Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
КІРІСПЕ
Қазіргі қоғамды дамыту үшін әр түрлі ресурстар қажет: энергетикалық, материалдық және ақпараттық. Ақпарат алу, ақпаратпен бөлісу - адамның басты қажеттіліктерінің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда ақпараттық ресурстар қызметтің кез келген саласында қолданылады. Ұдайы дамып жатқан әлемде ақпарат ағыны тоқтаусыз. Сол ақпаратты дәл, жедел және дұрыс жеткізу - журналистиканың басты мақсаты.
Әлемдік ақпараттық кеңістіктің пайда болуы, сондай-ақ ақпараттық үдерістің жаһандануы - журналистің жұмысына және жанрлар жүйесіне қатты әсер етті. Шыншыл, бәсекеге қабілетті журналистиканың құндылығы арта түсуде, сондықтан да бүгінгі телевизия, радио және баспасөзде репортаждың рөлі басым.
Репортаж пайда болғаннан бастап, журналистердің сүйікті жанрына айналған. Бүгін де репортаж жеделдік, өзектілік және дәлдіктің синонимі ретінде қабылданады. Осы жанр аясында журналист шындықтың ең күрделі құбылыстарын суреттеп, оқиғаны оқырманға сол қалпында көрсете алады. Бұл жанрдың тартымды жақтарының бірі болып табылады.
Әрбір журналистке публицистикадағы өзгерістерге бақылау жасап, талдауы пайдалы. Менің ойымша, ең қызықты зерттеу нысаны - репортаж. Ол - ешқашан өзектілігін жоғалтпай, үнемі дамып отыратын жанрлардың бірі.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Журналистика саласына қатысты жасалған теориялық зерттеулерді негізге ала отырып, репортаж жанрына жалпы анықтама беріледі. Репортаждың композициясын құру шарттары, жазылу стилі мен басқа жанрлармен ұқсастық белгілері көрсетіледі. Зерттеуде жанрдың негізгі сипаттамалары мен ерекшеліктері анықталды. Сонымен қатар, қоғамдық-саяси басылымның репортаждары туралы тұтас түсінік жасауға әрекет етілді.
Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан сияқты республикалық басылымдардың репортаж жанрын жазудағы ерекшеліктері мен шеберлігі талданды. Газеттердегі репортаждарға шолу жасау арқылы, жанрға қойылатын талаптардың орындалуы тексерілді.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыста Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан сынды беделді басылымдардағы репортаж жанрында жазылған материалдарын саралау. Аталған басылымдардағы тың шығармашылық ізденістер және авторларды анықтау. Олардың шеберлік тәжірибесінен сабақ алу, жанрларды қолдана білу әдісін игеру. Репортаждың артықшылықтарына тоқталып, жанрдың баспасөздегі рөлін айқындау.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандағы жаңалықтар мен әлемдегі әлеуметтік, экономикалық, мәдени, саяси өзгерістерді қалың бұқараға хабардар етуде журналистердің орны өте ерекше. Тележурналистер ақпаратты көгілдір экран көмегімен берсе, газет мамандары қоғамда болып жатқан құбылыстар мен өмірдегі өрнекті өзгерістерді басылым бетінде жарық көретін мақалалармен, сұхбаттармен, Репортажлармен, журналистік зерттеумен, очерк, репортажбен оқырмандарға өмір тынысын бейнелейді.
Халқымыздың оянған бүгінгі тарихи санасы, өткен жолымызды шынайы көрсетуді талап етеді. Тарих ғылымы уақыт пен заман талабына сай адамзаттың рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруда өткен кемшіліктерінің орнын толтырып, саралап, жаңа тұрғыдан, шынайы көзқараспен қарай білумен де үнемі назарда болды. Кеңестік қатал саясат салдары кезеңінде Отан тарихының басқа салалары сияқты теледидар тарихын зерттеуде тар таптық ресми саясат бойынша жүргізу міндеттеліп отырған. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қа - зақ - стан-2050 Стратегиясында: Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуан - дығы - мен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игі - лі - гі - мізді бөлшектеп болса да жинас - тыруы - мыз керек. Елдің дұрыс таңдап алынған бағыты арқасында біз көптеген биіктерге - бүк - песіз ашық саясат жүргізуге, Қазақстанға ға - на тән экономикалық даму жо - лына, игілікті әлеуметтік рефор - маларға - біздің мемле - ке - ті - мізді айнытпай тануға игі ықпалын тигізіп отырған табыстарға қол жеткіздік. Бі - рақ басқа бір қабат - нәзік және сонымен бірге қыртысы қалың - рухани қабат бар, Қазақ - стан - тамыры терең жайылған ұлы тарихы бар ел екенін көрсете және дәлелдей отырып, дүниежүзілік аренада біз елімізді осы қабат арқылы паш етеміз, [1, 27] - деп атап көрсетті. Осы орайда бүгінгідей еліміз егемендікке қол жеткізіп, тәуелсіздік туын тұғырына берік орнықтырған тұрлаулы кезеңде ұлттық идеяларды қалың бұқара арасында кеңінен насихаттаудың мән-маңызы тіпті ерекше екендігі өз-өзінен түсінікті болса керек.
Ұлттық мемлекетіміздің қайнар көздері мен мәдениетіміздің тарихи бастаулары хақындағы мәселелердің өзектілігі жыл сайын арта түсуде. Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарында ұлттық әдет-ғұрып салт-дәстүр тақырыбында талай талас-тартыс, ой-пікірдің өрістеуінде демократиялық талапқа сай болу ықпал етті. Бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қоғамдық өмірдің қайнаған ортасында болуы, адамдармен қарым-қатынас жасауы, олардың ой-арманын, іс-әрекетін, шығармашылық кызметін көрсетудегі, саяси-қоғамдық көзқарастарымен эстетикалық талап-талғамын қарастырудағы өзіндік орны ерекше. Жұмыстың өзектілігін осындай жайттар айқын көрсетеді.
Қазіргі қоғамда газет беттерінде өзекті тақырыптарға жазылған, жалпыға түсінікті ақпараттың болуы өте маңызды. Үнемі жаңарып отыратын ақпарат ағынында оқырмандарға бағыт-бағдар беру - тілшілерінің басты мақсаты болып табылады. Бүгін олар журналистиканың әр түрлі жанрлары арқылы болған оқиғаға дұрыс сипат беріп келеді. Демек, жанрлардың патшасы атанған репортаж арқылы да жаңалықтың қыр-сырларын ашып, дәл ақпарат таратады. Репортаждың жауынгер жанр деп аталып, танымал туындыға айналуына не себеп? Оның басқа жанрлардан өзгешелігі мен ұқсастығы неде? Осы сауалдарға жауап іздеп, қазақ басылым беттеріндегі репортаждың ерекшеліктері туралы зерттеу жүргізіп, жанрдың қыр-сырларын тану және тың ақпараттарға қол жеткізу мақсатында осы тақырып таңдалды. Қазіргі таңда қазақ публицистикасында репортаждың көрініс табуы, оның талаптары мен ерекшеліктеріне сай жазыла білуі - зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеуде жанрдың негізгі сипаты мен ерекшеліктерін, оған қоса қазіргі басылым беттеріндегі репортаж туралы жалпы түсінікті қалыптастыру мәселелері қарастырылған. Жұмыстың ғылыми жаңалығы, репортажды дайындау барысында оқиғаға байланысты қалай өзгеріп, жанрлық талаптарына сай болуболмауына талдау жасалғаны. Жанр өзінің ақпараттық табиғатын жоғалтты ма? Соңғы уақытта нағыз репортаждың жазылу ықтималдығы мен басқа жанрлардан алынған қасиеттері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- репортаждың анықтамасын, жанрлық ерекшеліктерін, композициясы мен жазу талаптарын айқындап, қазіргі республикалық басылымдардың бетінде жауынгер жанрдың элементтерін табу;
- жанрлар бір-бірімен тығыз байланыста болғандықтан, репортажда қандай жанрлардың қасиеттері орын алатынын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндетері:
- журналистикадағы репортаж жанрының қалыптасу тарихы мен репортаж ұғымының анықтамасына тоқталу;
- жанрдың негізгі ерекшеліктері мен түрлерін анықтау;
- қазіргі ақпараттық технологияларды игеру заманында репортаж жанрының жағдайы мен өзгеруін талдау;
- репортаждың басқа жанрлармен ұқсастықтарын айқындау;
- Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан газеттеріндегі репортажға шолу жасау.
Зерттеу жұмысының әдістері. Жұмыста баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысы екі кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде жұмыс тақырыбына орай репортаж жанры және оның мерзімді баспасөзде алатын орнына барлау жасалынып, жанрға анықтама беріліп, жан-жақты талдау жүргізілді. Осының негізінде зерттеу жұмысының мақсаты, нысаны анықталды. Осы тақырыпқа қатысты түрлі маман, ғалымдардың пікірі, толғамдары алға тартылды. Қаламгерлердің репортаж жанрындағы журналистік ілкі ізденістері арнайы сөз болды. Оларға нақты мысалдар келтірілді.
Екінші кезеңде мерзімді басылымдардағы, оның ішінде Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан газеттеріндегі репортаж жанрының көрініс табуы, олардың өзіндік ерекшеліктері қарастырылды. Жекелеген мақалалардың тақырыбына, проблемасына, идеясына нақтылы тоқталып, жан-жақты баға берілді, ұлттық мүдде мен мемлекеттік ұстанымдарды тоғыстырудағы оң талаптарына, осы тұрғыдағы мол мұраларына шолу жасалынды. Жекелеген авторлардың мақала, материалдарының көркемдік сипаты (тіл өрнегі, стильдік оралымдары) талқыға түсті.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Мерзімді баспасөзде журналистік жауынгер жанр - репортаждың түрлі үлгіде көрініс беруіне қатысты жүйелі зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған ой-тұжырымдар, пікірлер оқушылардың, қалың бұқараның мерзімді баспасөздегі репортаж жанрының алатын орнына, олардың өміршеңдігіне қатысты білімін тереңдетуге және оны дұрыс игеруіне ықпал етеді.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан, бес тараушадан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Репортаж жанры және оның мерзімді баспасөзде алатын орны
1.1 Публицистика - сөз өнерінің бір саласы
Публицистика - латынның publicus, яғни көпшілік, әлеумет деген сөзінен шыққан. Публицистика - автордың азаматтық ұстанымы айқындалатын, өзекті қоғамдық-саяси фактілер мен процестерге арналған шығармашылықтың бір түрі. Яғни, қоғам өмірінің өзекті мәселелері мен құбылыстарына арналған және оның әр түрлі жақтары туралы нақты деректерді, автордың әлеуметтік тұрғысынан бағалауды, сондай-ақ қойылған мақсаттарға қол жеткізу жолдары мен тәсілдері туралы түсініктерді қамтитын шығармалар. Қоғамдық пікірді, көзқарасты, мүдделерді қалыптастыруға және әлеуметтік институттардың қызметіне ықпал ете отырып, публицистика қоғам өмірінде маңызды саяси және идеологиялық рөл атқарады. Оған қоса, идеялық күрестің өткір қаруы, қоғамдық тәрбие құралы мен әлеуметтік ақпаратты тарату тәсілі болып табылады [2, 317].
Публицистиканың функционалдық ерекшеліктері өзінің мақсаттарына негізделген, яғни қазіргі қоғамда қолайлы өмір сүру стилі мен әлеуметтік сана, қоғамдық пікірді қалыптастыру. Публицистикаға тән бірқатар белгілерді тұжырымдауға болады. Бұл - ғылыми және шығармашылық бастауларды біріктіру; қоғамда орын тапқан жағдайларды көрсету арқылы қазіргі заманның тұтас панорамасын бейнелеу; әлеуметтік құбылыстардың арасындағы терең байланыстарды айқындау.
Ахмет Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде тұңғыш рет публицистикаға анықтама беріп, оны көсем сөз деп атаған екен. Көсем сөз шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатпен шығарылатын сөз. Шешен сөзден мұның айырмашылығы - шешен сөз ауызша айтылады, көсем сөз жазумен айтылады. Көсемсөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсем сөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады [3, 59]. Публицистика шын мәнінде бүгінгі көкейкесті мәселелерді көтеріп, негізгі міндеттерді аңғартып, саяси, қоғамдық және әлеуметтік мәні бар тақырыптарға арналады. Ол қоғамдық маңызы бар мәселелерді тәжірибемен де өмірмен де ұштастыра баяндалады. Публицистика - өмір шежіресі, заман тарихы, дәуір тынысы. Сондықтан публицистикада қоғамға ықпал жасаудың күші бар, яғни көрерменге, оқырманға, тыңдаушыға дұрыс бағыт-бағдар сілтей алады. Халықтың ойлары мен айтқан сөздеріне де әсер етуіндегі маңызы зор.
Публицистика мен оның пішіні, мазмұны және әдісі жайында айтылған тұжырымдамалар, пікірлер сан алуан. Т.Қожакеев публицистика туралы былай деп жазған екен: Публицистика нақтылы өмірден орын орын алып отырған мәнді оқиғалар төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды [4, 59]. Ал орыс зерттеушісі В.Ученова осы ұғымға: Публицистика - ақпараттық мазмұны мен эмоционалдық мәнерлік, ақпаратты берудегі дәлдік пен ойдың өткірлігі және оқиғаға қатысты авторлық пікір ұштасатын бұқаралық насихаттың түрі [5, 147] - деп анықтама берген екен. Демек, публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Профессор Т.Амандосов: Газет бетіндегі жарияланымдар қалай көп болса, жаңалыққа берілген анықтамалар да сонша көп. Жаңалық тек тың немесе елең еткізерлік емес, сондай-ақ жалпыға ортақ қызықты болғаны дұрыс [6, 93] - деп жазады.
Публицистика - ақиқат өмірдің суреті және оның негізгі арқауы - шындық. Публицистикалық шығармада өмірлік деректер мен құбылыстардың бәрі де бірдей талғаусыз алынбайды, белгілі бір мақсатқа қызмет ететін айғақ-деректер ғана кәдеге жарайды. Қай заман публицистикасы болсын өмір құбылыстары мен оқиғаларын сол дәуірдің әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралайды. Ғалым Бауыржан Жақыпов қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдарына арнаған монографиясында публицистикаға былай анықтама береді: Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы [7, 13]. Бұл тұрғыдан келгенде, публицистика жанрлары өмірде орын алған шынайы деректер мен құбылыстарды дәл, нақты сипаттайтын, қысқа, әрі жедел, көркем қасиеттерге ие.
Әдебиеттану ғылымында әдебиет пен публицистиканы тығыз байланыста қарап, оның көркем жанрмен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтап алу қажет. Бұл мәселені шешуде публицистика саласына қатысты айтылып жүрген ой-пікірлер ден қоярлықтай. Публицистика теориясын танып-білуге деген құлшыныс ғалымдардың жаңа буынын ғылымға әкеліп, бұл саладағы даулы мәселелерді шешуге талпыныс білдіруде. Публицистикалық сипаты бар жанрлар сөз болғанда, публицистиканың қисыны бар мәселелерге соқпай кетуге болмайды. Публицистика жанрының табиғаты жөніндегі пікірлер әр қилы. Әдебиет пен журналистикаға ортақ бұл жанрдың көп анықтамасы белгілі. Публицистика өмірдің көкейкесті мәселелерін көріп-біліп, қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып, замана талабына сай өзіндік үн қосады. Бұл жанр белгілі бір мәселенің шешілуіне де өз септігін тигізеді. Әдебиеттанушылардың пікірінше, жалпы қоғамдық тақырыптарға қатысты пікір-ұсыныстарды, ойларды публицистикалық туындыға жатқызуға болады. Публицистикалық шығармаларға жоғары талаптар қойылады.
Публицистикалық жанрдың табиғаты толық ашылмаса да, ондағы айтылған ойдың үнемі динамикалық қозғалыста болатыны белгілі. Қоғамдық мәні бар тақырыптарға арналған туындыларды қай жағдайда да публицистикалық шығармаларға жатқызуға болады. Орыс ғалымы Н.Кольцов бұл жөнінде былай дейді: Публицистика - ең бір жағымды мағынадағы әдеби-қоғамдық жанр, ол публицистің өзі тапқан немесе алғаш рет мәлім ететін деректерін қорытады. Бұл ретте, жаңаша қорыта алатын және көрсете алатын мақала ғана нағыз публицистика болса керек [8, 110].
Публицистика теориясынан тыс қалмайтын ұғымдардың бірі - публицисшілдік. Бұл жерде, ең алдымен, көркем әдебиеттің публицисшілдік сипаты жөнінде айтып өту керек. Өйткені, көркем шығарманың да публицисшілдік сарыны болуы мүмкін және бұл туралы әдебиеттанушылар қызықты пайымдаулар айтқан. Мысалы, очерк көркем публицистикалық жанрға жататындықтан, мұнда публицистиканың маңызды элементтерінің бірі - көркем бейнелілік кеңінен қолданылады. Кейбір зерттеушілер публицистиканың эмоциялық элементін басшылыққа ала отырып, оны таза көркем өнер саласына жатқызады. Бірақ, көркем шығармаға қатысы жоқ туындылар да эмоциялық реңкпен жазылуы мүмкін. Мысалы, шаршы топ алдында айтылған шешеннің сөзі эмоциямен, шеберлікпен айтылғанымен, біз оны көркем шығармаға жатқыза алмаймыз. Кейбір ғалымдар публицистиканы таза әдебиеттің бір түрі ретінде қарастырады. Яғни, көркем әдебиет пен публицистика арасындағы айырмашылықтардың бар екенін жоққа шығарады.
Қалай болғанда да, публицистикалық туындылар мен көркем шығармаларды бір арнаға жатқызуға болмайды. Публицистикада көркемділік пен публицистік сипаттар қатар келгендіктен, оны көркем-публицистикалық жанрға жатқызуға болады. Ол үшін, ең алдымен, көркем-публицистикалық жанрдың публицистикамен, публицистиканың көркем әдебиетпен арақатынасын анықтап алу қажет. Бұл жанрлардың бір-бірімен тығыз байланыста екенін ұмытуға болмайды. Көркем өнердің шеңберіне жаңа материалдар, идеялар, көркем құндылықтар еніп отырады. Көркем өнер өмірдің өзінен күш-қуат ала отырып, шын өнерден байланысын үзілген шарттылықты тұғыр етеді. Егер өнер және өнер еместің арақатынасы жөніндегі қағида көркем әдебиет пен публицистиканың арақатынасын анықтаған кезде парықталар болса, онда бұл екі жанр арасына қытай қорғанын қоюдың қажеті жоқ. Өйткені, өнерге жатпайтын жанрлардың ішінен көркем өнермен тығыз байланысатын түр - осы публицистика. Алайда, көркемдігі төмен, не мүлде жоқ шығармаларды публицистика деп атау күні бүгінге дейін кездеседі. Публицистік сипат пен көркемділік бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. Бұған қарап көркем әдебиет пен публицистиканы бір жанрға жатқызуға да болмайды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы Ш.Уәлихановтан мол әдеби мұра қалған. Қысқа өмірінің ішінде Шоқан Азия және Қазақстан халықтарының тарихы, тілі, әдеби мұрасы, этнографиясы, жағрапиясы туралы бірсыпыра еңбектер жазып, қоғамдық-саяси тақырыпта бірталай публицистикалық туындылар бере алды. Шоқан Уәлихановтың осы еңбектерінің ішінде Ыстықкөл, Тянь-Шань, Түркістан, Қашқария сияқты елді-мекендерге арналған тарихи-географиялық шолулары - бүгінгі күнге дейін өзінің ғылыми күшін жоймаған мазмұнды дүниелер. Сонымен қатар, қазақ халқының тарихына, этнографиясына, әлеуметтік-саяси қарым-қатынастарына байланысты мақалаларының да маңызы орасан зор. Мысалы, Қырғыздардың ата-тегі, Сахарадағы мұсылмандық туралы, Қырғыздағы шамандықтың қалдықтары, Көне дәуірдегі қырғыздардың қару-жарағы және әскери жабдықтары тағы басқа еңбектері ғалымның тек тарихшы емес, әдебиетші, публицист екенін толық танытады.
Ш.Уәлихановтың орыс жазушыларымен, ғалымдарымен жазысқан хаттары қазақ әдебиетінің тарихы үшін ерекше маңызы бар дүниелер. Оның хаттары мен күнделіктерінен де публицистік дарынын толық аңғарамыз.
Сібір, Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азия зерттеушісі, орыс ғалымы Г.И.Потанин Шоқан еңбектері туралы: Егер қырғыз халқының арасында Шоқанды оқи алатын орта болса, онда халқының кемеңгері, өз елі әдебиетінің қайта өркендеуінің басы болар еді [9, 49], - деп дұрыс бағасын береді.
Публицистика элементтерін қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының прозалық еңбектерінен де байқауға болады. Абайдың қарасөздері әрқайсысы оқшау жазылған қырық алты бөлек шығарма. Бәрі де қысқа-қысқа, мұнда өз заманының зор шындықтарын сөз еткен Абай моральдық, тәрбиелік ойларын көпшілікке ұсынған. Осы барлық қарасөз дейтін мұралары көркем прозаның бөлек түрі. Мұнда сюжет, оқиға атымен жоқ, ертегі, мемуар да емес. Ақынның өзі ойлап тапқан көркем сөздің түрі. Мұнда сыншылдық, ойшылдық, адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған толғау.
Абай Құнанбаевтан қалған публицистикалық мұраның маңызы туралы профессор Б.Жақып былай дейді: Батыс және Шығыс мәдениетінің қайнарынан қанып ішкен ғұлама Абай шығармалары да қазақтың жазба публицистикасының көрнекті үлгілері болғандығы айқындалған. Абай өлеңдерінде сол заманның ащы шындығы, қоғам көрінісі, дала қазақтарының бүкіл тұрмыс-тіршілігі көрініс табады [7,18].
Ғұлама Абайдың қарасөздеріне публицистика мәселелерін әр жылдары зерттеген ғалым Х.Бекхожин: Стиль, идеялық мазмұн жағынан алғанда, Абайдың қарасөздері - нағыз публицистикалық шығарма [10, 21],- деп баға береді. Расында да, Абай қарасөздерінде өнегелі ақыл сөздер айтумен бірге, салғырттық, берекесіздік, қоғамдағы орнын таппай жүрген адамдарды қатты сынау жағы басым түсіп жатады және де осы әлеуметтік мәселелер күні бүгінге дейін өз шешімін таппаған күрделі проблема. Қарасөздер қазірдің өзінде жастарға өте қажет ақыл, данышпандық сөздер, тәрбие жүйесінің негізгі қағидалары десек қателеспеспіз. Барлық қарасөздерінің ішінде Абайдың қырық алтыншы сөзінің шоқтығы биік тұрады. Ол туралы М.Әуезов былай деп қорытынды жасаған: Жалпы қарасөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек тұратын - қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала-очерк тәрізді. Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа зерттеу сияқты [11, 209]. Шынында да, қырық алтыншы сөзінде Абай қазақтың арабтардан шыққанын құптап, біраз дәлелдер келтіреді. Адам баласының екі тараптан тарағаны туралы былай дейді: ... бірі - Үндістан тарапынан; ол жақтан келген жұрттардың көбі білімді жұрт болып, ертерек ғылымға үйір болып, қайдан шыққандарын білгендер; екінші - маңғол жағынан келген; олар заманның көбін ғылымсыздықпен өткізіп, тауарихларын терең білмей, түбі ескерусіз қалып, ата-бабаларын ақсақалдарының айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағат қылып жүріскен. Соның бірі, яғни сол маңғолдан шыққан халықтың бірі - біздің қазақ. Біздің қазақтың маңғолдан шықпақтығы бізге ұят емес, бірақ біздің білімсіз, ғылымсыз қалмақтығымыз ұят [12,165]. Осыдан кейін автор қалмақтың төрт атасынан тарайтынын, әр жердегі қалмақтардың жағдайы, арабтардың көшпелі халықтарды хибаи деп атау себептерін егжей-тегжейімен түсіндірген. Исламның көшпелілер арасында таралуына, тағдыр талайлары бір халықтардың ортақ діні, салты, тұрмысы турасында тұшымды пікірлер айтқан.
Осы Абайдың мақаласы туралы ғалым Тұрсын Жұртбай былай дейді: Білген біліміне қанағат етпесе де, Абай өзінің Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы атты мақаласында исламның көшпелілер арасындағы таралу жайынан хабардар еткен. Әуелде тәңірге табынған қазақтың сенімін өзгерткен заманда да, сахабаларды тұңғыш көшпелілер даласына бастап келген қолбасшыны да дәл басқан [13,176]. Абай Құнанбаев бұл шығармасында ертеректе болған, өз тұсындағы тарихи шындықты, қоғамдық құрылысты, сан алуан жағдайды сол қалпында бұлжытпай танытып беруімен тәнті етеді. Абайдың басқа қарасөздерінде де өзі өмір кешкен тарихи ортаның күнделікті өмірмен байланысын ашып көрсетіп қана қоймай, тәрбиелік ойларға жетелейді. Сондықтан да Абай қарасөздері қай кезеңде болмасын бағасы жоғарылай беретін мол қазына.
Публицистика дәуірдің талабына ілесе, замана ағымымен жарыса отырып дамиды. Әр дәуірдің әдеби нұсқалары - мұның айқын дәлелі. Публицистика жанрларының пайда болуы Қазақстанда жарық көре бастаған алғашқы қазақ газеттерінің атымен тығыз байланысты. Баспасөз жанрларының қалыптасу үрдісі ұзақ жылдарға созылды. Нәтижесінде газет публицистикасының тұрақты пішініне айналып, деректерді қолданудың сан қилы мүмкіндік беретін жанры ретінде танылып отыр. Ең алғаш пайда болған газет жанрларына Репортаж, корреспонденция және мақаланы жатқызамыз.
Уақыт пен қоғамның талабына сай газет жанры байып, жетілу үстінде. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ баспасөзінде деректермен жұмыс жасау етек алды. Журналистер қандай да бір мәселені жариялай отырып оған күнделікті өмірден үзінділер беріп отырған. Соның барысында газет жанрларының жаңа түрлері пайда болды. Олар: суреттеме, очерк, репортаж. Әрбір баспасөз жанрының өзіне тән тұрақты белгілері мен ерекшеліктері бар. Бүгінгі таңдағы журналистика революцияға дейінгі мен кеңестік публицистиканың баспасөз дәстүрін сақтай отырып жанрлармен жұмыс істеуге үлкен мән беруде.
Жанр (французша genre) - ерекше қасиеттерге ие пішін мен мазмұннан біріккен шығарма түрі. Жүйе система грек тілінде systëma - бөлшектерден құралған бүтін, яғни біріккен деген мағына береді. Жалпы бір бүтіндікті құрайтын, өзара байланыстағы көп элементтердің жиынтығы. Автордың мақсат қоюы, құжаттарды толтыруы, публицистикалық сөз саптаушының мазмұны мен сипаты оның пішінін, яғни жанрын анықтайды. Жанрды дұрыс таңдау материалдармен жұмыс, деректерді жинау, құбылыстарды түсіндіру кезінде көмек береді. Публицистика жанрлары аудиторияға әсер ету мақсатында, шынайылықты беруде, көркемдік құралдарды қолдануда және сараптама жасау тереңдігі мен топтастырылуы арқылы өзара жіктеледі. Осыған байланысты, олар үшке бөлінеді: ақпараттық, сараптамалық және көркем - публицистикалық.
Жанр түсінігі әдеби шығармашылықпен қоса журналистиканың негізгі түсінігі болып саналады. Журналистикадағы жанр түрлерінің әдебиеттанудан біршама айырмашылығы бар. Бұл ерекшелік журналистиканың әдебиеттанудан айырықша міндеті, мақсатымен түсіндіріледі. Журналистика әдеби шығармашылықтың негізінде құрылып, одан туып отыратынын ұмытпағанымыз жөн. Бірақ журналистика беллетристика мен сыннан жоғары тұрып, кей уақытта олармен шекараласа отырып бөлек құбылыс ретінде дамығанын ескеруіміз керек.
Жанр түсінігі негізінде екі мағынада қолданылады:
1. Әдебиеттің түрін анықтау үшін - кең мағынада (драма, лирика, поэзия) қолданылады.
2. Әдеби жанрдың ішіндегі шығармалардың алуан түрлілігін белгілеу (әңгіме, повесть, роман, эссе) мақсаты тұрады. Жалпы мағынада жанр - бұл өзіндік ерекшеліктері бар шынайы өмірді суреттеудің бір пішіні. Жанрлар ешкімнің де шығармашылық жемісі емес, олар тарихи және әдеби даму кезінде өзіндік құбылыс ретінде пайда болған. Сонымен қатар, шынайы өмірді суреттеудің пішіні мен әдіснің негізінде қалыптасқан объективті құбылыстармен шектелген тарихи жанрлық жүйе құрылды. Жанр туралы жазушы К.Федин былай дейді: Кез келген шығарманың мазмұны өзіне сәйкес жанрмен белгіленуі мүмкін. Яғни, әртүрлі жанрға бөлудің ең негізгі шарты - шығарманың мазмұны болып табылады. Кез келген шығарманы жанрға бөлу пішін сәйкестігіне байланысты топталған жанр белгілері арқылы анықталады[14, 29].
Жанр - белгілі бір нақты шығармашылық міндеттерді жүзеге асыратын шығарманың түрі. Ол музыка, театр, бейнелеу өнері, әдебиет, публицистика секілді шығармашылықтың барлық саласына қатысты. Барлық қызметтің негізінде адамдардың кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандыру үрдісі жатыр. Аудиторияны әлеуметтік ақпараттандыру, халықты интелектуалдық жағынан басқару, олардың қоғамда орын алған үрдістерге деген көзқарасын қалыптастыру, осының барлығы журналистиканы көпшіліктің сөзін сөйлеп, ойын қалыптастыратын күшті құрал екенін аңғартады. Сондықтан да журналистикадағы жанрдың басты мақсаты - қызмет ету. Бірақ іс-әрекет өз алдына жеке-дара бола алмайды. Алдымен белгілі бір мақсат пайда болады, одан кейін сол мақсатқа жету үшін нақтылы іс-әрекетке көшуге болады.
Қоғамдағы бар қызметтің түрі бір жүйе бойынша жүзеге асады. Бізді қоршаған орта табиғаттың бір бөлігі, адам қызметінің, іс-әрекетінің нәтижесі. Адам қызметінің бір түрі, журналистикадағы әрбір жанр белгілі бір міндеттерді атқарады. Әрбір журналистің шығармашылығында көпшілікке көрінбейтін жақтары мен жұмыс әдісі бар. Нәтижесінде белгілі бір мақала, хабар, бағдарлама пайда болады. Міндеттер неғұрлым көп болса, жанр да соғұрлым әртүрлі болады. Егер адамнан ақпарат алумен шектелмей, сол кісі туралы айтқың келсе, сұхбат-портрет жанрында жазу керек. Бір мәселе жайлы ақпаратты жан-жақты іздестіріп, жария еткің келсе, сұхбат-сауалнама жанрында жазу шарт. Белгілі ресми тұлғалардан алынған сұхбатты баспасөз-конферециясы деп атайды. Журналист алдындағы міндеттің күрделілігі оны жүзеге асыратын әдіс-тәсілдердің күрделенуіне әкеп соғады.
Журналистің жұмысы шығармашылық болғандықтан үнемі ізденісте болу журналистің парызы. Тас қалаушы үйді қалыптасқан бір жүйе бойынша кірпішпен өреді. Сол секілді монтаждаушы, бетоншы, слесарь, столяр сынды мамандар да бұл үрдіске қатысады. Әртүрлі жанрда, тақырыпта жазу үшін үнемі біліміңді толықтырып, кәсібіңді шыңдап отыру керек. Журналист қызметінде жеке дарын, кәсіби дайындық, өмірде болып жатқан өзгерістерге жеке позицияның болуы өте маңызды.
Академик Д.С. Лихачев: Журналистика жанрлары бір-біріне тәуелді. Олар өзгеріп біртұтас жүйені құрайды. Журналистика жанрларының жүйесі қоғамның саяси өмірімен біте қайнаса отырып дамиды[15, 48], - дейді.
Жалпы журналистиканың жанрлары газеттің ақпаратты ұсыну түрлерін негізге ала отырып, жеке стилін біртіндеп қалыптастырады. Бұған мысал ретінде жиырмасыншы жылдардағы радиогазеттің пайда болуын атап кетуге болады. Бір жағынан, радио арқылы сол кездегі көпшілікке, яғни сауатсыз халыққа жеткізу мүмкіндігі пайда болса, екінші жағынан, баспасөз тәжірибесін дыбыстық мүмкіндіктерді қолдана отырып, телерадиожурналистикаға тән жанрларды қалыптастырды. Сонымен бірге, телерадиожурналистиканың дамуына баспасөзден басқа театр, кино, соңынан телевизияның ықпалы зор болды. Соңғы жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, жанрлар арсындағы шекаралар жойыла бастады. Сұхбат көп жағдайда әңгіме немесе дөңгелек үстел түрінде өтіп жатады. Очерк пен репортаж, репортаж бен радиокомпозиция немесе телерепортаж бен деректі драма жанрларының жақындасуын да байқауға болады.
Жанрларда ақпаратты ұсынудың үш негізгі түрі бар:
- дәйектерді хабарлау;
- деректер мен оқиғалардың өзара интерпретациясы;
- деректер мен оқиға желісін көркем-публицистикалық жағынан ашу.
Ақпаратты берудің бұл әдістері баспасөз, телерадиожурналис-тиканың үш негізгі жанр топтарының пайда болуына септігін тигізді.
1. Ақпараттық - хабар-ошар, Репортаж, сұхбат, репортаж, есеп.
2. Сараптамалық - корреспонденция, комментарий, әңгіме, шолу.
3. Көркем-деректі (публицистикалық) - очерк, фельетон, деректі драма және телерадиокомпозиция.
Жанр жүйесінде оның барлық элементтерінің арасында байланыс бар екенін айтқан жөн. Әрбір жанр дербес болғанымен, бүкіл жүйенің тәуелді бөлшегі болып табылады. М.М. Бахтиннің пікірінше: Жаңа пайда болған жанр бұрыннан келе жатқан жанрдың орнын баса алмайды. Керісінше, өзінше реңк беріп, толықтыра түседі. Жанр санын көбейтіп сапасын жақсартады[16, 67]. Журналистік ақпараттың қандай жанрда жасалуына әсер ететін бірнеше мәселелер бар. Ең алдымен, журналистің өзіндік тұлғасы, кәсіби дайындығы, тәжірибесі. Екіншіден, уақыт талабы, баспасөздің, телерадиоком-паниялардың қоғамдық-саяси ұстанымы сынды бірнеше фактордан тұратын жүйеге байланысты.
Баспасөз жанрлары - мерзімді баспасөзде жарияланатын публицистикалық шығармалардың сан алуан түрі. Жанрлық ерекшеліктер мәтіннің мазмұнына, жазылу пішіміне, деректерді іріктеп, сұрыптау немесе жинақтап, талдау ыңғайына, тілдік-стильдік әдісіне қарай айқындалады. Баспасөз жанрларын, негізінен, 3 топқа: ақпаратты (хабар, есеп, сұхбат, репортаж), талдамалы (мақала, рецензия, шолу, хат) және көркем-публицистикалық (суреттеме, очерк, публицистика, эссе, баллада) жанрларға бөлуге болады. Сондай-ақ, көркем-публицистикалық жанрлардың сатиралық түрлері (фельетон, памфлет, мысал, эпиграмма, пародия, шарж, т.б.) бар.
Баспасөз жанрлары белгілі бір оқиғаларды, құбылыстарды нақты деректер мен мәліметтерге сүйене отырып баяндайды. Әр жанрдың өзіне тән ерекшеліктері мен сипаты әрі бәріне ортақ белгілері бар. Ақпаратты жанрлар күнделікті оқиғаларды жедел де шынайы түрде хабарлап, жаңалықтар мен өзгерістерді оқырман қауымға қаз-қалпында жеткізуге тырысады. Талдамалы жанрларға оқиғаларды салыстыра зерттеу, деректер мен мәліметтерді тарата талдап, солардың төңірегінде ой қорыту, бағалау тәсілі тән. Ал, көркем-публицистикалық жанрлар типтік деректерді талдау, суреттеу әдісімен жазылады; әр қилы әдеби тәсілдер (даралау, образ жасау, мінез-құлық қақтығысы, оқиға шиеленісі, т.б.) арқылы әлдебір деректі құбылыстың ішкі мән-мазмұны мен идеялық сипатын көркем-публицистикалық деңгейде ашып көрсетеді. Сатиралық жанрлар әлеуметтік тұрмыстағы келеңсіз құбылыстар мен кертартпа қылықтарды юморлық не сатиралық пішіммен әшкерелейді, кемшіліктерді жоюға шақырады. Баспасөз жанрларының негізгі, басты міндеті - өмірдегі нақты оқиғалар мен құбылыстардың күнделікті тізбегін жазу арқылы белгілі бір кезеңнің тарихи шежіресін жасау. Ол үшін журналистің білімі терең, ой-өрісі кең, жазу қабілеті мол болуы, сонымен қатар Баспасөз жанрларының қыр-сырын жетік меңгеруі шарт. Баспасөз жанрларын тиянақты меңгеру - журналистің кәсіби шығармашылық шеберлігін жетілдірудің, баспасөз материалдарының сапалық деңгейін арттырудың кепілі [17].
Публицистиканың жанрлық ерекшеліктері. Публицистика әртүрлі жанрлық нысандарда жүзеге асырылады. Жанр - журналистік шығармалардың тұрақты формасы. Баспасөздің тарихи даму үрдісінің нәтижесінде жарияланымдардың мақсатына байланысты қандай да бір пішінде қолданылатын мәтіннің түрлері қалыптасты, дамыды және қабылданды. Құрамына мазмұндық, стилистикалық, құрылымдық-логикалық, проблемалық-мақсатты белгілерді топтастырған бұқаралық ақпарат құралдары материалының түрі жанр деп аталады.
Жанр атауы ерте кезеңдерден белгілі және өнердің салаларына қатысты қолданылған, кейіннен журналистика саласында да кең қолданысқа ие болды.
Журналистика теориясында жанрлар дәстүрлі үш топқа бөлінеді.
Ақпараттық жанрларға: хабар-ошар, репортаж, есеп, сұхбат т.б. жатады. Бұл жанрдың негізіне дерек, оқиға алынып, жедел түрде оқырманға жеткізіледі. Бұл кең таралған жанрлар журналға қарағанда газет беттеріне, телерадио материалдарына лайық саналады.
Талдамалы жанрларға: хат, корреспонденция, мақала, рецензия, шолу т.б. жатады. Мұнда тек ақпарат беріліп қоймай, болған оқиға, құбылыс кең көлемде қамтылып, талданып, мәселеге терең зерттеу жүргізіледі.
Көркем-публицистикалық жанрларға: суреттеу, очерк, фельетон, памфлет т.б. жатады. Жанрлардың бұл тобында жеделдік екінші орынға шығады. Керісінше, көркем бейнелеулер, образдылық, эмоциональды әрекет арқылы оқырманға әсер ету бірінші орында тұрады.
Жанрлардың ортақ белгілері мен даму үрдісі. Гуманитарлық саланың барлық категориясы секілді, жанрларда да нақты белгіленген шекара жоқ. Көп жағдайда шекараны тек бір ғана жанрға жатқызу мүмкін емес. Себебі, материалдың жазылу мен берілу сипатында екі немесе одан да көп жанрдың белгілері теңдей кездесіп жатады. Немесе тақырып мазмұн жағынан байытылып, кең және терең ашылу үрдісінде бір жанрдан екінші жанрдың басқа түріне ауысуы жиі кездеседі [18, 20].
Кесте - матрица былай көрінеді.
Публицистиканың мақсаты:
а) қоғамға шындықты дерек негізінде беруі;
б) насихаттау және алдыңғы тәжірибені таратуы;
в) білімнің танымалдылығы;
г) қоғамдық ортадағы шындықты талдау және олардың шешімін табу;
д) эстетикалық және эмоциональдық әсердің көрінісі
2. Шындықты бейнелеу әдісі:
а) журналист бақылаған деректер негізінде сипаттама жасайды;
б) журналистің құжаттарды зерттеу барысындағы деректер бейнеленеді;
в) әдебиет пен өнердегі көркем туындыны ұғыну, қолданудағы деректердің бағалануы;
г) сарапшы немесе сарапшы топтың дерекке берген бағасы;
д) журналистің берілген айғақты жан-жақты талдауы және бағалауы.
3. Шындық бейнесінің масштабы:
а) жеке айғақ;
б) бір-бірімен сабақтас деректер тобы;
в) шындықтың айқын көрінісі;
г) айқын шындықтар.
4. Суреттеудің құралдары:
а) көркем бейнелер;
б) сатираның түрлері;
в) көркем бейнелеу құралдары;
г) мәтіннің әдеби-стилистикалық өңделуі.
Жанрлардың типтік белгілерінің жоғарыда айтылған жүйесі, оларды талдау барысында кеңейтіп, тереңдете алады. Егер сызбанұсқаны нақты жанрға қолданса, оның әмбебаптылығына көз жеткізуге болады. Ол кез келген жанрға сәйкес келеді. Мысалы, репортаж туралы айтар болсақ, оның мақсаты:
- қоғамды нақты дерек туралы ақпаратпен қамтамасыз ету;
- бейнеленетін әдістерді журналистің бақылаған деректері арқылы ғана береді;
- шындық бейнесінің масштабы бойынша оған бір-бірімен сабақтас деректер тобы, тіркесі тән;
- бейнелеуші құралдар арасында бұл жанрда көбінесе көркемдеуші құралдар жиірек қолданылады [19, 21-22].
1.2 Репортаждың жанрлық ерекшеліктері
Репортаж жанр ретінде бұрыннан қалыптасқан. Баспасөзде репортаж терминін қолданғанға дейін алғашқы мерзімді басылымдарда репортаждық элементтер бар материалдар пайда болды.
Журналистика саласын зерттеуші теоретик А.В. Колесниченко репортаж журналистиканың ең көне жанры болып табылады және біздің дәуірімізге дейін жол-сапар жазбалары түрінде пайда болғанын айтады. Оның пікірінше: Қазіргі заманғы репортажға жақын жанрда ежелгі грек ғалымы - тарихшы Геродот өзінің саяхаттары туралы әңгімелер жазған [20, 64]. Сол кезде репортаждың мына бір ерекшелігі айқындалған: ол оқырманның өзі көре алмаған алыс құбылыс туралы хабарлайды.
Репортаждың қазіргі түсінігі ХІХ ғасырдың басында британдық басылымда пайда болды. Сол кезеңде авторлар өз сөздерінің әсерін күшейтуге ұмтылып, оқиға орнынан ақпаратты ғана емес, сондай-ақ нақты детальдарды қосып, оны қоршаған ортаны да сипаттауды бастаған. Енді оқырмандарды тек қана жаңалықтар ғана емес, сонымен қатар оларға оқиға орны мен барысын көрсете алатын материалдар қызықтыра бастады. Алайда репортаж 20 ғасырдың екінші жартысында ғана журналистік жанрлар жүйесіне берік енді. Сол кезде публицистикалық жанрдың бірі ретінде басты ерекшеліктері айқындалған. Алғашында репортаждың мазмұны мен сипаты қазіргі баламадан қатты ерекшеленген, демек репортаж ретінде сот отырыстарынан, қалалық жиындардан және т.б. кез келген жедел хабарламалар айтылды.
М. Н. Ким атап өткендей: Бастапқыда репортаждар қазіргі біз білетін есеп жанрына ұқсаған, өйткені оларда жиналыстардың негізгі сәттері мен қорытындылары жазылды [21, 93]. Бірақ, есеп болған оқиғаларды хабарлаумен ғана шектелсе, репортаж оқиға динамикасы мен әңгіме драматургиясын жасауға тырысады.
Аталмыш жанрдың қазіргі анықтамасына тоқталсақ, репортаж сөзі латын тілінен аударғанда хабарлау деген мағынаны білдіреді. Оның даму кезеңі баспасөздің дамуымен тұспа-тұс келеді. Оның алғашқы белгілері Репортаж жанрында байқалады. Репортаж оқиға болған жердің топырағында туады. Сондықтан да репортаж дегеніміз - оқиғаның өзі [22, 49] - дейді профессор Т.С.Амандосов. Ал ғалым С.Байменше: Репортаж - баспасөздегі жібек баулы жанрларының бірі. Өйткені репортажды жазу оңай емес. Журналистер, әдетте репортаж жазудың әртүрлі нысандарын қолданып отырады. Мысалы, ол автордың болған оқиға жөніндегі монологына да құрылуы мүмкін. Мұндай жағдайда автор өзін көрсетпейді, бірақ оқырман автордың қаншалықты қатысы бар екендігін сезіп, біліп отырады [23, 61] - деп түсіндіреді.
Репортаждың жүз жылдық тарихы бар. Алғашында парламент мәжілістері, ресми жиын-той, сән-салтанат туралы жазылатын есептер репортаж делінген. Бұл есептер әдейі арналып бөлінген тілшілер мен репортерлер (хабар жинаущылар) жазған. Кейінірек репортаждың өрісі кеңіп, әрқилы оқиғалар баяндалатын болады. Осы заманғы байланыс құралдары - телеграф пен телефонның шығуы оқиғаларға шапшаң үн қосуға мүмкіншілік туғызды. Мұның өзі репортаждың маңызын шұғыл көтерді. Капиталистік елдер газеттері арасында өз оқушыларының жаңалық оқиғалардан тез хабардар болуы үшін бәсеке күшейді. Телеграф агенттіктері құрылып, олар көп елдердегі баспасөз органдарын соңғы хабарлармен қамтамасыз етіп тұрды [24, 22-23].
Газет жанрлары кітабында: Газеттер бетіндегі Репортаж деген рубрика жиі пайда бола бастады. Кейбір материалдар рубрикасыз берілгенімен, репортаж екенін бірден аңғару қиын емес. Репортаж - советтік баспасөз бен радиода мол тараған хабар жанрларының бірі, оның тәрбиелік маңызы зор. Бізде газет репортажы, радиорепортаж, фоторепортаж түрлері бар. [25, 22] - деп жазылған. Демек, кеңес үкіметі заманында да репортаж - кең тараған жанрлардың бірі болған.
Баспасөзіміздің даму барысында репортаж деген өз алдына дербес жанр қалыптасқаны мәлім. Газет жанрлары туралы әдебиеттерде репортаж туралы қысқаша мынадай анықтама бар:
Репортаж дегеніміз - еліміздің қоғамдық тіршілігінің елеулі оқиғаларын, совет адамдарының сан-салалы өмірінен жазылатын әсерлі әңгіме.
Басы-қасында болып, өз көзімен көріп жазылатын заметканы да репортаж деп атаймыз.
Репортаж дегеніміз - белгілі бір оқиғаның ішінде болып, көзбе-көз көріп, журналистің өз түйсігі, байқауы арқылы әсерлі түрде баяндау [26, 22].
Репортаж - оқиғаларды орнынан жедел және көркем етіп беретін жанр. Жанрдың негізгі қасиеті - болу эффектісі - бұл оқырман, тыңдаушы, көрермен болған оқиғаның репортердің көзімен көруі және естуі. Оқиғаның тікелей қатысушысы автордың өзі оған барлық оқырманды, тыңдаушыны және көрерменді қатыстырады.
Репортаж - ақпараттық жанр. Ғалым М.Шындалиева Журналистика жанрларының пішіндері мен функциясы оқу құралында репортаж бен ақпараттық жанрларға мынандай сипат береді: Репортаж - ақпарат пен публицистика элементтерін бойына топтастырған жедел жанрлардың бірі... Ақпараттық жанрлар қоғамдық пікірге елеулі ықпал етіп, қоғамдық сананы қалыптастыруға әсер етеді. Ақпараттық жанрлардың рөлі бүгінгі таңда өлшеусіз артып отыр. Бұқаралық ақпарат құралдары шағын жанрларға, хабарларға, жедел ақпараттарға назар аударады. Қазіргі газет жарияланымының радио-теледидар бағдарламасының басым бөлігін ақпараттық материалдар құрайды. Ақпараттық жанрларлың бейнелеуіш құралдарының жиынтығына мыналар жатады: түрлі стильде жазылған мәтіндер, статистикалық сурет, фото, сурет, кесте, диаграмма, карта, музыкалық көркемдеу, автор сөздерінің дыбысталуы, интершум, қолданылатын дыбыстар (негізгі, қосымша), бейнесурет [19, 23-24].
Хабар жанрында оқиға бірнеше жолдық заметка түрінде тек қысқаша хабарланады да, репортаж осы оқиғаның қалай болғанын көрсетеді. Оқиға көрінісін, оның жай-жапсарын көз алдыңа келтіреді. Хабардың заметка түрі: не болды? - деген сұраққа жауап берсе, репортаж: қалай болды? - деген сұраққа жауап береді.
Әрбір жанрдың өзіндік ерекшелігі - өзіндік әдеби-стилін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Репортаж жанры кейіпкердің қатысуы мен эмоцияның үйлесімінсіз мүмкін емес. Сонымен қатар, репортаж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі қоғамды дамыту үшін әр түрлі ресурстар қажет: энергетикалық, материалдық және ақпараттық. Ақпарат алу, ақпаратпен бөлісу - адамның басты қажеттіліктерінің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда ақпараттық ресурстар қызметтің кез келген саласында қолданылады. Ұдайы дамып жатқан әлемде ақпарат ағыны тоқтаусыз. Сол ақпаратты дәл, жедел және дұрыс жеткізу - журналистиканың басты мақсаты.
Әлемдік ақпараттық кеңістіктің пайда болуы, сондай-ақ ақпараттық үдерістің жаһандануы - журналистің жұмысына және жанрлар жүйесіне қатты әсер етті. Шыншыл, бәсекеге қабілетті журналистиканың құндылығы арта түсуде, сондықтан да бүгінгі телевизия, радио және баспасөзде репортаждың рөлі басым.
Репортаж пайда болғаннан бастап, журналистердің сүйікті жанрына айналған. Бүгін де репортаж жеделдік, өзектілік және дәлдіктің синонимі ретінде қабылданады. Осы жанр аясында журналист шындықтың ең күрделі құбылыстарын суреттеп, оқиғаны оқырманға сол қалпында көрсете алады. Бұл жанрдың тартымды жақтарының бірі болып табылады.
Әрбір журналистке публицистикадағы өзгерістерге бақылау жасап, талдауы пайдалы. Менің ойымша, ең қызықты зерттеу нысаны - репортаж. Ол - ешқашан өзектілігін жоғалтпай, үнемі дамып отыратын жанрлардың бірі.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Журналистика саласына қатысты жасалған теориялық зерттеулерді негізге ала отырып, репортаж жанрына жалпы анықтама беріледі. Репортаждың композициясын құру шарттары, жазылу стилі мен басқа жанрлармен ұқсастық белгілері көрсетіледі. Зерттеуде жанрдың негізгі сипаттамалары мен ерекшеліктері анықталды. Сонымен қатар, қоғамдық-саяси басылымның репортаждары туралы тұтас түсінік жасауға әрекет етілді.
Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан сияқты республикалық басылымдардың репортаж жанрын жазудағы ерекшеліктері мен шеберлігі талданды. Газеттердегі репортаждарға шолу жасау арқылы, жанрға қойылатын талаптардың орындалуы тексерілді.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыста Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан сынды беделді басылымдардағы репортаж жанрында жазылған материалдарын саралау. Аталған басылымдардағы тың шығармашылық ізденістер және авторларды анықтау. Олардың шеберлік тәжірибесінен сабақ алу, жанрларды қолдана білу әдісін игеру. Репортаждың артықшылықтарына тоқталып, жанрдың баспасөздегі рөлін айқындау.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандағы жаңалықтар мен әлемдегі әлеуметтік, экономикалық, мәдени, саяси өзгерістерді қалың бұқараға хабардар етуде журналистердің орны өте ерекше. Тележурналистер ақпаратты көгілдір экран көмегімен берсе, газет мамандары қоғамда болып жатқан құбылыстар мен өмірдегі өрнекті өзгерістерді басылым бетінде жарық көретін мақалалармен, сұхбаттармен, Репортажлармен, журналистік зерттеумен, очерк, репортажбен оқырмандарға өмір тынысын бейнелейді.
Халқымыздың оянған бүгінгі тарихи санасы, өткен жолымызды шынайы көрсетуді талап етеді. Тарих ғылымы уақыт пен заман талабына сай адамзаттың рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруда өткен кемшіліктерінің орнын толтырып, саралап, жаңа тұрғыдан, шынайы көзқараспен қарай білумен де үнемі назарда болды. Кеңестік қатал саясат салдары кезеңінде Отан тарихының басқа салалары сияқты теледидар тарихын зерттеуде тар таптық ресми саясат бойынша жүргізу міндеттеліп отырған. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қа - зақ - стан-2050 Стратегиясында: Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуан - дығы - мен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игі - лі - гі - мізді бөлшектеп болса да жинас - тыруы - мыз керек. Елдің дұрыс таңдап алынған бағыты арқасында біз көптеген биіктерге - бүк - песіз ашық саясат жүргізуге, Қазақстанға ға - на тән экономикалық даму жо - лына, игілікті әлеуметтік рефор - маларға - біздің мемле - ке - ті - мізді айнытпай тануға игі ықпалын тигізіп отырған табыстарға қол жеткіздік. Бі - рақ басқа бір қабат - нәзік және сонымен бірге қыртысы қалың - рухани қабат бар, Қазақ - стан - тамыры терең жайылған ұлы тарихы бар ел екенін көрсете және дәлелдей отырып, дүниежүзілік аренада біз елімізді осы қабат арқылы паш етеміз, [1, 27] - деп атап көрсетті. Осы орайда бүгінгідей еліміз егемендікке қол жеткізіп, тәуелсіздік туын тұғырына берік орнықтырған тұрлаулы кезеңде ұлттық идеяларды қалың бұқара арасында кеңінен насихаттаудың мән-маңызы тіпті ерекше екендігі өз-өзінен түсінікті болса керек.
Ұлттық мемлекетіміздің қайнар көздері мен мәдениетіміздің тарихи бастаулары хақындағы мәселелердің өзектілігі жыл сайын арта түсуде. Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарында ұлттық әдет-ғұрып салт-дәстүр тақырыбында талай талас-тартыс, ой-пікірдің өрістеуінде демократиялық талапқа сай болу ықпал етті. Бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қоғамдық өмірдің қайнаған ортасында болуы, адамдармен қарым-қатынас жасауы, олардың ой-арманын, іс-әрекетін, шығармашылық кызметін көрсетудегі, саяси-қоғамдық көзқарастарымен эстетикалық талап-талғамын қарастырудағы өзіндік орны ерекше. Жұмыстың өзектілігін осындай жайттар айқын көрсетеді.
Қазіргі қоғамда газет беттерінде өзекті тақырыптарға жазылған, жалпыға түсінікті ақпараттың болуы өте маңызды. Үнемі жаңарып отыратын ақпарат ағынында оқырмандарға бағыт-бағдар беру - тілшілерінің басты мақсаты болып табылады. Бүгін олар журналистиканың әр түрлі жанрлары арқылы болған оқиғаға дұрыс сипат беріп келеді. Демек, жанрлардың патшасы атанған репортаж арқылы да жаңалықтың қыр-сырларын ашып, дәл ақпарат таратады. Репортаждың жауынгер жанр деп аталып, танымал туындыға айналуына не себеп? Оның басқа жанрлардан өзгешелігі мен ұқсастығы неде? Осы сауалдарға жауап іздеп, қазақ басылым беттеріндегі репортаждың ерекшеліктері туралы зерттеу жүргізіп, жанрдың қыр-сырларын тану және тың ақпараттарға қол жеткізу мақсатында осы тақырып таңдалды. Қазіргі таңда қазақ публицистикасында репортаждың көрініс табуы, оның талаптары мен ерекшеліктеріне сай жазыла білуі - зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеуде жанрдың негізгі сипаты мен ерекшеліктерін, оған қоса қазіргі басылым беттеріндегі репортаж туралы жалпы түсінікті қалыптастыру мәселелері қарастырылған. Жұмыстың ғылыми жаңалығы, репортажды дайындау барысында оқиғаға байланысты қалай өзгеріп, жанрлық талаптарына сай болуболмауына талдау жасалғаны. Жанр өзінің ақпараттық табиғатын жоғалтты ма? Соңғы уақытта нағыз репортаждың жазылу ықтималдығы мен басқа жанрлардан алынған қасиеттері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- репортаждың анықтамасын, жанрлық ерекшеліктерін, композициясы мен жазу талаптарын айқындап, қазіргі республикалық басылымдардың бетінде жауынгер жанрдың элементтерін табу;
- жанрлар бір-бірімен тығыз байланыста болғандықтан, репортажда қандай жанрлардың қасиеттері орын алатынын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндетері:
- журналистикадағы репортаж жанрының қалыптасу тарихы мен репортаж ұғымының анықтамасына тоқталу;
- жанрдың негізгі ерекшеліктері мен түрлерін анықтау;
- қазіргі ақпараттық технологияларды игеру заманында репортаж жанрының жағдайы мен өзгеруін талдау;
- репортаждың басқа жанрлармен ұқсастықтарын айқындау;
- Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан газеттеріндегі репортажға шолу жасау.
Зерттеу жұмысының әдістері. Жұмыста баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысы екі кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде жұмыс тақырыбына орай репортаж жанры және оның мерзімді баспасөзде алатын орнына барлау жасалынып, жанрға анықтама беріліп, жан-жақты талдау жүргізілді. Осының негізінде зерттеу жұмысының мақсаты, нысаны анықталды. Осы тақырыпқа қатысты түрлі маман, ғалымдардың пікірі, толғамдары алға тартылды. Қаламгерлердің репортаж жанрындағы журналистік ілкі ізденістері арнайы сөз болды. Оларға нақты мысалдар келтірілді.
Екінші кезеңде мерзімді басылымдардағы, оның ішінде Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Орталық Қазақстан газеттеріндегі репортаж жанрының көрініс табуы, олардың өзіндік ерекшеліктері қарастырылды. Жекелеген мақалалардың тақырыбына, проблемасына, идеясына нақтылы тоқталып, жан-жақты баға берілді, ұлттық мүдде мен мемлекеттік ұстанымдарды тоғыстырудағы оң талаптарына, осы тұрғыдағы мол мұраларына шолу жасалынды. Жекелеген авторлардың мақала, материалдарының көркемдік сипаты (тіл өрнегі, стильдік оралымдары) талқыға түсті.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Мерзімді баспасөзде журналистік жауынгер жанр - репортаждың түрлі үлгіде көрініс беруіне қатысты жүйелі зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған ой-тұжырымдар, пікірлер оқушылардың, қалың бұқараның мерзімді баспасөздегі репортаж жанрының алатын орнына, олардың өміршеңдігіне қатысты білімін тереңдетуге және оны дұрыс игеруіне ықпал етеді.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан, бес тараушадан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Репортаж жанры және оның мерзімді баспасөзде алатын орны
1.1 Публицистика - сөз өнерінің бір саласы
Публицистика - латынның publicus, яғни көпшілік, әлеумет деген сөзінен шыққан. Публицистика - автордың азаматтық ұстанымы айқындалатын, өзекті қоғамдық-саяси фактілер мен процестерге арналған шығармашылықтың бір түрі. Яғни, қоғам өмірінің өзекті мәселелері мен құбылыстарына арналған және оның әр түрлі жақтары туралы нақты деректерді, автордың әлеуметтік тұрғысынан бағалауды, сондай-ақ қойылған мақсаттарға қол жеткізу жолдары мен тәсілдері туралы түсініктерді қамтитын шығармалар. Қоғамдық пікірді, көзқарасты, мүдделерді қалыптастыруға және әлеуметтік институттардың қызметіне ықпал ете отырып, публицистика қоғам өмірінде маңызды саяси және идеологиялық рөл атқарады. Оған қоса, идеялық күрестің өткір қаруы, қоғамдық тәрбие құралы мен әлеуметтік ақпаратты тарату тәсілі болып табылады [2, 317].
Публицистиканың функционалдық ерекшеліктері өзінің мақсаттарына негізделген, яғни қазіргі қоғамда қолайлы өмір сүру стилі мен әлеуметтік сана, қоғамдық пікірді қалыптастыру. Публицистикаға тән бірқатар белгілерді тұжырымдауға болады. Бұл - ғылыми және шығармашылық бастауларды біріктіру; қоғамда орын тапқан жағдайларды көрсету арқылы қазіргі заманның тұтас панорамасын бейнелеу; әлеуметтік құбылыстардың арасындағы терең байланыстарды айқындау.
Ахмет Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде тұңғыш рет публицистикаға анықтама беріп, оны көсем сөз деп атаған екен. Көсем сөз шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатпен шығарылатын сөз. Шешен сөзден мұның айырмашылығы - шешен сөз ауызша айтылады, көсем сөз жазумен айтылады. Көсемсөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсем сөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады [3, 59]. Публицистика шын мәнінде бүгінгі көкейкесті мәселелерді көтеріп, негізгі міндеттерді аңғартып, саяси, қоғамдық және әлеуметтік мәні бар тақырыптарға арналады. Ол қоғамдық маңызы бар мәселелерді тәжірибемен де өмірмен де ұштастыра баяндалады. Публицистика - өмір шежіресі, заман тарихы, дәуір тынысы. Сондықтан публицистикада қоғамға ықпал жасаудың күші бар, яғни көрерменге, оқырманға, тыңдаушыға дұрыс бағыт-бағдар сілтей алады. Халықтың ойлары мен айтқан сөздеріне де әсер етуіндегі маңызы зор.
Публицистика мен оның пішіні, мазмұны және әдісі жайында айтылған тұжырымдамалар, пікірлер сан алуан. Т.Қожакеев публицистика туралы былай деп жазған екен: Публицистика нақтылы өмірден орын орын алып отырған мәнді оқиғалар төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды [4, 59]. Ал орыс зерттеушісі В.Ученова осы ұғымға: Публицистика - ақпараттық мазмұны мен эмоционалдық мәнерлік, ақпаратты берудегі дәлдік пен ойдың өткірлігі және оқиғаға қатысты авторлық пікір ұштасатын бұқаралық насихаттың түрі [5, 147] - деп анықтама берген екен. Демек, публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Профессор Т.Амандосов: Газет бетіндегі жарияланымдар қалай көп болса, жаңалыққа берілген анықтамалар да сонша көп. Жаңалық тек тың немесе елең еткізерлік емес, сондай-ақ жалпыға ортақ қызықты болғаны дұрыс [6, 93] - деп жазады.
Публицистика - ақиқат өмірдің суреті және оның негізгі арқауы - шындық. Публицистикалық шығармада өмірлік деректер мен құбылыстардың бәрі де бірдей талғаусыз алынбайды, белгілі бір мақсатқа қызмет ететін айғақ-деректер ғана кәдеге жарайды. Қай заман публицистикасы болсын өмір құбылыстары мен оқиғаларын сол дәуірдің әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралайды. Ғалым Бауыржан Жақыпов қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдарына арнаған монографиясында публицистикаға былай анықтама береді: Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы [7, 13]. Бұл тұрғыдан келгенде, публицистика жанрлары өмірде орын алған шынайы деректер мен құбылыстарды дәл, нақты сипаттайтын, қысқа, әрі жедел, көркем қасиеттерге ие.
Әдебиеттану ғылымында әдебиет пен публицистиканы тығыз байланыста қарап, оның көркем жанрмен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтап алу қажет. Бұл мәселені шешуде публицистика саласына қатысты айтылып жүрген ой-пікірлер ден қоярлықтай. Публицистика теориясын танып-білуге деген құлшыныс ғалымдардың жаңа буынын ғылымға әкеліп, бұл саладағы даулы мәселелерді шешуге талпыныс білдіруде. Публицистикалық сипаты бар жанрлар сөз болғанда, публицистиканың қисыны бар мәселелерге соқпай кетуге болмайды. Публицистика жанрының табиғаты жөніндегі пікірлер әр қилы. Әдебиет пен журналистикаға ортақ бұл жанрдың көп анықтамасы белгілі. Публицистика өмірдің көкейкесті мәселелерін көріп-біліп, қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып, замана талабына сай өзіндік үн қосады. Бұл жанр белгілі бір мәселенің шешілуіне де өз септігін тигізеді. Әдебиеттанушылардың пікірінше, жалпы қоғамдық тақырыптарға қатысты пікір-ұсыныстарды, ойларды публицистикалық туындыға жатқызуға болады. Публицистикалық шығармаларға жоғары талаптар қойылады.
Публицистикалық жанрдың табиғаты толық ашылмаса да, ондағы айтылған ойдың үнемі динамикалық қозғалыста болатыны белгілі. Қоғамдық мәні бар тақырыптарға арналған туындыларды қай жағдайда да публицистикалық шығармаларға жатқызуға болады. Орыс ғалымы Н.Кольцов бұл жөнінде былай дейді: Публицистика - ең бір жағымды мағынадағы әдеби-қоғамдық жанр, ол публицистің өзі тапқан немесе алғаш рет мәлім ететін деректерін қорытады. Бұл ретте, жаңаша қорыта алатын және көрсете алатын мақала ғана нағыз публицистика болса керек [8, 110].
Публицистика теориясынан тыс қалмайтын ұғымдардың бірі - публицисшілдік. Бұл жерде, ең алдымен, көркем әдебиеттің публицисшілдік сипаты жөнінде айтып өту керек. Өйткені, көркем шығарманың да публицисшілдік сарыны болуы мүмкін және бұл туралы әдебиеттанушылар қызықты пайымдаулар айтқан. Мысалы, очерк көркем публицистикалық жанрға жататындықтан, мұнда публицистиканың маңызды элементтерінің бірі - көркем бейнелілік кеңінен қолданылады. Кейбір зерттеушілер публицистиканың эмоциялық элементін басшылыққа ала отырып, оны таза көркем өнер саласына жатқызады. Бірақ, көркем шығармаға қатысы жоқ туындылар да эмоциялық реңкпен жазылуы мүмкін. Мысалы, шаршы топ алдында айтылған шешеннің сөзі эмоциямен, шеберлікпен айтылғанымен, біз оны көркем шығармаға жатқыза алмаймыз. Кейбір ғалымдар публицистиканы таза әдебиеттің бір түрі ретінде қарастырады. Яғни, көркем әдебиет пен публицистика арасындағы айырмашылықтардың бар екенін жоққа шығарады.
Қалай болғанда да, публицистикалық туындылар мен көркем шығармаларды бір арнаға жатқызуға болмайды. Публицистикада көркемділік пен публицистік сипаттар қатар келгендіктен, оны көркем-публицистикалық жанрға жатқызуға болады. Ол үшін, ең алдымен, көркем-публицистикалық жанрдың публицистикамен, публицистиканың көркем әдебиетпен арақатынасын анықтап алу қажет. Бұл жанрлардың бір-бірімен тығыз байланыста екенін ұмытуға болмайды. Көркем өнердің шеңберіне жаңа материалдар, идеялар, көркем құндылықтар еніп отырады. Көркем өнер өмірдің өзінен күш-қуат ала отырып, шын өнерден байланысын үзілген шарттылықты тұғыр етеді. Егер өнер және өнер еместің арақатынасы жөніндегі қағида көркем әдебиет пен публицистиканың арақатынасын анықтаған кезде парықталар болса, онда бұл екі жанр арасына қытай қорғанын қоюдың қажеті жоқ. Өйткені, өнерге жатпайтын жанрлардың ішінен көркем өнермен тығыз байланысатын түр - осы публицистика. Алайда, көркемдігі төмен, не мүлде жоқ шығармаларды публицистика деп атау күні бүгінге дейін кездеседі. Публицистік сипат пен көркемділік бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. Бұған қарап көркем әдебиет пен публицистиканы бір жанрға жатқызуға да болмайды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы Ш.Уәлихановтан мол әдеби мұра қалған. Қысқа өмірінің ішінде Шоқан Азия және Қазақстан халықтарының тарихы, тілі, әдеби мұрасы, этнографиясы, жағрапиясы туралы бірсыпыра еңбектер жазып, қоғамдық-саяси тақырыпта бірталай публицистикалық туындылар бере алды. Шоқан Уәлихановтың осы еңбектерінің ішінде Ыстықкөл, Тянь-Шань, Түркістан, Қашқария сияқты елді-мекендерге арналған тарихи-географиялық шолулары - бүгінгі күнге дейін өзінің ғылыми күшін жоймаған мазмұнды дүниелер. Сонымен қатар, қазақ халқының тарихына, этнографиясына, әлеуметтік-саяси қарым-қатынастарына байланысты мақалаларының да маңызы орасан зор. Мысалы, Қырғыздардың ата-тегі, Сахарадағы мұсылмандық туралы, Қырғыздағы шамандықтың қалдықтары, Көне дәуірдегі қырғыздардың қару-жарағы және әскери жабдықтары тағы басқа еңбектері ғалымның тек тарихшы емес, әдебиетші, публицист екенін толық танытады.
Ш.Уәлихановтың орыс жазушыларымен, ғалымдарымен жазысқан хаттары қазақ әдебиетінің тарихы үшін ерекше маңызы бар дүниелер. Оның хаттары мен күнделіктерінен де публицистік дарынын толық аңғарамыз.
Сібір, Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азия зерттеушісі, орыс ғалымы Г.И.Потанин Шоқан еңбектері туралы: Егер қырғыз халқының арасында Шоқанды оқи алатын орта болса, онда халқының кемеңгері, өз елі әдебиетінің қайта өркендеуінің басы болар еді [9, 49], - деп дұрыс бағасын береді.
Публицистика элементтерін қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының прозалық еңбектерінен де байқауға болады. Абайдың қарасөздері әрқайсысы оқшау жазылған қырық алты бөлек шығарма. Бәрі де қысқа-қысқа, мұнда өз заманының зор шындықтарын сөз еткен Абай моральдық, тәрбиелік ойларын көпшілікке ұсынған. Осы барлық қарасөз дейтін мұралары көркем прозаның бөлек түрі. Мұнда сюжет, оқиға атымен жоқ, ертегі, мемуар да емес. Ақынның өзі ойлап тапқан көркем сөздің түрі. Мұнда сыншылдық, ойшылдық, адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған толғау.
Абай Құнанбаевтан қалған публицистикалық мұраның маңызы туралы профессор Б.Жақып былай дейді: Батыс және Шығыс мәдениетінің қайнарынан қанып ішкен ғұлама Абай шығармалары да қазақтың жазба публицистикасының көрнекті үлгілері болғандығы айқындалған. Абай өлеңдерінде сол заманның ащы шындығы, қоғам көрінісі, дала қазақтарының бүкіл тұрмыс-тіршілігі көрініс табады [7,18].
Ғұлама Абайдың қарасөздеріне публицистика мәселелерін әр жылдары зерттеген ғалым Х.Бекхожин: Стиль, идеялық мазмұн жағынан алғанда, Абайдың қарасөздері - нағыз публицистикалық шығарма [10, 21],- деп баға береді. Расында да, Абай қарасөздерінде өнегелі ақыл сөздер айтумен бірге, салғырттық, берекесіздік, қоғамдағы орнын таппай жүрген адамдарды қатты сынау жағы басым түсіп жатады және де осы әлеуметтік мәселелер күні бүгінге дейін өз шешімін таппаған күрделі проблема. Қарасөздер қазірдің өзінде жастарға өте қажет ақыл, данышпандық сөздер, тәрбие жүйесінің негізгі қағидалары десек қателеспеспіз. Барлық қарасөздерінің ішінде Абайдың қырық алтыншы сөзінің шоқтығы биік тұрады. Ол туралы М.Әуезов былай деп қорытынды жасаған: Жалпы қарасөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек тұратын - қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала-очерк тәрізді. Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа зерттеу сияқты [11, 209]. Шынында да, қырық алтыншы сөзінде Абай қазақтың арабтардан шыққанын құптап, біраз дәлелдер келтіреді. Адам баласының екі тараптан тарағаны туралы былай дейді: ... бірі - Үндістан тарапынан; ол жақтан келген жұрттардың көбі білімді жұрт болып, ертерек ғылымға үйір болып, қайдан шыққандарын білгендер; екінші - маңғол жағынан келген; олар заманның көбін ғылымсыздықпен өткізіп, тауарихларын терең білмей, түбі ескерусіз қалып, ата-бабаларын ақсақалдарының айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағат қылып жүріскен. Соның бірі, яғни сол маңғолдан шыққан халықтың бірі - біздің қазақ. Біздің қазақтың маңғолдан шықпақтығы бізге ұят емес, бірақ біздің білімсіз, ғылымсыз қалмақтығымыз ұят [12,165]. Осыдан кейін автор қалмақтың төрт атасынан тарайтынын, әр жердегі қалмақтардың жағдайы, арабтардың көшпелі халықтарды хибаи деп атау себептерін егжей-тегжейімен түсіндірген. Исламның көшпелілер арасында таралуына, тағдыр талайлары бір халықтардың ортақ діні, салты, тұрмысы турасында тұшымды пікірлер айтқан.
Осы Абайдың мақаласы туралы ғалым Тұрсын Жұртбай былай дейді: Білген біліміне қанағат етпесе де, Абай өзінің Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы атты мақаласында исламның көшпелілер арасындағы таралу жайынан хабардар еткен. Әуелде тәңірге табынған қазақтың сенімін өзгерткен заманда да, сахабаларды тұңғыш көшпелілер даласына бастап келген қолбасшыны да дәл басқан [13,176]. Абай Құнанбаев бұл шығармасында ертеректе болған, өз тұсындағы тарихи шындықты, қоғамдық құрылысты, сан алуан жағдайды сол қалпында бұлжытпай танытып беруімен тәнті етеді. Абайдың басқа қарасөздерінде де өзі өмір кешкен тарихи ортаның күнделікті өмірмен байланысын ашып көрсетіп қана қоймай, тәрбиелік ойларға жетелейді. Сондықтан да Абай қарасөздері қай кезеңде болмасын бағасы жоғарылай беретін мол қазына.
Публицистика дәуірдің талабына ілесе, замана ағымымен жарыса отырып дамиды. Әр дәуірдің әдеби нұсқалары - мұның айқын дәлелі. Публицистика жанрларының пайда болуы Қазақстанда жарық көре бастаған алғашқы қазақ газеттерінің атымен тығыз байланысты. Баспасөз жанрларының қалыптасу үрдісі ұзақ жылдарға созылды. Нәтижесінде газет публицистикасының тұрақты пішініне айналып, деректерді қолданудың сан қилы мүмкіндік беретін жанры ретінде танылып отыр. Ең алғаш пайда болған газет жанрларына Репортаж, корреспонденция және мақаланы жатқызамыз.
Уақыт пен қоғамның талабына сай газет жанры байып, жетілу үстінде. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ баспасөзінде деректермен жұмыс жасау етек алды. Журналистер қандай да бір мәселені жариялай отырып оған күнделікті өмірден үзінділер беріп отырған. Соның барысында газет жанрларының жаңа түрлері пайда болды. Олар: суреттеме, очерк, репортаж. Әрбір баспасөз жанрының өзіне тән тұрақты белгілері мен ерекшеліктері бар. Бүгінгі таңдағы журналистика революцияға дейінгі мен кеңестік публицистиканың баспасөз дәстүрін сақтай отырып жанрлармен жұмыс істеуге үлкен мән беруде.
Жанр (французша genre) - ерекше қасиеттерге ие пішін мен мазмұннан біріккен шығарма түрі. Жүйе система грек тілінде systëma - бөлшектерден құралған бүтін, яғни біріккен деген мағына береді. Жалпы бір бүтіндікті құрайтын, өзара байланыстағы көп элементтердің жиынтығы. Автордың мақсат қоюы, құжаттарды толтыруы, публицистикалық сөз саптаушының мазмұны мен сипаты оның пішінін, яғни жанрын анықтайды. Жанрды дұрыс таңдау материалдармен жұмыс, деректерді жинау, құбылыстарды түсіндіру кезінде көмек береді. Публицистика жанрлары аудиторияға әсер ету мақсатында, шынайылықты беруде, көркемдік құралдарды қолдануда және сараптама жасау тереңдігі мен топтастырылуы арқылы өзара жіктеледі. Осыған байланысты, олар үшке бөлінеді: ақпараттық, сараптамалық және көркем - публицистикалық.
Жанр түсінігі әдеби шығармашылықпен қоса журналистиканың негізгі түсінігі болып саналады. Журналистикадағы жанр түрлерінің әдебиеттанудан біршама айырмашылығы бар. Бұл ерекшелік журналистиканың әдебиеттанудан айырықша міндеті, мақсатымен түсіндіріледі. Журналистика әдеби шығармашылықтың негізінде құрылып, одан туып отыратынын ұмытпағанымыз жөн. Бірақ журналистика беллетристика мен сыннан жоғары тұрып, кей уақытта олармен шекараласа отырып бөлек құбылыс ретінде дамығанын ескеруіміз керек.
Жанр түсінігі негізінде екі мағынада қолданылады:
1. Әдебиеттің түрін анықтау үшін - кең мағынада (драма, лирика, поэзия) қолданылады.
2. Әдеби жанрдың ішіндегі шығармалардың алуан түрлілігін белгілеу (әңгіме, повесть, роман, эссе) мақсаты тұрады. Жалпы мағынада жанр - бұл өзіндік ерекшеліктері бар шынайы өмірді суреттеудің бір пішіні. Жанрлар ешкімнің де шығармашылық жемісі емес, олар тарихи және әдеби даму кезінде өзіндік құбылыс ретінде пайда болған. Сонымен қатар, шынайы өмірді суреттеудің пішіні мен әдіснің негізінде қалыптасқан объективті құбылыстармен шектелген тарихи жанрлық жүйе құрылды. Жанр туралы жазушы К.Федин былай дейді: Кез келген шығарманың мазмұны өзіне сәйкес жанрмен белгіленуі мүмкін. Яғни, әртүрлі жанрға бөлудің ең негізгі шарты - шығарманың мазмұны болып табылады. Кез келген шығарманы жанрға бөлу пішін сәйкестігіне байланысты топталған жанр белгілері арқылы анықталады[14, 29].
Жанр - белгілі бір нақты шығармашылық міндеттерді жүзеге асыратын шығарманың түрі. Ол музыка, театр, бейнелеу өнері, әдебиет, публицистика секілді шығармашылықтың барлық саласына қатысты. Барлық қызметтің негізінде адамдардың кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандыру үрдісі жатыр. Аудиторияны әлеуметтік ақпараттандыру, халықты интелектуалдық жағынан басқару, олардың қоғамда орын алған үрдістерге деген көзқарасын қалыптастыру, осының барлығы журналистиканы көпшіліктің сөзін сөйлеп, ойын қалыптастыратын күшті құрал екенін аңғартады. Сондықтан да журналистикадағы жанрдың басты мақсаты - қызмет ету. Бірақ іс-әрекет өз алдына жеке-дара бола алмайды. Алдымен белгілі бір мақсат пайда болады, одан кейін сол мақсатқа жету үшін нақтылы іс-әрекетке көшуге болады.
Қоғамдағы бар қызметтің түрі бір жүйе бойынша жүзеге асады. Бізді қоршаған орта табиғаттың бір бөлігі, адам қызметінің, іс-әрекетінің нәтижесі. Адам қызметінің бір түрі, журналистикадағы әрбір жанр белгілі бір міндеттерді атқарады. Әрбір журналистің шығармашылығында көпшілікке көрінбейтін жақтары мен жұмыс әдісі бар. Нәтижесінде белгілі бір мақала, хабар, бағдарлама пайда болады. Міндеттер неғұрлым көп болса, жанр да соғұрлым әртүрлі болады. Егер адамнан ақпарат алумен шектелмей, сол кісі туралы айтқың келсе, сұхбат-портрет жанрында жазу керек. Бір мәселе жайлы ақпаратты жан-жақты іздестіріп, жария еткің келсе, сұхбат-сауалнама жанрында жазу шарт. Белгілі ресми тұлғалардан алынған сұхбатты баспасөз-конферециясы деп атайды. Журналист алдындағы міндеттің күрделілігі оны жүзеге асыратын әдіс-тәсілдердің күрделенуіне әкеп соғады.
Журналистің жұмысы шығармашылық болғандықтан үнемі ізденісте болу журналистің парызы. Тас қалаушы үйді қалыптасқан бір жүйе бойынша кірпішпен өреді. Сол секілді монтаждаушы, бетоншы, слесарь, столяр сынды мамандар да бұл үрдіске қатысады. Әртүрлі жанрда, тақырыпта жазу үшін үнемі біліміңді толықтырып, кәсібіңді шыңдап отыру керек. Журналист қызметінде жеке дарын, кәсіби дайындық, өмірде болып жатқан өзгерістерге жеке позицияның болуы өте маңызды.
Академик Д.С. Лихачев: Журналистика жанрлары бір-біріне тәуелді. Олар өзгеріп біртұтас жүйені құрайды. Журналистика жанрларының жүйесі қоғамның саяси өмірімен біте қайнаса отырып дамиды[15, 48], - дейді.
Жалпы журналистиканың жанрлары газеттің ақпаратты ұсыну түрлерін негізге ала отырып, жеке стилін біртіндеп қалыптастырады. Бұған мысал ретінде жиырмасыншы жылдардағы радиогазеттің пайда болуын атап кетуге болады. Бір жағынан, радио арқылы сол кездегі көпшілікке, яғни сауатсыз халыққа жеткізу мүмкіндігі пайда болса, екінші жағынан, баспасөз тәжірибесін дыбыстық мүмкіндіктерді қолдана отырып, телерадиожурналистикаға тән жанрларды қалыптастырды. Сонымен бірге, телерадиожурналистиканың дамуына баспасөзден басқа театр, кино, соңынан телевизияның ықпалы зор болды. Соңғы жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, жанрлар арсындағы шекаралар жойыла бастады. Сұхбат көп жағдайда әңгіме немесе дөңгелек үстел түрінде өтіп жатады. Очерк пен репортаж, репортаж бен радиокомпозиция немесе телерепортаж бен деректі драма жанрларының жақындасуын да байқауға болады.
Жанрларда ақпаратты ұсынудың үш негізгі түрі бар:
- дәйектерді хабарлау;
- деректер мен оқиғалардың өзара интерпретациясы;
- деректер мен оқиға желісін көркем-публицистикалық жағынан ашу.
Ақпаратты берудің бұл әдістері баспасөз, телерадиожурналис-тиканың үш негізгі жанр топтарының пайда болуына септігін тигізді.
1. Ақпараттық - хабар-ошар, Репортаж, сұхбат, репортаж, есеп.
2. Сараптамалық - корреспонденция, комментарий, әңгіме, шолу.
3. Көркем-деректі (публицистикалық) - очерк, фельетон, деректі драма және телерадиокомпозиция.
Жанр жүйесінде оның барлық элементтерінің арасында байланыс бар екенін айтқан жөн. Әрбір жанр дербес болғанымен, бүкіл жүйенің тәуелді бөлшегі болып табылады. М.М. Бахтиннің пікірінше: Жаңа пайда болған жанр бұрыннан келе жатқан жанрдың орнын баса алмайды. Керісінше, өзінше реңк беріп, толықтыра түседі. Жанр санын көбейтіп сапасын жақсартады[16, 67]. Журналистік ақпараттың қандай жанрда жасалуына әсер ететін бірнеше мәселелер бар. Ең алдымен, журналистің өзіндік тұлғасы, кәсіби дайындығы, тәжірибесі. Екіншіден, уақыт талабы, баспасөздің, телерадиоком-паниялардың қоғамдық-саяси ұстанымы сынды бірнеше фактордан тұратын жүйеге байланысты.
Баспасөз жанрлары - мерзімді баспасөзде жарияланатын публицистикалық шығармалардың сан алуан түрі. Жанрлық ерекшеліктер мәтіннің мазмұнына, жазылу пішіміне, деректерді іріктеп, сұрыптау немесе жинақтап, талдау ыңғайына, тілдік-стильдік әдісіне қарай айқындалады. Баспасөз жанрларын, негізінен, 3 топқа: ақпаратты (хабар, есеп, сұхбат, репортаж), талдамалы (мақала, рецензия, шолу, хат) және көркем-публицистикалық (суреттеме, очерк, публицистика, эссе, баллада) жанрларға бөлуге болады. Сондай-ақ, көркем-публицистикалық жанрлардың сатиралық түрлері (фельетон, памфлет, мысал, эпиграмма, пародия, шарж, т.б.) бар.
Баспасөз жанрлары белгілі бір оқиғаларды, құбылыстарды нақты деректер мен мәліметтерге сүйене отырып баяндайды. Әр жанрдың өзіне тән ерекшеліктері мен сипаты әрі бәріне ортақ белгілері бар. Ақпаратты жанрлар күнделікті оқиғаларды жедел де шынайы түрде хабарлап, жаңалықтар мен өзгерістерді оқырман қауымға қаз-қалпында жеткізуге тырысады. Талдамалы жанрларға оқиғаларды салыстыра зерттеу, деректер мен мәліметтерді тарата талдап, солардың төңірегінде ой қорыту, бағалау тәсілі тән. Ал, көркем-публицистикалық жанрлар типтік деректерді талдау, суреттеу әдісімен жазылады; әр қилы әдеби тәсілдер (даралау, образ жасау, мінез-құлық қақтығысы, оқиға шиеленісі, т.б.) арқылы әлдебір деректі құбылыстың ішкі мән-мазмұны мен идеялық сипатын көркем-публицистикалық деңгейде ашып көрсетеді. Сатиралық жанрлар әлеуметтік тұрмыстағы келеңсіз құбылыстар мен кертартпа қылықтарды юморлық не сатиралық пішіммен әшкерелейді, кемшіліктерді жоюға шақырады. Баспасөз жанрларының негізгі, басты міндеті - өмірдегі нақты оқиғалар мен құбылыстардың күнделікті тізбегін жазу арқылы белгілі бір кезеңнің тарихи шежіресін жасау. Ол үшін журналистің білімі терең, ой-өрісі кең, жазу қабілеті мол болуы, сонымен қатар Баспасөз жанрларының қыр-сырын жетік меңгеруі шарт. Баспасөз жанрларын тиянақты меңгеру - журналистің кәсіби шығармашылық шеберлігін жетілдірудің, баспасөз материалдарының сапалық деңгейін арттырудың кепілі [17].
Публицистиканың жанрлық ерекшеліктері. Публицистика әртүрлі жанрлық нысандарда жүзеге асырылады. Жанр - журналистік шығармалардың тұрақты формасы. Баспасөздің тарихи даму үрдісінің нәтижесінде жарияланымдардың мақсатына байланысты қандай да бір пішінде қолданылатын мәтіннің түрлері қалыптасты, дамыды және қабылданды. Құрамына мазмұндық, стилистикалық, құрылымдық-логикалық, проблемалық-мақсатты белгілерді топтастырған бұқаралық ақпарат құралдары материалының түрі жанр деп аталады.
Жанр атауы ерте кезеңдерден белгілі және өнердің салаларына қатысты қолданылған, кейіннен журналистика саласында да кең қолданысқа ие болды.
Журналистика теориясында жанрлар дәстүрлі үш топқа бөлінеді.
Ақпараттық жанрларға: хабар-ошар, репортаж, есеп, сұхбат т.б. жатады. Бұл жанрдың негізіне дерек, оқиға алынып, жедел түрде оқырманға жеткізіледі. Бұл кең таралған жанрлар журналға қарағанда газет беттеріне, телерадио материалдарына лайық саналады.
Талдамалы жанрларға: хат, корреспонденция, мақала, рецензия, шолу т.б. жатады. Мұнда тек ақпарат беріліп қоймай, болған оқиға, құбылыс кең көлемде қамтылып, талданып, мәселеге терең зерттеу жүргізіледі.
Көркем-публицистикалық жанрларға: суреттеу, очерк, фельетон, памфлет т.б. жатады. Жанрлардың бұл тобында жеделдік екінші орынға шығады. Керісінше, көркем бейнелеулер, образдылық, эмоциональды әрекет арқылы оқырманға әсер ету бірінші орында тұрады.
Жанрлардың ортақ белгілері мен даму үрдісі. Гуманитарлық саланың барлық категориясы секілді, жанрларда да нақты белгіленген шекара жоқ. Көп жағдайда шекараны тек бір ғана жанрға жатқызу мүмкін емес. Себебі, материалдың жазылу мен берілу сипатында екі немесе одан да көп жанрдың белгілері теңдей кездесіп жатады. Немесе тақырып мазмұн жағынан байытылып, кең және терең ашылу үрдісінде бір жанрдан екінші жанрдың басқа түріне ауысуы жиі кездеседі [18, 20].
Кесте - матрица былай көрінеді.
Публицистиканың мақсаты:
а) қоғамға шындықты дерек негізінде беруі;
б) насихаттау және алдыңғы тәжірибені таратуы;
в) білімнің танымалдылығы;
г) қоғамдық ортадағы шындықты талдау және олардың шешімін табу;
д) эстетикалық және эмоциональдық әсердің көрінісі
2. Шындықты бейнелеу әдісі:
а) журналист бақылаған деректер негізінде сипаттама жасайды;
б) журналистің құжаттарды зерттеу барысындағы деректер бейнеленеді;
в) әдебиет пен өнердегі көркем туындыны ұғыну, қолданудағы деректердің бағалануы;
г) сарапшы немесе сарапшы топтың дерекке берген бағасы;
д) журналистің берілген айғақты жан-жақты талдауы және бағалауы.
3. Шындық бейнесінің масштабы:
а) жеке айғақ;
б) бір-бірімен сабақтас деректер тобы;
в) шындықтың айқын көрінісі;
г) айқын шындықтар.
4. Суреттеудің құралдары:
а) көркем бейнелер;
б) сатираның түрлері;
в) көркем бейнелеу құралдары;
г) мәтіннің әдеби-стилистикалық өңделуі.
Жанрлардың типтік белгілерінің жоғарыда айтылған жүйесі, оларды талдау барысында кеңейтіп, тереңдете алады. Егер сызбанұсқаны нақты жанрға қолданса, оның әмбебаптылығына көз жеткізуге болады. Ол кез келген жанрға сәйкес келеді. Мысалы, репортаж туралы айтар болсақ, оның мақсаты:
- қоғамды нақты дерек туралы ақпаратпен қамтамасыз ету;
- бейнеленетін әдістерді журналистің бақылаған деректері арқылы ғана береді;
- шындық бейнесінің масштабы бойынша оған бір-бірімен сабақтас деректер тобы, тіркесі тән;
- бейнелеуші құралдар арасында бұл жанрда көбінесе көркемдеуші құралдар жиірек қолданылады [19, 21-22].
1.2 Репортаждың жанрлық ерекшеліктері
Репортаж жанр ретінде бұрыннан қалыптасқан. Баспасөзде репортаж терминін қолданғанға дейін алғашқы мерзімді басылымдарда репортаждық элементтер бар материалдар пайда болды.
Журналистика саласын зерттеуші теоретик А.В. Колесниченко репортаж журналистиканың ең көне жанры болып табылады және біздің дәуірімізге дейін жол-сапар жазбалары түрінде пайда болғанын айтады. Оның пікірінше: Қазіргі заманғы репортажға жақын жанрда ежелгі грек ғалымы - тарихшы Геродот өзінің саяхаттары туралы әңгімелер жазған [20, 64]. Сол кезде репортаждың мына бір ерекшелігі айқындалған: ол оқырманның өзі көре алмаған алыс құбылыс туралы хабарлайды.
Репортаждың қазіргі түсінігі ХІХ ғасырдың басында британдық басылымда пайда болды. Сол кезеңде авторлар өз сөздерінің әсерін күшейтуге ұмтылып, оқиға орнынан ақпаратты ғана емес, сондай-ақ нақты детальдарды қосып, оны қоршаған ортаны да сипаттауды бастаған. Енді оқырмандарды тек қана жаңалықтар ғана емес, сонымен қатар оларға оқиға орны мен барысын көрсете алатын материалдар қызықтыра бастады. Алайда репортаж 20 ғасырдың екінші жартысында ғана журналистік жанрлар жүйесіне берік енді. Сол кезде публицистикалық жанрдың бірі ретінде басты ерекшеліктері айқындалған. Алғашында репортаждың мазмұны мен сипаты қазіргі баламадан қатты ерекшеленген, демек репортаж ретінде сот отырыстарынан, қалалық жиындардан және т.б. кез келген жедел хабарламалар айтылды.
М. Н. Ким атап өткендей: Бастапқыда репортаждар қазіргі біз білетін есеп жанрына ұқсаған, өйткені оларда жиналыстардың негізгі сәттері мен қорытындылары жазылды [21, 93]. Бірақ, есеп болған оқиғаларды хабарлаумен ғана шектелсе, репортаж оқиға динамикасы мен әңгіме драматургиясын жасауға тырысады.
Аталмыш жанрдың қазіргі анықтамасына тоқталсақ, репортаж сөзі латын тілінен аударғанда хабарлау деген мағынаны білдіреді. Оның даму кезеңі баспасөздің дамуымен тұспа-тұс келеді. Оның алғашқы белгілері Репортаж жанрында байқалады. Репортаж оқиға болған жердің топырағында туады. Сондықтан да репортаж дегеніміз - оқиғаның өзі [22, 49] - дейді профессор Т.С.Амандосов. Ал ғалым С.Байменше: Репортаж - баспасөздегі жібек баулы жанрларының бірі. Өйткені репортажды жазу оңай емес. Журналистер, әдетте репортаж жазудың әртүрлі нысандарын қолданып отырады. Мысалы, ол автордың болған оқиға жөніндегі монологына да құрылуы мүмкін. Мұндай жағдайда автор өзін көрсетпейді, бірақ оқырман автордың қаншалықты қатысы бар екендігін сезіп, біліп отырады [23, 61] - деп түсіндіреді.
Репортаждың жүз жылдық тарихы бар. Алғашында парламент мәжілістері, ресми жиын-той, сән-салтанат туралы жазылатын есептер репортаж делінген. Бұл есептер әдейі арналып бөлінген тілшілер мен репортерлер (хабар жинаущылар) жазған. Кейінірек репортаждың өрісі кеңіп, әрқилы оқиғалар баяндалатын болады. Осы заманғы байланыс құралдары - телеграф пен телефонның шығуы оқиғаларға шапшаң үн қосуға мүмкіншілік туғызды. Мұның өзі репортаждың маңызын шұғыл көтерді. Капиталистік елдер газеттері арасында өз оқушыларының жаңалық оқиғалардан тез хабардар болуы үшін бәсеке күшейді. Телеграф агенттіктері құрылып, олар көп елдердегі баспасөз органдарын соңғы хабарлармен қамтамасыз етіп тұрды [24, 22-23].
Газет жанрлары кітабында: Газеттер бетіндегі Репортаж деген рубрика жиі пайда бола бастады. Кейбір материалдар рубрикасыз берілгенімен, репортаж екенін бірден аңғару қиын емес. Репортаж - советтік баспасөз бен радиода мол тараған хабар жанрларының бірі, оның тәрбиелік маңызы зор. Бізде газет репортажы, радиорепортаж, фоторепортаж түрлері бар. [25, 22] - деп жазылған. Демек, кеңес үкіметі заманында да репортаж - кең тараған жанрлардың бірі болған.
Баспасөзіміздің даму барысында репортаж деген өз алдына дербес жанр қалыптасқаны мәлім. Газет жанрлары туралы әдебиеттерде репортаж туралы қысқаша мынадай анықтама бар:
Репортаж дегеніміз - еліміздің қоғамдық тіршілігінің елеулі оқиғаларын, совет адамдарының сан-салалы өмірінен жазылатын әсерлі әңгіме.
Басы-қасында болып, өз көзімен көріп жазылатын заметканы да репортаж деп атаймыз.
Репортаж дегеніміз - белгілі бір оқиғаның ішінде болып, көзбе-көз көріп, журналистің өз түйсігі, байқауы арқылы әсерлі түрде баяндау [26, 22].
Репортаж - оқиғаларды орнынан жедел және көркем етіп беретін жанр. Жанрдың негізгі қасиеті - болу эффектісі - бұл оқырман, тыңдаушы, көрермен болған оқиғаның репортердің көзімен көруі және естуі. Оқиғаның тікелей қатысушысы автордың өзі оған барлық оқырманды, тыңдаушыны және көрерменді қатыстырады.
Репортаж - ақпараттық жанр. Ғалым М.Шындалиева Журналистика жанрларының пішіндері мен функциясы оқу құралында репортаж бен ақпараттық жанрларға мынандай сипат береді: Репортаж - ақпарат пен публицистика элементтерін бойына топтастырған жедел жанрлардың бірі... Ақпараттық жанрлар қоғамдық пікірге елеулі ықпал етіп, қоғамдық сананы қалыптастыруға әсер етеді. Ақпараттық жанрлардың рөлі бүгінгі таңда өлшеусіз артып отыр. Бұқаралық ақпарат құралдары шағын жанрларға, хабарларға, жедел ақпараттарға назар аударады. Қазіргі газет жарияланымының радио-теледидар бағдарламасының басым бөлігін ақпараттық материалдар құрайды. Ақпараттық жанрларлың бейнелеуіш құралдарының жиынтығына мыналар жатады: түрлі стильде жазылған мәтіндер, статистикалық сурет, фото, сурет, кесте, диаграмма, карта, музыкалық көркемдеу, автор сөздерінің дыбысталуы, интершум, қолданылатын дыбыстар (негізгі, қосымша), бейнесурет [19, 23-24].
Хабар жанрында оқиға бірнеше жолдық заметка түрінде тек қысқаша хабарланады да, репортаж осы оқиғаның қалай болғанын көрсетеді. Оқиға көрінісін, оның жай-жапсарын көз алдыңа келтіреді. Хабардың заметка түрі: не болды? - деген сұраққа жауап берсе, репортаж: қалай болды? - деген сұраққа жауап береді.
Әрбір жанрдың өзіндік ерекшелігі - өзіндік әдеби-стилін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Репортаж жанры кейіпкердің қатысуы мен эмоцияның үйлесімінсіз мүмкін емес. Сонымен қатар, репортаж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz