануы, соғыстар, сауда-саттық, бейбітшілік бітімге қол қою, құжаттарда, келіссөздерде пайда болып, терминдер қалыптаса бастады.Тілдің пайда болып, дамуы және лингистикалық құрамдас бөліктердің жетілуі, сөз таптарының классификациялануы, морфологиялық, синтактикалық, фонетикалық және тілдің стилистикалық заңдылықтарының дамуына байланысты адам өмірінің әртүрлі салаларындағы тержминжүйенің және ғылымның тармақтарының дамуы да жүзеге асып отырды.
Халықаралық қатынастар мен дипломатия үшін бұл лингвистикалық қағидалар орынды.
Шығыс елдеріндегі саяси қатынастардың Еуропа елдері мен Батыстан бұрын басталғанын ескерсек, хронологиялық тұрғыда дипломатиялық терминология Шығыста пайда бола бастаған.
Жоғарыда атап өткендей, қазіргі таңдағы дипломатия өте ерте кезден бар. Елшілердің өздерін өркениетті әлемдегі алғашқы мамандықтардың бірі екендіктерін айтуының жаны бар. Шындығында алғашқы мемлекеттер пайда бола салып, ең алғашқы кәсіп салықтарды жинау болған - tax collector - салық жинаушы, одан соң әскери істер дами бастады - military - әскери, содан кейін ғана келіссөздер жүргізу ісі өмірге келе бастады- diplomacy-дипломатия. Владимир Даль дипломатияға мынадай анықтама берген: екі ел арасындағы тиімді байланыстар туралы ғылым [12,26]. Қазіргі уақытта бұл анықтамаға келіссөздер жүргізу өнері қосылды. Дипломатияның қалыптасуы ежелгі Грекияда хабаршыларға қос тақталы diploma берген кезден басталған, бұнда олардың беделін растайтын хаттар жазылған және бұл credentials - сенімділік мадақтамалары болған. Дипломатияның пайда болуы, арнайы лексиканы, сөйлеу ретін талап ететін жаңа білім саласының, қарым-қатынастың жаңа формаларының тууына алып келді. Санғасырлық дипломатиялық қатынастардың тарихы тек мемлекетаралық қатынастардағы белгілі бір қағидаларды ғана емес, сонымен қатар дипломатиялық құжаттарды жазудың ережелерін де орнықтырды. Кез келген саяси саладағыдай, дипломатияда да табысқа жету келіссөздерді дұрыс жүргізе алумен байланысты. Сол себепті де дипломатиялық өнердің ажырамас бөліктерінің бірі дипломатия тілі болып табылады. Дипломатия тілі деп отырғанымыз табысқа жету үшін, ел үшін оңтайлы, тиімді қатынастар орын алуы үшін қолданылатын арнайы тұрақты тіркестер мен терминдер.
Дипломатия термині алғашқы мемлекеттердің ерте ғасырларда пайда болғанына қарамастан, Еуропа елдерінде орта ғасырларда орныға бастады. Қазақ тіліндегі дипломатиялық терминология еліміз 1991 жылы тәуелсіздік алған уақыттан бастап дами бастады. Айта кетерлік жайт, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары дипломатиялық келіссөздер орыс тілінде жүргізіліп отырды, себебі дипломатиялық терминологияны қалыптастыратын мамандар болмады. Дипломатиялық терминология өзінің бастауын өте ерте заманнан алды. Мысалы, Генри Никольсон өзінің Diplomacy атты еңбегінде дипломатия екі топ адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеу құралы ретінде біздің заманымыздан бұрынғы дәуірде де болған. XVI ғасырдың теоретиктері періштелерді алғашқы елшілер деп санады, себебі олар жер мен көктің арасында игі амалдарды іске асырды. Ал қазіргі ғасыр ғалымдары бұл пікірмен келіспейді.
Дипломатиялық терминологияның басқа ғылым салалары терминологиясынан басты ерекшелігі, бұл сала терминдері ең алдымен практика жүзінде қолданылып, тек кейін ғана теориялық базасы қалыптасып, бір жүйеге келтірілген.
Бүгінгі жаһандану заманында халықаралық қатынастарды кеңейтуде және халықаралық қатынастардың дамуында, халықаралық қатынастар мен дипломатияның лингвистикалық тіліндегі ерекшеліктердің маңызы зор. Кез келген ғылым саласының лексикакасында арнайы, салалық терминологияның орны ерекше, біздің жағдаймызда халықаралық қатынастар мен дипломатияның.
Ең алдымен диплотиялық және саяси терминдерге анықтама бермес бұрын, термин және терминология туралы түсінік беріп кетсем.
Термин атауы латын тілінен аударғанда шек, шекара деген мағынаны білдіреді және ғылыми ұғым атауы болып табылатын белгілі бір арнайы қолданыстағы, анықтамасы бар сөз [13,104-117] Тілдегі жалпы қолданыстағы сөздерден басты айырмашылығы эмоционалды болмауында, көп мағыналылықтың тән еместігінде.
Ал терминология - терминдер туралы ғылым, дегенмен соңғы кездері терминология ұғымын зерттеушілер қате деп санап, терминтану деген ұғымды пайдаланып жүр.
Дипломатия саяси ғылым болғанына қарамастан, құқықтанумен өте тығыз байланысты, дәлірек айтсақ құқықтанудың бір тармағы халықаралық құқықпен.
Дипломатиялық терминологияда да, басқа ғылымдардағыдай терминдердің екі түрі кездеседі:
1. Бір сөзді, дара терминдер
2. Күрделі (екі немесе одан да көп сөзден тұратын) терминдер
Дипломатиялық терминология көбінесе халықаралық құқық терминдерінен тұрады.Дипломатиялық терминологияны іштей екі түрге бөліп қарастыруымызға болады: 1) түсінік берілген саяси, дипломатиялық терминдер; 2) халықаралық құқық терминдері.
Бірінші топқа саяси терминдер жатады sovereighty - суверинитет, self-determination of people and nations - халық пен ұлттың өз дара жолын таңдауы, security - қауіпсіздік, peace - бейбітшілік, war - соғыс,agression - агрессия, diplomatic relations - дипломатиялық қатынастар, diplomatic immunity - дипломатиялық иммунитет, consular district - консулдық округ, international organizations - халықаралық ұйымдар, general law - жалпы заң, legal standard - құқықтық стандарт. Бұл терминдердің халықаралық құқық түсініктері мынадай тіркестердің пайда болуына жол ашты: егеменді мемлекеттердің теңдігі принципі, келісіп жатқан мемлекеттер, халықаралық қауіпсіздік туралы заң, агрессияның халықаралық қылмыс ретінде танылуы және агрессияға деген жауапкершілік, дипломатиялық және консулдық құқық, халықаралық құқық, халықаралық құқықтың көзі, халықаралық құқықтық тұлға және т.б. Кейбір жағдайларда ел ішінде қолданылған дипломатиялық термин халықаралық дәрежеде басқа мағынада қолданылуы мүмкін.
Халықаралық құқық терминдері өте кең. Қазір мынадай мысалдар келтіруімізге болады: recognition - тану, law of alternata - балама заңы, agreement depositary - келісімшарттық депозитарий, third state - үшінші мемлекет, exceptational economic zone - ерекше экономикалық аймақ, common legancy of humanity - адамзаттың ортақ мұрасы, crime of international character - халықаралық сипаттағы қылмыс, legal aid (assistance) for criminal affairs - қылмыстық істер бойынша заң көмегін көрсету, transference of convicts- сотталғандарды ауыстыру.
Екі топқа да жататын терминдер көптеген елдердің Конституциясында бекітілген, соның ішінде Ұлыбритания, Франция, Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы Конституцияларында, олар ел заңнамаларында және құқық қорғау актілерінде кеңінен қолданылады. Бұл аспект халықаралық құқықты оқығанда, халықаралық шарттармен таныс болғанда, оларды талқылау кезінде маңызы зор.
Екіншіден, халықаралық құқықта бір дипломатиялық термин жалпы мағынада да не болмаса нақты бір санаттағы атауды білдіру үшін де қолданылуы мүмкін. International agreement - халықаралық келісім бұл барлық осы іспеттес халықаралық акттер үшін қолданылатын жалпылама атау (келісімшарт, келісім, конвенция, хаттама, пакт). International conference - халықаралық конференция ұғымы осы іспеттес конгресс, жиналыс атымен аталатын барлық көпжақты кездесулердің жалпы атауы ретінде қолданылады.
Үщіншіден бір термин бірнеше мағынада да қолданылуы мүмкін, мысалға алатын болсақ, хаттама ұғымы мынадай үш мағынада қолданылуы мүмкін: а) тәуелсіз келісім
б)келісімшартқа немесе конвенцияға қосымша
с)белгілі бір ресми әрекеттердің тәртібі (дипломатиялық хаттама)
Төртіншіден, бұрыннан ғылым мен білімде қолданылып жүрген терминдердің басқа, жаңа мағынаға ие болып қолданылуы. Аталған өзгерістер көп жағдайда сөз тіркестерінде орын алады international human law - халықаралық адам құқығы тіркесі бастапқыда қарулы қақтығыстар кезіндегі адамның құқығының сақталуы мағынасында қолданылған. Бүгінде жекелеген оқу орындарында бұл тіркес құқықтардың қорғалуы және бостандыққа байланысты халықаралық нормаларды білдіреді. Яғни, кеңірек мағынада қолданылып жүр.
Айта кетерлігі, халықаралық құқықтық актілерде және дипломатиялық құжаттарда латын тіліндегі терминдер қолданылады: jus cogens - жалпы императивті норма, opinio juris - құқықтық пікір, pacta sunt servanda - шарттар орындалуы керек.
Білім саласындағы кез келген даму, терминологияның дамуына алып келеді, ал дипломатия халықаралық қатынастардың құралы ретінде қалыптасып, орныққан ғылым болғанына қарамастан, күн санап өзгеріске түсіп отырады, сол себепті де дипломатия саласы терминдерін зерттеу өзекті болып отыр.
Дипломатия саласы терминдеріне арналған еңбектер өте аз, жаңадан зерттеліп жүр. Сол себепті де, зерттеуімде экономика сияқты саланың зерттеулерін де негізге алдым. Мысалы С.Р.Багованың ағылшын тіліндегі экономикалық терминологияның құрылымын және семантикасын зерттеуге арналған еңбегінде зерттеу объектісі ретінде 60000 жуық лексикалық бірлік талданған. Еңбегінде автор терминдерді дара және күрделі терминдер деп бөліп қарастырған.[14,169].
Дипломатиялық терминология да басқа ғылымдардағыдай терминдер дара және күрделі болып екіге бөліп қарастырылады. Дипломатиялық лексиканың құрылымдық сипаты өзінің құрылымдық - морфологиялық классификациясымен ерекшеленеді, яғни жалпы лексиканы белгілі бір топтарға бөліп қарастырады:
1)түбір сөздер
2)туынды сөздер
3)күрделі сөздер (бірігу, қосарлану арқылы жасалған)
4)атаулы сөз тіркестері
Түбір сөздердің семантикалық сипатына келер болсақ жалпы атаулар немесе көп мағыналы сөздер болып келеді. Көптеген басқа терминжүйелердегідей дипломатияда да кірме сөздер кең тараған.
Бұған ұқсас заңдылықтар осы іспеттес өзге де зерттеулерде кездеседі. Мысалы, Б.Н.Терехов пайымдауынша, экономикалық терминологияның өзге тілден кірігуі, көп жағдайда ағылшын тілінен, орыс тіліндегі экономикалық салада арнайы белгілердің, сөздердің жоқтығынан дейді. Сонымен қатар автор, өзге тілден енген сөздер әлеуметтік-мәдени жағынан кеңінен қолданыс табады деп түсіндіреді. [15,143].
Дипломатиялық терминдерге тән тағы бір қасиет жалпы күнделікті қолданыстағы лексикамен тығыз байланысы. Сол себепті де аудару кезінде лексикалық бірлік термин ретінде қолданылып тұр ма, әлде жалпы сөз болып тұр ма соны ажыратып алуымыз керек. Бұл пікірмен көптеген зерттеушілер келіседі. Б.Ц.Чугунов бұл тұрғыда мынандай пікір айтады, ағылшын тілінен туыстас тілдерге аудару барысында мағыналық жағынан түсініспеушіліктер орын алады. [16,148]
Қазақ тіліндегі терминжүйе үнемі өзгеріс пен даму үстінде. Терминдердің басым бөлігі ағылшын тілінен енген кірме сөздер арқылы жүзеге асуда.
Дипломатиялық терминдердің семантикалық құрамының тағы бір ерекшелігі, терминдердің дара және күрделі тіркесті болып келуі. Сөз тіркестері көбінесе мынадай ретте қолданылады: сын есім+зат есім, үстеу+зат есім, зат есім+зат есім, сын есім+зат есім+зат есім, сын есім+сын есім+зат есім. Мысалы: сын есім+зат есім, жазбаша декларация, ресми өтініш, құқықтық акт.
Дипломатиялық терминологияда тырнақша айрықша белгі болып табылады, бұл терминнің әлі толықтай қалыптаспағандығының белгісі, яғни жаңа термин семантикалық тұрғыда орнықпаған. Тырнақша ішіндегі термин ең алғаш рет Кондратьеваның еңбегінде көрініс тапқан. (Кондратьева, 2001)
Ағылшын тілді терминологиялық мәліметтерді сараптау кезінде, қазақ тіліне ағылшын тілінен көптеген дипломатиялық сөздердің кіргендігін байқаймыз, сонымен қатар бұл терминдер морфологиялық жағынан болсын, фонетикалық жағынан болсын ешқандай өзгеріске ұшырамаған.
Лексика-семантикалық жіктеуде терминдер төмендегідей төрт топқа бөлінеді:
І.Зат есім терминдер
ІІ.Сын есім терминдер
ІІІ.Етістік терминдер
ІV.Үстеу терминдер.
Мысалы:
І.Зат есім терминдер
1)дипломат - diplomat, агент - agent, елші - ambassador, консул - consul;
2)елшілік - embassy, консулдық - consulate;
3)драгоман - dragoman, келісімшарт - treaty
II.Сын есім терминдер
Сапасы - quality, халықаралық - international, мемлекетаралық - interstate, ресми - official.
ІІІ.Етістік терминдер
Ратификациялау - to ratify, аккредиттеу - to accredit, ажырату - to delimitate.
ІV.Үстеу терминдер
Бірауыздан - unanimously, шарт бойынша - - by treaty.
Дипломатиялық терминологияның тағы бір ерекшелігі аудару барысында бір сөз табында тұрған термин екінші бір сөз табына ауысып кетуі мүмкін. Өйткені, халықаралық құқықтың қарастыратын ауқымы өте кең, сондықтан термин аударғанда мағыналық тұрғыда басқа бір сөз табын білдіруі мүмкін. Дипломатиялық терминдердің тағы бір ерекшелігі ғылымның басқа салаларын да қамтиды, АҚШ-тың бұрынғы мемлекеттік хатшысы Генри Киссинджер Дипломат - ол барлығын білу керек адам деп айтқан. Көбінесе дипломатиялық терминология экономика, құқықтану, политология сынды салаларды да қамтиды, себебі халықаралық қатынастар мен дипломатия саяси ғылымдар қатарына кіреді.
Дипломатиялық терминологияда қысқарған сөздер де кездеседі. Көп жағдайда бұл келісімшарттар, келісімдер мен мекеме атаулары:БҰҰ, ЕҚЫҰ.
Дипломатиялық келіссөздер ресми түрде өтетіні белгілі, ресми дискурстардың барлығына тән сипаттар мыналар:
1)ойдың жинақы болуы, тілдік бірліктерді ықшамды қолдану.
2)барлық мәліметтердің белгілі бір ретке сай орналасуы.
3)терминологияны, номенклатуралық атауларды кеңінен қолдану.
Дипломатиялық терминологияда қолданылу аясының кеңдігіне орай клише сөз тіркестері де бар:
бюджет тапшылығы - budget deficit, саяси дағдарыс - political crisis, нарықтық экономика - market economy, биік дағдарысы - authority crisis, қаржы дағдарысы - financial crisis, саяси салмақ - political weight, долларлық дипломатия - dollar diplomacy.
Ал дипломатия тілі дегеніміз не?Дипломатиялық тіл екі түрлі ұғымды білдіреді. Оның алғашқысы ресми дипломатиялық өтетін және халықаралық келісімдер жасалатын тіл, екіншісі дипломатиялық сөздікті құрайтын арнайы терминдер мен фразалар.
Қазіргі таңда ресми дипломатиялық кездесулер өту барысында және халықаралық шарттар жасауда міндетті түрде қолданылатын ресми тіл жоқ. Қазіргі таңда тілдердің теңдігі принципі дамып келеді. Елдер арасындағы дипломатиялық құжаттар әр елдің өзінің мемлекеттік тілінде жүзеге асады.
Негізінен жаһандық тіл терминін лингвистикаға ең алғаш Дэвид Кристал енгізген. Кристалдың пікірінше жаһандық тіл статусына ие болу үшін әлемнің көптеген елдерінде танымал тіл болуы керек және бұл статусқа ие болудың үш негізгі жолы бар деп көрсетеді. Алғашқысы, негізгі мемлекеттік тіл ретінде көптеген мемлекетте бекітілуі.
Екіншіден, ресми статусына ие болу, яғни билік институттарында, заң жүйесінде, жарнамада, БАҚ және білім жүйесінде кең таралуы керек. Дегенмен, мемлекеттік тіл қатарында болмаса да, екінші ресми тіл болса да, қолданушылар санының көп болуы маңызды.Үшінші жолы мемлекеттің білімге қатысты саясатымен байланысты, ресми мәртебесі болмаса да, мектептерде, жоғарғы оқу орындарында сол тілде оқытылу жүзеге асқан жағдайда. [17, 3-4].
Жаһандық мәртебесіне ие болудың ең басты шарттарының бірі сол тілде сөйлейтін халықтың қоғамдағы орны, себебі тіл қоғамсыз, қоғам тілсіз өмір сүре алмайды. Кристал сол елдегі әскери, экономикалық, саяси тұрақтылық та жаһандық тіл статусына ие болуда үлкен мәнге ие деп көрсетті.
Жаһандық және халықаралық ұғымдарын салыстырсақ, екеуінің бір-біріне балама болып табылатынын байқаймыз. Екеуінің арасындағы басты айырмашылық халықаралық тілге жасанды тіл ретінде қарауымыз, яғни оның бірнеше мемлекетте мемлекеттік тіл қызметін атқара алмайтындығында. Егер халықаралық тіл де тірі тілдердің қатарында деп есептесек, онда барлық сипаты жағынан жаһандық тілмен тең болып шығады.
Халықаралықжаһандық тілге тән негізгі белгілер:
1.Бірнеше мемлекетте мемлекеттік тіл ретінде қолданылуы.
2.Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болмаса да, жоғарғы оқу орындарында қолданылуы.
3.Мемлекеттік жоғарғы оқу орындарында өзге шет тілдерден көшбасшы тұруы.
4.Сәйкес әлеуметтік базасының болуы.
5.Әртүрлі халықаралық байланыстарды көптеп қолданылуы.
Д.Крис зерттеулерінен кейін жаһандық және халықаралық деген терминдері бір-бірімен өте тығыз байланысты және бірдей мағынаға ие терминдер деп ой түйеміз.
Жаһандық тілге қойылатын барлық талаптарға ағылшын тілінің сәйкес келері сөзсіз. Ең алдымен бұл тілде әлемнің көптеген елдерінде сөйлейді, соның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания,Ирландия, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африка, екіншіден Гана, Нигерия, Зимбабве, Индия, Сингапур және тағы 23 елде ресми тіл ретінде бекітілген, үшіншіден, әлемнің 100 елінде оқылатын шет тілдерінің ішінде бірінші орынға ие. Ана тілі болмаса да ағылшын тілін меңгеріп жатқан адамдар саны күн санап өсуде, соңғы мәліметтерге сүйенсек бүгінде ағылшын тілінде еркін сөйлейтін адамдар саны 1,5 миллиардты құрайды. Сол себепті де, ағылшын тілін жаһандық тіл деп айтуымызға болады.
Кристал және оның ізін қуушы зерттеушілер ағылшын тілінің әлемдік мәртебесін ерекше атаса, екінші бір танымал лингвист Брайан Кашру және оның шәкірттері ағылшын тілінің әртүрлі диалектілерінің әлемде таралуына ерекше мән берген. Кашру өзінің бір зерттеу еңбегінде әлемдегі ағылшын тілдерін үш щеңберге бөліп қарастырған. Ішкі шеңбер мемлекеттері деп, бұл топқа ағылшын тілі ресми тіл мәртебесіндегі мемлекеттерді жатқызды, олар Австралия, Канада, Ирландия, Жаңа Зеландия, Ұлыбритания және АҚШ. Сыртқы шеңбер мемлекеттері деп ағылшын тілі жартылай ресми мәртебеге немесе ресми мәртебеге ие бұрынғы британдық және америкалық колониялар Бангладеш, Гана, Үндістан, Кения, Малайзия, Пәкістан, Филиппин, Сингапур, Оңтүстік Африка, Шри-Ланка, Танзания, Замбия және Зимбабвены жатқызды. Бұл елдерде ағылшын тілі мемлекеттік тіл болмаса да, халқы өте жақсы меңгерген.
Кеңейген шеңбер мемлекеттері деп - Қытай, Орталық және Оңтүстік Америка елдерін, Мысыр, Индонезия, Израиль, Жапония, Корея, Непал, Біріккен араб әмірліктерін, Тайваньды жатқызды. Бұл елдерде ағылшын тілі ресми мәртебеге ие болмаса да,оқылатын шет тілдерінің арасында алғашқы орында. Мейлі Кашру болсын, мейлі Кристал болсын ағылшын тілін халықаралық құжаттарда қолданылатын бірінші, бірегей тіл екендігін, әлемнің көптеген елдерінде шет тілі ретінде оқытылатынын дәлелдей келе, жаһандық атауға лайық тіл екенін айтады.
Заманауи зерттеулерде жаһандық ағылшын, әлемдік ағылшын тілі ұғымына байланысты әртүрлі көзқарастарды байқауымызға болады. Ең бірінші бұл барлық ағылшын тілінде сөйлейтін әлем тұрғындары үшін ортақ стандартты ағылшын тілі. Екіншіден, жаһандық немесе әлемдік ағылшын тілі деп халықаралық байланыстар үшін қолдан жасалған ағылшын тілінің түрін айтады, бұл ағылшынға диалектикалық ерекшеліктер тән емес. Үшіншіден, әлемдік ағылшын ұғымын барлық диалектілерінің, соның ішінде Британдық ағылшын тілін қоса алғандағы жиынтығының жалпы атауы ретінде қолданады.
Global English тіркесін R.George The Politics of Home әдеби зерттеуінде де кездестіруімізге болады. Бұл зерттеуінде ағылшын тіліндегі әдебиеттер ұғымының орнына жаһандық ағылшын тіркесін қолданған.
Зерттеулерін ағылшын тілінің жаһандану мәселесіне арнаған Р.Рейли, тілдің білімдегі әлеуметтік - мәдени қызметімен тығыз байланыстырады. Автордың пікірінше әлемдегі ақпарат таратуда ағылшын тілінің орны күн санап артып келеді. Дегенмен ағылшын тілі неге соншалықты кең таралып, әлемнің жүзден астам елінде таралған деген сауалға Рейли экономикалық, сонымен қатар, мәдени әсерінің үлкендігімен байланыстырады. Тағы бір маңызды фактор ағылшын тілін және ағылшын әдебиетін кешенді зерттеумен де байланысты дейді.
Жоғарыда атап өткенімдей, тілдің жаһандық мәртебеге ие болуы үшін елдегі саяси - экономикалық ақуал, оның саяси немесе экономикалық тұрғыда дамуы да рөл атқарады. Сәйкесінше, ағылшын тілінің жаһандануы Ұлыбритания мемлекетінің тарихи дамуымен байланысты.
Дипломатиялық құжаттардың тілі мен стиліндегі көңіл аударарлық ескертулер туралы Х.Вильднера Дипломатия техникасы еңбегінде атап көрсеткен.
Вильднер дипломатиялық стиль ең алдымен өзінің қарапайымдылығымен және түсініктілігімен ерекшеленуі керек дейді, яғни белгілі бір жағдайға сай келетін бір ғана сөз болуы керек.
Дипломатиялық құжаттардың тілі деп - сол мемлекеттің өзге әлем елдерімен байланыс жасайтын тілін айтамыз. Адамдардың мәдениет деңгейін оның сөйлеген сөзіне қарап анықтайтынымыз іспеттес, дипломатиялық құжаттардың да тіліне қарап сол мемлекет туралы көзқарас қалыптасады. Сол себепті де публицистикада немесе әдеби шығармаларда тілге қандай талап қойылса, дәл сондай қатаң талаптар дипломатиялық құжаттардың тіліне де қойылады.
Сөздермен жұмыс жасау өте қажырлы еңбекті талап етеді. Керек сөзді тауып қолдану да оңай шаруа емес.
Жалпы тіл ұғымы ежелгі кезден өз қолдаушыларын тапқан. Себебі, әр түрлі тілде тұратын көршілес халықтар бір-бірімен біте қайнасып, араласқысы келген, дегенмен бір-бірінің тілдерін білмеген, сондықтан олар ортақ барлық халықтарға таныс тіл болғанын қалаған.
Ең алғашқы мемлекеттерде бұндай тіл қызметін ымдау тілі атқарған, ал Рим империясында - латын тілі екі ел арасындағы ортақ тіл қызметін атқарған.
Сол сияқты Орталық Африкадан Орталық Азияға дейінгі ұлан асыр аймақты мекендеген халық үшін араб тілі ортақ тіл қызметін атқарған. Орта Азия мемлекеттері үшін ортақ тіл санскрит, индуизм мен буддизм тілі саналған.
Қоғамдағы дамуға байланысты мемлекеттер бір-бірімен қарым-қатынас жасауы үшін халықаралық құралдар керек бола бастады. Бұл үрдіс, мынадай байланыс түрлерінің пайда болуына әкеп соқты: сигналды маяктар, теңіз сигнализациясы, халықаралық телеграф коды. Сол уақытта ғылым мен техниканың үздіксіз дамуынан халықаралық, этимологиялық бірдей сөздер пайда бола бастады.
Тілдердегі лингвистикалық ұқсастықтарды байқаған ғалымдар тілдерді зерттеп, жүйелендіріп жасанды халықаралық тіл ойлап табу идеясын туғызды.
Тіл білімінде орныққан халықаралық тіл терминіне лингвистикалық сөздіктер мен энциклопедияларда әртүрлі түсініктер береді. Р.С. Ахманованың анықтамасы: халықаралық тіл деп қолдан жасалған халықаралық байланысқа арналған жасанды тілді айтамыз. [18, 5-32]
Longman Dictionary of Language Teaching And Applied Linguistics төмендегідей анықтама берген: Бұл халықаралық байланыста шет тілі ретінде немесе екінші тіл ретінде кеңінен қолданылатын тіл. Ағылшын тілі ең көп қолданылатын шет тілдерінің бірі.
Халықаралық қатынас екі түрлі ұлт арасында жүзеге асады. Сол себепті ұлт деген ұғымға түсінік берер болсақ:
а)белгілі бір тарихи аумакқта ұзақ жылдар бойы мекендеген бұрғындар.
б)мемлекет,ел.
Дипломатияның жүрегі, басты құралы келіссөздер. Дипломатия саласындағы француз ғалымы Франсуа де Кальера өзінің тұжырымдамасында келіссөздерді зерттеп, ерекше тоқталған.
Келіссөздер қарым-қатынастың ең жарқын үрдісі. Дипломатия саласындағы қарым-қатынас келіссөздермен аяқталмайды, мынадай түрлері де бар: дипломатиялық әңгімелер, сапарлар, хаттамалар, ресми және жартылай ресми хаттар. Дегенмен келіссөздер басқа қарым-қатынастарға қарағанда ресми болып келеді.
Дипломатиялық байланыс күрделі және жауапты процесс. Сәйкесінше дипломаттар қарым-қатынас саласының барлық қыр-сырларын меңгеруі тиіс.Бұл тұрғыда Франсуа де Кальер: Әлемдегі алпауыт елдердің тағдыры келіссөздердің жақсы немесе жаман жүргізілуіне, яғни оларды жүзеге асыратын министрлердің қабілеттеріне байланысты. [19,23]. Бұл сөздер екі ғасыр бұрын жазылса да, өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Қарым-қатынас жасаушылар тек адамдар ғана емес қоғамдық институттар да болуы мүмкін. Біздің жағдайымызда дипломатияда дипломатиялық мәртебеге ие адам.
Хабарламалар негізінен мәтіндер немесе сөздер. Бірақ жазбаша хабарламада суреттер немесе символ (саяси басшылар кездесуінің суреттері), физикалық зат (ризашылық белгісі ретінде сыйлық). Хабарламалар ретінде сонымен қатар саясаткерлердің маңызды іс-әрекеттері де танылады. Хабарламалар семиотика ғылымы қарастыратын белгілерден тұрады. Белгілер белгілердің жүйесін, кодын немесе тілін құрайды. Байланыс вербалды немесе бейвербалды құралдармен жүзеге асырылуы мүмкін.
Адам үшін байланысудың негізгі түрі ауызша болып табылады. Бұл жерде ауызша байланыстың пайыздық көрсеткіші емес, оның адам үшін әмбебаптығы, кез келген басқа коммуникативтік құралдардың ауызша тілге ауыса алуы маңыздылыққа ие. Ауызша қарым-қатынас ауызша және жазбаша тілді қамтиды.
Ауызша тілді зерттеумен негізінен құрылымдық лингвистика айналысады. Лингвистикадағы бұл зерттеулер ғылымның барлық салаларында, соның ішінде дипломатияда да қолданылады.
Құрылымдық лингвистикада белгілер және олардың құрамдас бөліктері болады, мысалы фонемалар сөзді құраушы бөліктер. Бұл дат лингвисті Л.Ельмслеваның енгізген терминдері. Оның айтуынша: Көптеген бөліктердің бірігуі және орындарының ауысуы тілді құрайды. Сонымен қатар фонемалар морфемалардың дыбыстық белгілерін, ал морфемалар сөзді қалыптастырады.
Кез келген жақсы дипломат келіссөздерде табысқа жеткісі келсе қарым-қатынас саласын егжей-тегжейлі білуі шарт. Ол үшін қарым-қатынастың формаларын, түрлерін тағы басқа бөліктерін білуі керек. Ауызша, жазбаша немесе визуалды сияқты қарым-қатынас түрлерінің бір-бірінен айырмашылықтары ерекше кодтық жүйеде екенінен хабардар болулары керек.
Хабаршы мен хабар алушы арасындағы уақыттық және кеңістіктік толтыру үшін байланыс құралдары қолданылады. (мысалы: кітап, сөздер, қаріптер, суреттер, графика).
Бұқаралық ақпарат құралдары әртүрлі байланыс түрлерін де қамтуы мүмкін. Осылайша, теледидар немесе кино ауызша тілдің сөздерін, суреттер, музыка, ал газет-жазбаша тілдің сөздерін, қаріп, иллюстрацияларда пайдаланады. Жоғарыда аталған көздердің әрқайсысының коммуникативтік тілі мен лексиконы елеулі айырмашылықтарға ие екендігін атап өту керек.
Байланыс нысандары мен құралдарының кейбір қасиеттері олардың табиғатымен және технологиялық шектеулермен байланысты. Мысалы: Айтылған сөз атылған оқпен тең. Сөздер сөйлеушінің дауыс күші мен тыңдаушының естуі арасындағы қашықтықта ғана естіледі. Ал жазбаша дүниелер уақытқа төзімді, бірнеше уақыт, ғасыр бойында сақталуы мүмкін.
Қарым-қатынас құралдары әдейі мақсатты түрде немесе әдейі емес қолданылуы мүмкін. Бейвербалды сигналдар хабарды жіберушіге ешқандай сөздерді қолданбай-ақ мәліметті жеткізуге мүмкіндік береді. Кез келген үшінші бір адам ауызша сөйлесім кезін естіп қалуы мүмкін, сол себепті де дипломатиялық этикетте қатаң талаптар бекітілген.
Дипломатияда белгілі бір себептерге байланысты қарым-қатынас жасырын түрде өту керек болса, тілдік өзгертулер орын алады, яғни кодты ауыстыру, белгілер бойынша тілдесімді кодтау символдық жүйелер вербалды хабарды жекелей белгілер бойынша емес, тұтастай аударады. Бұл пікірді тез қабылдау үшін, шұғыл жағдайда иә немесе жоқ деген жауап керек болған жағдайда керек. Мысалы, әскерде бұйрықтар талқыланбайды немесе жолда қатты жылдамдықпен келе жатқанда бұрылуға уақыт аз, ал дипломатияда жоғары шпионаж болған кезде ұзақ мәтіндердің әкелер пайдасы шамалы.
Байланыс құралдарының көбеюі қарым-қатынас саласын кеңейтуде. Осыған байланысты қарама-қарсылықты пікір М.Мак-Люэн мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz