Қазақстан мен Орта Азиядағы сақтардың мәдениеті
Кіріспе
Өзектілігі. Ежелгі Қазақстанның жерінің оңтүстік-шығыс өңірін мекендеген Тиграхауд сақтар осы аумақта өзмемлекеттерін құра отырып, теңдессіз, қайталанбас өзіндік мәдениетін жасады.
Сақтардың дәстүрлі сәнді қолданбалы өнеріндегі Аң стилінің негізі көп өзгерместен үйсіндер мен қаңлылар өнеріне ауысты. Сол дәуірдің салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары сақтардың да, үйсіндердің де мәдениетінде хайуандар образымен тығыз байланысты болды.
Н.Ә. Назарбаевтың Ұлы Даланың жеті қыры атты бағдарламалық мақаласында Біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Бұл басты тұрмыс қағидаты Ұлы даланы мекендеген халықтардың дүниетанымы мен құндылықтарын қалыптастырды. Өз жазуы мен мифологиясы бар Қазақстанның ежелгі тұрғындарының озық мәдениеті болды[1] -деп сақтардың аң стилі өнерін және Алтын адамға ерекше тоқталып өтеді. Алтайдан Қара теңізге, Жетісудан Арқаға дейінгі аралықты мекен еткен сақ-скифтер арттарына аса бай мұра қалдырды. Осы бай мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу үшін оны жан-жақты зерттеп, зерделеу бүгінгі күннің талабы деп ойлаймыз. Сондықтан қарастырып отырған тақырыбымыз бүгінгі күнде өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Еуразия көне тарихында Оңтүстік-шығыс Қазақстан өңірлері ерекше маңызға ие. Өйткені бұл мәдени-тарихи өңірлер ілкі замандардан бері адамзат дамуындағы күрделі үдерістермен тығыз байланысты. Мұнда ерте темір дәуірі кезінде бірнеше археологиялық мәдениеттер қалыптасып, дамығандығын археологиялық мәліметтер толыққанды растап отыр. Алайда өңірлердің ежелгі тарихы әлі күнге дейін кешенді түрде толық зерттелінген жоқ. Мұның өзі біз таңдап алған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйткілді мәселелерінің түйінін шешетін Оңтүстік-шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір дәуірі ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта қола және ерте темір дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Шығыс Қазақстан мен Жетісу аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгертіп жіберген еді. Нәтижесінде, қарастырылып отырған өңірдің мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи ағынын жазба деректердің кемдігіне орай, біз тек қана археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан да туындайды.
Сан ғасырлар бойы Оңтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеп келген этностардың археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми талдаудан өткізу барысында, мұнда бірін-бірі алмастырған майемер, шілікті, берел, құлажорға, т.б. мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы тарихи кезеңдердің ара-қатынасы, бір-бірімен этно-мәдени және генетикалық байланысы, өзара мәдени ықпалдастығы отандық археология ғылымында өз шешімін толық таба қойған жоқ. Сонымен қатар Шығыс Қазақстан мен Жетісу аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен кейбір миграциялық бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Өскелең ұрпаққа ұлт тарихының тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде алға тартқан абзал.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып, соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі де көкейкесті мәселеге айналуда.
Сол себепті де зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп жатқан іргелі зерттеулермен, соның ішінде Мәдени мұра секілді ұлттық стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Табиғи географиялық жағдайы әрқилы болып келетін Қазақстан өлкесінде, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүрген. Ерте темір дәуірінде олардың басым бөлігі Қазақстан аумағында ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен болатын. Қалай дегенде де ерте темір дәуірінде Шығыс Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Орталық Қазақстан мен Жетісуды мекендеушілермен материалдық мәдениет жағынан жақын болғандығымен, этникалық жағынан біртекті емес еді. Оның үстіне шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт санасы әртүрлі тайпалар тіршілік етті. Мәселен жазба деректерде Алтай өңірінде аримаспалар, алтын қорушы грифтер мекендеді делінсе, ал, Шығыс Қазақстанның далалық өңірлерінде грек және парсы деректерінде кездесетін Азиялық скифтер немесе сақтар орналасқан еді [2]. Бұл халықтар ХVІІІ ғасырдағы зерттеушілердің де назарына іліккен болатын. Алтайдағы ерте темір дәуіріндегі мәдени-тарихи дамуды алғашқылардың бірі болып нақтылай көрсеткен әйгілі шығыстанушы В.В. Радлов болды [3; 4; 5]. Бұл аймақтың тарихын нақты білу мақсатында ғалым өзіне дейінгі Д.Г. Мессершмидт, Г.Ф. Миллер [6; 7], П.С. Паллас [8], Г.И. Спасский [9] т.б. зерттеушілердің еңбектері мен мұрағат материалдарымен толықтай танысып шықты. Осылайша В.В.Радлов Алтай, Қазақстан және Минусин қазаншұңқырындағы далалық ізденістер нәтижесінде төрт мәдени-тарихи кезеңді бөліп көрсетті: мысты-қола, ежелгі темір, жаңа темір және кейінгі темір дей отырып, Берелдің тас қорғандарын қола дәуірінің жерлеу орындарынан мүлде өзгеше екендігін ескере келе, ежелгі темір кезеңіне жатқызды. Археологиялық ескерткіштерді кезеңдеудің бұл нұсқасы әлемде кеңінен қолданылатын үш ғасыр (тас, қола (мыс), темір) концепциясына жақын болғанымен, алайда нақты материалдарға сүйене келе ежелгі мәдениеттердің дамуын көрсететін алғашқы талпыныс еді.
Археология тарихнамасында сақ аң стилін зерттеу мәселелері ерекше орын алады. Бұл зерттеудің тарихы ежелгі дәуірден бастау алады. Скиф-сақтарға арналған әдебиеттің үлкен тізімінде бірінші орынды В. В. Григорьевтің О скифском народе саках еңбегі алады [10]. Осы еңбек жарыққа шыққан уақыттан бастап бірнеше жылдар өтсе де, В. В. Григорьевтің жұмысы әлі күнге дейін өзінің ғылыми маңызын жоғалтпады.
Өйткені ғасырлар бойы скифтанудың тарихнамалық талдауында скиф-сақтардың шығу тегі мен олардың мәдениетінің мәселесі өзекті болып келді, ол әлі күнге дейін пікірталас болып саналады. Археология тұрғысынан бұл мәселе бойынша көзқарастар бір-біріне қарама-қайшы екі тұжырымға негізделеді. Олардың біріншісі-белгілі скифолог-ғалымдар Б. Я. Граков, М. И. Артамонова [11]. және т. б. еңбектерінде толық тұжырымдалған және ол ғылымда автохтондық атауын алған скифтердің археологиялық мәдениеттің тасушылармен генетикалық байланысы туралы ұсынысқа негізделеді. белсенді жақтаушылары танымал скифологтар В. А. Ильинская, А. И. Тереножкин және т.б. [12] ұсынған екінші нұсқа орталықазиялық деп аталған болатын. Онда Шығыс Еуропада скифтердің пайда болуын Азияның соңғы терең аудандарының жылжуымен байланыстырады.
Ғылым тарихына назар аудару зерттеу парадигмаларының өзгеруі кезінде ерекше өзекті болып табылады. Аң стилінің өнерін зерттеудің өзектілігі мен ғылыми жаңалығы, сурет тілінің рөлі мен маңызы ғылыми айналымға Есік қорғанының қазба жұмыстары К. А. Ақышев археологиялық экспедициясымен, В. Д. Кубаревтің, Н. Н. Кубаревтің олжаларымен құрылған дерек көздердің үлкен корпусы енгізілуіне байланысты болды. Ресей Алтайының оңтүстік-шығысында зерттеу жүргізген В. И. Молодина, . В. Полосьмак, Қазақстан шегінде Алтайдың оңтүстік-батысын зерттеген З. С. Самашев және А.П. Франкфор сияқты зерттеушілер сақтардың өнері мен мідениеті байланысты бірқатар деректерді ғылыми айналымға енгізді [13].
Ғылыми әдебиетте "скиф-сақ дәуірінің аң стилі" ұғымы дәстүрлі түрде б. з. д. VII - ІІ ғғ. басында Еуразиялық даланың кең ауқымын мекендеген халықтардың өнер туындыларына қатысты қолданылады.
Шаруашылықтың бірдей түрімен біріктірілген және осыған байланысты материалдық мәдениеттің көптеген бейнесіне ұқсас көптеген көшпелі тайпалар осы кезеңде барлық Дала мен ішінара Шығыс Еуропаның орман даласын, Кавказ маңы, Оңтүстік Орал өңірі, Арал маңы, Памир, Тянь-Шань, Саян-Алтай аудандары мен оңтүстік Сібір мен Қазақстанның бірқатар басқа да облыстарын алып жатты. Осы үлкен мәдени жиынтықты белгілеу үшін ғалымдар келесі бірнеше түрлі терминдерді ұсынды: Скиф-сібір мәдени-тарихи бірлігі (Грязнов М. П., Мартынов А. И.,) [14], қауымдық (Матюшенко В. И.), скиф әлемі (Яценко И. В., Раевский Д. С., Членова Н. Л., Петренко В.Г.) [15] скиф шеңбері мәдениеті (Членова Н.Л.), скифтік евразиялық әлем (Алексеев В.П.), скиф дәуірінің евразиялық мәдени континуумы.
Алайда, осы анықтамалардың бірі құбылыстың мәнін дұрыс көрсетпейтіндіктен, ғылыми әдебиетте бейтарап скиф-Сібір әлемі термині (Мартынов А. И., Алексеев В. П., Мошкова М. Г., Мелюкова А. И.) бекіді [16].
А. И. Мартынов б.з. б. І мыңжылдықтың ортасына қарай осы ауқымды аумақтарда скиф-сақ типіндегі мынадай: Қара теңізіндегі скифтердің мәдениеті; савромат - ата-бабаның жазықтарында, Еділдің төменгі жағында және Оңтүстік Оралда; Қазақстан мен Орта Азиядағы сақтардың мәдениеті; Алтайдағы Пазырық мәдениеті; Тува және Уюк мәдениеті; Солтүстік Қытайдағы Ордос мәдениеті және т. б. [17, 201-202 Б.] мәдениеттер анық байқалады деп жазады.
Сақтардың аң стилі өнері мен мәдениетін ежелгі құндылық бағдары, дүниетанымдық көзқарасының жүйесі деп Членова Н.Л., Хазанов A.M., Шкурко А.И., Переводчикова Е.В. сияқты ғалымдар өз еңбектерінде қарастырады [18].
К.А. Акишев пен Г.А. Кушаевтың Древняя культура саков и усуней долины реки Или атты еңбегінде Іле алқабын мекендеген сақтардың материалдық мәдениеті туралы баяндалады [19].
1969-1970 жж. қазылған Есік қорғаны мен одан табылған археологиялық олжалар, сонымен қатар сақтардың өнері, мәдениеті туралы К.А. Акишевтың Курган Иссык. Искусство саков Казахстана атты монографиясында жан-жақты қарастырылады [20].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағын мекендеген сақтардың мәдениетін талдап, сипаттамасын жасау. Осы мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
- Оңтүстік-шығыс Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген археологиялық ізденістерді жүйелеу, сараптау;
- Бесшатыр қорғаны, Есік қорғанын зерттеу тарихына тоқтала отырып сақтардың өнері мен мәдениетін саралау;
- Ерте темір дәуіріндегі дала тұрғындары өркениетін қарастыру;
- Діни-нанымдары мен ғұрыптары мен сақтардың мифологиясын соңғы кезде ғылыми айналымға кірген материалдар негізінде, бүгінгі ұстанымдар арқылы жаңаша қарастыру.
Дерек көзі. Оңтүстік-шығыс Қазақстан территориясында ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары - қорғандар материалдары осы олқылықтың орынын толтырар бірден-бір дереккөзі болып табылады. Қазақстанның ерте темір дәуірі тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ ғасырдың өзінде-ақ жинала бастағанымен, ғылыми құндылығы жоғары шынайы дереккөздері ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жинақталынған болатын. Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х. Арсланова, З.С. Самашев, Ә.Т. Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 Оңтүстік-шығыс Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері
1.1 Жетісу өңіріндегі ерте темір дәуірінің ескерткіштері
Ертедегі темір дәуірінде Шығыс Арал өңірінің аумағы мен Оңтүстік Қазақстанның оған шектес аудандарын массагет-сақтардың кұрамына кіретін этникалық топтар мекендеген. Олардың сол кездегі мәдениетінің ескерткіштері Сырдарияның төменгі бойындағы Үйғарак және Түгіскен қыраттарында орналасқан обалы қорымдар болып табылады.
Түгіскен қорымы екі дәуірдің ескерткіштерінен тұрады. Ең алдымен бұл - Солтүстік Түгіскен, б. з. б. IX -- VIII ғасырлардағы қорымдар. Сақтардың обалы қорымы -- Оңтүстік Түгіскен де осында Түгіскен үстіртінде орналасқан. Ол өз кезегінде екі кешенге бөлінеді, олардың біріншісі 9, екіншісі 27 обадан тұрады. Оңтүстік Түгіскеннің барлық сақ обалары б. з. б. VII -- V ғасырларда тұрғызылған. Ұйғарақтағы сол заманның 80 обасы үш топқа: шығыс, орталық және батыс топтарға шоғырланған. Олардан 70 оба қазылды [21].
Ұйғарақ пен Түгіскенде жерлеу құрылыстары әртектес болғанмен, жерлеу ғұрпы бірдей.
Ұйғарақ пен Оңтүстік Түгіскеннін қүм үйінділері астынан алуан түрлі жерлеу құрылыстары қазылып ашылды. Оның бірі, негізінен Ұйғарактан ғана шыққаны -- адамдарды жердің бетіне, жеңіл қаңқалы ағаш құрылыстын не күркенін ішіне, қамыс төсеніш үстіне жерлеу. Мұндай кұрылыстардың сыртқы бітімі дөңгелек, сопақ немесе тікбұрышты болған.
Олар Солтүстік Түгіскендегі қола дәуірінің қарапайым жерлеу құрылыстарына ұқсас. Оларды Солтүстік Түгіскендегі жерлеумен жақындастыратын белгі -- өліктің басын батыска қаратып жерлеу және ішінара -- өлікті өртеу салты.
Жерлеу кұрылыстарының екінші үлгісі -- жерден қазылған шұңкырлар. Олардың бірнеше түрлері бар. Ұйғарак пен Оңтүстік Түгіскен қорымдарында шығыстан батысқа бағытталған тікбүрышты үлкен жер шүңқырларға жерлеу түрі көп тараған. Лакыттар ағаш бөренелерімен жабылып, олардың үстіне қамыс немесе ұсак бұтақтар қабаты теселген. Шұңқыр айналасындағы ескі қабат пен қабір топырағын да қамыспен жауып тастаған. Сонан соң диаметрі 15 -- 20 м, кейде 30 метрге дейін жететін оба үйген. Кейбір жағдайларда үйінді қамыс пен топырақ қабатт-арынан тұрғызылған. Басқа жерлеу құрылыстарындағы сияқты, мұнда да отқа табыну кең таралған.
Қабірдің бұрыштарында тіреу орындары сияқты кішкене шұңқырлар жиі кездеседі. Кейбір қабірлерде лакыттың түбінен қабырғаны жағалай арықша қазылған да, өлік жер үстел үстінде жатқандай болып көрінеді. Қабір бұрыштарындағы шұңқырлар сияқты, мүңдай үстелдер де Солтүстік Түгіскендегі кесенелерінен дәстүрге айналған белгілі жерлеу ғұрпының жергілікті тәсілдері.
Түгіскенде жерден қазылған шұңқырларға жерленетін обалардың тағы бір өзгеше тобы бар. Құрылыстардың бұл нұсқасы -- ортасында беті ағаш бөренелермен жабылған жер шұңқыры бар, жан-жағы айнала қоршалған топырақ дуалдан тұрады. Дуалдың топырағы айналасындағы белдеулей қазылған орлардан алынған. Бұдан басқа, топырақ дуалды қоршаған ор жанғыш материалдармен (шөпшекпен) толтырылған. Сірә, жерлеу кезінде барлық құрылысты айнала от жағылатын болса керек.
Ақырында, Ұйғаракта жер қабірлердің Түгіскенде жоқ түрі бар. Бұл негізінен бұрыштары дөңгеленіп келген тікбұрышты тар молалар. Кұрылымы жағынан оларды Түгіскен мен Ұйғарақтағы үлкен жер шұңқырға жерлеумен жақындастыратын белгі -- сырғауылдармен және бұтақтармен жабылуы.
Жерлеу кұрылыстарының осындай әр түрлі болуы, шамасы, отбасылық қатынастар жүйесін ғана емес, сонымен катар әлеуметтік құрылымды, рулық қауымның эволюциясын да көрсетсе керек. Бүл, әсіресе, Ұйғарак қорымындағы әр түрлі обалар топтарының үлгісінде ерекше айқын байқалады. Абыз әйелдер көп жерленген шығыс топтың молаларында кейінгі қола дәуірінен келе жатқан ғұрып-дәстүрлері айқынырақ байқалады.
Ұйғарақ обаларынын орталық кешенін қалдырған рулык топ, мүліктердін кұрамына және үлкен жер лақыттарға қарағанда, ең ықпалды топ болған. Оның өкілдері әскери билік пен абыздык қызметті қатар жүргізген көсемдер болған. Бұған билік белгісі -күрзінің және салттық айбалта-қанжардың табылуы дәлел. Бұл жерде жерленген қару-жарақты салт атты жауынгерлердің зираттарының кепшілігі, сірә, басқа рудың мүшелерінікі болса керек. Батыс жақ шетіндегі тікбұрышты тар қабірлерге атағы жоқ және кедей рулық қауым мүшелерін жерлеген.
Түгіскенде б. э. б. V ғасырдағы бай қабірлер тобы айқын аңғарылады. Олардың құрылымына тән нәрсе -- кірер ауыздағы ұзын дәліз-дромос. Лақыттар өте терең болуымен ерекшеленеді. Өліктің басы шығысқа - солтүстік шығысқа қаратып жатқызылады. Шұңқыр әдетте, неғұрлым ертеректегі обалардағы сияқты қабырғаларымен емес, бұрыштармен бағытталған. Жерленгендер шалқасынан созылған күйінде, бастары шығыс-солтүстік-шығысқа қаратылып кейде оларды лақыт шұңкырларын қиғаштай, аяктарын ромб тәрізді тізесінен бүгіп, өкшелерін ішке қаратып (ат үстінде отырған кейіпте) жатқызылған. Лакыт шұңқырлары мен дромос (ішінара) тегіс етіп жабылған.
Сонымен б. э. б. V ғасыр обадарына бұрынғысынша тән нәрселер: лақыттардың бұрыштарындағы шұңқырлардың сақталуы, ілуде бір болғанымен, жерден қазылған қабірлер мен жер үстіне салынған жерлеу құрылыстарының катар қолданылуы, оттың жерлеу салтындағы елеулі рөл атқаруы.
Угэ тайпасы С.С. Черниковтың айтуы бойынша тек Ертістің жоғарғы ағысы бойын жайлап Жетісудағы үйсіндермен тығыз қарым-қатынаста болған. Осы шағын аудандардағы археологиялық ізденістер нәтижесі түп-төркіні пазырық тектес ескерткіштерде анық байқалатын Құлажорға қорымындағы мүрделердің біразы тас жәшіктерде ғана емес, адам қаңқасын қоршаған ағаш қорапты жер қабірлерге қойылғандығын, мұндай жерлеу түрінде ақіреттік заттар кездеспейтіндігін анықтап берді [22].
Құлажорға ескерткіштері сақ және үйсіндермен генетикалық жағынан байланыста, үйсін тайпалық одақтары Ертістің жоғарғы ағысына дейін таралған, ал олардың солтүстік шекарасының әлі де анық емес.
Жерлеу ғұрпы, тұтыну бұйымдарындағы негізгі айырмашылықтарына қарай Құлажорға мәдениеті екі кезеңге бөлінеді, яғни ж.с.д. IV-II ғасырлар және ж.с.д. II және ж.с. I ғасырлары. Қытай деректерінде уге (хуцзе) атымен белгілі құлажорға мәдениетін жасаушылар бийке және майемер мәдениеті өкілдерінің заңды жалғасы, сондай-ақ көршілес қоныстанған үйсіндер және хундармен біте қайнасқан халықтар екендігін археологиялық зерттеулер дәлелдей түсуде.
Құлажорғалықтардан батыста Шыңғыстауда, Ертістің төменгі ағысында және солтүстік Алтайда жерлеу ғұрпындағы ерекшеліктеріне қарағанда басқа тайпалар өмір сүрген. Ертістің сол жағалауында, нақтылап айтатын болсақ, Тарбағатай теріскейінде Ә.Т. Төлеубаевтың пікірінше үйсін тайпалары мекендеген, ол мұндағы ескерткіштердің сыртқы құрылысы мен қабірлерден алынған заттар кешеніндегі мәліметтер бойынша осындай тоқтамға келген. Біздің ойымызша, мұнда угэ тайпаларынан өзгеше, үйсіндерге жақын, яки үйсін тайпалық одағына кіретін, этно-мәдени жағынан туыстас ру, тайпалар өмір сүрген болуы ықтимал [23]. Бұл мәселе алдағы жылдардағы зерттеулердің еншісінде.
Алтай және Тарбағатай теріскейінде ж.с.д. IV ғасырдың соңы - ж.с. I ғасырларында мәдени дәстүр алмасып, тұрғындардың этникалық құрамы өзгергендігін қолымыздағы археологиялық деректер дәлелдеп отыр. Бұл халықтардың Ұлы қоныс аударуымен, яғни хундардың жаулап алуына байланысты болған тәрізді.
Қазіргі таңға дейін Алтай-Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірінің ж.с.д. VIІI ғасырдан ж.с. алғашқы ғасырларына жататын құжатталғаны бар, құжатталмағаны бар алты жүзден аса қорғаны қазылып, зерттелінген. Кең көлемдегі әралуан түрлі материалдардың жиналуы ерте көшпелілер қоғамының мәдени-хронологиялық, әлеуметтік-экономикалық, демографиалық аспектілері мен діни-әфсаналық түсініктерін жаңғыртуға мүмкіндік берді. Ең бастысы сол зерттеулердің негізінде жасалған қорытындылар мен тұжырымдар жүйеленіп, бір ізділікке түсірілуде. Жалпы алғанда, Тарбағатай теріскейі бірнеше археологиялық мәдениеттердің тоғысар тұсы, шекаралық аймағы болғандықтан, бұл жерде соғыстар, әскери қақтығыстар жиі болып тұрған секілді. Мұны қабірлерден алынған заттардың жұпыны болуы, мүрде жанына аз ғана бұйымдардың қойылуы (олардың өзі де тоналып кеткен) да дәлелдесе керек. Бұл сонымен қатар өңірде қарапайым халық өмір сүргендігін де растайтын сияқты. Аз ғана қазылған қорғандар бізді осындай тұжырымға жетелейді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдары еліміздің археологтары Зевакино, кейінірек Измайловка кешендерінде ж.с.д. VIII- VII ғасырларға жататын ескерткіштердің табылуы бұл өңірде қола дәуірінен ерте көшпелілер дәуіріне өтпелі кезеңінің өзіндік тарихи дәуірі бар екендігін нақтылап берді. Шығыс Қазақстан үшін ж.с.д. VIII-VII ғасырлар соңғы қола дәуірінің дәстүрін сақтаған ескерткіштер сарқыншақтарымен қатар ерте көшпелілер белгілері білініп, қатар өмір сүрген, сондай-ақ ж.с.д. VIII-VII ғасырлар ерте көшпелілер дәуірі болып есептеледі. Шығыс Қазақстандағы қоладан ерте темір дәуіріне өтпелі Измайловка және Қоғалы-1 қорымдарын басқа мәдениет өкілдерінің әсері тиген жергілікті кейінгі қола дәуірі тайпалары тұрғындары қалдырған.
Алтай өңірлеріндегі осындай археологиялық ескерткіштер жөнінде алғашқы мәліметтер XVI-XVII ғасырларға жатады. Орыстардың отаршылдық саясатының арқасында қабір алтындарын тонаушылар кәсібінің кереметтей қарқын алуына жаңа жерлердегі көптеген төбе-төбе болып орналасқан қорған-қорымдар зор мүмкіншілік әкелді. Өкінішке орай тонаушылық әрекеттер нәтижесінде осы қорғандардан алынып, балқытылып кеткен қазақ халқының ата-бабалары мәдениетінің баға жетпес мол мұралары ізім-қайымға жоғалды.
Біз зерттеп отырған өлкедегі археологиялық зерттеулерге және оны ғылыми тұрғыдан бағамдауға талпыныс кеңестік дәуірге дейін-ақ Д.Т. Мессершмидт, Г.Ф. Миллер, И.Г. Гмелин, П.С. Паллас және т.б. тарапынан жасалған. Солардың бірі В.В. Радловтың көптеген қорғандарда басталған қазба жұмыстарының нәтижесінде Үлкен Берел сынды қорғаны да зерттелді. Ғалым этнографиялық және лингвистикалық мағлұматтарды пайдалана отырып археологиялық заттарға алғашқы теоретикалық негіздеме жасап берді. Қазақ Алтайының ежелгі тұрғындарының материалдық мәдениетінің дамуын төрт: мыс немесе қола, ерте темір және жаңа темір, ерте ортағасырлар деп кезеңдемелік дәуірлерге бөліп, қорғандардан табылған бұйымдарды толықтай сипаттап, сыныптамасын жасады.
Майемер даласы, Нарын тау жоталары және Бұқтарманың оң жағалауларында зерттеу жұмыстарын жүргізген А.В. Адриановтың қазбалары материалдары Алтайдағы сақ мәдениетінің қалыптасуының алғашқы кезеңдері туралы түсініктің қалыптасуына негіз болды. Бірінші рет қоршау түріндегі қаландысы бар ескерткіштерді қазуды әуесқой өлкетанушы деңгейінде жүргізген А.В. Адриановтың қазба әдістері қорған құрылыстары жөнінде толықтай мағлұмат бере қоймайды. Дегенмен, көптеген деректері ғылыми еңбектер жазуда қазірге дейін құнын жоймағанына осы зерттеу жұмысы барысында көз жеткідік. Өткен ғасырдың басында Алтай, Тарбағатай сынды кереметтей табиғат, тұнып тұрған қазба байлықтарына толы осы өңірдің сұлулығына, сондай-ақ оның өткен тарихына қызығушы өлкетанушылардың құнды археологиялық табылмалары да ежелгі дәуір заттарының шоғырлануына септігін тигізді.
Кеңес уақыты археологтары тек жерлеу-ғұрыптық кешендерде қазба жұмыстарын жүргізумен қатар ежелгі қоныстарды, көне заттай бұйымдарды да зерттеуге аса үлкен мән берді. С.И. Руденконың 1924-1927 жылдар аралығында Алтайда жүргізген зерттеулері нәтижесінде тек қана археологиялық ізденістерден басқа этнографиялық, антропологиялық, географиялық және т.б. мол мәліметтер жинақталып, Алтайда скиф мәдениетінің тіршілік етуі ж.с.д. VII-IV ғасырлармен мерзімделді. М.П. Грязнов болса 1939 жылы жерлеу ескерткіштері бойынша майемер (майэмир), пазырық, шибе мерзімдік топтарын бөліп көрсетті. Майемер кезеңі ат әбзелдері, қола айна пошымы және темірдің толықтай жоқ болуымен анықталды. С.И. Руденко М.П. Грязновтың бұл пікіріне қарсы шығып, өз пікірін темірдің жер қойнауында ұзақ жылдар бой сақталмауымен, қалған жерлеу заттарының ерте темір дәуірі ескерткіштеріне тән екендігімен негіздеді. Сонымен бірге ж.с.д. VIII ғасырдың аяғы мен ж.с.д. VII ғасырдың басы аралығында скиф тайпаларының қандай да бір бөлігі Ертістің жоғарғы ағысы, Зайсан қазан шұңқыры, немесе Тарбағатай бөктерлерінен Алтайға келіп, ол жердегі жергілікті аз тұрғындарды өздеріне сіңіріп жібергендігі туралы да болжам айтқан болатын. Алтайды қоныстану оңтүстіктен де, батыстан да ортақ скиф мәдениетіне жататын әртүрлі тайпалар тарапынан болған.
Еліміздің шығысындағы Қалба, Нарым жоталарындағы ежелгі адамдардың мыс, қалайы, алтын кен орындары зерттеу мен жүйелі түрдегі археологиялық барлау, қазба жұмыстары КСРО Ғылым Академиясының Материалдық Мәдениет тарихының институты, Қазақ ҒА филиалы ШҚАЭ-ның С.С. Черников басқарған экспедицияның 1935 жылғы ізденістерінен бастау алып, 1947 жылдан 1971 жылға дейінгі зерттеу жұмыстарының нәтижелері осы өңірінде ерте темір дәуірінде көршілерінің ықпалдастығына қарай әртүрлі дамыған, жерлеу дәстүрі бір-бірінен өзгеше, бірақ шаруашылығы ортақ бірнеше тайпалық одақтардың қоныстағандығы туралы қорытынды шығарып, сақ кезеңі тайпаларының ескерткіштеріне жалпы сипаттама берумен қорытындыланды.
Алтайдағы Күрту қорымындағы қоршау белдеуі бар қорғандардан табылған үш тесікті сулықты Алтай, Қазақстан және Орталық Азиядаға ортақ типологиялық жетілу схемасы бойынша С.С. Сорокин ж.с.д. VIII ғасырдан кеш қолданыста болмағандығын анықтай келе, ерте сақ ескерткішін ж.с.д. IX-VIII ғасырлармен мерзімдеген. Осы ескерткіштегі бүктетіле жерленген мәйітпен жылқының бөлек камерада қойылу дәстүрін негізге ала отырып сақ-скиф дәуірінің ж.с.д. IX ғасырынан бастау алатын ерекше күрту кезеңін бөліп шығарды. Алайда, С.С. Сорокиннің сақ мәселесі туралы көптеген зерттеулеріне қарамастан ғылыми мәселелердің мәдени-хронологиялық шешіміне, немесе теориялық талдаудың әлдеқайда жоғарғы деңгейіне жете алмады.
Ерте сақ дәуіріне жататын ескерткіштерін зерттей келе Алтайдың солтүстік-батыс бөктерлері мен соған қабысып жатқан Шығыс Қазақстан аудандарында ж.с.д. IX ғасырдың соңы- ж.с.д. VI ғасырлардың басында майемер мәдениетінің Зевакино, Күрту 2, Герасимовка, Тарасу, Кондратьевка және т.б. 20-ға тарта ескерткіштері сараланып, орналасу жағдайы анықталды. Қорғандарының микротізбекпен орналасатындығы, жерлеу камерасы қабір шұңқыр түрінде, кейде тіпті терең болып келуімен және ақымның аузы таспен көлегейлене, немесе тас жәшікте; үйінді сыртын айналдыра жиектеген тас қоршауда болуы немесе оның болмауы; адамды жылқымен бірге, қой немесе солтүстік не солтүстік-шығыс секторда жүгенді қоса жерлеу; мәйітті шалқасынан созылта, басын солтүстік не солтүстік батысқа қарата жерлеу сынды ерекшеліктері бұл мәдениеттің басты белгілері болып саналады. Зерттеу жұмысы барысында жоғарыда аталған ерекшеліктеріне қарай ерте сақ жерлеулерінің жеті негізгі типін бөліп көрсеттік. Сондай-ақ майемерліктердің мәйітті жиыра және созылта жерлейтін екі тобы жерлеу салтына қарай ажыратылады. Жазба деректерден белгілі тарихи даталар және оқиғалармен шендестіргенде майемер мәдениетінің соңы және пазырық мәдениеттерінің басы ж.с.д. 585 жылдар шамасындағы мидиялықтардың Ассирияны талқандауымен және ирандық Ахеменидтер державасының күшейуімен тұспа-тұс келеді. Сірә, бұл жорықтарға біз зерттеп отырған Ертіс бойы тайпалары да қатысса керек. Кейбір ғалымдар Алтайдағы Күрту сынды скиф-сақ типіндегі алғашқы ескерткіштерді Батыс Чжоу мемлекетінің Орталық Азиялық көшпелі тайпаларының қысымынан құлауымен, Моңғолиядағы керексур мәдениетінің құлдырауымен түсіндіреді.
Қазбалардан табылған археологиялық және антропологиялық материалдарды сараптай келе С.С. Черниковтың: ...Андроновтық негізде қалыптасқан қазақтардың антропологиялық типі Шығыс Қазақстанда анық байқалады, ал пазырықтықтар мен қазақтардың ою-өрнектерінің (орнаменттері) ұқсастығы қандай да болмасын тайпалар мен рулардың жылжуларына қарамастан Қазақ халқының мәдени тарихи тамырлары біз осы уақытқа дейін ойлап келгендей беріде емес, тіпті ежелгі уақыттарға кетеді - деген қорытынды пікіріне толықтай қосылуға болады.
Қазақстанның ерте темір дәуірі қазіргі кезде әлі де болса толыққанды жазылып, зерттеліп болған жоқ. Осы күнге дейін жинақталған ерте темір дәуірі бойынша материалдар, Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың қалдырған археологиялық ескерткіштері бізге толыққанды мағлұматтар бере алмай жатыр. Сол себепті бұл кезеңнің мерзімделуі мен кезеңдеулері жөнінде ғалымдар арасында біріңғай ортақ тұжырым жоқ. Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттеуде кезінде кеңес ғалымдары басты назарды Қаратеңіз жағалауындағы скиф ескерткіштеріне аударып, ал Азиядағы сақтар ескерткіштерін солардың негізінде мерзімдеді. Бұл ерте темір дәуірі тарихында қателіктерге әкеліп, мүлде басқа реңк алды. Ескерткіштерді мерзімдеуде нақтыланған әдістемелік принцип пен түр-сипаттық ортақ талдауының болмауынан әртүрлі мерзімделіп, жаңсақ пікірлерге, қарама-қайшылықтарға әкелді. Соңғы уақыттағы Тывадағы Аржан, Аржан-2, Зевакино, Измайловка және Шілікті 2-3 қорымдарының зерттелінуі, кешенінің жаңаша көзқараспен қайта қаралып зерттелінуі ескерткіштерді мерзімдеу мәселесін көнелендіруге, олардың шығу тегіне жаңаша сипатта қарауға алып келді. Алтай ескерткіштерінің аржан-майемер уақыты ескерткіштерінің радиокөміртектік және дендрохронологиялық сараптамалары бойынша мерзімделуі өткен ғасырдың соңғы жылдарына дейін дұрыс жолға қойылмай тек бірлі-жарым ескерткіштер ғана сараланса, ал кейінгі уақытта бұл бағытта оң өзгерістер байқалады. Осы мәселеде Ресейлік археологтар радиокөміртектік сараптаманы кеңінен қолдануда. Қазақстан ғалымдары да Майемер-2, Берел, Шілікті-3 қорымдарының зерттеу материалдарын осы әдіспен саралады. Бүгінгі таңдағы Қазақстан археологтарының алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі - қазіргі жаратылыстану, ғылым мен техниканың озық ғылыми әдістерін археологиялық зерттеу жұмыстарында кеңінен қолдану. Кешенді және пәнаралық тұрғыда зерттеу көптеген мәдени-хронологиялық және этно-мәдени аспектілерді нақтылай түседі.
Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімделуі мен кезеңдеулерінде әртүрлі көзқарастардың болуы ғалымдар тарапынан әлі де жалғасын табады. Осы тақырыпқа байланысты тыңнан ашылған, әсіресе Тарбағатайдағы соны археологиялық жаңалықтар мен ізденістер бұл мәселенің мәдени-хронологиялық интерпретациясын шешу жолдарына әкелері сөзсіз.
1.2 Бесшатыр қорғаны
Б. э. б. I мыңжылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазакстан -- болжамдардың бірі бойынша тиграхауда-сақтарға баланатын сақ тайпаларының үлкен тобы қоныстанған Орта Азия мен Қазақстанның этно-мәдени сақ кауымының өзіндік жарқын мәдениетінің ірі ошағы саналды. Сақ өркениеті -- Орталық және Алдыңғы Азияның мәдениеті мен енері жетістіктерінің бірегей синтезі.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғғ.). Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар - диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Оба корымдары мен петроглифтер топографиясы және олардың көп болуы ерте кезде Қазакстан аумағының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінің толық игерілгенін көрсетеді. Үлкенді-кішілі Сырдария, Іле, Талас, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын, Кеген өзендері мен басқаларының аңғарларында кәптеген тас және топырак обалар шоғырланған. Олардың кебісі жүздеген темпешіктері бар үлкен молалы жер болып табылады. Мәселен, Жуантөбе қорымы (Іле езенінің сол жақ жағалауы) -- 300 обадан, Берікқара қорымы (Талас өзені) 500 төмпешіктен тұрады, Кетпен-Төбе алқабында (Солтүстік Қырғызстан) 700 обадан тұратын қорымдар бар. Бұларда және Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның басқа да ірі оба қорымдарында адамдар әр түрлі уақыттарда жерленіп, олар жүздеген жылдар бойында қалыптасқан.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін патша обалары дейтіндердің көп жинақталуы жөнінен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға Орта Азияда және Қазақстанның басқа аудандарында тең келетіні жоқ. Осындай археологиялық ландшафт А. Н. Бернштамды патша сактары мен усундер нақ Жетісуды мекендеген деген корытындыға келтірген [24].
Б. э. б. V ғасырға жататын Бесшатыр корымынын сақ пирамидаларынан бөренелерден тұрғызылған ірі жерлеу құрылыстары тамаша сақталған күйінде табылды, олар Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы жер бетіне ағаштан салынған ең ежелгі сәулет енерінің бірегей ескерткіштері.
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі үлкен қорымға енетін Есік обасындағы ақсүйек сактың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен қайран қалдырады. Оның киімі, бас киімі мен аяқ киімі алтыннан жасалған 4000-ға жуык қаптырма мен қалақша арқылы әшекейлеген, олардың көпшілігі скиф-сақ кезіндегі аң стилінде орындалған. Есік қабірінен табылған күміс тостағанның маңызы ерекше, оның түбіндегі 26 таңбадан тұратын жазу, тегінде, әліпбилік жазба болуы ықтимал.
Берікқара қорымының обасын (Талас өзенінің аңғарында) топографиялық зерттеу мүндағы үлкен обалардың топырақ үйінділері тастан каланған шеңбер, төрт бүрыш, жол, құйрықты жұлдыз сиякты нәрселер түріндегі әр алуан тұлғалардың қайран қалдырарлыктай ұштасуын толықтыра түсетіндігін көрсетеді. Олардың сақ тайпаларының сол дәуірде болған діни және әлемнің шығуы туралы ғарышнамалық түсініктерін керсеткеніне күмән жоқ.
Оңтүстік Қазақстандағы, Аралдың шығыс өңіріндегі сақ кезінің материалдық мәдениетін Оңтүстік Түгіскен және Үйғарақ корымдарының обаларынан көруге болады. Табылған алуан түрлі олжалар -- қару, үй тұрмысына қажетті заттар және алуан түрлі сәндік заттар сақ-массагеттердің материалдық мәдениетінің деңгейін сипаттайды. Табылған заттар арасында алтын тоғалар мен қоладан жасалған ат әбзелдеріндегі аңдардын бедерлі бейнелері ерекше ынта туғызады. Ал шағын обалар -- катардағы кауым мүшелерінін жерлену ескерткіштері (ал олар ақсүйектердің ескерткіштеріне қарағанда әлденеше есе көп) шаруашылык және мал табыньшың тұр құрамы туралы, аймақтағы ежелгі мекендеушілер өмірінің тұрмыс салты туралы күнды мәліметтер береді.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар мен көркемдік кола бұйымдар көмбелері: қазандар, кұрбандық ыдыстары, шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ер-тұрман заттары едәуір толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген. Олар сактардың құю техникасы мен көркемдік мәдениетінің жоғары, Жетісу мен Оңтүстік Қазакстанның ертедегі темір дәуірінде Орта Азия мен Қазақстандағы металлургия өндірісінің ірі орталығы болғанын дәлелдейді.
Бесшатыр қорымы Іле өзенінін оң жағасында, Шылбыр қойнауьшда орналасқан. Ол 31 обадан турады, олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршык тас және топырақ үйінділерімен жабылған. Үйінділердің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші обалар болып бөлінеді. Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден 105 метрге, олардын биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетіп ауытқып отырады; орташаларында тиісінше -- 25-38 м және 5-6 м; кішілерінде -- 6 -- 18 м және 0,8 -- 2 м [25].
Сирек кездесетіндері болмаса, қазылған обалар бүрындары тоналып кеткен болып шыкты. Дегенмен де Бесшатыр обалары мерзімін белгілеуге болатын тамаша материал (қанжарлар, жебелердің ұштары) ғана емес, сонымен қатар қабір үстіне орнатылған іргелі курылымдардың ерекше бағалы, жаңа үлгілерін де берді. Диаметрі 104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Үйінді төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінін диаметрі 32 м. Обаның тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген, бул - орасан зор үйінді орнатқан ІІоколь секілді болып кәрінеді. Үйіндінің солтустік және онтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың (ені 2 м) ізі байқалады. Үйіндінің айналасынан 5 -- 7 метр қашықтықтан тас дуал өтеді (ені 2 м және сақталып қалған биіктігі 50 -- 60 см). Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде турғызылған дөңгелек құрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағы да осындай жеті қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан: солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың тұтқалары кездеседі: Қазылған қоршаулардың кепшілігінде тайыз жерден қулыс дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал.
Бесшатырда үш үлкен оба: Бірінші, Үшінші және Алтыншы Бесшатыр обалары, орташа үш оба мен барлық усақ обалар казылды. Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7,6 м, оңтүстік жағынан -- 8,93 м, Оба таспен жабылған. Үйіндінің түп жағына тас неғүрлым тығыз қаланған, обаның төбесі жалпак. Үйінді үш кабат. Ең үлкені -- екінші кабаты, ол қалыңдығы 8,5 метрден 13 метрге дейін жететін топырақпен қиыршақ тастан тұрады. Төменгі қабатының астында Тянь-Шань шыршасының өңделген тұтас беренелерінен салынған үлкен ағаш кұрылыс табылды. Сағана үйілген топырак астына жерленген адамның үстіне тұрғызылған қорған бар, бүл түгелдей жер бетіндегі кұрылыс [21].
Бесшатыр сағанасы сол кезде ағаштан салынған күрделі құрылыс болып табылады, ол бірнеше бөліктен тұрады, олар: дәліз (дромос), қабірдің алдыңғы кірер аузы және жерлеу бөлмесі. Сағананың барлық бөренелері жақсы өңделген: бұтактары мен бұдырлары тегістеліп шабылып, қабығы аршылған. Бөлменің қабырғасын құрайтын беренелер мүкият тегістеліп, бір-біріне тығыз қиюластырылған; бүкіл құрылысты мейлінше тұрақты ету үшін бөренелердің жуан жұмыр басы қарама-қарсы айқастырып салынған. Бұрыштарында бөренелер бір-біріне тек түйісіп қана тұрады және өзара бекітілмеген, сондықтан Бесшатыр құрылысы дағдылы түсініктегі қима емес.
Бөренелерде қашау мен пышақ іздері жақсы сақталған -- олардын екі шеті мен ортасында кертік бар. Жерлеу бөлмесінің бөренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған. Сірә, жерлеу ғұрпынан кейін бөлмеге апаратын есікке ірі тастар қаланып, дәліз бөлігі қиыршак, тас араластырған кесек тастармен төбесіне дейін бекітіліп тасталған болуы ыктимал. Осыдан кейін ғана жерлеу құрылысынын үстіне тас пен қиыршақ тас аралас зор үйінді үйілген. Үлкен обалар тобының ең оңтүстігіндегі Алтыншы обадағы құрылыс та осындай. Оның үйіндісі таспен жабылған. Обаның диаметрі -- 52м, биіктігі -- 8 м. Үйіндінін, астында, ертедегі жер беті деңгейінен шамамен 2м. терендікте жерасты жолдарының жүйесі болған. Олар жерден қазылған және орталық бағыттағы есік пен бүйірдегі тарамдардан тұрады, негізгі жолдан түрлі бағытгарға бүйірге қарай жеті тармақ кетеді, олардың батыс жақтағы екеуі жарым-жартылай топырақпен, ал солтүстік-шығыс жақтағы біреуі ірі тастармен толтырылған. Жолдардың күмбезі жарты шеңбер тәрізді, жерасты жолдарының биіктігі 1,1 метрден 1,68 метрге дейін, ені 75 -- 80 см. Қабырғалардың көптеген жерлерінде кішкене ойықтар жасалған, олардың айналасындағы ыс іздері оларда жер астында жұмыс істеген жер қазушыларға жарық беретін май шырағдандар тұрғанын дәлелдейді, бүйірдегі тарамдардан жануарлардың сүйектері -- құрбандык шалудың қалдығы табылды. Бүйірдегі тармақтарымен қоса алғанда негізгі жолдың жалпы үзындығы -- 55 м [26].
14-обаны қазған кезде жерлеу құрылымының жаңа үлгісі ашылды. Обаның жерлеу құрылысының негізі -- ұсак қиыршық, тастар араластырып топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар бөренелермен үш қатар етіп жабылған, бөренелердің төменгі екі катары Тянь-Шань шыршасынан, ал жоғарғы қатары жиде беренелер. Бөренемен жабылған төбесінде тас пен бұтадан және сексеуілдің шырпысынан он алты қатар етіп күмбез тәрізді жаппа жасалған. Мазардың, негізі төртбұрышты, ал төбесі дәңгелек күмбез сияқты болған.
Қабірдің шығыс жағында есігі болып, есіктің екі жағында жерге тігінен көмілген қос-қостан екі бағана тұрған. Қос бағаналар бір-бірімен қазыктармен бекітілген, мейлінше берік болу үшін бәренелер шиден Ерілген жуан арқандармен байланып тасталған. Кірер ауыздың төбесін бөренелердің үстінен ши арқандармен буылған екі қабат төсенішпен жапқан. Қабірдің лақытына кірер жердің жанына жуан бөрененің кесіндісі қойылған. Лакыттың еденінде адамның шашыраған сүйектері жатыр.
Бесшатырдың хронологиясы кіші обалардың бірінен табылған заттар бойынша айқындалады. Оның үйіндісі астындағы ұзын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өзектілігі. Ежелгі Қазақстанның жерінің оңтүстік-шығыс өңірін мекендеген Тиграхауд сақтар осы аумақта өзмемлекеттерін құра отырып, теңдессіз, қайталанбас өзіндік мәдениетін жасады.
Сақтардың дәстүрлі сәнді қолданбалы өнеріндегі Аң стилінің негізі көп өзгерместен үйсіндер мен қаңлылар өнеріне ауысты. Сол дәуірдің салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары сақтардың да, үйсіндердің де мәдениетінде хайуандар образымен тығыз байланысты болды.
Н.Ә. Назарбаевтың Ұлы Даланың жеті қыры атты бағдарламалық мақаласында Біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Бұл басты тұрмыс қағидаты Ұлы даланы мекендеген халықтардың дүниетанымы мен құндылықтарын қалыптастырды. Өз жазуы мен мифологиясы бар Қазақстанның ежелгі тұрғындарының озық мәдениеті болды[1] -деп сақтардың аң стилі өнерін және Алтын адамға ерекше тоқталып өтеді. Алтайдан Қара теңізге, Жетісудан Арқаға дейінгі аралықты мекен еткен сақ-скифтер арттарына аса бай мұра қалдырды. Осы бай мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу үшін оны жан-жақты зерттеп, зерделеу бүгінгі күннің талабы деп ойлаймыз. Сондықтан қарастырып отырған тақырыбымыз бүгінгі күнде өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Еуразия көне тарихында Оңтүстік-шығыс Қазақстан өңірлері ерекше маңызға ие. Өйткені бұл мәдени-тарихи өңірлер ілкі замандардан бері адамзат дамуындағы күрделі үдерістермен тығыз байланысты. Мұнда ерте темір дәуірі кезінде бірнеше археологиялық мәдениеттер қалыптасып, дамығандығын археологиялық мәліметтер толыққанды растап отыр. Алайда өңірлердің ежелгі тарихы әлі күнге дейін кешенді түрде толық зерттелінген жоқ. Мұның өзі біз таңдап алған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйткілді мәселелерінің түйінін шешетін Оңтүстік-шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір дәуірі ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта қола және ерте темір дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Шығыс Қазақстан мен Жетісу аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгертіп жіберген еді. Нәтижесінде, қарастырылып отырған өңірдің мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи ағынын жазба деректердің кемдігіне орай, біз тек қана археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан да туындайды.
Сан ғасырлар бойы Оңтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеп келген этностардың археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми талдаудан өткізу барысында, мұнда бірін-бірі алмастырған майемер, шілікті, берел, құлажорға, т.б. мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы тарихи кезеңдердің ара-қатынасы, бір-бірімен этно-мәдени және генетикалық байланысы, өзара мәдени ықпалдастығы отандық археология ғылымында өз шешімін толық таба қойған жоқ. Сонымен қатар Шығыс Қазақстан мен Жетісу аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен кейбір миграциялық бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Өскелең ұрпаққа ұлт тарихының тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде алға тартқан абзал.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып, соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі де көкейкесті мәселеге айналуда.
Сол себепті де зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп жатқан іргелі зерттеулермен, соның ішінде Мәдени мұра секілді ұлттық стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Табиғи географиялық жағдайы әрқилы болып келетін Қазақстан өлкесінде, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүрген. Ерте темір дәуірінде олардың басым бөлігі Қазақстан аумағында ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен болатын. Қалай дегенде де ерте темір дәуірінде Шығыс Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Орталық Қазақстан мен Жетісуды мекендеушілермен материалдық мәдениет жағынан жақын болғандығымен, этникалық жағынан біртекті емес еді. Оның үстіне шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт санасы әртүрлі тайпалар тіршілік етті. Мәселен жазба деректерде Алтай өңірінде аримаспалар, алтын қорушы грифтер мекендеді делінсе, ал, Шығыс Қазақстанның далалық өңірлерінде грек және парсы деректерінде кездесетін Азиялық скифтер немесе сақтар орналасқан еді [2]. Бұл халықтар ХVІІІ ғасырдағы зерттеушілердің де назарына іліккен болатын. Алтайдағы ерте темір дәуіріндегі мәдени-тарихи дамуды алғашқылардың бірі болып нақтылай көрсеткен әйгілі шығыстанушы В.В. Радлов болды [3; 4; 5]. Бұл аймақтың тарихын нақты білу мақсатында ғалым өзіне дейінгі Д.Г. Мессершмидт, Г.Ф. Миллер [6; 7], П.С. Паллас [8], Г.И. Спасский [9] т.б. зерттеушілердің еңбектері мен мұрағат материалдарымен толықтай танысып шықты. Осылайша В.В.Радлов Алтай, Қазақстан және Минусин қазаншұңқырындағы далалық ізденістер нәтижесінде төрт мәдени-тарихи кезеңді бөліп көрсетті: мысты-қола, ежелгі темір, жаңа темір және кейінгі темір дей отырып, Берелдің тас қорғандарын қола дәуірінің жерлеу орындарынан мүлде өзгеше екендігін ескере келе, ежелгі темір кезеңіне жатқызды. Археологиялық ескерткіштерді кезеңдеудің бұл нұсқасы әлемде кеңінен қолданылатын үш ғасыр (тас, қола (мыс), темір) концепциясына жақын болғанымен, алайда нақты материалдарға сүйене келе ежелгі мәдениеттердің дамуын көрсететін алғашқы талпыныс еді.
Археология тарихнамасында сақ аң стилін зерттеу мәселелері ерекше орын алады. Бұл зерттеудің тарихы ежелгі дәуірден бастау алады. Скиф-сақтарға арналған әдебиеттің үлкен тізімінде бірінші орынды В. В. Григорьевтің О скифском народе саках еңбегі алады [10]. Осы еңбек жарыққа шыққан уақыттан бастап бірнеше жылдар өтсе де, В. В. Григорьевтің жұмысы әлі күнге дейін өзінің ғылыми маңызын жоғалтпады.
Өйткені ғасырлар бойы скифтанудың тарихнамалық талдауында скиф-сақтардың шығу тегі мен олардың мәдениетінің мәселесі өзекті болып келді, ол әлі күнге дейін пікірталас болып саналады. Археология тұрғысынан бұл мәселе бойынша көзқарастар бір-біріне қарама-қайшы екі тұжырымға негізделеді. Олардың біріншісі-белгілі скифолог-ғалымдар Б. Я. Граков, М. И. Артамонова [11]. және т. б. еңбектерінде толық тұжырымдалған және ол ғылымда автохтондық атауын алған скифтердің археологиялық мәдениеттің тасушылармен генетикалық байланысы туралы ұсынысқа негізделеді. белсенді жақтаушылары танымал скифологтар В. А. Ильинская, А. И. Тереножкин және т.б. [12] ұсынған екінші нұсқа орталықазиялық деп аталған болатын. Онда Шығыс Еуропада скифтердің пайда болуын Азияның соңғы терең аудандарының жылжуымен байланыстырады.
Ғылым тарихына назар аудару зерттеу парадигмаларының өзгеруі кезінде ерекше өзекті болып табылады. Аң стилінің өнерін зерттеудің өзектілігі мен ғылыми жаңалығы, сурет тілінің рөлі мен маңызы ғылыми айналымға Есік қорғанының қазба жұмыстары К. А. Ақышев археологиялық экспедициясымен, В. Д. Кубаревтің, Н. Н. Кубаревтің олжаларымен құрылған дерек көздердің үлкен корпусы енгізілуіне байланысты болды. Ресей Алтайының оңтүстік-шығысында зерттеу жүргізген В. И. Молодина, . В. Полосьмак, Қазақстан шегінде Алтайдың оңтүстік-батысын зерттеген З. С. Самашев және А.П. Франкфор сияқты зерттеушілер сақтардың өнері мен мідениеті байланысты бірқатар деректерді ғылыми айналымға енгізді [13].
Ғылыми әдебиетте "скиф-сақ дәуірінің аң стилі" ұғымы дәстүрлі түрде б. з. д. VII - ІІ ғғ. басында Еуразиялық даланың кең ауқымын мекендеген халықтардың өнер туындыларына қатысты қолданылады.
Шаруашылықтың бірдей түрімен біріктірілген және осыған байланысты материалдық мәдениеттің көптеген бейнесіне ұқсас көптеген көшпелі тайпалар осы кезеңде барлық Дала мен ішінара Шығыс Еуропаның орман даласын, Кавказ маңы, Оңтүстік Орал өңірі, Арал маңы, Памир, Тянь-Шань, Саян-Алтай аудандары мен оңтүстік Сібір мен Қазақстанның бірқатар басқа да облыстарын алып жатты. Осы үлкен мәдени жиынтықты белгілеу үшін ғалымдар келесі бірнеше түрлі терминдерді ұсынды: Скиф-сібір мәдени-тарихи бірлігі (Грязнов М. П., Мартынов А. И.,) [14], қауымдық (Матюшенко В. И.), скиф әлемі (Яценко И. В., Раевский Д. С., Членова Н. Л., Петренко В.Г.) [15] скиф шеңбері мәдениеті (Членова Н.Л.), скифтік евразиялық әлем (Алексеев В.П.), скиф дәуірінің евразиялық мәдени континуумы.
Алайда, осы анықтамалардың бірі құбылыстың мәнін дұрыс көрсетпейтіндіктен, ғылыми әдебиетте бейтарап скиф-Сібір әлемі термині (Мартынов А. И., Алексеев В. П., Мошкова М. Г., Мелюкова А. И.) бекіді [16].
А. И. Мартынов б.з. б. І мыңжылдықтың ортасына қарай осы ауқымды аумақтарда скиф-сақ типіндегі мынадай: Қара теңізіндегі скифтердің мәдениеті; савромат - ата-бабаның жазықтарында, Еділдің төменгі жағында және Оңтүстік Оралда; Қазақстан мен Орта Азиядағы сақтардың мәдениеті; Алтайдағы Пазырық мәдениеті; Тува және Уюк мәдениеті; Солтүстік Қытайдағы Ордос мәдениеті және т. б. [17, 201-202 Б.] мәдениеттер анық байқалады деп жазады.
Сақтардың аң стилі өнері мен мәдениетін ежелгі құндылық бағдары, дүниетанымдық көзқарасының жүйесі деп Членова Н.Л., Хазанов A.M., Шкурко А.И., Переводчикова Е.В. сияқты ғалымдар өз еңбектерінде қарастырады [18].
К.А. Акишев пен Г.А. Кушаевтың Древняя культура саков и усуней долины реки Или атты еңбегінде Іле алқабын мекендеген сақтардың материалдық мәдениеті туралы баяндалады [19].
1969-1970 жж. қазылған Есік қорғаны мен одан табылған археологиялық олжалар, сонымен қатар сақтардың өнері, мәдениеті туралы К.А. Акишевтың Курган Иссык. Искусство саков Казахстана атты монографиясында жан-жақты қарастырылады [20].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағын мекендеген сақтардың мәдениетін талдап, сипаттамасын жасау. Осы мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
- Оңтүстік-шығыс Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген археологиялық ізденістерді жүйелеу, сараптау;
- Бесшатыр қорғаны, Есік қорғанын зерттеу тарихына тоқтала отырып сақтардың өнері мен мәдениетін саралау;
- Ерте темір дәуіріндегі дала тұрғындары өркениетін қарастыру;
- Діни-нанымдары мен ғұрыптары мен сақтардың мифологиясын соңғы кезде ғылыми айналымға кірген материалдар негізінде, бүгінгі ұстанымдар арқылы жаңаша қарастыру.
Дерек көзі. Оңтүстік-шығыс Қазақстан территориясында ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары - қорғандар материалдары осы олқылықтың орынын толтырар бірден-бір дереккөзі болып табылады. Қазақстанның ерте темір дәуірі тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ ғасырдың өзінде-ақ жинала бастағанымен, ғылыми құндылығы жоғары шынайы дереккөздері ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жинақталынған болатын. Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х. Арсланова, З.С. Самашев, Ә.Т. Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 Оңтүстік-шығыс Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері
1.1 Жетісу өңіріндегі ерте темір дәуірінің ескерткіштері
Ертедегі темір дәуірінде Шығыс Арал өңірінің аумағы мен Оңтүстік Қазақстанның оған шектес аудандарын массагет-сақтардың кұрамына кіретін этникалық топтар мекендеген. Олардың сол кездегі мәдениетінің ескерткіштері Сырдарияның төменгі бойындағы Үйғарак және Түгіскен қыраттарында орналасқан обалы қорымдар болып табылады.
Түгіскен қорымы екі дәуірдің ескерткіштерінен тұрады. Ең алдымен бұл - Солтүстік Түгіскен, б. з. б. IX -- VIII ғасырлардағы қорымдар. Сақтардың обалы қорымы -- Оңтүстік Түгіскен де осында Түгіскен үстіртінде орналасқан. Ол өз кезегінде екі кешенге бөлінеді, олардың біріншісі 9, екіншісі 27 обадан тұрады. Оңтүстік Түгіскеннің барлық сақ обалары б. з. б. VII -- V ғасырларда тұрғызылған. Ұйғарақтағы сол заманның 80 обасы үш топқа: шығыс, орталық және батыс топтарға шоғырланған. Олардан 70 оба қазылды [21].
Ұйғарақ пен Түгіскенде жерлеу құрылыстары әртектес болғанмен, жерлеу ғұрпы бірдей.
Ұйғарақ пен Оңтүстік Түгіскеннін қүм үйінділері астынан алуан түрлі жерлеу құрылыстары қазылып ашылды. Оның бірі, негізінен Ұйғарактан ғана шыққаны -- адамдарды жердің бетіне, жеңіл қаңқалы ағаш құрылыстын не күркенін ішіне, қамыс төсеніш үстіне жерлеу. Мұндай кұрылыстардың сыртқы бітімі дөңгелек, сопақ немесе тікбұрышты болған.
Олар Солтүстік Түгіскендегі қола дәуірінің қарапайым жерлеу құрылыстарына ұқсас. Оларды Солтүстік Түгіскендегі жерлеумен жақындастыратын белгі -- өліктің басын батыска қаратып жерлеу және ішінара -- өлікті өртеу салты.
Жерлеу кұрылыстарының екінші үлгісі -- жерден қазылған шұңкырлар. Олардың бірнеше түрлері бар. Ұйғарак пен Оңтүстік Түгіскен қорымдарында шығыстан батысқа бағытталған тікбүрышты үлкен жер шүңқырларға жерлеу түрі көп тараған. Лакыттар ағаш бөренелерімен жабылып, олардың үстіне қамыс немесе ұсак бұтақтар қабаты теселген. Шұңқыр айналасындағы ескі қабат пен қабір топырағын да қамыспен жауып тастаған. Сонан соң диаметрі 15 -- 20 м, кейде 30 метрге дейін жететін оба үйген. Кейбір жағдайларда үйінді қамыс пен топырақ қабатт-арынан тұрғызылған. Басқа жерлеу құрылыстарындағы сияқты, мұнда да отқа табыну кең таралған.
Қабірдің бұрыштарында тіреу орындары сияқты кішкене шұңқырлар жиі кездеседі. Кейбір қабірлерде лакыттың түбінен қабырғаны жағалай арықша қазылған да, өлік жер үстел үстінде жатқандай болып көрінеді. Қабір бұрыштарындағы шұңқырлар сияқты, мүңдай үстелдер де Солтүстік Түгіскендегі кесенелерінен дәстүрге айналған белгілі жерлеу ғұрпының жергілікті тәсілдері.
Түгіскенде жерден қазылған шұңқырларға жерленетін обалардың тағы бір өзгеше тобы бар. Құрылыстардың бұл нұсқасы -- ортасында беті ағаш бөренелермен жабылған жер шұңқыры бар, жан-жағы айнала қоршалған топырақ дуалдан тұрады. Дуалдың топырағы айналасындағы белдеулей қазылған орлардан алынған. Бұдан басқа, топырақ дуалды қоршаған ор жанғыш материалдармен (шөпшекпен) толтырылған. Сірә, жерлеу кезінде барлық құрылысты айнала от жағылатын болса керек.
Ақырында, Ұйғаракта жер қабірлердің Түгіскенде жоқ түрі бар. Бұл негізінен бұрыштары дөңгеленіп келген тікбұрышты тар молалар. Кұрылымы жағынан оларды Түгіскен мен Ұйғарақтағы үлкен жер шұңқырға жерлеумен жақындастыратын белгі -- сырғауылдармен және бұтақтармен жабылуы.
Жерлеу кұрылыстарының осындай әр түрлі болуы, шамасы, отбасылық қатынастар жүйесін ғана емес, сонымен катар әлеуметтік құрылымды, рулық қауымның эволюциясын да көрсетсе керек. Бүл, әсіресе, Ұйғарак қорымындағы әр түрлі обалар топтарының үлгісінде ерекше айқын байқалады. Абыз әйелдер көп жерленген шығыс топтың молаларында кейінгі қола дәуірінен келе жатқан ғұрып-дәстүрлері айқынырақ байқалады.
Ұйғарақ обаларынын орталық кешенін қалдырған рулык топ, мүліктердін кұрамына және үлкен жер лақыттарға қарағанда, ең ықпалды топ болған. Оның өкілдері әскери билік пен абыздык қызметті қатар жүргізген көсемдер болған. Бұған билік белгісі -күрзінің және салттық айбалта-қанжардың табылуы дәлел. Бұл жерде жерленген қару-жарақты салт атты жауынгерлердің зираттарының кепшілігі, сірә, басқа рудың мүшелерінікі болса керек. Батыс жақ шетіндегі тікбұрышты тар қабірлерге атағы жоқ және кедей рулық қауым мүшелерін жерлеген.
Түгіскенде б. э. б. V ғасырдағы бай қабірлер тобы айқын аңғарылады. Олардың құрылымына тән нәрсе -- кірер ауыздағы ұзын дәліз-дромос. Лақыттар өте терең болуымен ерекшеленеді. Өліктің басы шығысқа - солтүстік шығысқа қаратып жатқызылады. Шұңқыр әдетте, неғұрлым ертеректегі обалардағы сияқты қабырғаларымен емес, бұрыштармен бағытталған. Жерленгендер шалқасынан созылған күйінде, бастары шығыс-солтүстік-шығысқа қаратылып кейде оларды лақыт шұңкырларын қиғаштай, аяктарын ромб тәрізді тізесінен бүгіп, өкшелерін ішке қаратып (ат үстінде отырған кейіпте) жатқызылған. Лакыт шұңқырлары мен дромос (ішінара) тегіс етіп жабылған.
Сонымен б. э. б. V ғасыр обадарына бұрынғысынша тән нәрселер: лақыттардың бұрыштарындағы шұңқырлардың сақталуы, ілуде бір болғанымен, жерден қазылған қабірлер мен жер үстіне салынған жерлеу құрылыстарының катар қолданылуы, оттың жерлеу салтындағы елеулі рөл атқаруы.
Угэ тайпасы С.С. Черниковтың айтуы бойынша тек Ертістің жоғарғы ағысы бойын жайлап Жетісудағы үйсіндермен тығыз қарым-қатынаста болған. Осы шағын аудандардағы археологиялық ізденістер нәтижесі түп-төркіні пазырық тектес ескерткіштерде анық байқалатын Құлажорға қорымындағы мүрделердің біразы тас жәшіктерде ғана емес, адам қаңқасын қоршаған ағаш қорапты жер қабірлерге қойылғандығын, мұндай жерлеу түрінде ақіреттік заттар кездеспейтіндігін анықтап берді [22].
Құлажорға ескерткіштері сақ және үйсіндермен генетикалық жағынан байланыста, үйсін тайпалық одақтары Ертістің жоғарғы ағысына дейін таралған, ал олардың солтүстік шекарасының әлі де анық емес.
Жерлеу ғұрпы, тұтыну бұйымдарындағы негізгі айырмашылықтарына қарай Құлажорға мәдениеті екі кезеңге бөлінеді, яғни ж.с.д. IV-II ғасырлар және ж.с.д. II және ж.с. I ғасырлары. Қытай деректерінде уге (хуцзе) атымен белгілі құлажорға мәдениетін жасаушылар бийке және майемер мәдениеті өкілдерінің заңды жалғасы, сондай-ақ көршілес қоныстанған үйсіндер және хундармен біте қайнасқан халықтар екендігін археологиялық зерттеулер дәлелдей түсуде.
Құлажорғалықтардан батыста Шыңғыстауда, Ертістің төменгі ағысында және солтүстік Алтайда жерлеу ғұрпындағы ерекшеліктеріне қарағанда басқа тайпалар өмір сүрген. Ертістің сол жағалауында, нақтылап айтатын болсақ, Тарбағатай теріскейінде Ә.Т. Төлеубаевтың пікірінше үйсін тайпалары мекендеген, ол мұндағы ескерткіштердің сыртқы құрылысы мен қабірлерден алынған заттар кешеніндегі мәліметтер бойынша осындай тоқтамға келген. Біздің ойымызша, мұнда угэ тайпаларынан өзгеше, үйсіндерге жақын, яки үйсін тайпалық одағына кіретін, этно-мәдени жағынан туыстас ру, тайпалар өмір сүрген болуы ықтимал [23]. Бұл мәселе алдағы жылдардағы зерттеулердің еншісінде.
Алтай және Тарбағатай теріскейінде ж.с.д. IV ғасырдың соңы - ж.с. I ғасырларында мәдени дәстүр алмасып, тұрғындардың этникалық құрамы өзгергендігін қолымыздағы археологиялық деректер дәлелдеп отыр. Бұл халықтардың Ұлы қоныс аударуымен, яғни хундардың жаулап алуына байланысты болған тәрізді.
Қазіргі таңға дейін Алтай-Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірінің ж.с.д. VIІI ғасырдан ж.с. алғашқы ғасырларына жататын құжатталғаны бар, құжатталмағаны бар алты жүзден аса қорғаны қазылып, зерттелінген. Кең көлемдегі әралуан түрлі материалдардың жиналуы ерте көшпелілер қоғамының мәдени-хронологиялық, әлеуметтік-экономикалық, демографиалық аспектілері мен діни-әфсаналық түсініктерін жаңғыртуға мүмкіндік берді. Ең бастысы сол зерттеулердің негізінде жасалған қорытындылар мен тұжырымдар жүйеленіп, бір ізділікке түсірілуде. Жалпы алғанда, Тарбағатай теріскейі бірнеше археологиялық мәдениеттердің тоғысар тұсы, шекаралық аймағы болғандықтан, бұл жерде соғыстар, әскери қақтығыстар жиі болып тұрған секілді. Мұны қабірлерден алынған заттардың жұпыны болуы, мүрде жанына аз ғана бұйымдардың қойылуы (олардың өзі де тоналып кеткен) да дәлелдесе керек. Бұл сонымен қатар өңірде қарапайым халық өмір сүргендігін де растайтын сияқты. Аз ғана қазылған қорғандар бізді осындай тұжырымға жетелейді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдары еліміздің археологтары Зевакино, кейінірек Измайловка кешендерінде ж.с.д. VIII- VII ғасырларға жататын ескерткіштердің табылуы бұл өңірде қола дәуірінен ерте көшпелілер дәуіріне өтпелі кезеңінің өзіндік тарихи дәуірі бар екендігін нақтылап берді. Шығыс Қазақстан үшін ж.с.д. VIII-VII ғасырлар соңғы қола дәуірінің дәстүрін сақтаған ескерткіштер сарқыншақтарымен қатар ерте көшпелілер белгілері білініп, қатар өмір сүрген, сондай-ақ ж.с.д. VIII-VII ғасырлар ерте көшпелілер дәуірі болып есептеледі. Шығыс Қазақстандағы қоладан ерте темір дәуіріне өтпелі Измайловка және Қоғалы-1 қорымдарын басқа мәдениет өкілдерінің әсері тиген жергілікті кейінгі қола дәуірі тайпалары тұрғындары қалдырған.
Алтай өңірлеріндегі осындай археологиялық ескерткіштер жөнінде алғашқы мәліметтер XVI-XVII ғасырларға жатады. Орыстардың отаршылдық саясатының арқасында қабір алтындарын тонаушылар кәсібінің кереметтей қарқын алуына жаңа жерлердегі көптеген төбе-төбе болып орналасқан қорған-қорымдар зор мүмкіншілік әкелді. Өкінішке орай тонаушылық әрекеттер нәтижесінде осы қорғандардан алынып, балқытылып кеткен қазақ халқының ата-бабалары мәдениетінің баға жетпес мол мұралары ізім-қайымға жоғалды.
Біз зерттеп отырған өлкедегі археологиялық зерттеулерге және оны ғылыми тұрғыдан бағамдауға талпыныс кеңестік дәуірге дейін-ақ Д.Т. Мессершмидт, Г.Ф. Миллер, И.Г. Гмелин, П.С. Паллас және т.б. тарапынан жасалған. Солардың бірі В.В. Радловтың көптеген қорғандарда басталған қазба жұмыстарының нәтижесінде Үлкен Берел сынды қорғаны да зерттелді. Ғалым этнографиялық және лингвистикалық мағлұматтарды пайдалана отырып археологиялық заттарға алғашқы теоретикалық негіздеме жасап берді. Қазақ Алтайының ежелгі тұрғындарының материалдық мәдениетінің дамуын төрт: мыс немесе қола, ерте темір және жаңа темір, ерте ортағасырлар деп кезеңдемелік дәуірлерге бөліп, қорғандардан табылған бұйымдарды толықтай сипаттап, сыныптамасын жасады.
Майемер даласы, Нарын тау жоталары және Бұқтарманың оң жағалауларында зерттеу жұмыстарын жүргізген А.В. Адриановтың қазбалары материалдары Алтайдағы сақ мәдениетінің қалыптасуының алғашқы кезеңдері туралы түсініктің қалыптасуына негіз болды. Бірінші рет қоршау түріндегі қаландысы бар ескерткіштерді қазуды әуесқой өлкетанушы деңгейінде жүргізген А.В. Адриановтың қазба әдістері қорған құрылыстары жөнінде толықтай мағлұмат бере қоймайды. Дегенмен, көптеген деректері ғылыми еңбектер жазуда қазірге дейін құнын жоймағанына осы зерттеу жұмысы барысында көз жеткідік. Өткен ғасырдың басында Алтай, Тарбағатай сынды кереметтей табиғат, тұнып тұрған қазба байлықтарына толы осы өңірдің сұлулығына, сондай-ақ оның өткен тарихына қызығушы өлкетанушылардың құнды археологиялық табылмалары да ежелгі дәуір заттарының шоғырлануына септігін тигізді.
Кеңес уақыты археологтары тек жерлеу-ғұрыптық кешендерде қазба жұмыстарын жүргізумен қатар ежелгі қоныстарды, көне заттай бұйымдарды да зерттеуге аса үлкен мән берді. С.И. Руденконың 1924-1927 жылдар аралығында Алтайда жүргізген зерттеулері нәтижесінде тек қана археологиялық ізденістерден басқа этнографиялық, антропологиялық, географиялық және т.б. мол мәліметтер жинақталып, Алтайда скиф мәдениетінің тіршілік етуі ж.с.д. VII-IV ғасырлармен мерзімделді. М.П. Грязнов болса 1939 жылы жерлеу ескерткіштері бойынша майемер (майэмир), пазырық, шибе мерзімдік топтарын бөліп көрсетті. Майемер кезеңі ат әбзелдері, қола айна пошымы және темірдің толықтай жоқ болуымен анықталды. С.И. Руденко М.П. Грязновтың бұл пікіріне қарсы шығып, өз пікірін темірдің жер қойнауында ұзақ жылдар бой сақталмауымен, қалған жерлеу заттарының ерте темір дәуірі ескерткіштеріне тән екендігімен негіздеді. Сонымен бірге ж.с.д. VIII ғасырдың аяғы мен ж.с.д. VII ғасырдың басы аралығында скиф тайпаларының қандай да бір бөлігі Ертістің жоғарғы ағысы, Зайсан қазан шұңқыры, немесе Тарбағатай бөктерлерінен Алтайға келіп, ол жердегі жергілікті аз тұрғындарды өздеріне сіңіріп жібергендігі туралы да болжам айтқан болатын. Алтайды қоныстану оңтүстіктен де, батыстан да ортақ скиф мәдениетіне жататын әртүрлі тайпалар тарапынан болған.
Еліміздің шығысындағы Қалба, Нарым жоталарындағы ежелгі адамдардың мыс, қалайы, алтын кен орындары зерттеу мен жүйелі түрдегі археологиялық барлау, қазба жұмыстары КСРО Ғылым Академиясының Материалдық Мәдениет тарихының институты, Қазақ ҒА филиалы ШҚАЭ-ның С.С. Черников басқарған экспедицияның 1935 жылғы ізденістерінен бастау алып, 1947 жылдан 1971 жылға дейінгі зерттеу жұмыстарының нәтижелері осы өңірінде ерте темір дәуірінде көршілерінің ықпалдастығына қарай әртүрлі дамыған, жерлеу дәстүрі бір-бірінен өзгеше, бірақ шаруашылығы ортақ бірнеше тайпалық одақтардың қоныстағандығы туралы қорытынды шығарып, сақ кезеңі тайпаларының ескерткіштеріне жалпы сипаттама берумен қорытындыланды.
Алтайдағы Күрту қорымындағы қоршау белдеуі бар қорғандардан табылған үш тесікті сулықты Алтай, Қазақстан және Орталық Азиядаға ортақ типологиялық жетілу схемасы бойынша С.С. Сорокин ж.с.д. VIII ғасырдан кеш қолданыста болмағандығын анықтай келе, ерте сақ ескерткішін ж.с.д. IX-VIII ғасырлармен мерзімдеген. Осы ескерткіштегі бүктетіле жерленген мәйітпен жылқының бөлек камерада қойылу дәстүрін негізге ала отырып сақ-скиф дәуірінің ж.с.д. IX ғасырынан бастау алатын ерекше күрту кезеңін бөліп шығарды. Алайда, С.С. Сорокиннің сақ мәселесі туралы көптеген зерттеулеріне қарамастан ғылыми мәселелердің мәдени-хронологиялық шешіміне, немесе теориялық талдаудың әлдеқайда жоғарғы деңгейіне жете алмады.
Ерте сақ дәуіріне жататын ескерткіштерін зерттей келе Алтайдың солтүстік-батыс бөктерлері мен соған қабысып жатқан Шығыс Қазақстан аудандарында ж.с.д. IX ғасырдың соңы- ж.с.д. VI ғасырлардың басында майемер мәдениетінің Зевакино, Күрту 2, Герасимовка, Тарасу, Кондратьевка және т.б. 20-ға тарта ескерткіштері сараланып, орналасу жағдайы анықталды. Қорғандарының микротізбекпен орналасатындығы, жерлеу камерасы қабір шұңқыр түрінде, кейде тіпті терең болып келуімен және ақымның аузы таспен көлегейлене, немесе тас жәшікте; үйінді сыртын айналдыра жиектеген тас қоршауда болуы немесе оның болмауы; адамды жылқымен бірге, қой немесе солтүстік не солтүстік-шығыс секторда жүгенді қоса жерлеу; мәйітті шалқасынан созылта, басын солтүстік не солтүстік батысқа қарата жерлеу сынды ерекшеліктері бұл мәдениеттің басты белгілері болып саналады. Зерттеу жұмысы барысында жоғарыда аталған ерекшеліктеріне қарай ерте сақ жерлеулерінің жеті негізгі типін бөліп көрсеттік. Сондай-ақ майемерліктердің мәйітті жиыра және созылта жерлейтін екі тобы жерлеу салтына қарай ажыратылады. Жазба деректерден белгілі тарихи даталар және оқиғалармен шендестіргенде майемер мәдениетінің соңы және пазырық мәдениеттерінің басы ж.с.д. 585 жылдар шамасындағы мидиялықтардың Ассирияны талқандауымен және ирандық Ахеменидтер державасының күшейуімен тұспа-тұс келеді. Сірә, бұл жорықтарға біз зерттеп отырған Ертіс бойы тайпалары да қатысса керек. Кейбір ғалымдар Алтайдағы Күрту сынды скиф-сақ типіндегі алғашқы ескерткіштерді Батыс Чжоу мемлекетінің Орталық Азиялық көшпелі тайпаларының қысымынан құлауымен, Моңғолиядағы керексур мәдениетінің құлдырауымен түсіндіреді.
Қазбалардан табылған археологиялық және антропологиялық материалдарды сараптай келе С.С. Черниковтың: ...Андроновтық негізде қалыптасқан қазақтардың антропологиялық типі Шығыс Қазақстанда анық байқалады, ал пазырықтықтар мен қазақтардың ою-өрнектерінің (орнаменттері) ұқсастығы қандай да болмасын тайпалар мен рулардың жылжуларына қарамастан Қазақ халқының мәдени тарихи тамырлары біз осы уақытқа дейін ойлап келгендей беріде емес, тіпті ежелгі уақыттарға кетеді - деген қорытынды пікіріне толықтай қосылуға болады.
Қазақстанның ерте темір дәуірі қазіргі кезде әлі де болса толыққанды жазылып, зерттеліп болған жоқ. Осы күнге дейін жинақталған ерте темір дәуірі бойынша материалдар, Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың қалдырған археологиялық ескерткіштері бізге толыққанды мағлұматтар бере алмай жатыр. Сол себепті бұл кезеңнің мерзімделуі мен кезеңдеулері жөнінде ғалымдар арасында біріңғай ортақ тұжырым жоқ. Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттеуде кезінде кеңес ғалымдары басты назарды Қаратеңіз жағалауындағы скиф ескерткіштеріне аударып, ал Азиядағы сақтар ескерткіштерін солардың негізінде мерзімдеді. Бұл ерте темір дәуірі тарихында қателіктерге әкеліп, мүлде басқа реңк алды. Ескерткіштерді мерзімдеуде нақтыланған әдістемелік принцип пен түр-сипаттық ортақ талдауының болмауынан әртүрлі мерзімделіп, жаңсақ пікірлерге, қарама-қайшылықтарға әкелді. Соңғы уақыттағы Тывадағы Аржан, Аржан-2, Зевакино, Измайловка және Шілікті 2-3 қорымдарының зерттелінуі, кешенінің жаңаша көзқараспен қайта қаралып зерттелінуі ескерткіштерді мерзімдеу мәселесін көнелендіруге, олардың шығу тегіне жаңаша сипатта қарауға алып келді. Алтай ескерткіштерінің аржан-майемер уақыты ескерткіштерінің радиокөміртектік және дендрохронологиялық сараптамалары бойынша мерзімделуі өткен ғасырдың соңғы жылдарына дейін дұрыс жолға қойылмай тек бірлі-жарым ескерткіштер ғана сараланса, ал кейінгі уақытта бұл бағытта оң өзгерістер байқалады. Осы мәселеде Ресейлік археологтар радиокөміртектік сараптаманы кеңінен қолдануда. Қазақстан ғалымдары да Майемер-2, Берел, Шілікті-3 қорымдарының зерттеу материалдарын осы әдіспен саралады. Бүгінгі таңдағы Қазақстан археологтарының алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі - қазіргі жаратылыстану, ғылым мен техниканың озық ғылыми әдістерін археологиялық зерттеу жұмыстарында кеңінен қолдану. Кешенді және пәнаралық тұрғыда зерттеу көптеген мәдени-хронологиялық және этно-мәдени аспектілерді нақтылай түседі.
Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімделуі мен кезеңдеулерінде әртүрлі көзқарастардың болуы ғалымдар тарапынан әлі де жалғасын табады. Осы тақырыпқа байланысты тыңнан ашылған, әсіресе Тарбағатайдағы соны археологиялық жаңалықтар мен ізденістер бұл мәселенің мәдени-хронологиялық интерпретациясын шешу жолдарына әкелері сөзсіз.
1.2 Бесшатыр қорғаны
Б. э. б. I мыңжылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазакстан -- болжамдардың бірі бойынша тиграхауда-сақтарға баланатын сақ тайпаларының үлкен тобы қоныстанған Орта Азия мен Қазақстанның этно-мәдени сақ кауымының өзіндік жарқын мәдениетінің ірі ошағы саналды. Сақ өркениеті -- Орталық және Алдыңғы Азияның мәдениеті мен енері жетістіктерінің бірегей синтезі.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғғ.). Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар - диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Оба корымдары мен петроглифтер топографиясы және олардың көп болуы ерте кезде Қазакстан аумағының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінің толық игерілгенін көрсетеді. Үлкенді-кішілі Сырдария, Іле, Талас, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын, Кеген өзендері мен басқаларының аңғарларында кәптеген тас және топырак обалар шоғырланған. Олардың кебісі жүздеген темпешіктері бар үлкен молалы жер болып табылады. Мәселен, Жуантөбе қорымы (Іле езенінің сол жақ жағалауы) -- 300 обадан, Берікқара қорымы (Талас өзені) 500 төмпешіктен тұрады, Кетпен-Төбе алқабында (Солтүстік Қырғызстан) 700 обадан тұратын қорымдар бар. Бұларда және Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның басқа да ірі оба қорымдарында адамдар әр түрлі уақыттарда жерленіп, олар жүздеген жылдар бойында қалыптасқан.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін патша обалары дейтіндердің көп жинақталуы жөнінен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға Орта Азияда және Қазақстанның басқа аудандарында тең келетіні жоқ. Осындай археологиялық ландшафт А. Н. Бернштамды патша сактары мен усундер нақ Жетісуды мекендеген деген корытындыға келтірген [24].
Б. э. б. V ғасырға жататын Бесшатыр корымынын сақ пирамидаларынан бөренелерден тұрғызылған ірі жерлеу құрылыстары тамаша сақталған күйінде табылды, олар Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы жер бетіне ағаштан салынған ең ежелгі сәулет енерінің бірегей ескерткіштері.
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі үлкен қорымға енетін Есік обасындағы ақсүйек сактың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен қайран қалдырады. Оның киімі, бас киімі мен аяқ киімі алтыннан жасалған 4000-ға жуык қаптырма мен қалақша арқылы әшекейлеген, олардың көпшілігі скиф-сақ кезіндегі аң стилінде орындалған. Есік қабірінен табылған күміс тостағанның маңызы ерекше, оның түбіндегі 26 таңбадан тұратын жазу, тегінде, әліпбилік жазба болуы ықтимал.
Берікқара қорымының обасын (Талас өзенінің аңғарында) топографиялық зерттеу мүндағы үлкен обалардың топырақ үйінділері тастан каланған шеңбер, төрт бүрыш, жол, құйрықты жұлдыз сиякты нәрселер түріндегі әр алуан тұлғалардың қайран қалдырарлыктай ұштасуын толықтыра түсетіндігін көрсетеді. Олардың сақ тайпаларының сол дәуірде болған діни және әлемнің шығуы туралы ғарышнамалық түсініктерін керсеткеніне күмән жоқ.
Оңтүстік Қазақстандағы, Аралдың шығыс өңіріндегі сақ кезінің материалдық мәдениетін Оңтүстік Түгіскен және Үйғарақ корымдарының обаларынан көруге болады. Табылған алуан түрлі олжалар -- қару, үй тұрмысына қажетті заттар және алуан түрлі сәндік заттар сақ-массагеттердің материалдық мәдениетінің деңгейін сипаттайды. Табылған заттар арасында алтын тоғалар мен қоладан жасалған ат әбзелдеріндегі аңдардын бедерлі бейнелері ерекше ынта туғызады. Ал шағын обалар -- катардағы кауым мүшелерінін жерлену ескерткіштері (ал олар ақсүйектердің ескерткіштеріне қарағанда әлденеше есе көп) шаруашылык және мал табыньшың тұр құрамы туралы, аймақтағы ежелгі мекендеушілер өмірінің тұрмыс салты туралы күнды мәліметтер береді.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар мен көркемдік кола бұйымдар көмбелері: қазандар, кұрбандық ыдыстары, шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ер-тұрман заттары едәуір толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген. Олар сактардың құю техникасы мен көркемдік мәдениетінің жоғары, Жетісу мен Оңтүстік Қазакстанның ертедегі темір дәуірінде Орта Азия мен Қазақстандағы металлургия өндірісінің ірі орталығы болғанын дәлелдейді.
Бесшатыр қорымы Іле өзенінін оң жағасында, Шылбыр қойнауьшда орналасқан. Ол 31 обадан турады, олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршык тас және топырақ үйінділерімен жабылған. Үйінділердің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші обалар болып бөлінеді. Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден 105 метрге, олардын биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетіп ауытқып отырады; орташаларында тиісінше -- 25-38 м және 5-6 м; кішілерінде -- 6 -- 18 м және 0,8 -- 2 м [25].
Сирек кездесетіндері болмаса, қазылған обалар бүрындары тоналып кеткен болып шыкты. Дегенмен де Бесшатыр обалары мерзімін белгілеуге болатын тамаша материал (қанжарлар, жебелердің ұштары) ғана емес, сонымен қатар қабір үстіне орнатылған іргелі курылымдардың ерекше бағалы, жаңа үлгілерін де берді. Диаметрі 104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Үйінді төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінін диаметрі 32 м. Обаның тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген, бул - орасан зор үйінді орнатқан ІІоколь секілді болып кәрінеді. Үйіндінің солтустік және онтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың (ені 2 м) ізі байқалады. Үйіндінің айналасынан 5 -- 7 метр қашықтықтан тас дуал өтеді (ені 2 м және сақталып қалған биіктігі 50 -- 60 см). Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде турғызылған дөңгелек құрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағы да осындай жеті қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан: солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың тұтқалары кездеседі: Қазылған қоршаулардың кепшілігінде тайыз жерден қулыс дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал.
Бесшатырда үш үлкен оба: Бірінші, Үшінші және Алтыншы Бесшатыр обалары, орташа үш оба мен барлық усақ обалар казылды. Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7,6 м, оңтүстік жағынан -- 8,93 м, Оба таспен жабылған. Үйіндінің түп жағына тас неғүрлым тығыз қаланған, обаның төбесі жалпак. Үйінді үш кабат. Ең үлкені -- екінші кабаты, ол қалыңдығы 8,5 метрден 13 метрге дейін жететін топырақпен қиыршақ тастан тұрады. Төменгі қабатының астында Тянь-Шань шыршасының өңделген тұтас беренелерінен салынған үлкен ағаш кұрылыс табылды. Сағана үйілген топырак астына жерленген адамның үстіне тұрғызылған қорған бар, бүл түгелдей жер бетіндегі кұрылыс [21].
Бесшатыр сағанасы сол кезде ағаштан салынған күрделі құрылыс болып табылады, ол бірнеше бөліктен тұрады, олар: дәліз (дромос), қабірдің алдыңғы кірер аузы және жерлеу бөлмесі. Сағананың барлық бөренелері жақсы өңделген: бұтактары мен бұдырлары тегістеліп шабылып, қабығы аршылған. Бөлменің қабырғасын құрайтын беренелер мүкият тегістеліп, бір-біріне тығыз қиюластырылған; бүкіл құрылысты мейлінше тұрақты ету үшін бөренелердің жуан жұмыр басы қарама-қарсы айқастырып салынған. Бұрыштарында бөренелер бір-біріне тек түйісіп қана тұрады және өзара бекітілмеген, сондықтан Бесшатыр құрылысы дағдылы түсініктегі қима емес.
Бөренелерде қашау мен пышақ іздері жақсы сақталған -- олардын екі шеті мен ортасында кертік бар. Жерлеу бөлмесінің бөренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған. Сірә, жерлеу ғұрпынан кейін бөлмеге апаратын есікке ірі тастар қаланып, дәліз бөлігі қиыршак, тас араластырған кесек тастармен төбесіне дейін бекітіліп тасталған болуы ыктимал. Осыдан кейін ғана жерлеу құрылысынын үстіне тас пен қиыршақ тас аралас зор үйінді үйілген. Үлкен обалар тобының ең оңтүстігіндегі Алтыншы обадағы құрылыс та осындай. Оның үйіндісі таспен жабылған. Обаның диаметрі -- 52м, биіктігі -- 8 м. Үйіндінін, астында, ертедегі жер беті деңгейінен шамамен 2м. терендікте жерасты жолдарының жүйесі болған. Олар жерден қазылған және орталық бағыттағы есік пен бүйірдегі тарамдардан тұрады, негізгі жолдан түрлі бағытгарға бүйірге қарай жеті тармақ кетеді, олардың батыс жақтағы екеуі жарым-жартылай топырақпен, ал солтүстік-шығыс жақтағы біреуі ірі тастармен толтырылған. Жолдардың күмбезі жарты шеңбер тәрізді, жерасты жолдарының биіктігі 1,1 метрден 1,68 метрге дейін, ені 75 -- 80 см. Қабырғалардың көптеген жерлерінде кішкене ойықтар жасалған, олардың айналасындағы ыс іздері оларда жер астында жұмыс істеген жер қазушыларға жарық беретін май шырағдандар тұрғанын дәлелдейді, бүйірдегі тарамдардан жануарлардың сүйектері -- құрбандык шалудың қалдығы табылды. Бүйірдегі тармақтарымен қоса алғанда негізгі жолдың жалпы үзындығы -- 55 м [26].
14-обаны қазған кезде жерлеу құрылымының жаңа үлгісі ашылды. Обаның жерлеу құрылысының негізі -- ұсак қиыршық, тастар араластырып топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар бөренелермен үш қатар етіп жабылған, бөренелердің төменгі екі катары Тянь-Шань шыршасынан, ал жоғарғы қатары жиде беренелер. Бөренемен жабылған төбесінде тас пен бұтадан және сексеуілдің шырпысынан он алты қатар етіп күмбез тәрізді жаппа жасалған. Мазардың, негізі төртбұрышты, ал төбесі дәңгелек күмбез сияқты болған.
Қабірдің шығыс жағында есігі болып, есіктің екі жағында жерге тігінен көмілген қос-қостан екі бағана тұрған. Қос бағаналар бір-бірімен қазыктармен бекітілген, мейлінше берік болу үшін бәренелер шиден Ерілген жуан арқандармен байланып тасталған. Кірер ауыздың төбесін бөренелердің үстінен ши арқандармен буылған екі қабат төсенішпен жапқан. Қабірдің лақытына кірер жердің жанына жуан бөрененің кесіндісі қойылған. Лакыттың еденінде адамның шашыраған сүйектері жатыр.
Бесшатырдың хронологиясы кіші обалардың бірінен табылған заттар бойынша айқындалады. Оның үйіндісі астындағы ұзын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz