Латын графикасына негізделген қазақ жазуының әліпбиі мен емле ережесі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындап отыр. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: "Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ", - деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, "Қазақстан - 2050" Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді.
Тәуелсіздіктің басты тірегі - мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады. Өйткені, ең бастысы - біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан - латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 23 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді. Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр. Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде "Қазақ әліпбиінің тарихы, тағылымы және болашағы" деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу - өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. "Көз - қорқақ, қол - батыр" дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып, дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ, олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы - ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең бастысы - латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 23-і аталмыш әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл - ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің негiзгi мақсаты қазақ мәдени өмiрiнде қолданылған фонемографиялық жазу типi түрлерінің онтогенездiк дамуын, қазақ жазуының тарихын, осыған орай қазіргi қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негiздерiн iздеу, емле ережелерiнің уәжiн көрсету, сөйтіп, қазіргi қазақ жазуының мәртебесi мен орнын анықтау болды. Осы мақсатқа жету барысында мынадай мiндеттердің шешiмiн табу көзделдi:
- жалпы жазудың даму тарихын көрсете отырып, жазудың маңызы мен бүгінгi таңдағы қызметін парықтау;
- қазақ графикасы мен орфографиясының негiздерiн фонологияға, әліпби теориясына табан тiрей отырып, анықтау;
- көне түркі жазуының графикалық ерекшелiгiн, латын графикасына негiзделген қазақ жазуының жүйесiн, графема-фонема қатынасын көрсету;
- орыс графикасына негiзделген қазіргi қазақ әліпбиiнің әріп-фонема-дыбыс қорын түгендей отырып, қазақ жазуының фонологиялық негiздерiн айқындау.
Диссертацияның нысаны: қазақ жазуының тарихы, жазу бiрлiктерi, категориялары, қазақ жазуының тарихындағы әліпби, графика түрлерi, қазақ орфографиясына қатысты еңбектер.
Диссертацияның дереккөздері: Зерттеу материалдары ретінде көне түркі графикасы, араб (ХIХғ.), латын графикасына негiзделген (1929-1939) қазақ әліпбилерi, Ы.Алтынсарин, Н. Ильминский, В.В.Радлов ұсынған және пайдаланған орыс графикасына негiзделген жазу, А.Байтұрсынұлы әліпбиi, 1940ж. латын әрпiмен басылған қазақ емлесiнің алғашқы жобасы (Алматы, 1940), қазіргi қазақ әліпбиi қолданылды.
Диссертация құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі алты бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Қазақ жазуының тарихы
Көне түркі және кейінгі қазақ жазуының ерекшеліктері

Алғашқы әріп жазуының бір тармағы - руникалық көне түркі алфавиті болып табылады. Бұл алфавитпен жазылған ескерткіштер - көне түркі тайпаларының жоғары тіл мәдениеті мен білім өресінің көрсеткіші.
Көне түркі жазулы ескерткiштердің табылу аймағы үлкен: Хакасия, Алтай, Тува, Саян-Алтай, Енисей, Талас, Дмитриевск, Алта-Бай сайы, Орхон, Қарақорым, Тараз, Павлодар, Есiк, Шемонайха, Ертiс, Қырғызстан Қошқар өңiрi. Бұл әр аймақтың графикасы өзіндік дыбыстық ерекшелiгiмен көрінеді дегендi бiлдiредi. Дегенмен көне түркі жазуына қатысты жоғарыдағы ғалымдар еңбектерiне сүйене отырып, көне түркі жазуына ортақ графика-орфографиялық ерекшелiктердi тануға мүмкіндiк бар деп ойлаймыз. Көне түркі жазуы біздің ата-бабаларымыз қолданған жазу болғандықтан, бұл кезең қазақ жазуы тарихында елеулі орны бар дәуір.
Көне түркі жазуының пайда болу уақыты туралы әр түрлі пікірлер бар. А. Аманжолов түркі алфавиті Ү ғасырда пайда болды деген пікірге өз уәжін келтіреді. Ғалым археологтардың Павлодар облысы Бобровое селосы тұсындағы қорымның барлық белгілері мен сипаттарын зерттей келе, қазба жұмысын жүргізген бейіттің біздің жыл санауымызға дейінгі Ү-ІҮ ғасырға, сақ дәуіріне жататындығы туралы пікір айтқандығын тілге тиек етеді. Бұл жерден әр түрлі бұйымдармен қатар жүгенге тағылған сүйек тұмар табылған. Сүйек тұмарда руникалық жазумен Ақ сықын (суқын) деген сөздер жазылған екен. Мұны А. Аманжолов Ақ марал деген мағынаны білдіретінін айтады. Осы деректерге сүйене отырып, ғалым мынандай пікірге келеді: Тұмардағы руникалық жазу ертедегі түркі тілдес көшпелі тайпалардың арғы аталары - сақтарды алфавиттәк жазуының болғандығын көрсетеді. Бұл жазу - Оңтүстік Сібір мен Қазақстандағы көшпелі тайпаларда руникалық алфавит тек Ү ғасырда ғана пайда болды деген бұрынғы болжамның күмәнді екенін, асфавиттік жазу одн мың жыл бұрын қолданылғандығын дәлелдейді [5, 42 б.]. Ғалымның көрсеткен бұл пікірінен көне түркі жазуының 2500 жыл бұрын пайда болғандығын пайымдауға болады.
Талас, Енисей, Орхон жазуларының табылуы, оқылуы, этногенезi, түркі халықтарының тарихына, әдебиетiне, мәдениетiне қатысы, графикасы мен грамматикасы, лексикасы, қазіргi түркі тiлдерiмен сабақтастығы туралы еңбектер аз емес. Көне замандағы ауызша сөйлеу жүйесi беймәлім жазу таңбаларын қазіргi тiл дамуының тұтынушысы бола отырып, дүдемал дыбыстық тiлге кодтау, код таңбаларының мәнiн көрсету, кодтың (әліпбидің) кiлтiн түзу қаншалықты қиын екенiн ескерсек, көне түркі жазуына ғалымдардың еңбегi өлшеусiз екенiн көремiз. Сондықтан көне түркі жазуы туралы қазақ тiл бiлiмiнде бірыңғай пiкiр қалыптастырған Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Ә.Қайдар, Ғ.Мұсабаев, Ә.Құрышжанов сынды ғалымдардың зерттеулерiн жоғары бағалай келе, зерттеушiлердің көне түркі жазуының әліпбиiн құрастырып, ондағы әріп таңбаларының мәнін, берiлу тәсілдерiн, дыбыстық заңдылықтары туралы жазған еңбектерiн пайдалана отырып, көне түркі жазуындағы дауысты дыбыстардың таңбалану жүйесi мен iшiнара дауыссыз дыбыстардың емлесi туралы сөз қозғағымыз келедi, себебі жоғарыда айтып кеткеніміздей, көне түркі жазуы қазақ жазуының қалыптасуының бір кезеңі емес пе?
Жалпы Орхон-Енисей жазбаларында қолданылған 35 графеманың 4-i ғана дауысты фонеманы, ал 31-i дауыссыз фонеманы және үнді қатаң тiркесiн бергенi бүгінде айқындалған жайт [6, 180 б.]. Сонда көне түркі жазуы дауысты фонеманың 4 инвариантымен тiлдегi 9 вариантын (а-е-ә, ы-i, о-ұ, ө-ү), дауыссыздардың 20- дан аса жуан-жіңішке вариантымен 10 инвариант фонеманы (б, д, ғ, й, ц, л, н, р, с, т ) берген түркі тiлдерiндегi үндесім құбылысын дауыссыздар санын көбейтумен шешкен графика болып табылады.
Осыған байланысты көне түркі жазуының графикасында а-е (э-ә) фонемасын белгiлейтiн таңба неге сөз iшiнде және сөз басында берiлмедi, керiсiнше, о-ө фонемасы нелiктен сөз басында және ортасында таңбаланды деген сауал төңiрегiнде ойланып көрелiк.
а графемасы басқа ы, о, ө инварианттарының таңбаларына қарағанда жиi түсiрiлiп отырған. Мысалы, (қазіргi графикамен жазсақ) дғ (адағ), дғр (адғыр), йғучы (айғучы), нығ (анығ). М сөз соңында жүйелi таңбаланады: бунча, йзқа (йазыңа), кче (кече) [7, 17 б.]. Сонда таңбаланған дыбыс ашық езулiк (а, е, ә) әрпіне қалай кодталған және рунист ғалымдар қалай топшылаған?
Ол, бiрiншiден, бiздің ойымызша, өзге "ш дауысты фонеманың КТЕ-нде белгiлену маркерлiгiмен өлшенедi. Өйткені ае дауыстысынан басқа оу, өү, ыі гиперфонемалары инициал позицияда да, Т-буында да жүйелi таңбаланып отырса, (ыдқ (ыдуқ, өлглi (өлгелі,), учн (учун)), у, у фонемалары барлық позицияда берiледi [8]. Сонда оу, өү, ыі графемалары таңбаланғанда, бұлардың фонемасы және дыбыс реңктерi оқылады, ал бұл әріптер болмаған жағдайда ае (ә) фонемасы дауыссыз дыбыс таңбасының жуан-жіңішкелiгiне қарай не [а', не [е], [ә], [э] болып оқылады. Проф. А.Аманжолов көне түркі тiлiнде а графемасымен а, е фонемасы ғана белгiлендi десе, Ғ.Айдаров, С.Хасановалар ә фонемасы да таңбаланды дейдi.
Проф. Б.Сағындықұлы көне түркі тiлдерiндегi алғашқы дауысты фонема ретiнде а-ны атайды [9, 1576.). Сонда жиi дыбысталатын фонеманың таңбасын үнемдеу арқылы жазу экономиясы жасалған деймiз. Дауыссыз дыбыстан басталатын сөздің алдынан түсiрiлген дауыстыны қателесiп калпына келтiремiз дейтiн қауіптің көне түркі жазуын жазуын оқушылар үшін болмайтын себебi түркі тiлiнің дыбыстық ерекшелiгiн, лексикасын бiлуге байланысты. Айталық, брзун (барзун) - барсын, мңа (маңа) -- маған, мн (мен) -- мен сөздерi а, е әріптерiнен басталмайтынын тiлдi тұтынушы да, жазуды дыбыстық тiлге кодтаушы да бiлуi тиiс.
Ендi ыі гиперфонемасының инициал және медиал позицияда таңбаланып, сөз iшiнде ескерiлмеуi [10, 18 б.] жайлы. Гиперфонеманың сөз басында көрсетiлуiн жоғарыда ае (э) фонемасының тұрмағанын бiлдiру үшін берiлдi дедiк. В.Томсен ыі таңбасы салынса, i болып оқылады, болмаса д-ден өзге [л] [i] ортасындағы [л] болып оқылады деген [11, 8 б.]. Бұған қоса В.В.Радлов та КТТ-нің бiр буындыларында э (д) - дауыстысы ғана болғанын айтқан [11, 28 б.]. Сонда бiр буынды сөздердің iшiндегi дауыстының өзгеруiн таңба салып ескертiп отырған. Жалпы, бiраз ғалымдар (Ғ. Айдаров, А.Аманжолов, С.Хасанова) и-іы гиперфонемасының таңбасы болды деп топшыласа, С.Е.Малов [12, 44 б.], А.М.Щербак [11], М.Томанов, В.В.Радлов, М.Рясянен, И.Н.Кобещавидзе көне түркі тілі мен көне түркі жазуында ы, i-и оппозициясы күмәндi, мұндай жiктелiстi дәлелдейтiн фактi жоқ екенiн [13, 40 б.], әсіресе тәуелдік жалғауының сөз үндесімiне қарамай, жіңішке дауыссыз таңбасымен (н') берiлгенiн [12, 44 б.] айтады: кгні кғ`н, қз`н. Тiл үндестiгiнің бұзылуын, -ның i-ге өтуiмен байланыстырады [11, 72 б.]. и-іы дүдемалдығының бiр себебiн түркі тiлдерi дамуының белгiлi бiр кезеңiнде 1-буыннан басқа буындағы дауыстылардың дербес фонологиялық жүйе құрай алмағанынан, сингормониялық паралелельдердің болуынан (алтан-алтун-алтын, балта-балто-балту-балты) [11, 74 б.], себебi көп буынды сөздердің екiншi буынынан былай қарай дауыстылардың ерекше жүйесi (подсистема) болатынынан, ол жүйеде ашық-қысаңдығымен айрылатын бар-жоғы екi ғана фонема болып, олар аллофондарының көптiгi арқылы қолданыс табатынынан [14, 109-118 бб.] iздеу керек. Негiзiнен көне түркі жазуындағы дауыссыздардың жуан жіңішке таңбаларын шартты деп және осыған сай тiл үндесімiне күмәнмен қарау [13, 40 б.] и-іы фонемасына қатысты шыққан. көне түркі жазуындағы дауыстылардың графемасына (инвариантына) телiнген фонемалар өзара (негiзiнен) ашық-қысаңдығымен айрылады (о-у, ө-ү, а-ә, е, э). Ал қазіргi фонологиядағы а-е (ә), о-ө, ұ-ү, ы-i жұптары жуан-жіңішке оппозициясын құрайды. Сонда бірыңғай жіңішке, қысаң, ерiндiкке (ө-ү) бiр графема, жуан ерiндiк, қысаңға (о-у) бiр графема берiлген жүйеде немесе керiсiнше мына жүйеде - жуан-жіңішке езулiк, ашық (а-ә, е, э) және жуан-жіңішке езулiк қысаң (ы-i) - ауытқу бар.
Проф. А.Аманжолов дауыстылар жүйесiнің сақтала бермегенi жергiлiктi фонетиканы бiлдiре ме, елде емле тұрақсыздығын бере ме деп, äIiI, jеtijiti параллельдерiн көрсеткен [10]. Сонда, бiздің ойымызша, ь,-и (i) сына дауыстысының ашық езулiктен (а-е, е, э) толық ажырай коймағанын, кейде онымен жұп құрайтынын көремiз. Оған қазіргi түркі тiлдерi тұрғысынан алсақ, түбірдегi жуан, жіңішке, ашық езулiкке қосымша жалғағанда қысаң езулiктер сәйкесетiнi дәлел. М.Томанов ұйғыр тiлiндегi е дыбысы бар сөзге аффикс жалғанғанда е-е, көпбуынды сөздердің соңғы буынында и-ге айналатынын, е дауыстысы көне түркілiк а дауыстысының көрінісi екенiн, а фонемасы о, е, и-ға сәйкескенiн айтады [15, 51].
Ендi көне түркі жазуындағы ерiндiк графемалардың (о-у, ө-ү) таңбалануын және ерiн үндестiгiнің берiлуi туралы. Көне түркі жазуында оу гиперфонемасы бір таңбамен, оү бiр таңбамен берілген. Ерiндiк дауыстылардың графемасы жуан-жіңішкелiкпен айрылған. Сонда од (уақыт), үч (үш), күн сөздерiн [у], [е] дыбысы арқылы да оқуға болады. Көне түркі жазуына қатысты зерттеулерде және көне түркі жазуының оқылуына қатысты еңбектерде бұл графема қандай белгiге сүйенiп о не у болын оқылатыны айтылмайды. дегенмен, мынадай ерекшелiктi байкауға болады. Ескерткiштерде ө-ү, о-у графемасы о, ө фонемасының орнына жұмсалған да сөз басында және 1 буында ғана жазылған [7, 20 б., 80 б.], ал ү, ұ фонемаларын бергенде сөздің барлық позициясында кездескен. Мысалы, чолг (гаоядiк, кунтуз (күндіз), iлгеру (iлгеру), й агру [8].
Сонда 1 буындағы ө, о фонемаларының кейiнгi буынды ерiндiкке айналдыра алмауының, ал ү, ұ фонемаларынан кейiнгi буында да ү, ұ сәйкесетiнiн қалай түсiндiруге болады? Жалпы, көне түркі жазуы зерттеушiлердің барлығы жазбаларда тiл үндестiгi жаппай сақталатынын, тiптi жуан езулiк пен жуан ерiндiк қатар келе беретiнiн (алтун, азулы), ал ерiн үндестiгiнің ауытқуы көп екенiн мақұлдайды (көңүл-көңл, өтуз-отыз т.б.). Ерiндiк күшi де қазіргi ерiндiк фонемаларының сапасына тең. Мысалы, Ғ.Айдаров көне түркі жазуында о кейiнгi буында а у-ға сәйкессе, ө - ү - ге, е- ге сәйкесетiнiн көрсеткен [8, 506.], яғни ерiндiк сапасының күштiлiгi ө -- ү -- о - ұ қатынасында. В.Томсен: буквенная письменность, в которой те или иные знаки для одного звука чередуются в зависимости от того, какой знак за ним следует или стоит впереди" [16, 140 б.] деген. И.Н.Кобешавидзе: алфавит замечателен тем, что он в большой мере отражает систему дифференциальных признаков фонем, нежели самых фонетических единиц" дей отырып, морфонологиялық негiзге құрылған деп анықтайды [13, 416.]. Сонда о-дан басқа ерiндiктердің өзінен кейiнгi дауыстыларды да өзіне ұқсатып алатынын жүйелi түрде таңбаламағанына қарап, көне түркі жазуын диалектiлiк ерекшелiктердi де, фонетикалық алмасуды да таңбалап отырған фонетикалық жазу болды ма деген ойға қаламыз.
90-жылдардың ортасында В.Г.Гузев В.Томсеннің екiойлы болғанына қарап, көне түркі жазуы буын жазуы деген шешiмге келген. Себебi графика түркілердің топ жаңалығы болса, олар дауыстылар үндестiгiн беру керек едi, ал басқа елдің графикасынан алынды десек, й-дің жуан-жіңішке варианты (комбинаторлық түрі) таңбаланып тұр дей отырып, дауыссыз таңбасы дауысты-дауыссыз тiркесiн бередi. Оған себеп к фонемасының [ак], [әкек], [окук], [өкүк], [ук] деген буындарды таңбалайтыны дейдi. Және қосар әріптердің ант, алт, арт сөздерiн беретiнiн айтты [16, 64 б.]. Ғалымдар көне түркі жазуын әріп, не буын арқылы оқуға келмейтiнiн, сөздi тұтас отырып, мазмұны арқылы түркі үндесімiне салып оқу керектiгiн айтады [13, 43 б.]. Және көп жағдайда дауыстыларды белгiлеу хабарды таңбалаушы мен оны дыбыстық тілге кодтаушы екi жақтың аялық бiлiмi бiр деңгейде, ситуация туралы екi жақ та хабардар болуына байланысты болған [17, 30 б.]. Әрi адресат түркі диалектiсiнің көптiгiнен дауыстылардың жергiлiктi ерекшелiкке байланысты түрленiмiн осы тәсілмен шешкен деймiз. Осы орайда академик Ә. Қайдардың мына сөзi еске түседi: "Сол кездегi мемлекет құрамында болған тайпалардың (түркі, қарлұқ, түргеш, қырғыз, оғұз, тардұш, татабы, шұп, кенгерес, соғды, тоғуз-оғуз, онок) тiлi өзгермей, бiр орында тұрмауы, әр кезде ру-тайпа аймағында жазылған бұл ескерткiштер тiлiн алып қарасақ, ол өзi бiр тұтас болып, қалыптаса қоймаған түркі ұлыстары мен тайпа бiрлестiктерiнің өзара айырмашылығы бар тiл едi, жергiлiктi ерекшелiктер сақталған тiл едi, аударған ғалымның өз тұсынан қосып алғандары да аз емес еді' [16, 27 б.].
Сөйтіп, көне түркі жазуы көне түркі тiлдерiнің фонетикалық және фонологиялық белгiлерiн анықтап алуға мүмкіндiк бередi.
Орхон-Енисей, Талас ескерткiштерi дауысты таңбаларының а, е (э), ә графемасында ғана әріп варианты көп болған, ал ы, о, ө графемалары бiр таңбалы болып келедi. Бұдан негiзгi инвариант дауыстының (а) вариант, вариациялары (э, е, ә, әе, i) басқа дауыстыларға қарағанда артық болғанын графика арқылы да көруге болады деп ойлаймыз. Көне түркі жазуында әсіресе ж, к фонемаларының жуан-жіңішке, ерiндiк-езулiк реңктерiн таңбалаған: [к], [к°], [к], [к°] [10, 20 б.]. Бұндай графика әсіресе Енисей, Талас ескерткiштерiне тән болып келедi.
Сонымен, көне түркі жазуы тiл үндестiгiне табан тiреген, тарихи қалыптасуы жағынан кеш пайда болған [11] ерiн үндестiгiн таңбалауды мақсат тұтпаған графика болып табылады. Үндесім заңы дауыссыздардың тембрлiк әуенiне негiзделген (Крамски, М.Маллова, В.Томсен, А.М.Щербак), ал дауыстылар үндесімi -- осы арқылы шыққан екiншiлiк заң деймiз. Алғашқы әліпби түзушiлер санасында дауыссыз дыбыс қазіргi түсiнiктен өзгеше, ерiн, езу, тiл мүшелерiне сай тембрлiк әуен қоса ассоциацияланып отырған дыбыс типi болғанын айтқымыз келедi. Тiлдің даму барысында жуан-жіңішке, езулiк-ерiндiк әуен қысқа айтылатын сына дыбыс тыңдаушы санасына қабылдана бастайды. Сына дауысты таңбсы әсіресе дауыссыз бен үнділер арасына салынған. Кыстырынды дауыстылардың бүкіл руникалық жазбаларға тән екенiн айтады Ә.А.Мақаев [18, 57 б.]. Алғашында дауыссыздың тембрiне ғана үйлескен, фонемалық жүктемесi жоқ дыбыс кейiн дифференциацияланған. Оған Енисей, Талас жазуларында сирек таңбаланған дауыстылардың Орхон жазуында тұрақты бейнеленуi дәлел, дауыстылардың графикалық бейнесi арқылы көне түркі тіліндегі инвариант дауыстыны да, сына дауысты және одан өрбіген дауыстыдардың вариант, вариацияларын жобалауға болады.
Ендi консонанттар жүйесiнің графемалары және графикасы туралы қысқаша тоқталып өтемiз. Көне түркі жазуында б, ғ, д, й, к, л, н, р, с, т 10 дауыссызы 20-дан астам әріппен 20 сингармофонеманы таңбалайды. Оның iшiнде 3-тен артық әрпі бар дыбыстар б, ғ, д, к, к фонемалары болып табылады. Қ мен к-нің жуан ерiндiк және жіңішке ерiндiк таңбасы бар [7, 37 б.], б, д графемалары кейде [t`], [n'] дыбыстарын да таңбалайды [19, 122 б.]. Ал з, м, ң, п, ч, щ дыбыстарының бiрмәндi таңбамен берiлуiн ғалымдар олардың кеш пайда болған туынды дыбыс болуымен байланыстырады [10]. Құрамында осы дыбыстар бар сөздердің жуан-жіңішкелiгi айырылуы мүмкін емес, мысалы мңа деген [маңа], [меңе] болып оқыла алады. Ал кей сөздерде iргелес дыбыс таңбасы арқылы ажыратып алуға болады. Жалпы бiрмәндi деген [м], [ш] дыбыстарының 6-ға дейiн әріп-вариациясы болған. Дыбыстың топ, туынды, кiрме екенiн оның сөз шенiнде кездесу, жуан-жіңішке дауыстымен тiркесе алу қабiлетi арқылы анықтасақ, ч, ш графемаларының да бірмәнді болуы ойландырады. Олай болса, сөз болып отырған дыбыстар неге сингармографемалық жұп құрамаған деген сауалдың басын ашық қалдырамыз. Консононттарға қатысты тағы бiр айта кететiн нәрсе - с, ш, н инварианттарының жіңішке таңбалары үндесім заңдылығынан уәжсiз ауытқитыны. Мысалы, [с`быг] -- сәбыг, [с`мды] -- сімады, [улус'] -- уліс, [тыс`ы] -- атысi, [шс' ыз] -- ашсіз, [йорс `ар] -- иорысәр, [сбын'] -- сабiн, [ғын'] -- ағiн т.б. Бұл с, ш фонемаларының инварианты тiл алды болып айтылатынынан хабар берсе керек. Қазiргi дыбыстық жүйемiзде де ш, ж фонемаларының орыс тiлiндегi ш, ж фонемасынан айырмасы -- өзінен кейiнгi дауыстыны жіңішкертетiнi.
Бүгінгi қазақ тiлiнде сөз аяғында айтылмайтын [б], [д], [ғ] дыбыстары көне түркі жазуында таңбаланған. Жалпы, көне түркі жазуы р, b, m, t, d, č, š, s z, n, i, j, k, g, l, q, q 18 фонемасының č (ч)-дан басқасы қазіргi қазақ тiлiнің фонетикалық жүйесiыде бар және бiр-бiр графемага сәйкес келедi. [ни] дыбысын беретiн жіңішке мурын жолды әріп қазіргi түркі тiлдерiнде жоқ. Ал нт, нч, лт дыбыс тiркесiн беретiн графемалар тiлдің көне дәуірiндегi ерекшелiктi, яғни елiктеуiштер соңында жиi кездесетiн дыбыс тiркесiн бiр таңбамен берген деймiз.
Жалпы, көне түркі жазуындағы вокализмдер жүйесiнің таңбалану ерекшелiгi жазудың о бастағы мнемоникалық тәсiлге иек сүйейтiнiнен шыққан. Ұғымды таңбалауды жетiлдiру редукция арқылы жүредi, ал редукция таңбаның iшкi мазмұны мен сырткы тұрпатын құрайды. Сонда алғаш суретi салынған үлкен мәтін (сурет жазу) артық информацияларды редукциялап, керектi заның аты мен санын еске сақтау үшін шарпы бiр таңбаларды қалдырады (идеографиялық жазу), кейiн ребустық жазу шығады (логограмма). Жазудың белгiлi бiр адресантқа ғана бағытталғаны ондағы көмекшi сөздер мен сөйлемдердің таңбаланбауына әкеледi. Сөйтіп, жазу бағытталған адресанттың аялық бiлiмiне, оқиғамен хабардарлығына сүйенiп, мнемоникалық тәсiлдi қолданады. Онда грамматикалық формалар ғана редукцияланбай, әріп болмаса да, дыбысты қалпына келтiрiп оқитын әдiс қолданылады. Дыбыстық тілдi жақсы бiлетiн адресант ондағы фонемаларды "реконструкциялап" дыбыс варианттарына кодтайды. Жазба тілдің абстрактi таңбасы -- графема мазмұн межесiн инвариант, вариант немесе О - нөлдiк әріп арқылы таңбалай алатынын, ал оны ауызша тілдің абстрактi бейнесi фонеманың мазмұн межесi (дыбыс) мен тұрпат межесi (графема) арқылы қалпына келтiредi. Сонда көне түркі жазуындағы ашық, қысаң езулiктердің таңбаланбауын жазу экономиясын жетiк бiлген, таңба теориясын меңгерген, жазу прагматикасын ойлаған халықтың мәдени құндылығы деп танимыз.
Араб жазуының түркі тілдерінде қолданылуы, негізінен, ІХ-ХІ ғасырлардан басталады. Мұндай түркі тілдес ескерткіштердің қазірде мәлім болған тұңғыш нұсқасының бірі - Құдатғу біліг (1069 жыл) дастаны. Бұл дастанның араб әрпімен жазылған Наманган және Каир қолжазба нұсқалары шамамен ХІІ-ХІІІ ғасырларда көшірілген.Сонымен қатар ХІ ғасырдың мұрасы Диуани луғат ат-түрік еңбегі де, ХІІ-ХІҮ ғасырларға жататын Ақиқат сыйы, Әулие-әмбиелер қиссасы т.б. еңбектер де араб әліппесімен жазылған.
Бұл дәстүр өз жалғасын тауып, ХҮІІ-ХІХ ғасырларда да жазба ескерткіштер араб графикасымен жазылды. Араб графикасына негiзделген қазақ жазуы жүйесiнде 34 таңба болды. Оның 28-i араб әлiпбиiне сәйкес, 4-i парсы әліпбиiнен алынған, 1 -түркі, 1 таңба ауған жазуының әрпі болып табылды. Қазақ тiлiндегi дауысты дыбыстар жүйесi араб жазуында таңбамен берiлдi. Ол фонемалардың ашық, қысаң, дифтонг белгiлерiне қарап топтастырылды: ا а, ә, е, ы; ی й, ы, i, е; و о, у, ө, ұ, ү.
Араб графикасындағы е фонемасының ашық-қысаңдығы айырылмағандықтан екi әріппен де берiлдi. Сонда а, ә, е фонемалары бiр графемаға ұйымдасқанмен төрт түрлі позициялық әріп-вариантта қолданылды. Оларды графема-әріп қатынасында көрсетсек, мысалы, фонема: 1 графема; 1 графема: 4 әріп болады [20, 88 б.). Г.Мамырбекованың зерттеуi бойынша, дауыстылардың өзіндік таңбаланатын жүйесi болған. Сөз басында е фонемасы мiндеттi түрде иа-мен берiлген, ал сөз ортасы мен аяғында а, 0-лермен бiрге һа арқылы таңбаланған. Бiздің ойымызша, мұндағы сөз басындағы е-нің дифтонг реңкi жазуда ескерiлген. Ал сөз ортасы мен аяғында ашық езулiктердің позициялық реңкi нейтрализацияланып берiлген деймiз. Дауысты дыбыстардың бiр инвариант таңбасының (харакат) қойылмай кету ерекшелiгi жазудың кодтық қасиетiн бiлдiрдi.
Қазақ жазуында дыбыстық мәнi бар әріпке мадда белгiсiн қойып, дыбыстық мәнi жоқ әріпке мадда белгiсiнің қойылмауын қысқа дауыстылардың харакаттармен, созылыңқы дауыстылардың мадда белгiсiмен белгiлену тәртібiне сәйкес келдi.
Араб жазуында мәтін әріп не буын арқылы емес, сөздi тұтас көре отырып, мағынасына қарай дауыстыларды калпына келтiрiп оқитын логикалық әдіске негiзделдi. С ондыңтан алғашқы буындағы дауыстылардың редукциялануын, әсіресе қысаң езулiктердің фонемалық мәнге ие болмағанда таңбаланбауы тұрақты нормаға айналды [21, 119 б.].
Сөйтіп, дауыстылар жүйесiнің графема-фонема қатынасы: 3:9 болып шықты. Жазу бiр буынды сөздердің мағынасын ажыратуда қиындық тудырғаны рас. Мысалы, ор, өр, ұр, үр сипатты түбірлер бiрдей жазылды.
Жалпы араб графикасына негізделген қазақ жазуында араб графикасының дәстүрін, сипатын сақтаған, яғни араб тiлiнің графикасы түпнұсқа қалпында жүйесi бөлек қазақ тiлiнің жазба тілінде пайдаланылды. Сонда араб графикасына негізделген қазақ жазуы өзіндік жүйесi мен деңгейi болған, ауызшы тілден өзгеше, оған параллель жатқан жүйе болды. Н.Уәли айтқандай, халықтық тiлден едәуiр айырмашылығы бар кiтаби тiлдің тұрпат межесiн белгiлеген графикалық жүйе болды [22, 269 б.]. Ал дауыссыздар жүйесiн белгiлейтiн әріп таңбалары 20 болды. Мұндағы 3 әріп шеттен енген сөздердi таңбалады: х, ф, ч: хазрет, хабар, хош [23, 53 б.]. Араб жазуының демократиялана бастаған жәлил жазу жүйесiнде, мысалы, Түркістан уәләяты газетiнде бұл қатардың кейбiреуi қ әрпіне көше бастайды: қабар, қан [23, 53 б.]. В - у мен, ц - тс пен берілдi. Сөз мағынасы дауыссыздардың жуан-жіңішке вариантымен айрылып отырды. ң -- нк әріп тiркесiмен берiлдi. [п], [ғ], [ч] дыбыстарының таңбасы парсы әліпбиiнен алынды.
Г.Мамырбекованың зерттеуi бойынша, п фонемасының сөз басында парсылық пе-мен, сөз аяғында арабша ба-мен сөз ортасында бiрде ба, бiрде пе-мен берiлу [20] жүйесi қатаң. Бұдан сөз аяғы қатаң [п]-мен аяқталмайды дегендi бiлуге болады. Сондай-ақ б фонемасының сөз ортасында ба-мен, бiрге ве-мен де берiлуiн интервокал позициядағы бәсаң б вариациясын бiлдiруi деп түсiнуге болады.
Жалпы араб әліпбиiнiң түпнұсқасында болмаған п дыбысының әрпі өзге әліпбиден (парсы) алынса да, толық өз функциясында жұмсала алмаған деймiз.
Араб әліпбиiнде г фонемасының да таңбасы болмағандықтан кейде орнына ғ әрпі пайдаланылған. Сол себептi басқа тiлден енген сөздердегi г-к әрпімен таңбаланып отырған дейдi проф. Б.Әбiлқасымов: акроном, дәркер)'4 емке, крек [23, 536.]. Ч әрпі өзге графикадан алынғандықтан щ графемасынан дифференциацияланбай, екi әріп таңбалары бiрiнің орнына бiрi қолданыла берген, ч әрпі қатаңмен iргелес келгенде де, дауысты, үндімен iргелес келгенде де таңбаланған кездерi аз емес: айтчы, елчi. Орыс тiлiндегi в фонемасы 3 түрлі дыбысталуына сай, бiресе у мысалы, бiресе б таңбасымен (чинобник, бистафка), бiресе ф әрпімен берiлдi (Жапаноф, Ибаноф).
Араб жазуының емлесiндегi бiр ерекшелiк ерiн үндестігiнің басым берiлуi, тiптi қосымшаларда да таңбалануы болды. Мысалы, болұс, мүйүз, тұрғұн, ұзұнлқ, үстүнен [23, 466.]. Яғни, ерiн үндесімi позициялық өзгерiстi бейнелеген фонетикалық принциптен де шықты, сонымен бiрге оғыз-қарлұқ архаикалық элементiнің де дәстүрін сақтады, мысалы: оқұт, бірақ барұб, келүб.
Проф. Р.Сыздық К. Жалайырдың еңбегiнде лабиалды үндесім тұрақты таңбаланбайтынын, ал қосымшалардың ерiндiк варианты мүлде кездеспейтiнiн айтады [21, 1196.].
Бұл тенденцияны орта түркі шагатай тiлiнің орфографиялық нормасынан қазақ тiлiнің өз емле нормасы бөлінiп шыға бастағаны деп түсiндiруге болады.
Қосымшалардың түбірге үйлесiмсiз бірыңғай вариантпен жазылуын Г.Мамырбекова инвариант-вариант принципi бойынша ұяң нұсқасы инвариант болып табылған да, ауызша тілде үйлесiм варианттарымен дыбысталғаны деп көрсетедi [20].
Жалпы, мұнда қосымшалардың мазмұн межесi (мысалы, көптiк жалғауының қазақ ауызша тілінде 9 варианты бар) бiр тұрпат межесiне сай келген қосымшаның таңбалық сипатын көруге болады: лар, лер, дар, дер лар.
Сөз болып отырған жазу емлесi морфологиялық ұстанымға негiзделдi. Дегенмен, ерiн үндестiгiнің позициялық түрленiмiнің таңбалануы, орнына, халқыңыз, көңлүме сияқты сөздерде қысаң езулiктердің айтылуы бойынша түсiрiлiп жазылуы, интервокал позициядағы қ фонемасының х әрпімен (йахшы, йарылханыб, ахыры, ахшар) берiлуi, қ, ғ әріптерiнің жуан дауыстылармен iргелес жазылуы [21, 1196.] араб жазу дәстүрінен қазақ тiлiнің өзiне тән жазу жүйесi түзілiп келе жатқанынан хабар бердi.
Бiздің ойымызша, араб графикасына негізделген қазақ жазуындағы қосымшалардың инвариант принципiмен (Г.Мамырбекованың анықтауы) таңбалануы, қысаң дауыстыдардың таңбалануы, жазу теориясына, жазу экономикасына сай, болашақтағы жазу дәстүрі үшін ескерудi қажет ететiн орфограммалар болуы тиiс.
Сонымен бұл бөлімде бiз араб графикасына негізделген қазақ жазуының жалпы сипаты мен маңызын көрсетіп, орфографиясының кейбiр ерекшелiктерiне пiкiрiмiздi бiлдiрдік. Себебі араб графикасына негізделген қазақ жазуы қазақ жазуының тарихында елеулі орын алатын кезеңді қамтиды.
Араб графикасының қазақ тiлiнің дыбыстық жүйесiн берудегi қолайсыздығы, омографтардың көбейiп кетуiнен мәтін мағынасын түсiну қиындығы жазудың демократиялануына кедергi келтiрдi. Бірақ генетикалық жағынан туыс емес тiлдің жазу жүйесiн жазу дәстүріне енгiзу қиындығынан ол дәстүрден бас тарту қиындығы басым болды. Сондықтан А.Байтұрсынұлы қазақ халқы үшін жазуды жөндеудің бiр ғана жолын көрдi, ол графиканы өзгертпей, әлiпбидi жетiлдiру жағы болғаны белгiлi. Бұл қазақ жұртының өзге елдің саясатына мойынсынбай, өз тiлiнің төл жазуын ойлап тапқанмен бiрдей болды. А.Байтұрсынұлы әліпбиiнің түзілiп, ұсынылғанынан бастап, қолданыста қолдау тапқанына дейiн үлкен күш, табанды бәсекелестiк қажет болды. әліпбидің iшкi құрылымы бәсекелестiкке төтеп бере алатындай жағдайда болса да, бiрiншiден, жалпы араб графикасынан бас тартуды ұсынғандар қатары көп болды, екiншiден, "сол кезеңдегi Ресей үкiметi саясатының есебiнен орыс жазуына көшу бағыты шығып қалып едi. 1876 жылы қазақ жазуын орыс графикасына көшіру туралы мәселе үкіметтің ресми саясаты дәрежесiнде мықтап қолға алынады" [24, 66.].
Орыс графикасына негiзделген ең алғашқы қазақ әліпбиi жобасын Н.И.Ильминский жасады. Н.И. Ильминский әліпбиiндегi қазақ тiлiнің өзiне тән дыбыс дауыстылардың таңбалары мынадай болды: ǎ - ә, ǒ - ө, у - ү, i - і, - ы - ы, н - ң, к - қ, г - ғ. Сөйтіп, зерттеушi он шақты қосымша белгi алғанымен, орыс әліпбиiндегi е, в, и, ф, ц, х, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я таңбаларын (қазақ тiлi дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбаларын) қолданбады. Н.И.Ильминскийдің бұл жазуына кезiнде В.В.Григорьев тарапынан арнайы сын айтылған едi. Онда В.В.Григорьев араб жазуы сiз ойлағандай қазақ жазуына келмейдi емес дейдi: "Но справедливость прежде всего, даже и в отношении к арабской азбуке: зачем обижать ее, а вы, я нахожу, обидели ее, унизив паче меры". Ғалым басқа әліпбидi алған соң оны не өзгерiссiз қабылдау керек, не сол әліпби таңбаларының шегiнде ғана пайдалану керек деген.
В.В.Григорьев қазақ тiлiнің консонантизм жүйесiне араб графикасының 19 әрпі жеткен едi, ал сөз болып отырған әліпбиде 3 әріптi (к, ғ, ң) қолдан жасайды, 2 әріптi (w, j) латыннан алады дейдi. "Находите вы еще в киргизском языке особое тонкое а которое изображаете через ǎ. Я полагаю что ваше а по тождественности своей с тонким глухим е, можеть быть безо всякого неудобство изображаемо буквою э" [25, с. 165] деп қате пiкiр түйедi. Автор к әрпімен қ, к фонемаларын, г әрпімен ғ, һ, г фонемаларын белгiлеу керек, себебi бұлармен iргелес келген дауысты таңбасы жуан-жіңішке оқылуын айырып тұрады, жүген, кереге, қаймақ, қол сөздерiн басқаша оқу мүмкін емес дедi. Ң фонемасын нг немесе н деп бергендi дұрыс көреді және й әрпі тұрғанда латыннан j таңбасын алып қажетi жоқ екенiн, сондай-ақ [иа] тiркесiн я, [йе]-е, [иы-йы, [йi] (ий), [йо]-йо деп берудi, сөйтіп я, ю, ъ әріптерiн орыс сөздерiн оқығанда оңай болу үшін, және әріп үнемдеу үшін қалдыруды ұсынады. Автор е дыбысын негiзгi реңкi [jе] деп табады.
Оқымысты тарапынан осындай сынға ұшырағанмен Н.Ильминскийдің орыс графикасымен берген қазақ әліпбиiнің қазақ тiлi дыбыстар жүйесiн белгiлеуде бiрнеше артықшылығы бар. Ғалым түзген графикада е графемасы сөз басындағы дифтонг реңкiн [jе], жіңішке [й] дыбысын және жуан [е]-нi таңбалайды. Және I-буындағы ерiндiктен кейiн [ө]-нi бiлдiредi: [тŷсцр]. Н.Ильминский ә әрпі (д) тек араб, парсы және Бөке, өтеке сияқты төл сөздерде қолданылатынын айта келiп, тiлде жіңішкеру бағытының күшейгенiн ескертедi. Ғалым а, о, ұ- дан кейiн ә, е, і келсе, алдыңғылары велярланады дейдi: [сцjерде], [сцiдеiдi], [бяiтйдi]. Сондай-ақ й дыбысының да сөздi жіңішкертетiн қасиетiн көрсетедi: бяjум, бiiдаi, бяiда, оiлдды, баiліқ.
Сонда автор әліпбиiндегi дауыстылардың әріп-дыбыс қатынасы төмендегiдей: а [а] [ә], е [э] бер, [й] неге, [ө] төсек, [jе] егер; о [о], [уо], [ө] сөйледi; ы [ы], [i]; у [ұ], [ү]; а [ә], i [i], о [ө].
Ал дауыссыздар таңбасы мынадай болды: п, б, м, w (у), т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, з (й), қ (к), ғ (г), к, г, нь (ң). Н.И. Ильминский қ, ғ дауыссызы басқа дауыссыздарға қарағанда ерекшеленетiндiктен жеке-жеке әріп арнадық дейдi, сондай-ақ ж, ш фонемалары жіңішке тiлалды ғана болып айтылатынын ескертедi. Сонымен бiрге ғалым ЖТ-де мынадай морфонологиялық алмасулардың таңбаланатынын көрсетедi: б-у (табыб-тауыб ), м-н (Махамбет, Үмбет), н-д (кiмдi), д-н жене о (кiмнен; мен(д)ен-менен). Ал сөз басындағы л, р ерiптерiнiц алдына әнтек естiлсе де ы, i қысаңдарын жазу дұрыстығын оларға күшейткiш буын лап-лас, рап-рас деп емес, ып-рас, ып-лас болып жалғанатынына негiздейдi.
В.В.Радлов та езiнiц 1870 жылы жарық көрген История народной литературы тюркских племен Южной Сибири и джунгарии" деген хрестоматиялық материалдарын орыс графикасымен жазганы мәлiм. Мұнда байқалатын өзгелешiк [и] дыбысы бiрде i, бiрде белгiсiмен, г-ны таңбасымен, [дж] дыбыс тiркесiн - п ерпiмен және л фонемасын латын графикасындағы і-мен берiлуi болып табылады.
Б.Әбiлқасымов архив деректерi Н.И.Ильминский мен В.В.Радловтың қазақ тiлiне икемдеп жасаған әліпбилерi Ресей университетi оқымыстылары тарапынан қолдау көрмегенiн, орыс алфавитi өзгертусiз қолдануы керек деген ұсыныстар басым болғанын көрсеттi дейдi. Оған мына дәлелдер келтiрiлген дейдi автор: 1) тiлдің барлық оттенкiсiн бере алатын дүние жүзiнде бiр де бiр жетiлген алфавит жоқ, бiрақ одан тiлге келген қиындық байқалмайды; 2) араб әліппесi түркi халықтарының дытбыстық құрылысына үйлеспесе де, осы алфавитпен олар осы кезге дейiн пайдаланып келдi; 3) европа тiлдерi үшiн пайдалануға толық икемдi орыс әліппесi араб алфавитiне карағанда, осы күйiнде де қазақ тiлiне әбден жарайды [26, 27 б.].
Бiрақ В.В.Радловтың Қазан университетi жанындағы археология, тарих этнография когамының мәжiлiсiнде жасаған баяндамасынан кейiн орыс алфавитiн сол қалпында түркi жұртының жазуына қолдануға болмайды деген пiкiр қалыптасқанын көремiз [26, 28 б.].
Ы.Алтынсаринның "Қырғыз хрестоматиясының" 2-басылымында орыс алфавитiнiң және латын графикасының мынадай таңбалары пайдаланылған: д ә, я ү, у ө, н ң, к қ, у ұ, и i жене (iй), г ғ, i i, ү ұ, уу үу [27]. Мұндағы г-ғ, г, к қ, к таңбалары төрт дыбысты берсе, керiсiнше ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.