Бас-киім атауларының лингвокогнитивтік сипаты
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Ержигитова А.Ж.
Бас-киім атауларының лингвокогнитивтік сипаты
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500- Филология мамандығы бойынша
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
Қорғауға жіберілді
Хаттама №___ _________ 2019.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор____________Т.Н. Ермекова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бас-киім атауларының лингвокогнитивтік сипаты
5В020500-Филология мамандығы бойынша
Орындаған: 4-курс А.Ж. Ержигитова
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Г.А. Ескермесова
Алматы, 2019
Реферат
Жұмыстың көлемі - 83 бет
Пайдаланылған әдебиеттер - 29
Тірек сөздер - лингвомәдениет, этнолингвистика, этимология
Мақсаты. Бас киім ұғымының қазақ халқының қоғамдық өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын сипаттайтын тілдік деректерді лингвомәдени бағытта айқындау.
Міндеттер:
- бас киім ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. бас киім ұғымының бейнесін сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- бас киім ұғымына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- бас киім ұғымына қатысты онимдердің этномәдени сипатын түсіндіру;
- бас киім ұғымына қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік
деңгейін динамикалық жүйе ретінде көрсету.
Қолданылатын әдістер: Зерттеу мәселесіне қатысты ұғымын айқындау үшін семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылды.
Нәтиже: Зеттеу нәтижесінде бас киім ұғымы мәнінің ұлттық танымға сәйкес тілдік бейнесіне талдау жасалынып, фразеологизмдер, жұмбақтар, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, ұлттық стереотиптер анықталды және олар лексика-семантикалық топтарға жіктелінді.
Практикада қолданылуы: Зерттеу нәтижелерін Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану пәндерін оқытуда қолдануға болады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 КИІМ АТАУЛАРЫ - ҰЛТТЫҚ ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТ БАЙЛАНЫСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ
0.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ұлттық киім атаулары - лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың ортақ нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Киім және бас киімдер, оның лексика-семантикалық топтары ... ... .25
1.4 Ерлердің бас киім атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.5 Жауынгерлік бас киім атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
1.6 Әйелдердің бас киім атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2 БАС КИІМГЕ ҚАТЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРДЫҢ ЛИНГВОТАНЫМДЫҚ МӘНІ
2.1 Тымаққа қатысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Әйел адамдардың бас киіміне қатысты ырымдар мен тыйымдар...57
2.3 Бас киім атауларының этимологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
Еліміздің ежелден армандап келген егемендікке қол жеткізуі, ұмыт бола бастаған ұлттық дәстүріміз, мәдениетіміз бен тіліміздің жанданып дамуына жол ашты. Ұзақ дәуірлер бойы қалыптасып, бүгінгі күнге дейін желісін үзбеген тіл, мәдениет, дәстүр - халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы, оның сарқылмас байлығы. Өткеннің парқын танымай тұрып, бүгін мен болашақты дұрыс болжауға болмайды. Сондықтан халқымыздың ғасырлар бойы қалыптастырған бай мәдениетін, оның ішінде тілін, салт-дәстүрін жинақтап жанғырту, өмірімізге қайта енгізу - өзге емес, өзіміз, ұрпақ тәрбиесі үшін маңызы бар игілікті іс-шара болмақ.
Тіл - қарым-қатынас құралы ғана емес, халықтың мәдениетін, дүниетанымын, болмысын танып, келер ұрпақты қалыптастыруда да шешуші рөл атқаратын құрал. Бүгінгі таңда халықтың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы ретінде тілді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, дәстүр мен даналықты сақтап, берік тұтуында. Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін тіл білімінің саласы. Жұмыста қазақты салт-дәстүріне байланысты қалыптасқан тілдік бірліктердің лингвомәдени мәнін ашылады.
Жұмыстың өзектілігі.
Қазіргі уақытта тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері дәстүрлі лингвистикамен қатар когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, социолингвистика, этнолингвистика сияқты бірнеше ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып отыр. Мұның өзі жұмбағы көп, құпиясы мол тілдің табиғатына терең бойлауға жол ашады. Тіл біліміндегі антропоцентристік бағыт бойынша, тіл - қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар мәдениетті танытушы ерен бір әлем. Сондықтан соңғы жылдары тіл мен мәдениеттің байланысы лингвомәдениеттану ұстанымдары негізінде зерттеле бастады.
Жұмыстың нысаны. Қазақ халқының танымындағы бас киім ұғымына қатысты атаулар, оның қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. дәлелдейтін деректер.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бас киім ұғымының қазақ халқының қоғамдық өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын сипаттайтын тілдік деректерді лингвомәдени бағытта айқындау, бас киім ұғымының лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- бас киім ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. бас киім ұғымының бейнесін сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- бас киім ұғымына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- бас киім ұғымына қатысты онимдердің этномәдени сипатын түсіндіру;
- бас киім ұғымына қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік
деңгейін динамикалық жүйе ретінде көрсету.
Жұмыстың негізгі нәтижелері:
Жұмысты орындау барысында мынадай нәтижелерге қол жеткізілді.
- бас киім ұғымы мәнінің ұлттық танымға сәйкес тілдік бейнесіне семантикалық, концептуалдық, этнолингвистикалық, психолингвистикалық талдау жасалынды;
- бас киім ұғымы аясына кіретін сөздер, көркем және прецеденттік мәтіндер, фразеологизмдер, жұмбақтар, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халқына тән дүниенің тілдік бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы бас киім ұғымы туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер анықталды;
- бас киім ұғымына қатысты атаулар жинақталып, олар лексика-семантикалық топтарға (төл және кірме атауларға) жіктелінеді;
- бас киім атауларына қатысты теңеулер анықталып, олар адамның мінез-құлқын, көңіл-күйін бейнелеуде белсенді түрде қолданылатындығы дәйектелді;
- бас киім ұғымына қатысты атаулардың уәждемелік сипаты анықталады;
- бас киім ұғымына қатысты фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер сараланып, олардың дүниетанымдық сипаты көрсетілді.
Жұмыстың әдістері. Сипаттама, семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылынады.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, әр бөлімнен, әр бөлімнен құрайтын тараушалардан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілді.
І ТАРАУ. КИІМ АТАУЛАРЫ - ҰЛТТЫҚ ТІЛ МЕНМӘДЕНИЕТ БАЙЛАНЫСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ
1. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
Тіл, мәдениет, этностың арақатынасы мен байланысы туралы мәселе философия мен социологиядан бастап, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану сияқты бірнеше ғылымдардың көмегімен шешілетін мәселе. Осылардың ішіндегі лингвомәдениеттану этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика, лингвоөлкетанумен қатар мәдениеттану, этнография сынды лингвистикалық емес ғылымдармен де тығыз байланысты. Егер мәдениеттану адамның болмысын табиғат пен қоғамға, тарих пен өнерге, әлеуметтік-мәдени тұрмысының басқа да салаларына қатысты зерттесе, тіл білімі әлемнің тілдік бейнесінің менталды моделі ретінде тілде бекітіліп көріністенген дүниетанымды қарастырады. Ал лингвомәдениеттану өзара байланыс пен диалогта болатын тіл мен мәдениетті өзінің пәні етеді. Мысалы, этникалық тілдік ойлаудың сұрақтары - бұл лингвистикалық философияның зерттейтін нысаны; қарым-қатынастың топтық немесе әлеуметтік, этникалық ерекшеліктерін тілдік аспектіде психолингвистика зерттейді. Жалпы қазіргі замандағы ғылым дамуының өзіндік ерекшелігі күн өткен сайын пәнаралық ғылыми бағыттардың өсіп келе жатқандығынан байқалады. Тіл - көп қырлы құбылыс, сондықтан оны әр түрлі ғылым әр қырынан қарастыруы әбден орынды.
Лингвомәдениеттану термині соңғы онжылдықта В.Н. Телия басқарған фразеологиялық мектептің ізденістері мен Ю.С. Степанов, А.Д. Артюнова, В.В. Воробьев, В. Шаклейн, В.А. Маслова т.б. ғалымдардың зерттеулері негізінде пайда болды. Лингвомәдениеттану Америка мен Ресейдегі сияқты, кейінгі кезде Қазақстанда да қолға алына бастады. Пән ретінде жаңадан қалыптасып жатқанымен, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұбанов, еңбектерінен бастап, І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, А. Жылқыбаева, Қ. Рысбергенова, Р. Шойбеков т.б. ғалымдардың этнолингвистикалық сипаттағы еңбектерін атап өтуге болады. Профессор Қ. Жұбановтың тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуіріндегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде беріледі деуі, сөйтіп, тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетініне сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі. Кейінгі жылдары жарық көрген еңбектердің дені этнолингвистикалық бағытта болғанымен, ондағы кейбір деректердің талдануын лингвомәдениеттанулық зерттеулердің алғашқы нышандары деп санаймыз. Сондай-ақ таза лингвомәдениеттану шеңберінде жүргізілген зерттеулер де тілімізде аз емес. Мысалы, Ш.М. Елемесова, Г.Ж. Снасапова, А. Алдашева, Г. Смағұловалардың еңбектері таза лингвомәдениеттанулық аспектіде қарастырылған.
Академик Ә. Қайдардың ана тіліміздің бай қоры - ұлттық болмыс-бітімді танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ этнолингвистикасының негізін салды. Ол этнолингвистикаға этностың (ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген [1]. Ә. Қайдар негізін қалаған этнолингвистикалық мектеп тіліміздегі фразеологизмдердің этнолингвисти-калық астарын ашуды басты бағыт ретінде ұстанды.
Ғалым М.М. Копыленко да этнолингвистикаға өзіндік үлес қосты. Ол этнолингвистиканың қазақ тілі мен жалпы түркі тілдеріне қатысты теориялық негізін, басты ұстанымдары мен зерттеу нысанын айқындап берді [2].
Этнолингвистикалық бағыттағы Ж. Манкееваның ғылыми еңбегі қазіргі лингвомәдениеттану ізденістерімен ұштасады. Бұл еңбек қазақ тілінің мәдени лексикасын зерттеуде өзіндік тереңдігімен дараланады. Қазақ мәдениетімен, этнографиясымен тікелей байланысты тілдік белгілердің ішкі формасын ашу тілде көрініс тапқан қоршаған объективті дүние суретінің ұлттық реңкін қайта жаңғыртуды мақсат етеді [3].
Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттанудың тоғысуында пайда болған және тілде бекітіліп бейнеленген халық мәдениетінің көрінісін зерттейтін ғылым [4, с. 9]. Бұл мәдениеттану мен лингвистиканың уақытша байланысы емес, зерттеу нысаны мен әдістемесі бар, мақсаты мен міндеті айқын пәнаралық ғылым. Ғылымның жеке саласы ретінде лингвомә-дениеттану XX ғасырдың 90-жылдары пайда болды. Лингвомәдениеттану мәдениетті тасымалдау мен сақтау, дамыту, оны туғызушы құрал ретіндегі тілдің іргелі қызметінің бірі қалай пайда болатындығын түсіндіріп, анықтауға мүмкіндік береді.
Лингвомәдениеттану ғылымның жеке саласы ретінде қазіргі лингвистикадағы біраз ұғымдардың пайда болуына себепші болды: лингвокультурема, мәдениет тілі, мәдени мәтін, мәдениет контексі, субмәдениет, лингвомәдени парадигма, мәдениеттің прецеденттік атаулары, мәдениеттің кілт ұғымдары, мәдени универсалии, мәдени дағды, мәдени мұра, мәдени дәстүрлер, мәдени үдеріс, мәдени нормалар және т.б. Ғылымның ұғымдық аппаратына сонымен қатар діл, рәсім, ғұрып, мәдениет аясы, мәдениет түрі, өркениет сияқты т.б. терминдер кіреді. Нақты ұжымдық жұмыстар үшін тілдік бірліктердегі мәдени ақпаратты беретін ең негізгілері: мәдени семалар, мәдени фондар, мәдени концептер және мәдени коннотациялар.
Мәдени семалар - сөзге, семантикалық бірліктер мен белгілерге қарағанда тым ұсақ әрі тым әмбебап.
Мәдени фон - әлеуметтік өмірдің құбылыстарын, тарихи оқиғаларды бейнелейтін номинативті бірліктердің (сөздер мен фразеологизмдер) ерекшеліктері.
Мәдени концептілер - дерексіз ұғымдардың атаулары, сондықтан мәдени ақпараттар мұнда сигнификатқа бекітіледі.
Мәдени мұра - белгілі бір мәдениет үшін маңызы бар мәдени құндылықтардың, ақпараттардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуі;
Мәдени дәстүрлер - әлеуметтік және мәдени мұралардың ең бағалы элементтерінің жиынтығы.
Мәдени үдеріс - мәдени құбылыстар жүйесіне қатысты элементтердің өзара байланысы.
Мәдени кеңістік - белгілі бір мәдениет өкілдерінің санасында мәдениеттің өмір сүру формасы. Мәдени кеңістік когнитивті кеңістікке (индивидуалды және ұжымдық) ұқсайды немесе ол нақты бір ұлттық-мәдени қауымдастықтың барлық өкілдерінің жеке және коллективті кеңістіктерінің жиынтығынан қалыптасады. Мысалы, орыс мәдени кеңістігі, ағылшын мәдени кеңістігі, қазақ мәдени кеңістігі т.б.
Лингвомәдени парадигма - бұл дүниетанымның этникалық, әлеуметтік, тарихи, ғылыми және т.б. детерминалданған категорияларын бейнелейтін барлық тілдік формалар. Лингвомәдени парадигма концептілерді, категориалы сөздерді, мәдениеттің прецеденттік атауларын және т.б. біріктіреді.
Лингвомәдени қауымдастық - тілдік және мәдени дағдылары бірдей адамдардың топтары.
Діл - ділдің ішкі ұйымдасуы мен дифференциясын бейнелейтін категория, ақылдың қоймасы, халық рухының қоймасы; Діл - әртүрлі масштабтағы лингвомәдени қауымдастықтың психо-лингво-интеллектісін көрсетеді. Ғылыми әдебиеттерді талдау нәтижесі көрсеткендей, діл деп социомәдени, тілдік, географиялық т.б. факторларға тәуелді сананың кейбір терең құрылымын түсінеміз. Ұлттық ділдің ерекшеліктері концептуалды емес, қарапайым әлемнің тілдік бейнесі дәрежесінде көрінеді (Ю.Д. Апресян, Е.С. Яковлева, О.А. Корнилов).
Мәдени дәстүр - ғасырлар бойы жинақталған және қоғамда көріністенген әлеуметтік ұжымдық тәжірибені бейнелейтін интегралды құбылыс.
Мәдени қор - білімдер жиынтығы, белгілі бір мәдениеттің өкілі иеленетін әлемдік және ұлттық мәдениет аймағындағы кейбір ой-өрістер. Бірақ бұл жеке тұлғаның меншігі емес, нақты ұлттық мәдениетке кіретін негізі бірліктердің жиынтығы.
Мәдениеттің түрі - ең алғашқы мәдениеттің типін 1922 жылы Ресейден АҚШ-қа жер аударылған орыстың атақты әлеуметтанушы ғалымы Питирим Сорокин ұсынды. Ол өзінің түпнегізінде діни болатын идеационды мәдениетті, идеационды мәдениеттің антиподы - сенсативті мәдениетті (Батыс Еуропа мәдениетінің шыңы болған Қайта өрлеу дәуірінен басталады), аралас типті, яғни бір типтен екінші типке ауысатын аралық форма (бұл антикалық мәдениеттің алтын ғасыры, XII-XIV ғғ. Европалық мәдениет) − идеалистік мәдениетті бөліп көрсетті.
Мәдениет тілі - таңбалық мән, дәлірек айтсақ, бағалық-мәндік формалардың координациясы қалыптасатын және бұрыннан бар немесе қайтадан пайда болатын түсініктер, образдар, ұғымдар және басқа мәндік құрылымдар ұйымдасатын таңбалар жүйесі мен олардың арақатынасы [5, с. 12]. Басқа этникалық мәдениеттерге қатынасында оның тілі этнос мәдениетінің ерекшелігін объективтендіретін және оның басқа этникалық мәдениеттермен өзара әрекеттестігін бейнелейтін вербальды және вербальды емес коммуникацияның барлық таңбалық тәсілдерінің жиынтығы ретінде танылады.
Мәдениеттің қағидалары - идеал тәрізді нәрсе, соған орай тұлға лайықты және лайықты емес деп жіктеледі. Олар халық жүріп өткен тарихи жолдар үдерісінде жасалады, әлеуметтік жадыда сақталып, қағидаларды қалыптастырады.
Мәдени құндылықтар адамның өмірінде әртүрлі қызметтерді атқарады. Аксиологияда құндылықтарды жіктеген, солардың ішінен абсолютті, қоғамдық, тұлғалық құндылықтар айрықшаланады. Адам әлемді танып қана қоймайды, сонымен қатар оны өзінің қажеттілігін өтеудегі маңыздылығы тұрғысынан бағалайды. Құндылықтар жүйесі туралы тілдік ақпарат халықтың әлемді түйсіну ерекшелігін көрсетеді.
Субмәдениет - екінші дәрежелі, бағынышты мәдени жүйе (мысалы, жастар субмәдениеті).
Мәдениеттің негізгі концептілері деп жеке тілдік тұлға үшін, сонымен қатар лингвомәдени қауымдастық үшін экзистенциалды маңызға ие әлем бейнесінің орталық бірліктерін түсінеміз. Мәдениеттің негізгі концептілеріне Ұят, Тағдыр, Бостандық, Заң, Интеллигенция, Отан, Күнә т.б. сияқты абстрактылы атаулар жатады.
Лингвокультурема - лингвистикалық және экстралингвистикалық (ұғымдық және заттық) мазмұнның диалектикалық тұтастығын көрсететін кешенді, аралық деңгейдегі бірлікті білдіру үшін В.В. Воробьев енгізген термин [6, с. 45]. В.В. Воробьевтің ойынша, лингвокультурема тілдік таңбалар формасының, оның мазмұнының және онымен қоса жүретін мәдени мәннің жиынтығы. Лингвокультуреманы түсіну үшін ғалым басты назарды мазмұнның элементі ретінде мағынада болатын терең мәнге аударады.
Мәдени универсалиилер - барлық мәдениеттер үшін ұқсас элементтер (еңбек құралдарын дайындау, мифтер, билер т.б.). Лингвистикада тілдік және концептуалды универсалиилер бар. Орыс ғалымы А. Вежбицкая лексикалық универсалиилер деп атаған бірнеше сөздердің қатарын көрсетеді: мен, сен, зат, адамдар, тән, мынау, бір, екі, барлық, көп, жақсы, жаман және т.б. Концептуалды универсалиилер, нақтырақ айтқанда, олардың маңызды комбинациялары мәдени универсалиилер болып табылады. А. Вежбицкая: бізге бір нәрсені түсіну үшін концептен де ауқымды нәрсе керек: бізге концептінің түйсінген комбинациясы керек, − дейді [7, с. 299] .
Лингвомәдениеттануда прецеденттік атаулар мен мәдениеттің негізгіконцептілерін зерттеуге маңызды орын беріледі. Прецеденттік атаулар дегеніміз - белгілі бір мәдениет өкілдерінің көпшілігіне мәтіндер мен ситуациялар арқылы таныс жеке атаулар. Қазақ мәдениетіндегі прецеденттік атауларға тек қазақ халқына емес, дүниежүзіндегі барлық адамдарға таныс тұлғалардың есімдері жатады. Мысалы, А. Құнанбаев, М. Әуезов, Б. Момышұлы т.б. Аталған ғұламалар жалпыадамзаттық мәдениеттің дамуына өзіндік үлес қосты. Абай Құнанбаевтың, М. Әуезовтің шығармаларымен дүниежүзі халқы таныс, олардың шығармаларынан нәр алып, сусындамаған адам кемде-кем шығар.
Этнос - өзіне тән биологиялық ерекшеліктерімен, шығу тегінің, психологиясының, тілі мен мәдениетінің бірдейлігімен сипатталатын, тарихи қалыптасқан тұрақты биоәлеуметтік қауымдастық. Бірақ лингвомәдениет-танудың ең маңызды, негізгі, базалық терминдері - адам, мәдениет, тілдік тұлға, концепт, әлемнің тілдік бейнесі т.б. жатады. Бұларға алдағы бөлімдерде кеңінен тоқталатын боламыз.
Осы саланы індете зерттеп жүрген В.А. Маслова лингвомәдениет-танудың зерттеу нысанына төмендегілерді жатқызады.
1) Лингвоөлкетану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болғандықтан, линвоөлкетанудың пәні болатын баламасыз лексикалар мен лакуналар (ақтаңдақтар) лингвомәдениеттанудың нысаны болады;
2) Мифологияланған тілдік бірліктер: архетиптер және мифтік тілдік тұлғалар: тілде көрінетін ырымдар мен салт-дәстүрлер, аңыздар, әдет-ғұрып, наным-сенімдерді білдіретін сөздер;
3) Тілдің паремиологиялық қоры;
4) Тілдің фразеологиялық қоры;
5) Эталондар, стереотиптер, символдар;
6) Метафоралар мен тілдің бейнелері;
7) Тілдің стилистикалық қатпарлары;
8) Сөйлеу әрекеті;
9) Сөйлеу этикетінің салалары [8, 37];
Әрине, бұл санамаланып көрсетілгендермен лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны осылармен шектеледі деген пікір тумауы тиіс. Лингвомә-дениеттану жаңа ғылым болғандықтан, ол ең алдымен мәдениеттану мен антропология, әлеуметтану сияқты қоғамдық ғылымдармен өзара байланыста қарастырылғанда ғана өзінің дәйекті ғылыми тұжырымдарын жасай алмақ.
Қазіргі тіл білімінде таяуда ғана қалыптасып, әбден орныққан антропоцентрлік парадигма - зерттеуші назарын таным объектісінен субъектіге қарай ауыстырды. Бұл парадигмада тіл адамның ішінде және адам тіл ішінде қарастырылады. И.А. Бодуэн де Куртэненің пікірі бойынша, тіл - белгілі бір тілдік қоғамды жасайтын индивидтердің тек қана жеке миына, жүрегі мен психикасына тән нәрсе. Олай болса, тілді адамнан тыс жеке қарастыру мүмкін емес. Тілдің антропоцентрлігі туралы идея лингвистикадағы ең өзекті мәселелердің бірі ретінде тілдің бізге беймәлім қырларын аша түсуде. Қазіргі уақытта лингвистикалық талдау тілдік жүйенің әртүрлі ерекшеліктерін анықтаумен ғана шектелмеуі тиіс.
Тіл - адамзат қоғамында пайда болған күрделі, көп қырлы құбылыс: ол жүйе және антижүйе, әрекет және осы әрекеттің нәтижесі, жан және материя, табиғи дамитын объект және жүйелі түрде өздігінен реттелетін құбылыс, ол ерікті және еріксіз. Тілдің барлық күрделі жағын сипаттай отырып, оның мәнін толықтай болмаса да, белгілі бір мөлшерде ашуға болады. Тілдің мұндай күрделі мәнін ашуға әрекет жасаған Ю.С. Степанов оны бірнеше образ (бейне) түрінде қарастырады, дегенмен бұл образдардың бірде-біреуі тілдің барлық жағын толығымен қамтып, көрсете алмайды: 1) тіл - индивидтің тілі; 2) тіл - тілдер семьясының мүшесі; 3) тіл − құрылым; 4) тіл − жүйе; 5) тіл − түр және сипат; 6) тіл − компьютер; 7) тіл − ойлаудың кеңістігі мен жанның үйі (М. Хайдеггер) т.б., адамның күрделі танымдық әрекетінің нәтижесі. Жетінші образ бойынша, тіл, біріншіден, халықтың іс-әрекетінің нәтижесі, екіншіден, шығармашыл тұлға әрекетінің нәтижесі мен тілдік нормалар әрекетінің (норма мен тәртіпті жасаушы мемлекеттер, институттар) нәтижесі. Осы образдардың қатарына XX ғасырдың аяғында тағы біреуі қосылды: тіл − мәдениеттің жемісі, мәдениетті құрайтын маңызды бір бөлігі, оның өмір сүруінің шарты әрі мәдени кодтарды қалыптастырушы фактор.
Жаңа ғылыми парадигманың пайда болуымен тілдік мәселелер адамға, оның мәдениеттегі орнына бағытталды немесе мәдениет пен мәдени дәстүрдің ортасында өзінің көптүрлілігімен тұратын тілдік тұлғаға баса назар аударыла бастады. Мысалы, Мен - физикалық, Мен - әлеуметтік, Мен - интеллектуалды, Мен - эмоционалды, Мен - ойлаушы әрі сөйлеуші. Бұл мендердің әрқайсысының беретін мағыналары бар. Мысалы, Мен - әлеуметтік әр түрлі әлеуметтік-психологиялық рөлдерде көріне алады. Бүгін күн жарқырап тұр деген фраза мынадай мағыналарды білдіреді. Мен - физикалық күннің шуағынан жақсы әсерге бөленеді; мұны менің Мен - интеллектуалды біледі және бұл ақпаратты келесі біреуге хабарлап тұр (Мен - әлеуметтік); оның қамын ойлау (Мен - эмоционалды); оған мұны айтқанда менің (Мен - сөйлеуші әрі ойлаушы) әрекет етеді. Тұлғаның кез келген жағына әсер ете отырып, тұлға адресатының басқа тұстарына да әсер етуге болады. Соған байланысты, тілдік тұлға көп аспектілі ретінде қарым-қатынасқа түседі және бұл тілдік қарым-қатынастың тактикасымен, стратегиясымен, қарым-қатынасқа түсушілердің әлеуметтік және психологиялық рөлімен, коммуникацияға кіретін ақпарттың мәдени мәнімен сәйкес келеді. Жоғарыдағы мысал аңдатқандай, адам әр қырынан тіл арқылы танылмақ. Демек, тіл құпиясын ашу адамзат құпиясын ашу деген сөз.
Адам, ең алдымен, өзін әлемнен бөліп алып, содан соң қоршаған әлемді таниды, Мен-ді барлық Мен емес-ке қарсы қояды. Осы әрекеттің өзі тілсіз жүзеге аспайды. Тіл - адамзат дамуының бірден-бір факторы. Сондықтан тілдік зерттеулерде оны жеке-дара қарастырмай, адаммен, оның таным-пайымымен, мәдениетімен, психологиясымен, дүниетанымымен байланыстырып қарастыру ол туралы жаңаша түсініктің, білімнің қалыптасуына әкеледі. Мұндай зерттеулердің нәтижесінде тілдің бізге беймәлім қырлары ашыла түспек. Жоғарыда айтылғандарды ескере келе мынадай қорытындыға келеміз: зерттеуші дәстүрлі - жүйелі-құрылымдық парадигмада жұмыс жасаса да, тілдегі антропоцентрлік парадигмаға соқпай тұрмайды. Қазіргі уақытта тілді өз ішінде және өзі үшін қарастыру ол туралы жалаң түсінік қалыптастырады. Себебі тіл - қарым-қатынас жасау құралы ғана емес, таным құралы, адамзат ойының жемісі. Қазіргі тіл біліміндегі антропоцентрлік парадигма бойынша, ол халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлы мұрасы, ұлттың тарихи жетістігі.
Егер тіл оймен байланысты болмағанда, егер де ол жаңа ментальды кеңістікті жасауға қабілетті болмағанда тілдік зерттеулерде адамға баса назар аударылмаған болар еді. Адам арқылы пайда болған мәтін адам ойының қызметін бейнелейді, тілдік бірліктер арқылы өзіне ойдың динамикасы мен оны бейнелеудің тәсілін бекіте отырып, мүмкін болатын әлемді жасайды. Аталған парадигма аясында қалыптасқан қазіргі лингвистикадағы негізгі бағыттар - бұл тілдегі мәдени факторға және адамдағы тілдік факторға бағытталған (В.Н. Телия) когнитивті лингвистика мен лингвомәдениеттану. Осыған орай, лингвомәдениеттану - кейінгі онжылдықта дамып келе жатқан тілдегі антропоцентрлік парадигманың жемісі.
Жаңа дәуірден бастап XIX ғасырдың соңына дейін тіл мен мәдениетке, олардың байланысына көп көңіл бөліне қоймады. Тіл үнемі сананың, ақыл-ойдың, рухтың құралы ретінде солардың көлеңкесінде қарастырылып келді. Тек XIX басында философияда тілге деген бетбұрыс байқалды. Соның нәтижесінде тіл адамның қоршаған әлемді танып, өмір сүруіндегі ең негізгі тәсілі екендігі айқындалды. XX ғасырда тіл қарым-қатынас құралы, таным көзі деген қағида артқа ығысып, оның орнына тіл - ұлттың жалпылама мәдени коды, бет-бейнесі деген ұстаным келді. Бұндай ұстаным бір күннің ішінде өздігінен пайда бола қалған жоқ, оның іргетасы сонау алыс XIX ғасырларда қаланды.
XX ғасырдың аяғында орыс ғалымы Р.М. Фрумкина: открылся своего рода тупик: оказалось, что в науке о человеке нет места главному, что создало человека и его интеллект, - культуре, − деп лингвомәдениеттану сияқты пәндердің қалыптасуына алғышарт болған құнды ой айтты [9, 104].
Көп жағдайда адам әлемнің өзімен емес, оның репрезентациясымен, когнитивті бейнелерімен, модельдерімен қатынас жасайды, осы әлемді бейнелеуші тіл мен мәдениет аясында әлем танылады. Жалпы, әр этностың тіліндегі заттық атаулардың мәні сол халықтың өзіне тән дүниетанымдық, тұрмыстық ерекшелігін танытады. Яғни жаратылыстағы заттың тура өзі емес, оның халық шығармашылығынан туындаған бейнесі сол елге қызмет етеді. Бұл жерде ғалымдар В. фон Гумбольдт пен А. Потебняның тіл дүниені тікелей бейнелемейді, онда адамның дүниені қалай түсінетіні көрініс береді деген сөздері шындықты ақиқаттайды.
Орыс ғалымы Ю.С. Степанов тіл басқа ғалымдар мен философтардың назарын өзіне білдіртпей аудартатынын айтады. Шынымен-ақ, XX ғасырдағы П.А. Флоренский, Л. Витгенштейн, Н. Бор сынды т.б. ірі ғалымдар өздерінің ғылыми тұжырымдарында тілге қатысты біраз ой білдірген. Заманымыздың атақты ойшылы Х.Г. Гадамер язык - единственная надежда на освобождение деген сенім айтады. Г.О. Винокур белгілі бір мәдениеттің тілін зерттеуші кез келген тілші, таңдап алған тіл нәтижесі болатын сол мәдениетті зерттеушіге айналады деген ой айтады. Яғни тіл мәдениеттің шындығы бола тұра, сол мәдениетті танытушы ерен бір әлем.
Қандай да болмасын халықты, оның салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын танып білу үшін сол халықтың тілін зерттеу керектігін ең алғаш өз заманының ұлы ойшылы Пифагор айтқан болатын.
Тіл, мәдениет, этностың өзара байланысы туралы мәселе қазіргі ғылым үшін жаңалық емес. Сонау XIX ғасырдың басында бұл мәселені неміс ғалымдары ағайынды Гриммдер шешуге тырысты. Ал XIX ғасырдың 60-70-жылдары бұл мәселе Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанасьев, А.А. Потебня сияқты ғалымдардың еңбектерінде өз жалғасын тапты. Әлемде В. фон Гумбольдттың тіл туралы айтқан ойлары кең тарады. В. Гумбольдттың ойынша, тіл − халықтық рух, ол халықтың болмысы. Мәдениет ең бірінші тіл арқылы танылады. Тіл - мәдениеттің ақиқат шындығы, ол адамды мәдениетке ендіріп жіберуге қабілетті [4].
К. Леви-Стросстың пікірінше, тіл мәдениеттің жемісі, оның маңызды бөлігі және мәдениеттің бар болуының шарты. Сонымен қатар тіл - мәдениеттің өмір сүруінің бірден-бір тәсілі әрі мәдени кодтардың пайда болуының факторы [5].
XX ғасырдың басында тіл білімінің көптеген саласын, оның ішінде лексика мен этимологияны мәдени тұрғыда қарастыру маңызды екенін дәлелдеп, тіл мен мәдениеттің кірпішін қалаушы элементтерді нақты зерттеу жолында тіл мен мәдениет мәселесін қарастыруға бағытталған WORTER UND SACHEN деген австриялық мектеп пайда болды.
Тіл мен мәдениеттің бірлігі мен біртұтастығы ұғымының кең мағынасында ойдың тілден дербестігін алға тартқан Сепир - Уорф деп аталатын атақты неогумбольдттандық мектеп қалыптасты. Кейінгі неогумбольдттандық Л. Вейсгербер тіл ой мен шындық болмыс арасындағы дәнекерші әлем екенін айтты.
В.И. Вернадский өзінің тұжырымында адамзат мәдениетінің энергиясы деп атаған биохимиялық энергияның жаңа формасын туғызатын тілдің маңыздылығы туралы айтады. Мәдениет - тілдік тұлғаның ойын қалыптастырады әрі ұйымдастырады, тілдік категориялар мен концептілерді жасайды.
Тіл арқылы мәдениетті зерттеу идеясы кейінгі жылдары пайда болған жоқ. Бұл туралы В.В. Иванов, В.Н. Топоров, Н.И. Толстой және т.б. сөз еткен. Осы мәселенің шешімін табуға шетелде III мыңжылдықтың қарсаңында польшалық антрополог Ежи Бартминьский үлкен үлес қосты. Оның зерттеулерінде мәдениет лингвистикамен тоғысатын ғылым ретінде ғана емес, терең талдауларсыз тіл мен текстің, адамның құпиясы ашылмайтын күрделі феномен ретінде қарастырылды.
XX ғасырда лингвистикада шетел және орыс ғалымдарының қол жеткен табыстары негізінде келесідей қағиданы қабылдау мүмкін болды: тіл бір уақытта мәдениетті туғызудың, дамытудың, сақтаудың құралы және оның бөлшегі, себебі тіл арқылы шынайы әрі объективті өмір сүретін рухани, материалды мәдениеттің туындылары жасалады.
Соған орай, XX ғасырдың соңында лингвистикада В. Гумбольдт қалаған дәстүр негізінде лингво-философиялық аспектіде түсіндіруді қажет ететін көптеген мәселелер пайда болды. Тіл мәдениетпен тығыз байланысты: ол мәдениет арқылы өсіп-өркендейді, дамиды әрі оны бейнелейді деген қағиданың негізінде XX ғасырдың соңында лингвомәдениеттану деген жаңа ғылым пайда болды.
Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттанудың тоғысуында пайда болған және тілде бекітіліп бейнеленген халық мәдениетінің көрінісін зерттейтін ғылым [4, с. 9]. Бұл мәдениеттану мен лингвистиканың уақытша байланысы емес, зерттеу нысаны мен әдістемесі бар, мақсаты мен міндеті айқын пәнаралық ғылым. Ғылымның жеке саласы ретінде лингвомә-дениеттану XX ғасырдың 90-жылдары пайда болды. Лингвомәдениеттану мәдениетті тасымалдау мен сақтау, дамыту, оны туғызушы құрал ретіндегі тілдің іргелі қызметінің бірі қалай пайда болатындығын түсіндіріп, анықтауға мүмкіндік береді.
Лингвомәдениеттану термині соңғы онжылдықта В.Н. Телия басқарған фразеологиялық мектептің ізденістері мен Ю.С. Степанов, А.Д. Артюнова, В.В. Воробьев, В. Шаклейн, В.А. Маслова т.б. ғалымдардың зерттеулері негізінде пайда болды. Лингвомәдениеттану Америка мен Ресейдегі сияқты, кейінгі кезде Қазақстанда да қолға алына бастады. Пән ретінде жаңадан қалыптасып жатқанымен, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұбанов, еңбектерінен бастап, І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, А. Жылқыбаева, Қ. Рысбергенова, Р. Шойбеков т.б. ғалымдардың этнолингвистикалық сипаттағы еңбектерін атап өтуге болады. Профессор Қ. Жұбановтың тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуіріндегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде беріледі деуі, сөйтіп, тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетініне сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі. Кейінгі жылдары жарық көрген еңбектердің дені этнолингвистикалық бағытта болғанымен, ондағы кейбір деректердің талдануын лингвомәдениеттанулық зерттеулердің алғашқы нышандары деп санаймыз. Сондай-ақ таза лингвомәдениеттану шеңберінде жүргізілген зерттеулер де тілімізде аз емес. Мысалы, Ш.М. Елемесова, Г.Ж. Снасапова, А. Алдашева, Г. Смағұловалардың еңбектері таза лингвомәдениеттанулық аспектіде қарастырылған.
Академик Ә. Қайдардың ана тіліміздің бай қоры - ұлттық болмыс-бітімді танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ этнолингвистикасының негізін салды. Ол этнолингвистикаға этностың (ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген [1]. Ә. Қайдар негізін қалаған этнолингвистикалық мектеп тіліміздегі фразеологизмдердің этнолингвисти-калық астарын ашуды басты бағыт ретінде ұстанды.
Ғалым М.М. Копыленко да этнолингвистикаға өзіндік үлес қосты. Ол этнолингвистиканың қазақ тілі мен жалпы түркі тілдеріне қатысты теориялық негізін, басты ұстанымдары мен зерттеу нысанын айқындап берді [2].
Этнолингвистикалық бағыттағы Ж. Манкееваның ғылыми еңбегі қазіргі лингвомәдениеттану ізденістерімен ұштасады. Бұл еңбек қазақ тілінің мәдени лексикасын зерттеуде өзіндік тереңдігімен дараланады. Қазақ мәдениетімен, этнографиясымен тікелей байланысты тілдік белгілердің ішкі формасын ашу тілде көрініс тапқан қоршаған объективті дүние суретінің ұлттық реңкін қайта жаңғыртуды мақсат етеді [3].
Тіл, мәдениет, этностың арақатынасы мен байланысы туралы мәселе философия мен социологиядан бастап, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану сияқты бірнеше ғылымдардың көмегімен шешілетін мәселе. Осылардың ішіндегі лингвомәдениеттану этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика, лингвоөлкетанумен қатар мәдениеттану, этнография сынды лингвистикалық емес ғылымдармен де тығыз байланысты. Егер мәдениеттану адамның болмысын табиғат пен қоғамға, тарих пен өнерге, әлеуметтік-мәдени тұрмысының басқа да салаларына қатысты зерттесе, тіл білімі әлемнің тілдік бейнесінің менталды моделі ретінде тілде бекітіліп көріністенген дүниетанымды қарастырады. Ал лингвомәдениеттану өзара байланыс пен диалогта болатын тіл мен мәдениетті өзінің пәні етеді. Мысалы, этникалық тілдік ойлаудың сұрақтары - бұл лингвистикалық философияның зерттейтін нысаны; қарым-қатынастың топтық немесе әлеуметтік, этникалық ерекшеліктерін тілдік аспектіде психолингвистика зерттейді. Жалпы қазіргі замандағы ғылым дамуының өзіндік ерекшелігі күн өткен сайын пәнаралық ғылыми бағыттардың өсіп келе жатқандығынан байқалады. Тіл - көп қырлы құбылыс, сондықтан оны әр түрлі ғылым әр қырынан қарастыруы әбден орынды.
1.2 Ұлттық киім атаулары - лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың ортақ нысаны
Лингвомәдениеттанудың этнолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыстылығы сонша, тіпті, орыс ғалымы В.Н. Телия лингво-мәдениеттануды этнолингвистиканың бір бөлігі деп санайды. Бұлар өзара ұқсас болғанымен, екі түрлі ғылым салалары екендігіне еш күмәндануға болмайды. Тіл мен мәдениеттің байланысы лингвомәдениеттанудан бұрын этнолингвистикада қарастырылғаны тарихи шындық. Себебі этнолингвис-тика жеке бағыт ретінде XIX ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та Орталық Американың үндіс тайпаларының тілін зерттеуде пайда болды. Бірақ американ этнолингвистикасы таза тіл білімі болды. Қазіргі американ ғылымында этнолингвистика антропология құрамына енгізілуде.
Дәл осы 70-жылдардан бастап этнос (гр. еtnos - тайпа, халық) термині кеңінен қолданыла бастайды. Оны мәдени ерекшеліктердің әлеуметтік ұйымдасу формасы, топтық феномен ретінде анықтайды: Этникалық мұраларды таңдамайды, оны иеленеді (С.В. Чешко).
Этнолингвистикалық бағыт туралы сөз болғанда, оның шығу тегі Европадағы В. Гумбольдт, Америкадағы Ф. Баос, Э. Сепир, Б. Уорф; Россиядағы үлкен қолдауға ие болған Д.К. Зеленин, Е.Ф. Карский, А.А. Шахматова, А.А. Потебня, А.Н. Афанасьев, А.И. Соболевский және т.б. еңбектерінен бастау алады.
В.А. Звегинцев этнолингвистиканы тілдің мәдениетпен байланысын, халықтың дәстүрін, қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе тұтас ұлтты қарастыратын бағыт деп анықтайды [9].
XX ғасырдың 2-жартысында СССР-да В.Н. Топоров, В.В. Иванов, Н.И. Толстойдың этнолингвистикалық мектебімен қатар Ю.А. Сорокин мен Н.В. Уфимцеваның этнопсихолингвистикасы және т.б. ірі ғалымдардың басқаруымен бірнеше ғылыми орталықтар пайда болды. Тіл олардың еңбектерінде этникалық дүниетанымды бекітетін, әлемді менталды реттейтін құрал қызметін атқаратын, мәдениеттің барлық жағын қамтитын табиғи субстрат ретінде сипатталды.
Адамзат мәдениеті әртүрлі болатын этникалық мәдениеттердің жиынтығынан тұрады, өйткені бір қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған әр халықтың әрекеті түрліше болады. Этникалық ерекшеліктер адамдардың жұмыс істеуінен, демалуынан, тамақтануынан, түрлі жағдайларда сөйлеуінен байқалады. Мысалы, орыс халқына тән маңызды ерекшелік - олардың ұйымшылдығы, сондықтан олар қарым-қатынастағы жылулық пен эмоционалдық, белгілі бір қоғамға қатысты болу сезімімен ерекшеленіп тұрады. Орыс мәдениетіндегі бұл ерекшелік тілінде көрінетіні анық. Орыс ғалымы А. Вежбицкаяның пікірінше, орыс тілі ағылшын тіліне қарағанда эмоцияларға көп назар аударады және бұл оларды ажырататын лексика, грамматикалық бірліктердің көптігінен байқалады. Ал қазақ халқына тән маңызды ерекшеліктердің бірі оның қонақжайлылығы. Сондықтан тіліміздегі мақал-мәтелдерде, фразеологизмдерде, бата-тілектерде т.б. қонақжайлық дәстүр кеңінен сөз етіліп, дәріптеледі. Қазақтың қанына сіңген бұл қасиет халқымыздың болмысын, оның ерекшелігін танытатыны сөзсіз. Сонымен қатар қазақ халқының мәдениетінде үлкенді сыйлап, құрметтеуге ерекше мән беріледі. Халық менталитетінің осы ерекшелігі де тілімізден айқын көрінеді.
Славян халқының мәдениеті сияқты басқа да мәдениеттердің ежелгі түрін (реконструкциялау) қайта жаңғырту тіл білімі, этнография, фольклористика, археология, мәдениеттану сияқты ғылымдардың өзара байланысына негізделеді. Славян халқының рухани мәдениетінің іргетасын қалаған Н.И. Толстой басқарған этнолингвистикалық мектеп үлкен беделге ие болды. Оның тұжырымының негізін тіл мен мәдениеттің изоморфтығы, мәдени объектілерге қазіргі лингвистикада қолданылатын қағидалар мен әдістерді қолдану туралы идея қалады. Н.И. Толстойдың пікірінше, этнолингвистиканың мақсаты - тарихи ретроспектива, т.б. халықтық стереотиптерді анықтау, халықтың фольклорлы әлем бейнесін ашу.
Этнолингвистика этнография мен әлеуметтану (социология) пәндері қиылысында пайда болды.
Этнография - бұл халықтар, яғни этностар, этностар тарихы, өмір бейнесі (образы), халықтар мәдениетіне тән сипаттамасы және олардың шығу тегі (этногенезі).
Әлеуметтік лингвистика - өзінің бір ғана объектісімен тіл мен қоғам арасындағы (тіл және мәдениет, тіл және тарих, тіл және этнос, тіл және шіркеу т.б.) қарым-қатынастарды зерттейді, негізінен әлеуметтік лингвистика - түрлі әлеуметтік және жастық топтардың тілдік ерекшеліктерін зерттеумен айналысады (Н.Б. Мечковская).
Этнолингвистика мен әлеуметтік лингвистика - бұл негізінде екі түрлі ғылым. Егер этнолингвистика тарихи маңызы бар деректерге сүйеніп, қазіргі материалдың негізінде этностың тарихи фактілерін анықтауға күш жұмсаса, әлеуметтік лингвистика тек осы күнгі материалдарға сүйенеді. Ал лингвомәдениеттану болса рухани мәдениеттің негізінде тарихи, сонымен қатар қазіргі тілдік деректерді де зерттейді. Осы мәселеге қатысты ғалымдар тарапынан айтылған түрлі пікірлер бар. Мысалы, В.Н. Телияның ойынша, лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің тек қазіргі байланысын (қарым-қатынасын) зерттейді: ол қазіргі коммуникативті үдерісті және онда қолданылатын халық менталитетімен тығыз байланысты тілдік бірліктерді зерттейді.
Жоғарыда айтылғандай, тіл мәдени маңызы бар ақпараттарды жинап, сақтайтын құрал қызметін атқарады. Кейбір бірліктердегі бұл ақпарат қазіргі тілді иеленуші үшін имплицитті болуы мүмкін, ғасырлар қойнауында жасырынып, тек талдау жүргізу арқылы анықталады. Ол бар және сана түкпірінде жасырынған. Лингвомәдениеттанушы тілдік таңбаларда бекітілген мәдени ақпараттарды анықтау үшін кейбір арнайы тәсілдерді қолдануы тиіс. Егер тіл мен мәдениеттің өзара байланысы туралы мәселені түсінудің дәстүрлі тәсілі мәдениет жайлы кейбір мәліметтерді пайдалана отырып, лингвистикалық мақсаттарды шешуге талпыныс жасаса, лингвомәдениеттануда тілдің өзінің бірліктерінде мәдениетті сақтап, тасымалдаудағы тәсілдері зерттеледі.
Лингвоөлкетану лингвомәдениеттанудан тілде бейнеленген ұлттық реалиилерді зерттейтіндігімен ерекшеленеді. Лингвомәдениеттану белгілі бір дәстүрмен байланысты сөйлеу әрекетінде мінез-құлықтың қалай көрінетіндігін анықтайтын этнопсихолингвистикамен де тығыз байланысты. Этнопсихолингвистика - түрлі тілдерді иеленушілердің вербальды және вербальды емес әрекетінің ерекшелігін талдайды, түсті әлем бейнесі мен сөйлеу этикетін, мәдениетаралық қарым-қатынастағы текстің лакуналарын ақтаңдақтарын, әр түрлі халықтардың сөйлеу әрекетінің ерекшелігі ретінде көптілділік пен қостілділікті т.б. зерттейді. Этнопсихолингвистикадағы негізгі зерттеу әдісі ассоциативті эксперимент болса, лингвомәдениеттану өз кезегінде әр түрлі лингвистикалық әдістерді, қажетінше психолингвистикалық әдістемелерді де қолданады. Бұлардың негізгі айырмашылығы осында.
Лингвомәдениеттанудың дамуында екі кезеңді бөліп көрсетуге болады: бірінші кезең - ғылым дамуының алғышарттары - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Ержигитова А.Ж.
Бас-киім атауларының лингвокогнитивтік сипаты
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500- Филология мамандығы бойынша
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
Қорғауға жіберілді
Хаттама №___ _________ 2019.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор____________Т.Н. Ермекова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бас-киім атауларының лингвокогнитивтік сипаты
5В020500-Филология мамандығы бойынша
Орындаған: 4-курс А.Ж. Ержигитова
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Г.А. Ескермесова
Алматы, 2019
Реферат
Жұмыстың көлемі - 83 бет
Пайдаланылған әдебиеттер - 29
Тірек сөздер - лингвомәдениет, этнолингвистика, этимология
Мақсаты. Бас киім ұғымының қазақ халқының қоғамдық өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын сипаттайтын тілдік деректерді лингвомәдени бағытта айқындау.
Міндеттер:
- бас киім ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. бас киім ұғымының бейнесін сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- бас киім ұғымына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- бас киім ұғымына қатысты онимдердің этномәдени сипатын түсіндіру;
- бас киім ұғымына қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік
деңгейін динамикалық жүйе ретінде көрсету.
Қолданылатын әдістер: Зерттеу мәселесіне қатысты ұғымын айқындау үшін семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылды.
Нәтиже: Зеттеу нәтижесінде бас киім ұғымы мәнінің ұлттық танымға сәйкес тілдік бейнесіне талдау жасалынып, фразеологизмдер, жұмбақтар, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, ұлттық стереотиптер анықталды және олар лексика-семантикалық топтарға жіктелінді.
Практикада қолданылуы: Зерттеу нәтижелерін Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану пәндерін оқытуда қолдануға болады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 КИІМ АТАУЛАРЫ - ҰЛТТЫҚ ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТ БАЙЛАНЫСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ
0.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ұлттық киім атаулары - лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың ортақ нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Киім және бас киімдер, оның лексика-семантикалық топтары ... ... .25
1.4 Ерлердің бас киім атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.5 Жауынгерлік бас киім атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
1.6 Әйелдердің бас киім атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2 БАС КИІМГЕ ҚАТЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРДЫҢ ЛИНГВОТАНЫМДЫҚ МӘНІ
2.1 Тымаққа қатысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Әйел адамдардың бас киіміне қатысты ырымдар мен тыйымдар...57
2.3 Бас киім атауларының этимологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
Еліміздің ежелден армандап келген егемендікке қол жеткізуі, ұмыт бола бастаған ұлттық дәстүріміз, мәдениетіміз бен тіліміздің жанданып дамуына жол ашты. Ұзақ дәуірлер бойы қалыптасып, бүгінгі күнге дейін желісін үзбеген тіл, мәдениет, дәстүр - халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы, оның сарқылмас байлығы. Өткеннің парқын танымай тұрып, бүгін мен болашақты дұрыс болжауға болмайды. Сондықтан халқымыздың ғасырлар бойы қалыптастырған бай мәдениетін, оның ішінде тілін, салт-дәстүрін жинақтап жанғырту, өмірімізге қайта енгізу - өзге емес, өзіміз, ұрпақ тәрбиесі үшін маңызы бар игілікті іс-шара болмақ.
Тіл - қарым-қатынас құралы ғана емес, халықтың мәдениетін, дүниетанымын, болмысын танып, келер ұрпақты қалыптастыруда да шешуші рөл атқаратын құрал. Бүгінгі таңда халықтың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы ретінде тілді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, дәстүр мен даналықты сақтап, берік тұтуында. Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін тіл білімінің саласы. Жұмыста қазақты салт-дәстүріне байланысты қалыптасқан тілдік бірліктердің лингвомәдени мәнін ашылады.
Жұмыстың өзектілігі.
Қазіргі уақытта тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері дәстүрлі лингвистикамен қатар когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, социолингвистика, этнолингвистика сияқты бірнеше ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып отыр. Мұның өзі жұмбағы көп, құпиясы мол тілдің табиғатына терең бойлауға жол ашады. Тіл біліміндегі антропоцентристік бағыт бойынша, тіл - қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар мәдениетті танытушы ерен бір әлем. Сондықтан соңғы жылдары тіл мен мәдениеттің байланысы лингвомәдениеттану ұстанымдары негізінде зерттеле бастады.
Жұмыстың нысаны. Қазақ халқының танымындағы бас киім ұғымына қатысты атаулар, оның қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. дәлелдейтін деректер.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бас киім ұғымының қазақ халқының қоғамдық өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын сипаттайтын тілдік деректерді лингвомәдени бағытта айқындау, бас киім ұғымының лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- бас киім ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. бас киім ұғымының бейнесін сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- бас киім ұғымына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- бас киім ұғымына қатысты онимдердің этномәдени сипатын түсіндіру;
- бас киім ұғымына қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік
деңгейін динамикалық жүйе ретінде көрсету.
Жұмыстың негізгі нәтижелері:
Жұмысты орындау барысында мынадай нәтижелерге қол жеткізілді.
- бас киім ұғымы мәнінің ұлттық танымға сәйкес тілдік бейнесіне семантикалық, концептуалдық, этнолингвистикалық, психолингвистикалық талдау жасалынды;
- бас киім ұғымы аясына кіретін сөздер, көркем және прецеденттік мәтіндер, фразеологизмдер, жұмбақтар, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халқына тән дүниенің тілдік бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы бас киім ұғымы туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер анықталды;
- бас киім ұғымына қатысты атаулар жинақталып, олар лексика-семантикалық топтарға (төл және кірме атауларға) жіктелінеді;
- бас киім атауларына қатысты теңеулер анықталып, олар адамның мінез-құлқын, көңіл-күйін бейнелеуде белсенді түрде қолданылатындығы дәйектелді;
- бас киім ұғымына қатысты атаулардың уәждемелік сипаты анықталады;
- бас киім ұғымына қатысты фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер сараланып, олардың дүниетанымдық сипаты көрсетілді.
Жұмыстың әдістері. Сипаттама, семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылынады.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, әр бөлімнен, әр бөлімнен құрайтын тараушалардан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілді.
І ТАРАУ. КИІМ АТАУЛАРЫ - ҰЛТТЫҚ ТІЛ МЕНМӘДЕНИЕТ БАЙЛАНЫСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ
1. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
Тіл, мәдениет, этностың арақатынасы мен байланысы туралы мәселе философия мен социологиядан бастап, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану сияқты бірнеше ғылымдардың көмегімен шешілетін мәселе. Осылардың ішіндегі лингвомәдениеттану этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика, лингвоөлкетанумен қатар мәдениеттану, этнография сынды лингвистикалық емес ғылымдармен де тығыз байланысты. Егер мәдениеттану адамның болмысын табиғат пен қоғамға, тарих пен өнерге, әлеуметтік-мәдени тұрмысының басқа да салаларына қатысты зерттесе, тіл білімі әлемнің тілдік бейнесінің менталды моделі ретінде тілде бекітіліп көріністенген дүниетанымды қарастырады. Ал лингвомәдениеттану өзара байланыс пен диалогта болатын тіл мен мәдениетті өзінің пәні етеді. Мысалы, этникалық тілдік ойлаудың сұрақтары - бұл лингвистикалық философияның зерттейтін нысаны; қарым-қатынастың топтық немесе әлеуметтік, этникалық ерекшеліктерін тілдік аспектіде психолингвистика зерттейді. Жалпы қазіргі замандағы ғылым дамуының өзіндік ерекшелігі күн өткен сайын пәнаралық ғылыми бағыттардың өсіп келе жатқандығынан байқалады. Тіл - көп қырлы құбылыс, сондықтан оны әр түрлі ғылым әр қырынан қарастыруы әбден орынды.
Лингвомәдениеттану термині соңғы онжылдықта В.Н. Телия басқарған фразеологиялық мектептің ізденістері мен Ю.С. Степанов, А.Д. Артюнова, В.В. Воробьев, В. Шаклейн, В.А. Маслова т.б. ғалымдардың зерттеулері негізінде пайда болды. Лингвомәдениеттану Америка мен Ресейдегі сияқты, кейінгі кезде Қазақстанда да қолға алына бастады. Пән ретінде жаңадан қалыптасып жатқанымен, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұбанов, еңбектерінен бастап, І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, А. Жылқыбаева, Қ. Рысбергенова, Р. Шойбеков т.б. ғалымдардың этнолингвистикалық сипаттағы еңбектерін атап өтуге болады. Профессор Қ. Жұбановтың тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуіріндегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде беріледі деуі, сөйтіп, тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетініне сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі. Кейінгі жылдары жарық көрген еңбектердің дені этнолингвистикалық бағытта болғанымен, ондағы кейбір деректердің талдануын лингвомәдениеттанулық зерттеулердің алғашқы нышандары деп санаймыз. Сондай-ақ таза лингвомәдениеттану шеңберінде жүргізілген зерттеулер де тілімізде аз емес. Мысалы, Ш.М. Елемесова, Г.Ж. Снасапова, А. Алдашева, Г. Смағұловалардың еңбектері таза лингвомәдениеттанулық аспектіде қарастырылған.
Академик Ә. Қайдардың ана тіліміздің бай қоры - ұлттық болмыс-бітімді танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ этнолингвистикасының негізін салды. Ол этнолингвистикаға этностың (ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген [1]. Ә. Қайдар негізін қалаған этнолингвистикалық мектеп тіліміздегі фразеологизмдердің этнолингвисти-калық астарын ашуды басты бағыт ретінде ұстанды.
Ғалым М.М. Копыленко да этнолингвистикаға өзіндік үлес қосты. Ол этнолингвистиканың қазақ тілі мен жалпы түркі тілдеріне қатысты теориялық негізін, басты ұстанымдары мен зерттеу нысанын айқындап берді [2].
Этнолингвистикалық бағыттағы Ж. Манкееваның ғылыми еңбегі қазіргі лингвомәдениеттану ізденістерімен ұштасады. Бұл еңбек қазақ тілінің мәдени лексикасын зерттеуде өзіндік тереңдігімен дараланады. Қазақ мәдениетімен, этнографиясымен тікелей байланысты тілдік белгілердің ішкі формасын ашу тілде көрініс тапқан қоршаған объективті дүние суретінің ұлттық реңкін қайта жаңғыртуды мақсат етеді [3].
Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттанудың тоғысуында пайда болған және тілде бекітіліп бейнеленген халық мәдениетінің көрінісін зерттейтін ғылым [4, с. 9]. Бұл мәдениеттану мен лингвистиканың уақытша байланысы емес, зерттеу нысаны мен әдістемесі бар, мақсаты мен міндеті айқын пәнаралық ғылым. Ғылымның жеке саласы ретінде лингвомә-дениеттану XX ғасырдың 90-жылдары пайда болды. Лингвомәдениеттану мәдениетті тасымалдау мен сақтау, дамыту, оны туғызушы құрал ретіндегі тілдің іргелі қызметінің бірі қалай пайда болатындығын түсіндіріп, анықтауға мүмкіндік береді.
Лингвомәдениеттану ғылымның жеке саласы ретінде қазіргі лингвистикадағы біраз ұғымдардың пайда болуына себепші болды: лингвокультурема, мәдениет тілі, мәдени мәтін, мәдениет контексі, субмәдениет, лингвомәдени парадигма, мәдениеттің прецеденттік атаулары, мәдениеттің кілт ұғымдары, мәдени универсалии, мәдени дағды, мәдени мұра, мәдени дәстүрлер, мәдени үдеріс, мәдени нормалар және т.б. Ғылымның ұғымдық аппаратына сонымен қатар діл, рәсім, ғұрып, мәдениет аясы, мәдениет түрі, өркениет сияқты т.б. терминдер кіреді. Нақты ұжымдық жұмыстар үшін тілдік бірліктердегі мәдени ақпаратты беретін ең негізгілері: мәдени семалар, мәдени фондар, мәдени концептер және мәдени коннотациялар.
Мәдени семалар - сөзге, семантикалық бірліктер мен белгілерге қарағанда тым ұсақ әрі тым әмбебап.
Мәдени фон - әлеуметтік өмірдің құбылыстарын, тарихи оқиғаларды бейнелейтін номинативті бірліктердің (сөздер мен фразеологизмдер) ерекшеліктері.
Мәдени концептілер - дерексіз ұғымдардың атаулары, сондықтан мәдени ақпараттар мұнда сигнификатқа бекітіледі.
Мәдени мұра - белгілі бір мәдениет үшін маңызы бар мәдени құндылықтардың, ақпараттардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуі;
Мәдени дәстүрлер - әлеуметтік және мәдени мұралардың ең бағалы элементтерінің жиынтығы.
Мәдени үдеріс - мәдени құбылыстар жүйесіне қатысты элементтердің өзара байланысы.
Мәдени кеңістік - белгілі бір мәдениет өкілдерінің санасында мәдениеттің өмір сүру формасы. Мәдени кеңістік когнитивті кеңістікке (индивидуалды және ұжымдық) ұқсайды немесе ол нақты бір ұлттық-мәдени қауымдастықтың барлық өкілдерінің жеке және коллективті кеңістіктерінің жиынтығынан қалыптасады. Мысалы, орыс мәдени кеңістігі, ағылшын мәдени кеңістігі, қазақ мәдени кеңістігі т.б.
Лингвомәдени парадигма - бұл дүниетанымның этникалық, әлеуметтік, тарихи, ғылыми және т.б. детерминалданған категорияларын бейнелейтін барлық тілдік формалар. Лингвомәдени парадигма концептілерді, категориалы сөздерді, мәдениеттің прецеденттік атауларын және т.б. біріктіреді.
Лингвомәдени қауымдастық - тілдік және мәдени дағдылары бірдей адамдардың топтары.
Діл - ділдің ішкі ұйымдасуы мен дифференциясын бейнелейтін категория, ақылдың қоймасы, халық рухының қоймасы; Діл - әртүрлі масштабтағы лингвомәдени қауымдастықтың психо-лингво-интеллектісін көрсетеді. Ғылыми әдебиеттерді талдау нәтижесі көрсеткендей, діл деп социомәдени, тілдік, географиялық т.б. факторларға тәуелді сананың кейбір терең құрылымын түсінеміз. Ұлттық ділдің ерекшеліктері концептуалды емес, қарапайым әлемнің тілдік бейнесі дәрежесінде көрінеді (Ю.Д. Апресян, Е.С. Яковлева, О.А. Корнилов).
Мәдени дәстүр - ғасырлар бойы жинақталған және қоғамда көріністенген әлеуметтік ұжымдық тәжірибені бейнелейтін интегралды құбылыс.
Мәдени қор - білімдер жиынтығы, белгілі бір мәдениеттің өкілі иеленетін әлемдік және ұлттық мәдениет аймағындағы кейбір ой-өрістер. Бірақ бұл жеке тұлғаның меншігі емес, нақты ұлттық мәдениетке кіретін негізі бірліктердің жиынтығы.
Мәдениеттің түрі - ең алғашқы мәдениеттің типін 1922 жылы Ресейден АҚШ-қа жер аударылған орыстың атақты әлеуметтанушы ғалымы Питирим Сорокин ұсынды. Ол өзінің түпнегізінде діни болатын идеационды мәдениетті, идеационды мәдениеттің антиподы - сенсативті мәдениетті (Батыс Еуропа мәдениетінің шыңы болған Қайта өрлеу дәуірінен басталады), аралас типті, яғни бір типтен екінші типке ауысатын аралық форма (бұл антикалық мәдениеттің алтын ғасыры, XII-XIV ғғ. Европалық мәдениет) − идеалистік мәдениетті бөліп көрсетті.
Мәдениет тілі - таңбалық мән, дәлірек айтсақ, бағалық-мәндік формалардың координациясы қалыптасатын және бұрыннан бар немесе қайтадан пайда болатын түсініктер, образдар, ұғымдар және басқа мәндік құрылымдар ұйымдасатын таңбалар жүйесі мен олардың арақатынасы [5, с. 12]. Басқа этникалық мәдениеттерге қатынасында оның тілі этнос мәдениетінің ерекшелігін объективтендіретін және оның басқа этникалық мәдениеттермен өзара әрекеттестігін бейнелейтін вербальды және вербальды емес коммуникацияның барлық таңбалық тәсілдерінің жиынтығы ретінде танылады.
Мәдениеттің қағидалары - идеал тәрізді нәрсе, соған орай тұлға лайықты және лайықты емес деп жіктеледі. Олар халық жүріп өткен тарихи жолдар үдерісінде жасалады, әлеуметтік жадыда сақталып, қағидаларды қалыптастырады.
Мәдени құндылықтар адамның өмірінде әртүрлі қызметтерді атқарады. Аксиологияда құндылықтарды жіктеген, солардың ішінен абсолютті, қоғамдық, тұлғалық құндылықтар айрықшаланады. Адам әлемді танып қана қоймайды, сонымен қатар оны өзінің қажеттілігін өтеудегі маңыздылығы тұрғысынан бағалайды. Құндылықтар жүйесі туралы тілдік ақпарат халықтың әлемді түйсіну ерекшелігін көрсетеді.
Субмәдениет - екінші дәрежелі, бағынышты мәдени жүйе (мысалы, жастар субмәдениеті).
Мәдениеттің негізгі концептілері деп жеке тілдік тұлға үшін, сонымен қатар лингвомәдени қауымдастық үшін экзистенциалды маңызға ие әлем бейнесінің орталық бірліктерін түсінеміз. Мәдениеттің негізгі концептілеріне Ұят, Тағдыр, Бостандық, Заң, Интеллигенция, Отан, Күнә т.б. сияқты абстрактылы атаулар жатады.
Лингвокультурема - лингвистикалық және экстралингвистикалық (ұғымдық және заттық) мазмұнның диалектикалық тұтастығын көрсететін кешенді, аралық деңгейдегі бірлікті білдіру үшін В.В. Воробьев енгізген термин [6, с. 45]. В.В. Воробьевтің ойынша, лингвокультурема тілдік таңбалар формасының, оның мазмұнының және онымен қоса жүретін мәдени мәннің жиынтығы. Лингвокультуреманы түсіну үшін ғалым басты назарды мазмұнның элементі ретінде мағынада болатын терең мәнге аударады.
Мәдени универсалиилер - барлық мәдениеттер үшін ұқсас элементтер (еңбек құралдарын дайындау, мифтер, билер т.б.). Лингвистикада тілдік және концептуалды универсалиилер бар. Орыс ғалымы А. Вежбицкая лексикалық универсалиилер деп атаған бірнеше сөздердің қатарын көрсетеді: мен, сен, зат, адамдар, тән, мынау, бір, екі, барлық, көп, жақсы, жаман және т.б. Концептуалды универсалиилер, нақтырақ айтқанда, олардың маңызды комбинациялары мәдени универсалиилер болып табылады. А. Вежбицкая: бізге бір нәрсені түсіну үшін концептен де ауқымды нәрсе керек: бізге концептінің түйсінген комбинациясы керек, − дейді [7, с. 299] .
Лингвомәдениеттануда прецеденттік атаулар мен мәдениеттің негізгіконцептілерін зерттеуге маңызды орын беріледі. Прецеденттік атаулар дегеніміз - белгілі бір мәдениет өкілдерінің көпшілігіне мәтіндер мен ситуациялар арқылы таныс жеке атаулар. Қазақ мәдениетіндегі прецеденттік атауларға тек қазақ халқына емес, дүниежүзіндегі барлық адамдарға таныс тұлғалардың есімдері жатады. Мысалы, А. Құнанбаев, М. Әуезов, Б. Момышұлы т.б. Аталған ғұламалар жалпыадамзаттық мәдениеттің дамуына өзіндік үлес қосты. Абай Құнанбаевтың, М. Әуезовтің шығармаларымен дүниежүзі халқы таныс, олардың шығармаларынан нәр алып, сусындамаған адам кемде-кем шығар.
Этнос - өзіне тән биологиялық ерекшеліктерімен, шығу тегінің, психологиясының, тілі мен мәдениетінің бірдейлігімен сипатталатын, тарихи қалыптасқан тұрақты биоәлеуметтік қауымдастық. Бірақ лингвомәдениет-танудың ең маңызды, негізгі, базалық терминдері - адам, мәдениет, тілдік тұлға, концепт, әлемнің тілдік бейнесі т.б. жатады. Бұларға алдағы бөлімдерде кеңінен тоқталатын боламыз.
Осы саланы індете зерттеп жүрген В.А. Маслова лингвомәдениет-танудың зерттеу нысанына төмендегілерді жатқызады.
1) Лингвоөлкетану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болғандықтан, линвоөлкетанудың пәні болатын баламасыз лексикалар мен лакуналар (ақтаңдақтар) лингвомәдениеттанудың нысаны болады;
2) Мифологияланған тілдік бірліктер: архетиптер және мифтік тілдік тұлғалар: тілде көрінетін ырымдар мен салт-дәстүрлер, аңыздар, әдет-ғұрып, наным-сенімдерді білдіретін сөздер;
3) Тілдің паремиологиялық қоры;
4) Тілдің фразеологиялық қоры;
5) Эталондар, стереотиптер, символдар;
6) Метафоралар мен тілдің бейнелері;
7) Тілдің стилистикалық қатпарлары;
8) Сөйлеу әрекеті;
9) Сөйлеу этикетінің салалары [8, 37];
Әрине, бұл санамаланып көрсетілгендермен лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны осылармен шектеледі деген пікір тумауы тиіс. Лингвомә-дениеттану жаңа ғылым болғандықтан, ол ең алдымен мәдениеттану мен антропология, әлеуметтану сияқты қоғамдық ғылымдармен өзара байланыста қарастырылғанда ғана өзінің дәйекті ғылыми тұжырымдарын жасай алмақ.
Қазіргі тіл білімінде таяуда ғана қалыптасып, әбден орныққан антропоцентрлік парадигма - зерттеуші назарын таным объектісінен субъектіге қарай ауыстырды. Бұл парадигмада тіл адамның ішінде және адам тіл ішінде қарастырылады. И.А. Бодуэн де Куртэненің пікірі бойынша, тіл - белгілі бір тілдік қоғамды жасайтын индивидтердің тек қана жеке миына, жүрегі мен психикасына тән нәрсе. Олай болса, тілді адамнан тыс жеке қарастыру мүмкін емес. Тілдің антропоцентрлігі туралы идея лингвистикадағы ең өзекті мәселелердің бірі ретінде тілдің бізге беймәлім қырларын аша түсуде. Қазіргі уақытта лингвистикалық талдау тілдік жүйенің әртүрлі ерекшеліктерін анықтаумен ғана шектелмеуі тиіс.
Тіл - адамзат қоғамында пайда болған күрделі, көп қырлы құбылыс: ол жүйе және антижүйе, әрекет және осы әрекеттің нәтижесі, жан және материя, табиғи дамитын объект және жүйелі түрде өздігінен реттелетін құбылыс, ол ерікті және еріксіз. Тілдің барлық күрделі жағын сипаттай отырып, оның мәнін толықтай болмаса да, белгілі бір мөлшерде ашуға болады. Тілдің мұндай күрделі мәнін ашуға әрекет жасаған Ю.С. Степанов оны бірнеше образ (бейне) түрінде қарастырады, дегенмен бұл образдардың бірде-біреуі тілдің барлық жағын толығымен қамтып, көрсете алмайды: 1) тіл - индивидтің тілі; 2) тіл - тілдер семьясының мүшесі; 3) тіл − құрылым; 4) тіл − жүйе; 5) тіл − түр және сипат; 6) тіл − компьютер; 7) тіл − ойлаудың кеңістігі мен жанның үйі (М. Хайдеггер) т.б., адамның күрделі танымдық әрекетінің нәтижесі. Жетінші образ бойынша, тіл, біріншіден, халықтың іс-әрекетінің нәтижесі, екіншіден, шығармашыл тұлға әрекетінің нәтижесі мен тілдік нормалар әрекетінің (норма мен тәртіпті жасаушы мемлекеттер, институттар) нәтижесі. Осы образдардың қатарына XX ғасырдың аяғында тағы біреуі қосылды: тіл − мәдениеттің жемісі, мәдениетті құрайтын маңызды бір бөлігі, оның өмір сүруінің шарты әрі мәдени кодтарды қалыптастырушы фактор.
Жаңа ғылыми парадигманың пайда болуымен тілдік мәселелер адамға, оның мәдениеттегі орнына бағытталды немесе мәдениет пен мәдени дәстүрдің ортасында өзінің көптүрлілігімен тұратын тілдік тұлғаға баса назар аударыла бастады. Мысалы, Мен - физикалық, Мен - әлеуметтік, Мен - интеллектуалды, Мен - эмоционалды, Мен - ойлаушы әрі сөйлеуші. Бұл мендердің әрқайсысының беретін мағыналары бар. Мысалы, Мен - әлеуметтік әр түрлі әлеуметтік-психологиялық рөлдерде көріне алады. Бүгін күн жарқырап тұр деген фраза мынадай мағыналарды білдіреді. Мен - физикалық күннің шуағынан жақсы әсерге бөленеді; мұны менің Мен - интеллектуалды біледі және бұл ақпаратты келесі біреуге хабарлап тұр (Мен - әлеуметтік); оның қамын ойлау (Мен - эмоционалды); оған мұны айтқанда менің (Мен - сөйлеуші әрі ойлаушы) әрекет етеді. Тұлғаның кез келген жағына әсер ете отырып, тұлға адресатының басқа тұстарына да әсер етуге болады. Соған байланысты, тілдік тұлға көп аспектілі ретінде қарым-қатынасқа түседі және бұл тілдік қарым-қатынастың тактикасымен, стратегиясымен, қарым-қатынасқа түсушілердің әлеуметтік және психологиялық рөлімен, коммуникацияға кіретін ақпарттың мәдени мәнімен сәйкес келеді. Жоғарыдағы мысал аңдатқандай, адам әр қырынан тіл арқылы танылмақ. Демек, тіл құпиясын ашу адамзат құпиясын ашу деген сөз.
Адам, ең алдымен, өзін әлемнен бөліп алып, содан соң қоршаған әлемді таниды, Мен-ді барлық Мен емес-ке қарсы қояды. Осы әрекеттің өзі тілсіз жүзеге аспайды. Тіл - адамзат дамуының бірден-бір факторы. Сондықтан тілдік зерттеулерде оны жеке-дара қарастырмай, адаммен, оның таным-пайымымен, мәдениетімен, психологиясымен, дүниетанымымен байланыстырып қарастыру ол туралы жаңаша түсініктің, білімнің қалыптасуына әкеледі. Мұндай зерттеулердің нәтижесінде тілдің бізге беймәлім қырлары ашыла түспек. Жоғарыда айтылғандарды ескере келе мынадай қорытындыға келеміз: зерттеуші дәстүрлі - жүйелі-құрылымдық парадигмада жұмыс жасаса да, тілдегі антропоцентрлік парадигмаға соқпай тұрмайды. Қазіргі уақытта тілді өз ішінде және өзі үшін қарастыру ол туралы жалаң түсінік қалыптастырады. Себебі тіл - қарым-қатынас жасау құралы ғана емес, таным құралы, адамзат ойының жемісі. Қазіргі тіл біліміндегі антропоцентрлік парадигма бойынша, ол халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлы мұрасы, ұлттың тарихи жетістігі.
Егер тіл оймен байланысты болмағанда, егер де ол жаңа ментальды кеңістікті жасауға қабілетті болмағанда тілдік зерттеулерде адамға баса назар аударылмаған болар еді. Адам арқылы пайда болған мәтін адам ойының қызметін бейнелейді, тілдік бірліктер арқылы өзіне ойдың динамикасы мен оны бейнелеудің тәсілін бекіте отырып, мүмкін болатын әлемді жасайды. Аталған парадигма аясында қалыптасқан қазіргі лингвистикадағы негізгі бағыттар - бұл тілдегі мәдени факторға және адамдағы тілдік факторға бағытталған (В.Н. Телия) когнитивті лингвистика мен лингвомәдениеттану. Осыған орай, лингвомәдениеттану - кейінгі онжылдықта дамып келе жатқан тілдегі антропоцентрлік парадигманың жемісі.
Жаңа дәуірден бастап XIX ғасырдың соңына дейін тіл мен мәдениетке, олардың байланысына көп көңіл бөліне қоймады. Тіл үнемі сананың, ақыл-ойдың, рухтың құралы ретінде солардың көлеңкесінде қарастырылып келді. Тек XIX басында философияда тілге деген бетбұрыс байқалды. Соның нәтижесінде тіл адамның қоршаған әлемді танып, өмір сүруіндегі ең негізгі тәсілі екендігі айқындалды. XX ғасырда тіл қарым-қатынас құралы, таным көзі деген қағида артқа ығысып, оның орнына тіл - ұлттың жалпылама мәдени коды, бет-бейнесі деген ұстаным келді. Бұндай ұстаным бір күннің ішінде өздігінен пайда бола қалған жоқ, оның іргетасы сонау алыс XIX ғасырларда қаланды.
XX ғасырдың аяғында орыс ғалымы Р.М. Фрумкина: открылся своего рода тупик: оказалось, что в науке о человеке нет места главному, что создало человека и его интеллект, - культуре, − деп лингвомәдениеттану сияқты пәндердің қалыптасуына алғышарт болған құнды ой айтты [9, 104].
Көп жағдайда адам әлемнің өзімен емес, оның репрезентациясымен, когнитивті бейнелерімен, модельдерімен қатынас жасайды, осы әлемді бейнелеуші тіл мен мәдениет аясында әлем танылады. Жалпы, әр этностың тіліндегі заттық атаулардың мәні сол халықтың өзіне тән дүниетанымдық, тұрмыстық ерекшелігін танытады. Яғни жаратылыстағы заттың тура өзі емес, оның халық шығармашылығынан туындаған бейнесі сол елге қызмет етеді. Бұл жерде ғалымдар В. фон Гумбольдт пен А. Потебняның тіл дүниені тікелей бейнелемейді, онда адамның дүниені қалай түсінетіні көрініс береді деген сөздері шындықты ақиқаттайды.
Орыс ғалымы Ю.С. Степанов тіл басқа ғалымдар мен философтардың назарын өзіне білдіртпей аудартатынын айтады. Шынымен-ақ, XX ғасырдағы П.А. Флоренский, Л. Витгенштейн, Н. Бор сынды т.б. ірі ғалымдар өздерінің ғылыми тұжырымдарында тілге қатысты біраз ой білдірген. Заманымыздың атақты ойшылы Х.Г. Гадамер язык - единственная надежда на освобождение деген сенім айтады. Г.О. Винокур белгілі бір мәдениеттің тілін зерттеуші кез келген тілші, таңдап алған тіл нәтижесі болатын сол мәдениетті зерттеушіге айналады деген ой айтады. Яғни тіл мәдениеттің шындығы бола тұра, сол мәдениетті танытушы ерен бір әлем.
Қандай да болмасын халықты, оның салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын танып білу үшін сол халықтың тілін зерттеу керектігін ең алғаш өз заманының ұлы ойшылы Пифагор айтқан болатын.
Тіл, мәдениет, этностың өзара байланысы туралы мәселе қазіргі ғылым үшін жаңалық емес. Сонау XIX ғасырдың басында бұл мәселені неміс ғалымдары ағайынды Гриммдер шешуге тырысты. Ал XIX ғасырдың 60-70-жылдары бұл мәселе Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанасьев, А.А. Потебня сияқты ғалымдардың еңбектерінде өз жалғасын тапты. Әлемде В. фон Гумбольдттың тіл туралы айтқан ойлары кең тарады. В. Гумбольдттың ойынша, тіл − халықтық рух, ол халықтың болмысы. Мәдениет ең бірінші тіл арқылы танылады. Тіл - мәдениеттің ақиқат шындығы, ол адамды мәдениетке ендіріп жіберуге қабілетті [4].
К. Леви-Стросстың пікірінше, тіл мәдениеттің жемісі, оның маңызды бөлігі және мәдениеттің бар болуының шарты. Сонымен қатар тіл - мәдениеттің өмір сүруінің бірден-бір тәсілі әрі мәдени кодтардың пайда болуының факторы [5].
XX ғасырдың басында тіл білімінің көптеген саласын, оның ішінде лексика мен этимологияны мәдени тұрғыда қарастыру маңызды екенін дәлелдеп, тіл мен мәдениеттің кірпішін қалаушы элементтерді нақты зерттеу жолында тіл мен мәдениет мәселесін қарастыруға бағытталған WORTER UND SACHEN деген австриялық мектеп пайда болды.
Тіл мен мәдениеттің бірлігі мен біртұтастығы ұғымының кең мағынасында ойдың тілден дербестігін алға тартқан Сепир - Уорф деп аталатын атақты неогумбольдттандық мектеп қалыптасты. Кейінгі неогумбольдттандық Л. Вейсгербер тіл ой мен шындық болмыс арасындағы дәнекерші әлем екенін айтты.
В.И. Вернадский өзінің тұжырымында адамзат мәдениетінің энергиясы деп атаған биохимиялық энергияның жаңа формасын туғызатын тілдің маңыздылығы туралы айтады. Мәдениет - тілдік тұлғаның ойын қалыптастырады әрі ұйымдастырады, тілдік категориялар мен концептілерді жасайды.
Тіл арқылы мәдениетті зерттеу идеясы кейінгі жылдары пайда болған жоқ. Бұл туралы В.В. Иванов, В.Н. Топоров, Н.И. Толстой және т.б. сөз еткен. Осы мәселенің шешімін табуға шетелде III мыңжылдықтың қарсаңында польшалық антрополог Ежи Бартминьский үлкен үлес қосты. Оның зерттеулерінде мәдениет лингвистикамен тоғысатын ғылым ретінде ғана емес, терең талдауларсыз тіл мен текстің, адамның құпиясы ашылмайтын күрделі феномен ретінде қарастырылды.
XX ғасырда лингвистикада шетел және орыс ғалымдарының қол жеткен табыстары негізінде келесідей қағиданы қабылдау мүмкін болды: тіл бір уақытта мәдениетті туғызудың, дамытудың, сақтаудың құралы және оның бөлшегі, себебі тіл арқылы шынайы әрі объективті өмір сүретін рухани, материалды мәдениеттің туындылары жасалады.
Соған орай, XX ғасырдың соңында лингвистикада В. Гумбольдт қалаған дәстүр негізінде лингво-философиялық аспектіде түсіндіруді қажет ететін көптеген мәселелер пайда болды. Тіл мәдениетпен тығыз байланысты: ол мәдениет арқылы өсіп-өркендейді, дамиды әрі оны бейнелейді деген қағиданың негізінде XX ғасырдың соңында лингвомәдениеттану деген жаңа ғылым пайда болды.
Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттанудың тоғысуында пайда болған және тілде бекітіліп бейнеленген халық мәдениетінің көрінісін зерттейтін ғылым [4, с. 9]. Бұл мәдениеттану мен лингвистиканың уақытша байланысы емес, зерттеу нысаны мен әдістемесі бар, мақсаты мен міндеті айқын пәнаралық ғылым. Ғылымның жеке саласы ретінде лингвомә-дениеттану XX ғасырдың 90-жылдары пайда болды. Лингвомәдениеттану мәдениетті тасымалдау мен сақтау, дамыту, оны туғызушы құрал ретіндегі тілдің іргелі қызметінің бірі қалай пайда болатындығын түсіндіріп, анықтауға мүмкіндік береді.
Лингвомәдениеттану термині соңғы онжылдықта В.Н. Телия басқарған фразеологиялық мектептің ізденістері мен Ю.С. Степанов, А.Д. Артюнова, В.В. Воробьев, В. Шаклейн, В.А. Маслова т.б. ғалымдардың зерттеулері негізінде пайда болды. Лингвомәдениеттану Америка мен Ресейдегі сияқты, кейінгі кезде Қазақстанда да қолға алына бастады. Пән ретінде жаңадан қалыптасып жатқанымен, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұбанов, еңбектерінен бастап, І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, А. Жылқыбаева, Қ. Рысбергенова, Р. Шойбеков т.б. ғалымдардың этнолингвистикалық сипаттағы еңбектерін атап өтуге болады. Профессор Қ. Жұбановтың тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуіріндегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде беріледі деуі, сөйтіп, тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетініне сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі. Кейінгі жылдары жарық көрген еңбектердің дені этнолингвистикалық бағытта болғанымен, ондағы кейбір деректердің талдануын лингвомәдениеттанулық зерттеулердің алғашқы нышандары деп санаймыз. Сондай-ақ таза лингвомәдениеттану шеңберінде жүргізілген зерттеулер де тілімізде аз емес. Мысалы, Ш.М. Елемесова, Г.Ж. Снасапова, А. Алдашева, Г. Смағұловалардың еңбектері таза лингвомәдениеттанулық аспектіде қарастырылған.
Академик Ә. Қайдардың ана тіліміздің бай қоры - ұлттық болмыс-бітімді танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ этнолингвистикасының негізін салды. Ол этнолингвистикаға этностың (ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген [1]. Ә. Қайдар негізін қалаған этнолингвистикалық мектеп тіліміздегі фразеологизмдердің этнолингвисти-калық астарын ашуды басты бағыт ретінде ұстанды.
Ғалым М.М. Копыленко да этнолингвистикаға өзіндік үлес қосты. Ол этнолингвистиканың қазақ тілі мен жалпы түркі тілдеріне қатысты теориялық негізін, басты ұстанымдары мен зерттеу нысанын айқындап берді [2].
Этнолингвистикалық бағыттағы Ж. Манкееваның ғылыми еңбегі қазіргі лингвомәдениеттану ізденістерімен ұштасады. Бұл еңбек қазақ тілінің мәдени лексикасын зерттеуде өзіндік тереңдігімен дараланады. Қазақ мәдениетімен, этнографиясымен тікелей байланысты тілдік белгілердің ішкі формасын ашу тілде көрініс тапқан қоршаған объективті дүние суретінің ұлттық реңкін қайта жаңғыртуды мақсат етеді [3].
Тіл, мәдениет, этностың арақатынасы мен байланысы туралы мәселе философия мен социологиядан бастап, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану сияқты бірнеше ғылымдардың көмегімен шешілетін мәселе. Осылардың ішіндегі лингвомәдениеттану этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика, лингвоөлкетанумен қатар мәдениеттану, этнография сынды лингвистикалық емес ғылымдармен де тығыз байланысты. Егер мәдениеттану адамның болмысын табиғат пен қоғамға, тарих пен өнерге, әлеуметтік-мәдени тұрмысының басқа да салаларына қатысты зерттесе, тіл білімі әлемнің тілдік бейнесінің менталды моделі ретінде тілде бекітіліп көріністенген дүниетанымды қарастырады. Ал лингвомәдениеттану өзара байланыс пен диалогта болатын тіл мен мәдениетті өзінің пәні етеді. Мысалы, этникалық тілдік ойлаудың сұрақтары - бұл лингвистикалық философияның зерттейтін нысаны; қарым-қатынастың топтық немесе әлеуметтік, этникалық ерекшеліктерін тілдік аспектіде психолингвистика зерттейді. Жалпы қазіргі замандағы ғылым дамуының өзіндік ерекшелігі күн өткен сайын пәнаралық ғылыми бағыттардың өсіп келе жатқандығынан байқалады. Тіл - көп қырлы құбылыс, сондықтан оны әр түрлі ғылым әр қырынан қарастыруы әбден орынды.
1.2 Ұлттық киім атаулары - лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың ортақ нысаны
Лингвомәдениеттанудың этнолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыстылығы сонша, тіпті, орыс ғалымы В.Н. Телия лингво-мәдениеттануды этнолингвистиканың бір бөлігі деп санайды. Бұлар өзара ұқсас болғанымен, екі түрлі ғылым салалары екендігіне еш күмәндануға болмайды. Тіл мен мәдениеттің байланысы лингвомәдениеттанудан бұрын этнолингвистикада қарастырылғаны тарихи шындық. Себебі этнолингвис-тика жеке бағыт ретінде XIX ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та Орталық Американың үндіс тайпаларының тілін зерттеуде пайда болды. Бірақ американ этнолингвистикасы таза тіл білімі болды. Қазіргі американ ғылымында этнолингвистика антропология құрамына енгізілуде.
Дәл осы 70-жылдардан бастап этнос (гр. еtnos - тайпа, халық) термині кеңінен қолданыла бастайды. Оны мәдени ерекшеліктердің әлеуметтік ұйымдасу формасы, топтық феномен ретінде анықтайды: Этникалық мұраларды таңдамайды, оны иеленеді (С.В. Чешко).
Этнолингвистикалық бағыт туралы сөз болғанда, оның шығу тегі Европадағы В. Гумбольдт, Америкадағы Ф. Баос, Э. Сепир, Б. Уорф; Россиядағы үлкен қолдауға ие болған Д.К. Зеленин, Е.Ф. Карский, А.А. Шахматова, А.А. Потебня, А.Н. Афанасьев, А.И. Соболевский және т.б. еңбектерінен бастау алады.
В.А. Звегинцев этнолингвистиканы тілдің мәдениетпен байланысын, халықтың дәстүрін, қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе тұтас ұлтты қарастыратын бағыт деп анықтайды [9].
XX ғасырдың 2-жартысында СССР-да В.Н. Топоров, В.В. Иванов, Н.И. Толстойдың этнолингвистикалық мектебімен қатар Ю.А. Сорокин мен Н.В. Уфимцеваның этнопсихолингвистикасы және т.б. ірі ғалымдардың басқаруымен бірнеше ғылыми орталықтар пайда болды. Тіл олардың еңбектерінде этникалық дүниетанымды бекітетін, әлемді менталды реттейтін құрал қызметін атқаратын, мәдениеттің барлық жағын қамтитын табиғи субстрат ретінде сипатталды.
Адамзат мәдениеті әртүрлі болатын этникалық мәдениеттердің жиынтығынан тұрады, өйткені бір қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған әр халықтың әрекеті түрліше болады. Этникалық ерекшеліктер адамдардың жұмыс істеуінен, демалуынан, тамақтануынан, түрлі жағдайларда сөйлеуінен байқалады. Мысалы, орыс халқына тән маңызды ерекшелік - олардың ұйымшылдығы, сондықтан олар қарым-қатынастағы жылулық пен эмоционалдық, белгілі бір қоғамға қатысты болу сезімімен ерекшеленіп тұрады. Орыс мәдениетіндегі бұл ерекшелік тілінде көрінетіні анық. Орыс ғалымы А. Вежбицкаяның пікірінше, орыс тілі ағылшын тіліне қарағанда эмоцияларға көп назар аударады және бұл оларды ажырататын лексика, грамматикалық бірліктердің көптігінен байқалады. Ал қазақ халқына тән маңызды ерекшеліктердің бірі оның қонақжайлылығы. Сондықтан тіліміздегі мақал-мәтелдерде, фразеологизмдерде, бата-тілектерде т.б. қонақжайлық дәстүр кеңінен сөз етіліп, дәріптеледі. Қазақтың қанына сіңген бұл қасиет халқымыздың болмысын, оның ерекшелігін танытатыны сөзсіз. Сонымен қатар қазақ халқының мәдениетінде үлкенді сыйлап, құрметтеуге ерекше мән беріледі. Халық менталитетінің осы ерекшелігі де тілімізден айқын көрінеді.
Славян халқының мәдениеті сияқты басқа да мәдениеттердің ежелгі түрін (реконструкциялау) қайта жаңғырту тіл білімі, этнография, фольклористика, археология, мәдениеттану сияқты ғылымдардың өзара байланысына негізделеді. Славян халқының рухани мәдениетінің іргетасын қалаған Н.И. Толстой басқарған этнолингвистикалық мектеп үлкен беделге ие болды. Оның тұжырымының негізін тіл мен мәдениеттің изоморфтығы, мәдени объектілерге қазіргі лингвистикада қолданылатын қағидалар мен әдістерді қолдану туралы идея қалады. Н.И. Толстойдың пікірінше, этнолингвистиканың мақсаты - тарихи ретроспектива, т.б. халықтық стереотиптерді анықтау, халықтың фольклорлы әлем бейнесін ашу.
Этнолингвистика этнография мен әлеуметтану (социология) пәндері қиылысында пайда болды.
Этнография - бұл халықтар, яғни этностар, этностар тарихы, өмір бейнесі (образы), халықтар мәдениетіне тән сипаттамасы және олардың шығу тегі (этногенезі).
Әлеуметтік лингвистика - өзінің бір ғана объектісімен тіл мен қоғам арасындағы (тіл және мәдениет, тіл және тарих, тіл және этнос, тіл және шіркеу т.б.) қарым-қатынастарды зерттейді, негізінен әлеуметтік лингвистика - түрлі әлеуметтік және жастық топтардың тілдік ерекшеліктерін зерттеумен айналысады (Н.Б. Мечковская).
Этнолингвистика мен әлеуметтік лингвистика - бұл негізінде екі түрлі ғылым. Егер этнолингвистика тарихи маңызы бар деректерге сүйеніп, қазіргі материалдың негізінде этностың тарихи фактілерін анықтауға күш жұмсаса, әлеуметтік лингвистика тек осы күнгі материалдарға сүйенеді. Ал лингвомәдениеттану болса рухани мәдениеттің негізінде тарихи, сонымен қатар қазіргі тілдік деректерді де зерттейді. Осы мәселеге қатысты ғалымдар тарапынан айтылған түрлі пікірлер бар. Мысалы, В.Н. Телияның ойынша, лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің тек қазіргі байланысын (қарым-қатынасын) зерттейді: ол қазіргі коммуникативті үдерісті және онда қолданылатын халық менталитетімен тығыз байланысты тілдік бірліктерді зерттейді.
Жоғарыда айтылғандай, тіл мәдени маңызы бар ақпараттарды жинап, сақтайтын құрал қызметін атқарады. Кейбір бірліктердегі бұл ақпарат қазіргі тілді иеленуші үшін имплицитті болуы мүмкін, ғасырлар қойнауында жасырынып, тек талдау жүргізу арқылы анықталады. Ол бар және сана түкпірінде жасырынған. Лингвомәдениеттанушы тілдік таңбаларда бекітілген мәдени ақпараттарды анықтау үшін кейбір арнайы тәсілдерді қолдануы тиіс. Егер тіл мен мәдениеттің өзара байланысы туралы мәселені түсінудің дәстүрлі тәсілі мәдениет жайлы кейбір мәліметтерді пайдалана отырып, лингвистикалық мақсаттарды шешуге талпыныс жасаса, лингвомәдениеттануда тілдің өзінің бірліктерінде мәдениетті сақтап, тасымалдаудағы тәсілдері зерттеледі.
Лингвоөлкетану лингвомәдениеттанудан тілде бейнеленген ұлттық реалиилерді зерттейтіндігімен ерекшеленеді. Лингвомәдениеттану белгілі бір дәстүрмен байланысты сөйлеу әрекетінде мінез-құлықтың қалай көрінетіндігін анықтайтын этнопсихолингвистикамен де тығыз байланысты. Этнопсихолингвистика - түрлі тілдерді иеленушілердің вербальды және вербальды емес әрекетінің ерекшелігін талдайды, түсті әлем бейнесі мен сөйлеу этикетін, мәдениетаралық қарым-қатынастағы текстің лакуналарын ақтаңдақтарын, әр түрлі халықтардың сөйлеу әрекетінің ерекшелігі ретінде көптілділік пен қостілділікті т.б. зерттейді. Этнопсихолингвистикадағы негізгі зерттеу әдісі ассоциативті эксперимент болса, лингвомәдениеттану өз кезегінде әр түрлі лингвистикалық әдістерді, қажетінше психолингвистикалық әдістемелерді де қолданады. Бұлардың негізгі айырмашылығы осында.
Лингвомәдениеттанудың дамуында екі кезеңді бөліп көрсетуге болады: бірінші кезең - ғылым дамуының алғышарттары - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz