Сөз және күрделі сөз тіркестері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

І СӨЗ ТІРКЕСІ СИНТАКСИСІСІНІҢ МЕТАТІЛІ

0.1 Сөз тіркесінің синтаксисі: қалыптасуы, белгілері
Сөз тіркесі қазақ тілі синтаксисінің жеке өзіндік парадигмасы ретінде бірден орныға қойған жоқ.
Сөз тіркесіне қатысты құбылыстар ХХ ғасырдың басында сөйлем аясында сөз етілген екен. А.Байтұрсынұлының Тіл-құралында сөздердің тізбегі сөйлем болып танылу үшін сөздердің басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастыру туралы ескертсе [1,157], Әдебиет танытқышында сөз дұрыстығы шарттарының ішінде сөз тіркесінің заңдылықтарына келетін мынадай бір екі жайтты көрсетеді:
1. сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді жақсы біліп, әрқайсысын өз орнына тұтыну;
2. сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру [1, 255].
Қ.Жұбановтың Қазақ тілі грамматикасындағы сөйлемдегі Сөз қиыны, сөйлемдегі Сөздің тура күйі мен бұрма күйі, сөйлемдегі Жетек сөз бен жетекші сөз дейтін тармақтарда айтылатын заңдылықтар осы күні сөз тіркесі шегіндегі заңдылықтар ретінде қаралып жүр [2, 41-45].
1955 жылы академик В.В.Виноградов КСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институтының директоры ретінде тілді зерттеу бағдарламасын түзіп ұсынды, онда сөз тіркесі синтаксистің жекеше саласы ретінде қаралуы көрсетілген. Осыдан және ғалымның басқа еңбектерiнен бастап сөз тiркесi синтаксисi синтаксистiң негiзгi бiр жеке нысаны ретiнде қарала бастады да, сол кезден осы күнге дейiнгi постсоветтік кеңістікте синтаксистiң басты нысаны ретiнде сөз тiркесi және сөйлем негiзгi бағыт болып отыр [3].
Қазақ тіл білімінде сөз тіркесін синтаксистің бір саласы ретінде орнықтырған М.Балақаевтың зерттеулері болды [4]. Қазақтың классик тілтанушысының бұл бағыттағы зерттеулері қазақ тіл білімі үшін ғана емес, сол кездегі түркі тілі грамматикасында сөз тіркесін алғаш рет арнайы түрде іргелі деңгейде қарастырған ізашар еңбек ретінде бағаланып, басқа түркі тілдерінің синтаксисінен сөз тіркесінің орын алуына қатты ықпал етті. М.Балақаев осы күні сөз тіркесі синтаксисінің нысаны ретінде қаралып жүрген ұғымдар мен санаттардың сипаттарын ашып берді.
Мұнан соң осы дәстүрмен сөз тіркесі туралы ілімді Р.Әміров, М.Серғалиев, Т.Сайрамбаев, Ә.Аблақов т.б. дамытты [5; 6; 7; 8].
Синтаксистің зерттеу нысанын нақтылау жөнінде жалпы тіл білімінде әлі де бірізділік жоқ. Тілдің синтаксистік құрылысын зерттеушілер бұның (синтаксистің) нысаны ретінде үш тұрғыны алға тартады. Олардың бірі тек сөз тіркесін ғана зерттеуді бағдар етсе, екіншісі синтаксистің алтын діңгегі сөйлем ғана деп таниды, ал үшіншісі қарым-қатынастың құралы ретінде мәтінді (тексті) ғана көреді. Бұлардың алғашқы тобы сөйлем болу үшін оның компоненттері - сөздер бір-бірімен тіркесіп, байланысып тұру қажеттілігін арқа тұтады да, сөйлемнің қай түрі де болсын (жай, құрмалас) сөз тіркесінің бір түрі деп қарайды. Ал синтаксистің зерттеу нысаны сөйлем деп қана қарайтындар сөйлемді құрастырушы сыңарлар сөздер емес, олардың тіркесі емес, сөйлем мүшелері, сөз тіркесінің өзіне сөйлем арқылы ғана келуіміз керек, тіпті, сөздердің өзіне сөйлем арқылы ғана келуіміз керек, ал сөздердің тіркесуін қуалау морфологияның ісі деп есептейді [21-24]. Ал мәтінді қолдаушылар, біз сөйлегенде, қарым-қатынас жасағанда мәтінді ғана қолданамыз, сондықтан синтаксистің бірден-бір нысаны мәтін болуы керек деп санайды. Аталмыш үш құбылыстың да тілде бар екеніне дау жоқ, мәселе сындарлы пікірде. Сондықтан біз осы үш бағытты да жоққа шығармай, әрқайсысының синтаксистегі орнын тағайындап беруге тиіспіз. Бұл аталған үш деңгейде де өзіндік құрылым бар. Ал осы құрылымды жанды сипатқа келтіруде олардың әрқайсысының қызметі әр басқа.
Синтаксистің зерттеу нысаны тек сөз тіркесі ғана болу керек дейтін тұрғы өміршең емес екенін тіл ғылымының даму барысы дәлелдеді.
Сөз жоқ, адамзаттың ойлауы тарихи тұрғыдан қарапайымнан күрделіге қарай дамып отырған. Яғни ойлау ұғымынан басталып, сол ұғымдарды тіркестірумен жалғасады. Міне, сондықтан да сөз тіркесі - синтаксистік құрылыстың дамуы мен қалыптасуындағы бір кезең. Қазақ тілі синтаксисінің маманы Р.С.Әміров: Синтаксис (тілдің синтаксистік құрылысы) - ойды білдірудің амалы, формасы. Бірақ сонымен бірге өзі де ойлау жұмысының, рухани ізденістің нәтижесі. Ол - әр халықтың ғасырлар бойғы үздіксіз ізденісі, жетілдіруге талпыну нәтижесінде қалыптасқан. Халықтардың тілдерін, ол тілдердің синтаксистік құрылысын салыстыру бұның құрылу қалыптасу процесінің күрделі, қиын жолдардан өткенін байқатады. Сондықтан да біз тілді, соның ішінде оның синтаксистік құрылысын халықтың, халқымыздың мәдениетінің, мәдени табысының бір саласы деп санаймыз - дейді [5, 8-9].
Сөз бен сөзді тіркестіру синтаксистік құрылыстың алғашқы ұясы екенін дау айтуға болмайды. Сөз тіркесі - синтаксистік құбылыстарды қозғаушы нүкте (Бұл жерде сөз формаларын шартты түрде морфология еншісіне беріп отырмыз. Алайда сөз формаларының қызметі синтаксистік екенін есте ұстауымыз керек). Дей тұрғанмен сөз тіркесін синтаксистің бірден-бір нысанына жатқызып, сөйлемнің өзін предикативтік сөз тіркесі ғана деп есептейтіндер ойлаудың келесі баспалдағы - байымдауды дәйім ескере бермейтін сияқты. Өйткені олар үшін басты тірек - синтаксистік құрылым (структура). Сондықтан да олар сөйлемді предикативтік сөз тіркесінен басқа ештеңе де емес деп түсінеді. Мәселен, түркі тіл білімінің білгірі А.П.Поцелуевский сөз тіркестерін детерминативті, салалас, сабақтас және сөйлем деп төрт түрге бөледі [9, 51]. Сондай-ақ келесі бір түркітанушы Е.И.Убрятова бұдан да тереңдейді. Ол сөз тіркесін тұтас мәнді единица (целостная смысловая единица) деп танып, сөз тіркестерін предикативті және предикативті емес деп бөледі де, жай сөйлем түгілі құрмалас сөйлемнің өзі де сөз тіркесі болатынын айтады [10, 82].
В.А.Звегинцев сөз тіркесін сөздердің бірлесуі (соединение слов) ретінде түсіну тіпті дұрыс емес, сөз тіркесі сөздердің бірлесуі арқылы түзілгенде емес, сөйлемді мүшелеудің (членение, сегментирование) нәтижесі болғанда ғана сөз тіркесі бола алатынын айтады[11, 92].
Сонымен, біздің пайымдауымызша, сөз тіркесі - синткасистің бастапқы негізгі, қозғаушы тетігі. Сөз тіркесін қазақ тіл білімінде, сондай-ақ жалпы тіл білімінде де, сөйлемнің шикізаты (материалы) ретінде түсіндіріп жүр. Дәлел үшін үлгі ретінде не бары екі-ақ дәйек келтірейік:
1. Сөздер өзара тіркесу арқылы сөйлем құрамына енеді. Сондықтан сөз тіркестері - сөйлемнің шоғырланған материалдары [12, 8].
2. Сөз тіркесінің де, сөйлемнің де лексикалық-грамматикалық элементі - сөз. Оның өзгеруі, басқа сөзбен байланысып жұмсалуы сөйлемде (контексте) ғана анықталады. Синтаксистік сөз тіркесі де сөйлем арқылы белгіленеді. Бұл, жеке сөздер мен тұрақты сөз тіркестері сияқты сөйлем құраудың материалы болады (Контекске сүйенсек, бұл жерде сөз тіркесінің контексі - сөйлем. - ) [13, 6].
Біздің ұғуымызша, сөз тіркесі - шикізат қана, сөйлемнің материалы ғана емес, өзінің байланысу түрлері мен тәсілдері арқылы сөйлемнің ғана емес, орамды тілдің (связная речь) ой жалғастыру мақсатында дайындалған құрылымдық тетігі.
Қазақ тіл білімінде, сондай-ақ совет тіл білімінде де, сөз тіркесін дербес, тіпті, тиянақты единица ретінде қарайтын нышан бар. Айта кету керек, біздің түсінуімізше, сөз тіркесі қазақ тіл біліміне дербес, единица ретінде совет дәуірінде, азды-көпті субъективті себеппен, атап айтқанда, В.В.Виноградовтың беделімен кірді. Бұлай дейтініміз оған дейінгі логико-грамматикалық бағыт ұғым мен байымдау категориялары мен тіл категорияларының байланысын біліп еді. Дегенмен сөздердің тіркесуінің әбден заңды құбылыс екеніне күмән жоқ.
Біздің тұжырамдауымызша, сөз тіркесінде (тіпті, сөйлемде де) дербестік бола бермейді, дәлірек айтсақ жоқ. Өйткені сөз тіркесі өз бетімен коммуникацияға жанама, көмекшілік қызмет жасайды. Бұны тіл айғақтары айқын дәлелдеп отыр. Орыс тілі функционалдық синтаксисін зерттеуші Г.А.Золотова коммуникативтік единицаға қарай синтаксистік функциялардың үш типін ұсынады:
І.синтаксистік единицалар дербес қызмет етеді;
ІІ.синтаксистік единицалар коммуникативтік единицалардың конструкциялық бөлігі ретінде қызмет етеді;
ІІІ.синтаксистік единицалар конструкциялық бөліктің бағыныңқы сыңары ретінде қызмет етеді [14, 11].
Байқап отырғанымыздай, осындағы екі функцияны сөз тіркестері атқара алады. Сөз тіркесі - орнықты емес, сөйлеу процесіндегі жылжымалы, керегі мен сәтіне қарай қолданылатын құбылыс. (Бұл жерде біз тіркесудің тәсілдері мен түрлерін еске алып отырамыз. Ал бұлар сөз тіркесінің негізі ғой). Сондықтан сөз тіркесі дегенде статикалық заттық ұғымды емес, динамикалық процесті еске алуымыз керек. Сөз тіркесінің коммуникативтік мәні осы тұста [26-27].
Ал сөйлемді предикативті сөз тіркесі дегенде оны коммуникативті единица ретінде емес, тек құрылымдық қана единица деп түсінуіміз керек.
Сонымен, қазақ тілі синтаксисінде тіркескен сөздерді сөз тіркесі деп тану үшін бірнеше шарт-талап қойылатын болды. Соларға тоқталайық.
1. Сөз тіркесі деген ұғымға сөздердің тіркесі емес сөз пішіндерінің (формаларының) тіркесі деп қарау шарт. Өйткені, шын мәніне келгенде, күрделі сөздер де сөздердің тіркесінен тұрады, мысалы, оқып отыру деген тіркес - оқып деген негізгі сөз көсемше мен отыру деген көмекші сөздің тіркесі. Бұл тіркес сөздің аналитикалық пішіні ретінде сөз тіркесінің бір ғана сыңары бола алады. Сол сияқты қас пен көздің арасында жоқ болу деген тіркес 6 сөздің тіркесуінен тұрады, бірақ сөз тіркесі ретінде 2 ғана сыңардан, екі аналитикалық сөз пішінінен тұрады: 1 - қас пен көздің арасында (тұрақты тіркес, яғни күрделі сөз), 2 - жоқ болу (құранды күрделі етістік). Сондықтан сөздердің тіркесуі деген түсінік пен сөз тіркесі деген санатты ажырату үшін сөз тіркесін сөз пішіндерінің тіркесі деп тану қажет.
2. Сөз тіркесінің сыңарлары толық мағыналы болуы қажет, яғни әр сыңар бір сұраққа жауап беруі шарт. Мысалы, жоғарыдағы қас пен көздің арасында жоқ болу деген тіркестің екі сыңары қалай? не істеу? деген екі сұраққа жауап беріп тұр, сондай-ақ қызық кітап деген сөз тіркесінің екі сыңары да толық мағыналы болғандықтан қандай? және не? деген сұрақтарға жауап береді.
3. Синтаксистік бірлік сыңарларына синтаксистік-мағыналық қатынастың үш түрі тән: атрибутивтік, нысандық (объектілік) және предикативтік. Сөз тіркесінің сыңарлары бір-бірімен атрибутивтік және нысандық қатынаста, яғни, анықтауыштық, пысықтауыштық және толықтауыштық қатынаста тұрады. Ал предикативтік қатынас, яғни бастауыш-баяндауыштық қатынас, сөз тіркесін жасауға қатыспайды, ол - сөйлемге тән қатынас. Кейбір практикалық жаттығу тапсырмаларында кездесіп қалатын Предикативтік сөз тіркесі деген түсінік - қайшылықты түсінік [28]. Сөз тіркесінде предикативтік қатынас бар деп қарау - сөз тіркесін сөйлеммен теңестіріп, екеуін ажыратпай қарау деген сөз. Мысалы: 1. кең жайлау, 2. жоғары көтерілу, 3. үлкенді құрметтеу 4. қалаға бару деген сөз тіркестерінің 1-шісі атрибутивтік-анықтауыштық қатынасқа (анықтауыш заттың сипаты), 2-шісі атрибутивтік-пысықтауыштық қатынасқа (пысықтауыш қимылдың сипаты) құрылса, 3-шісін үйлестіріп тұрған - нысандық-толықтауыштық қатынас болса, 4-шісін үйлестіріп тұрған - нысандық-пысықтауыштық қатынас. Ал Жайлау кең. дейтін болсақ кең жайлаудың сипаты болғанмен, предикативтік қатынастағы сипаты болып шыға келеді, демек, бұл тіркес сөйлемге айналып шыға келеді.
4. Қазақ тілінде сөздердің байланысуының төрт тәсілі бар екені белгілі: орын тәртібі, қосымша (жалғау), көмекші сөз (шылау) және интонация. Сөз тіркесіндегі сөз формалары байланысудың орын тәртібі, жалғау, шылау тәсілдерімен байланысуы қажет. Мысалы, қызық ойын дегеннің сыңарлары ешқанадй қосымшасыз қатар тұрып байланысса, ауылдың баласы деген тіркесте байланыс орнатып тұрған - ілік септігі мен тәуелдік жалғауы, ал берген соң алдым деген күрделі тіркесте екі сөз пішінін жалғастырып тұрған - соң септеулігі. Ал интонация - сөйлемге тән құбылыс, яғни қарым-қатынас үстінде қолданылады, ал сөз тіркесі болса сөйлемнің тетігі ғана, қарым-қатынастық бірлік емес.
5. Қазақ тілінде сөздердің байланысуының бес формасы бар: қиысу, қабысу, меңгеру, жанасу, матасу. Сөз тіркесінің сыңарлары қабыса, меңгеріле, матаса ғана байланысады. Мысалы: еркін ел, қызығып оқу, жалт қарау сөз тіркестерінің сыңарлары жалғаулықсыз орын тәртібі бойынша қатар тұрып қабыса байланысып тұрса, ауылды көру, сиямен жазу, телефон арқылы сөйлесу деген сөз тіркестерінің сыңарлары атау мен іліктен басқа септік және септеулік шылау ықпалымен меңгеріле байланысып тұр, сондай-ақ дала көктемі, елдің сөзі, біздің ауыл деген сөз тіркестерінің сыңарлары ілік септігі мен тәуелдік жалғаудың көмегімен матаса байланысып тұр. Қиысу байланысына келсек, оның қазақ тілінде бастауыш пен баяндауыштың байланысы екендігі белгілі, ал бастауыш пен баяндауышы бар бірліктің сөйлем болып шығатыны тіпті анық [29]. Жанасудың сөз тіркесін жасай алмайтын себебі - ол сөйлем ішінде ғана көрінеді, ал сөз тіркесін межелегенде біз екі сыңарды ғана аламыз, сондықтан да болар сөз тіркестерін жіктегенде бұл байланыс есепке алынбайды. Демек, жанасу - дербес бірлік болып есептелетін сөз тіркесінің аясындағы емес, сөйлем ішіндегі байланыс.
6. Сөз тіркесін дербес бірлік қылуға ықпал ететін сипат - оның сыңарларының сипаты. Сөз тіркестерінің сыңарлары бірі екіншісіне бағына байланысып, екіншісі сол тіркеске ұйтқы, тірек болып тұруы қажет. Осыған орай, әдеттегі қалыпта (нормативте) сөз тіркесінің бірінші сыңары бағыныңқы болады да, екіншісі басыңқы болады. Сөз тіркестері басыңқы сыңарлардың қай сөз табынан болуымен байланысты үлкен екі топқа бөлінеді: есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі. Бұлар өз ішінде байланысу формасына және бағыныңқы сыңардың сөз табы белгісіне қарай бірнеше топшаларға жітеледі.
Есімді сөз тіркесінің байланысу формасына қарай бөлінетін түрлері - қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері, матаса байланысқан есімді сөз тіркестері, меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері. Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері сыңарларының сипатына қарай ішкі жіктерін үлгі-қалыптармен көрсетуге болады. Анықтауыштық қатынасқа құрылатын сөз тіркестері: зат есім+есім (ағаш есік); сын есім+есім (қызыл есік); сан есім+есім (екі есік); есімдік+есім (осы есік); есімше+есім (сынған есік); пысықтауыштық қатынасқа құрылатын үлгі - үстеу+есім (қазір бала, ертең азамат). Матаса байланысқан есімді сөз тіркесінің үлгі қалыптары - көрінеу ілік септікті сөз+көрінеу тәуелдік жалғаулы сөз (ағамның ауылы); көмес ілік септікті сөз+көрінеу тәуелдік жалғаулы сөз (аға ауылы); көрінеу ілік септікті сөз+көмес тәуелді жалғаулы сөз (сіздің ауыл). Ал меңгеру, негізінен, етістікке тән байланыс екені белгілі, сондықтан есім сөздердің мұндай байланысын үлгілеп, типтеу қиын, мысалы келтірумен шектелуге тура келеді: қазынаға бай, сөйлегенде ақылды, көршісімен дос, менде көп т.с.с.
Етістікті сөз тіркесінің байланысу формаларына қарай бөлінетін түрлері - қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері, меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестерінің үлгі қалыптары пысықтауыштық қатынасқа құрылады: үстеу+етістік (қасақана үндемеу), көсемше+етістік (дауыстап сөйлеу), еліктеу сөз+етістік (кілт бұрылу), сын есім+етістік (қатты сөйлеу), сан есім+етістік (үш келу). Қазақ тілі синтаксисіне арналған оқулықтарда қабыса байланысқан естістікті сөз тіркесінің 6-шы үлгісі ретінде зат есім+етістік қалыбы көрсетіледі, оған кітап оқу, киім тігу деген сияқты тіркестер мысалға тартылады. Бұл жерде зат есім табыс септтігін түсіріп тастаған соң амалсыз қатарласып тұр, оның үстіне арасындағы тура толықтауыштық қатынас мұндай тіркесті пысықтауыштық қатынасқа құрылатын қабысқан етістікті сөз тіркесінен оқшаулатады. Сондықтан, біздіңше, осы бес үлгі қисынға келеді [20].
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркесінің үлгілері атау мен іліктен басқа септіктерді тұғыр етеді, толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастарға құрылады: барыс септіктегі сөз+етістік (кітапқа қарау), табыс септіктегі сөз+етістік (баланы жақсы көру), жатыс септіктегі сөз+етістік (далада тұру), шығыс септіктегі сөз+етістік (қаладан көру), көмектес септіктегі сөз+етістік (балтамен шабу, адаммен сөйлесу) және шылаулы сөз+етістік (үйге дейін бару).
7. Сөз тіркесінің сыңарлары грамматикалық жағынан ғана емес, семантикалық жағынан да үйлесе байланысуы шарт, яғни сыңарлардың тіркесімділік қабілеті ескерілуі қажет (Мұны валенттілік деп те атап жүр). Демек, тіркескен сөз пішіндерінің беретін ұғым-түсінігі ақиқат шындыққа сай келуі қажет. Мысалы, домалақ доп, лас қоқыс, ұшақпен ұшу деп тіркестіруіміз үйлесімді болады да, шаршы доп, таза қоқыс, шошқамен ұшу деген тіркестер үйлесімсіз, ойға сыймайтын, яғни, объективті модальдігі жоқ қисынсыз қатар болып шығады. Алайда бір ескертер жайт - тілде оксюморон, катахреза дейтін стильдік айшықтар бар, бұл мағынасы қарама-қайшы, тіпті кереғар сөздерді тіркестіру арқылы жасалатын айшық. Мұның нормаға үйлеспейтіндігінен болар, ондай айшықтардың бәрі фразеологиялануға бейім болып келеді. Мысалдар: тірі өлік, мақтамен бауыздау, нәзік жыртқыш, үнсіз әуен, тілсіз тіл т.с.с.
Міне, осы жеті шарт-талап сөз тіркесінің ұстыны болып есептеледі. Сөз тіркесін талдауда осы жеті көрсеткіш есепке алынуы қажет.

1.2. Сөз тiркесiнiң өзiне ұқсас тұлғалардан ерекшелiгi

Сөз және күрделі сөз тіркестері. Соңғы кезде сөз тіркестеріне арналған еңбектерде оның нысаны туралы теориялық талас пікірлер көбеюде. Ондай пікірлердің біразы сөз тіркестерінің тілдің басқа санаттарынан, атап айтқанда, сөз, күрделі сөз, сөйлем және синтагмалардан айырмашылығы. Бұл мәселе түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде де соңғы кезде ғана сөз бола бастады, әрі ол жайындағы пікірлер де әр алуан. Сонымен бірге күрделі сөз тіркесінің әрбір сыңарының күрделі сөз, қос сөз, біріккен сөздерден т.б. айырмашылығы да айқындалады. Өйткені күрделі сөздерді біліп алмай, күрделі сөз тіркестерінің әрбір сыңарының жалаң немесе күрделі екендігін білу де қиын. Сондықтан күрделі сөз тіркестерінің жасалу ерекшелігін анықтау күрделі сөздердің жасалу жолдарын айқындауды қажет етеді. Оның үстіне сөз тіркестері синтаксистік қызметі жағынан да айқындалатыны белгілі. Жалпы күрделі сөз бар да сөйлем мүшесі бар. Екеуі де синтаксистің нысаны болғанымен, бірде сөз тіркесінің, енді бірде сөйлем мүшесінің ыңғайында қарастырылады. Сонда күрделі сөзді құрайтын элементтердің барлығы да бірдей бір-ақ күрделі сөйлем мүшесі бола ма, жоқ па деген мәселе келіп шығады [19].
Өйткені синтаксистік қызмет жай және күрделі сөз тіркестерінің әрбір сыңарына тән. Сөйлем мүшелеріне талдауда жай сөз тіркестері онша қиындық тудырмайды. Ал күрделі сөз тіркестерінің күрделі сөйлем мүшелерімен синтаксистік қызметін айқындауда өзіндік қиыншылықтар байқалады. Сондықтан да олардың синтаксистік қызметін анықтау үшін алдымен күрделі сөз тіркестерінің өзіндік жігін, оны құрайтын элементтерді білу - басты шарт.
Сөз тіркесі синтаксисінің түйткілді мәселесінің бірі - күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің айырмашылығына арнайы тоқтала кеткен жөн. Бұл мәселе тіл-тілдердің барлығында да арнайы зерттеліп жүр. Күрделі сөз бен сөз тіркесі құрылымы жағынан алғанда ұқсас екені белгілі. Мысалы, Екі басында екі гирдей домалақ темірі бар сом тұтқасын айналдырып тұрған жалпақ бетті, қошқар мұрынды, қалың ерінді зор қара жігіт Матвей Степановичтің әніне қосылмақ болды (Ә. Сәрсенбаев). Сұлулық жерден өніп, көктен жауған, Тапқан ол тыныштықты таза ауадан (I. Жансүгіров). Осы сөйлемдердегі қошқар мұрынды, жалпақ бетті, қалың ерінді - күрделі сын есімдері, жерден өну, көктен жауу, тыныштықты табу - жай сөз тіркестері. Бұлардың әр қайсысы екі-үш сөзден жасалған. Алайда сөз тіркесінің кұрылымында айырмашылық бар. Мысалы, тыныштықты табу, жерден өну, көктен жауу деген сөздер бірі басыңқы, бірі бағыныңқы қызметте жұмсалып, меңгеріле байланысқан сөз тіркесін құрап тұр. Ал жалпақ бетті, қошқар мұрынды, қалың ерінді деген күрделі сын есімдер осы қалпында сөз тіркесі бола алмайды, өйткені олардың әр қайсысы біріне-бірі басыңқы-бағыныңкы қызметте жұмсалмай, екеуі бірігіп, басқа бір сөзді анықтап, бағыныңқы қызметте жұмсалып тұр. Бұлардың бағыныңқы қызметте жұмсалып, күрделі сөз жасауында -ды-ді жұрнағының да тікелей әсері бар. Жалпақ бет, қошқар мұрын, қалың ерін деп, -ды-ді жұрнағын қоспай айтсақ, бұл сөздер бірі бағыныңқы, бірі басыңқы қызметте жұмсалған жай сөз тіркесі болар еді. Сонда өз алдына жай сөз тіркестері енді -ды-ді жұрнақтарының әсерінен күрделі сөзге айналған.
Сонымен, күрделі сөз бен сөз тіркестерінің ұқсастығы олардың жасалу жолында емес, сөз санының көлемінде. Саны жағынан екеуі де екі немесе одан да көп сөздерден кұралады. Ал сыңарларының өзіндік ерекшеліктері тұрғысынан оларда ұқсастық жоқ. Өйткені сөз тіркесінің әрбір сыңары толық мағыналы, синтаксистік қызметі бар, біріне-бірі бағыныңқы-басыңкы қызметте жұмсалуға тиісті сөздер болса, күрделі сөздердің сыңарлары кейде толық мағыналы, кейде дербес мағынасы жоқ сөздер де болады, олардың арасында сөз тіркесіндегідей толық грамматикалық байланыс жоқ. Сол тобымен бір-ақ сөз табы қызметінде жұмсалады, күрделі сөз бен сөз тіркестерінің арасындағы айырмашылықтарды былайша көрсетуге болады:
1-кесте

Күрделі сөз
Сөз тіркесі
Күрделі сөз - сөз жасаудың бір түрі.
Сөз тіркесі - синтаксистік санат.
Күрделі сөздің әрбір сыңары
бір-бірмен тығыз мағыналық
байланыста айтылады.
Сөз тіркестерінің сыңарлары
бір-бірмен синтаксистік
байланыста болады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарында
жеке-жеке мағына болуы да,
болмауы да мүмкін. Бірақ оның
сыңарларының жеке-
жеке мағынасы болғанымен,
тұтас сөздің мағынасы
сыңарларының мағынасынан
гөрі күңгірттеу болып келеді.

Сөз тіркесінің әрбір сыңарының
мағынасы айқын болады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарына
жеке-жеке сұрақ қойылмайды,
ол екеуі бір-ақ сұраққа
жауап береді.
Сөз тіркесінің әрбір сыңары дербес сұраққа жауап береді.
Күрделі сөздің әрбір сыңарының
орны жылжымалы емес,
тұрақты.
Сөз тіркесінің әрбір сыңары дербес сұраққа жауап береді.
Күрделі сөз тұтасымен
морфологиялық
өзгеріске ұшырамайды. Яғни,
оның әрбір сыңары
жеке-жеке морфологиялық
өзгерісте болмайды,
сол тобымен тұлғаланып
көптеледі, септеледі, жіктеледі.
Сөз тіркесінің әрбір сыңары түрлі
морфологиялық өзгерістерге
ұшырайды.
Күрделі сөз тұтасымен басқа
сөзбен синтаксистік
байланысқа түседі.
Сөз тіркесінің әрбір сыңары
жеке-жеке синтаксисік
байланыста жұмсалады.

Түйдекті тіркес - сөз тіркесінің бір сыңары қызметінде жұмсалатын тіркестер. Түйдекті тіркес лексика-грамматикалық тұрғыдан өзара байланыста болып, сөз тіркесінің құрамына енеді. Түйдекті тіркес құрамындағы сөздердің лексика-семантикалық дербес мағынасы болмайды. Сондықтан олар сөз тіркесінің құрамында түйдектеліп, сөз тіркесінің бір ғана сыңарының қызметін атқарады. Түйдекті тіркес бір сөз табынан да, түрлі сөз таптарынан да бола береді, көмекші сөздің тіркесуі арқылы да жасалады. Оның құрамындағы сөздердің дербес мағыналарының болу-болмауына байланысты үлкен екі топқа бөлеміз: 1) дербес мағынасы бар; 2) негізгі сөз бен көмекші сөз арқылы жасалған. Дербес мағынасы бар түйдекті тіркес сөз таптарының күрделі түрлері (қара сұр, он жеті, т.б.) мен тұрақты тіркестер (төбе шашы тік тұру) арқылы жасалады. Түйдекті тіркестің екінші тобы негізгі сөздерге көмекші есімдер (қала іші), көмекші етістік (аға деген), септеулік шылау (сәлден соң), демеулік шылау (дала тәрізді), қосарлы сан есімдер (үш рет) т.б. көмекші сөздердің тіркесуі арқылы жасалады. Түйдекті тіркестің басты белгілері төмендегідей болып келеді: а) сөз тіркесі сыңарының қызметін атқарады; ә) сыңарлары бір-бірімен синтаксистік қатынаста жұмсалмайды; б) түйдекті тіркес сыңарларында лексикалық мағына болуы да, болмауы да мүмкін; в) сыңарларымен қоса алғанда бір сұраққа жауап береді; г) құрылымы мен мазмұны тиянақсыз келеді.
Сонымен, сөз тіркесі мен түйдекті тіркестердің пішіндік жағынан ғана ұқсастығы бар, ал мағына-мазмұн жағынан алағанда айырмашылығы бар екенін байқауға болады. Түйдекті тіркестер сөз пішіні ретінде сөз тіркесінің бір сыңары болып бірлік құрамына енеді.
Сөз тіркесіне пішін жағынан ұқсайтын бір бірлік - күрделі сөз, оның ішінде тіркескен сөз. Күрделі сөздің екі тобын, күрделі есім және күрделі етістіктерді, сөз тіркесінен ажырату аса қиындық келтірмейді. Бұлардың ұқсастығы сонда, екеуі де тіркескен екі сыңардан тұрады; сөздердің байланысу тәсілдері мен формалары екеуінде де қолданылады. Мысалы: 1. қала маңы, 2. жүре жаздау деген күрделі сөздер сыртқы пішіні жағынан 1. қала көшесі, 2. жүре тыңдау деген сөз тіркестерімен пішін жағынан ұқсас: 1-іншілері қосымша тәсілімен матаса байланысып тұрса, екіншісі орын тәртібі тәсілімен қабыса байланысып тұр. Айырмашылықтары сол: күрделі сөздердің сыңарлары қосыла келіп бір ғана мағыналық-құрылымдық бірлік ретінде танылса (бір сөз сияқты бір сұраққа жауап береді мағыналық тұтастық, негізгі сөз бен көмекші сөздің тұтастығынан құрылымдық тұтастық тұрады), сөз тіркесінің әр сыңарының осы күрделі сөзбен синтаксистік дәрежесі бірдей (әрқайсы бір сұраққа жауап береді); күрделі сөз толайым бір сөз пішіні ретінде сөз тіркесінің бір ғана сыңары бола алады.
Алайда бұл мәселеде түйткілді жайттар бар. Бұл - күрделі атаулар деп жүрген санатқа байланысты. Мұның бір парасы Б.Қасымның зерттеулерінде шешім тапқандай. Ғалым күрделі атаудың бастау көзі сөз тіркестерімен байланыстырылатынын [15, 147-148] тани отырып, баяндау мазмұнына қарай топтастырсақ, күрделі сөзді сөз тіркесінен бөлектейтін үш түрлі ұстаным белгіні тұғырлайтыны байқалады: 1. мағыналық тұтастық, 2. құрылымдық тұтастық, синтаксистік тұтастық. Дей тұрсақ та, сөзжасам мамандарының номинациялық уәжі бар сөздердің ішіне әрқайсысы өзінің дербес мағынасын өзгертпей сақтап қалатын және нұсқалары болуы әбден мүмкін тіркестерді денотатқа сүйеніп күрделі атаудың қатарына енгізіп жіберуіне бола, ондай тіркестерді сөз тіркесі деп қарамау синтаксистік қағидаларды елемеу сияқты көрінеді. Мәселен, бой жеткен, қара құс (адам басының желке тұсы) деген тіркестердің күрделі атаулар екеніне дау жоқ, өйткені бұлар қолданылу ыңғайына қарай бір-ақ сұраққа - бой жеткен не қандай?, не кім? деген сұраққа; қара құс не? деген сұраққа - жауап береді, мұның ой жеткен, бас жеткен, қызыл құс, көк құс деген сияқты нұсқалары жоқ, демек, бұлар - даусыз күрделі атаулар. Ал топан су, қайын жұрт т.с.с. тіркестер сөз тіркесіне қойылатын шарт-талаптарға - оның ішінде әр сыңары толық мағыналы, сондықтан дербес сұраққа жауап беретініне сәйкес келеді: қандай су? қай жұрт?.. Оның үстіне бұлардың еркін тіркес екенін лексика-грамматикалық нұсқалар жасау арқылы дәлелдеуге болады: қызыл су, мөлдір су, нағашы жұрт, төркін жұрт.
Сөз тіркесі және фразеологиялық тіркес. Қазақ грамматикасында мұның біріншісі еркін сөз тіркесі, екіншісі тұрақты тіркес деп аталып жүргені белгілі. Бұлардың екеуі де екі я бірнеше сөздің тіркесуінен тұрады. Бұл жағынан, яғни сыртқы пішін жағынан ұқсас болып келеді. Алайда бұларды ажырататын белгілер бар.
1. Семантикалық жағынан алғанда, сөз тіркесінің әрбір сыңары белгілі бір толық мағынаға ие болып тұрады, ал фразеологиялық тіркес неше сөзден құралса да тұтастай бір мағынаны білдерді. Мысал үшін, Билік халықтың көзіне көк шыбын үймелетуді үйретті. Билік халыққа қиындықты үйретті. деген екі сөйлемдегі үйретті сөзі басыңқы болып тұрған екі тіркесті салыстырыңыз: көзіне көк шыбын үймелетуді үйрету, қиындықты үйрету. Бірінші сөз тіркесінде де толық мағыналы екі сыңар бар: 1. көзіне көк шыбын үймелетуді; 2. үйрету. 1-сыңар төрт компоненттен тұратын фразеологиялық тіркестен жасалған, бірақ толық мағыналы бір ғана сөздің өтеуіне жүріп тұр. Екінші сөз тіркесінде де толық мағыналы екі сыңар бар: 1. қиындықты; 2. үйрету. Жалаң сөзден тұрса да, бұлардың әрқайсында толық мағына бар.
2. 1-белгіге орай, сөз тіркесінің әрбір сыңары дербес сұраққа жауап береді, ал фразеологиялық тіркес тұтастай бір ғана сұраққа жауап береді. Мысал үшін жоғарыда келтірілген екі сөз тіркесінің сыңарларына сұрақ қойса жетеді: көзіне көк шыбын үймелетуді үйрету, 1-сыңардың сұрағы - нені? 2-сыңардың сұрағы - не істеу?; қиындықты үйрету, 1-сыңардың сұрағы - нені? 2-сыңардың сұрағы - не істеу?.
3. Фразеологиялық тіркес дайын сөз пішіні ретінде сөз тіркесінің бір сыңарының қызметін ғана атқара алады. Қисын жалғастығы үшін жоғарыдағыны мысал ретінде көрсетуге болады: көзіне көк шыбын үймелетуді үйрету дегенде 1-сыңар көзіне көк шыбын үймелетуді фразеологиялық тіркесі меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркесінің бағыныңқы бір сыңарының қызметін атқарады.
4. Сөйлем құрамына енгенде сөз тіркесінің әрбір сыңары сөйлемнің жеке-жеке мүшесі болып кетсе, фразеологиялық тіркес, сыңарларының санына қарамай, тұтастай бір ғана мүшенің қызметін атқара алады. Дәлелдеу қисыны үзілмеу үшін жоғарыдағы екі сөйлемге мүшелік талдау жасап көрсетсек былай болып шығады: Билік халықтың көзіне көк шыбын үймелетуді үйретті. Билік халыққа қиындықты үйретті.

1.3 Сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдері

Сөз тіркестерін бірлікке ұйыстыратын басты құралдың бірі - байланысу тәсілдері. Сөз тіркесінің байланысу формалары мен түрлері синтаксистік қатынастарына қарағанда оның байланыс тәсілдері әзірше түркітануда да, қазақ тіл білімінде де тек оқулық көлемінде ғана айтылып келеді. Тіпті қазіргі әдебиеттерде байланысу тәсілдерінің атауы туралы әртүрлі көзқарастар кездеседі. Е.И.Убрятова, Н.З.Гаджиева мен Б.А.Серебренниковтер сөздердің байланысу формаларын байланысу тәсілдері деп атайды. Ал қазақ тіл білімінде сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері түрліше түсіндіріліп жүр.
Кейбір ғалымдар сөз тіркесінің байланысуы туралы айтқанда, бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңарларының орын тәртібі, шылаулар, жалғаулар және интонаця арқылы байланысады деумен шектелсе, екінші бір топ ғалымдар бұған қоса аналитикалық, синтетикалық тәсілдерін де қоса көрсетеді.
Енді бір ғалымдар сөз бен сөз төрт дәнекер арқылы байланысатындығын айта келіп, оларды әрі қарай аналитикалық, синтетикалық деп косымша беріп отырады.
Профессор М.Балақаев сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерін бірден аналитикалық және синтетикалық деп берсе , кейбір еңбектерде оған үшінші етіп аналитикалық-синтетикалық тәсілдерді де қосады.
Сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері жайлы пікірлердің бұлайша әртүрлі болуының өзі бұл саланың тоқтамға келетіндей зерттелмегендігін білдіреді. Жалпы сөз тіркесі байланысу тәсілдерінің атының өзінің қалыптасуы, оның оқулықтардағы берілу дәрежесі, түрлері, олардың әрқайсысының ішкі ерекшеліктері, оның практикалык мәні сияқты мәселелер жеке қарастыруды қажет етеді. Кеңестің шешімінде кадрларды даярлау мәселелеріне ерекше көңіл бөлінді (Ақ жол) деген сөйлемде кеңес, шешім, кадр даярлау, мәселе, ерекше, көңіл, бөл сияқты 7 сөз бар. Осындағы сөздерді жеке-жеке алып қарастыратын болсақ, онда ол жеке лексиканың немесе морфологияның нысаны деп ойлаған болар едік. Ал бұл жерде біз олардың сөйлемдік дәрежеде қолданылуында өзіндік сатылау үдерісінің бар екенін көреміз.
I. Осы сөйлемдегі сөздердің кез келгені екінші бір сөзбен байланыса бермейді, оның ішіндегі әрбір сөз екінші бір сөзбен тек мағыналық жағынан катысы барлары ғана бір-бірімен өзара байланысып, грамматикалық мағынаға ие болады. Сонда сөз бен сөздің тіркесуінде ең негізгісі олардың, яғни тіркесетін сөздердің, мағыналық жақындығы негізге алынса, екіншіден, сол мағыналық жақындықты одан да әрі тұтастыра түсуде түрлі дәнекерлердің де қызметі ерекше. Мысалы: жоғарыдағы сөйлемдегі кеңес, шешім сөздері осы қалпында өзара байланыса алмайды, олар өзара байланысу үшін бірінші сыңарына да, екінші сыңарына да дәнекер жалғануы тиіс. Сонда кеңестің мәжілісі сияқты бірінші сыңарына ілік жалғауы, ал екінші сыңарына тәуелдік жалғауының жалғануы арқылы ғана өзара грамматикалық тұтастықта айтыла алады. Сол сияқты осы сөйлемдегі басқа сөздер де өзара тек түрлі дәнекерлер арқылы ғана байланысқанда ғана мағына жағынан да, түсініктілігі жағынан да жымдаса құралған сөйлемнің ішіндегі кішкентай бір мағыналық бөлігі болып табылады. Осындай мағыналы топтардың негізінде сөйлем кұралатыны белгілі. Олай болса, сөйлемдегі сөздер калай болса солай байланыса салмай, белгілі дәнекерлер арқылы байланысып топталуы өзара пікір алысу дәрежесіне жетудің басты шарты болып табылады. Бұған қарағанда тілдегі лексика саласындағы дербес мағынасы бар немесе дербес мағынасы жоқ сөздеріміздің барлығы да ретіне қарай сөйлемде жұмсалады. Бірақ сол белгілі бір сөз тобына қатысты сөздер қалайда сөйлем ішінде өзара тек дәнекерлер арқылы байланысқанда ғана сөйлем құрауға негіз болады. Сөздерді зат есім, сын есім, етістік, үстеу, т.б. топтау олардың морфологиялық белгісіне негізделеді. Олардың сол сөйлемде қолданылуының өзі сол сөз таптарының морфологиялық өзгерісіне байланысты. Әдетте, бір сөз табы морфологиялық өзгеріске ұшырап, септеліп, көптеліп, тәуелденіп жұмсалса, ал енді бір сөз таптары ондай қасиетке ие емес. Жалпы тіл біліміндегі кейбір пікірлерге қарағанда, мысалы жеке сөз табы деп қолданылатын бала зат есіміне барыс септігінің жалғануының екі сыры бар. Бала сөзінің барыс немесе басқа септіктерде септелуі ол зат есімнің негізгі қасиеті десек, сол сөздің балаға, баладан, баламен болып айтылуы мен қолданылуының өзінен сол сөздерге баска бір сөздердің тіркесу кажеттігі туатындығы айқын. Олай болса сол септік жалғауларының өзі - синтаксистік санаттың, яғни сөз тіркесінің бір сыңары болудың алғы шарты. Бұдан синтаксистің үлкен бір саласы сөз тіркесінің морфологиямен тығыз байланыстылығын көруге болады. Сонда сөз бен сөздің өзара сөз тіркесін кұрауын синтаксистік мәселе десек, ал олардың аралығындағы дәнекер элементтер морфологиялык элементтер болып табылады екен.
Ертеректегі тілдің даму үдерісін зерттеуші ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, сөйлем құрамында, тіпті, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын дәнекерлер болмаған делінеді. Сонда сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасының дәнекерлік қасиеті көбіне іргелес тұру арқылы ғана жүзеге асқан сияқты.
Әрине, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы дәнекерлер туралы көбіне оның ішіндегі құрмалас сөйлемдердің арасындағы дәнекерлер туралы сөз болғаны белгілі. Ал сөз тіркесіндегі байланысу тәсілдерінің қалыптасуы әзірше сөз болған жоқ.
Құрмалас сөйлемдерді өзара байланысына қарап паратаксис, гипотаксис дейтін үлкен екі топқа бөліп қарастыратыны белгілі. Сонда құрмалас сөйлемдердің әрбір сыңарының бір-бірімен ешбір дәнекерсіз тек іргелес тұруы арқылы байланысуын паратаксис дейді. Оның негізгі мәні оны құрайтын әрбір сыңары бір-бірімен ешбір жалғаусыз, қосымшасыз тек мағыналық байланысы ғана негізге алынады. Бұған қарағанда екі немесе бірнеше сөйлемдердің өзара бір кұрмалас сөйлем болып бірігуінде көбіне орын тәртібі басым сияқты. Ал құрмалас сөйлемдердің бір-бірімен өзара түрлі дәнекер арқылы байланысы гипотаксис делінеді. Ғалымдардың айтуына қарағанда, құрмалас сөйлемдердің гипотаксис, паратаксис түрлері арқылы байланыстарының алдымен паратаксис, соңынан гипотаксис түрінің пайда болуы нақтылы дәлелденген. Құрмалас сөйлемдердегі осындай құбылыс сөз бен сөздің өзара тіркесі негізінде де айқын байқалады. Әрине, сөз тіркестеріндегі қабыса, меңгеріле, матаса, қиыса байланысу формаларының тілдік жағынан қалыптасуының да өзіндік тарихы болуы керек.
Біздіңше, сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерінде де меңгеру, матаса байланысу формаларына қарағанда екі сөздің орын тәртібі арқылы байланысуын ерте формасы деу орынды сияқты. Сонымен, соңғы ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерін аналитикалық, синтетикалық және аналитикалық-синтетикалық тәсіл деп қарастырған жөн.
1. Синтетикалық тәсіл. Синтетикалық тәсіл жайлы сөз етпес бұрын синтетикалық деген терминнің өзі нені білдіреді, соған тоқталайық.
Синтетикалық - грек сөзі. Грек тілінің (sіnthetikos) тізбек, кұрастыр, біріктіруші сөздерінің синтезі нәтижесінде жасалған термин.
Синтетикалық тәсіл осы уақытқа дейінгі зерттеулерде тек төрт жалғаудың қатысы арқылы жүзеге асады делінеді. Шынында, бұл - дұрыс түсінік. Бірақ сол төрт жалғау арқылы сөз бен сөздің байланысының өзінен олардың іштей арақатынасының бірдей еместігін көруге болады. Септік жалғау мен көптік жалғау сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарына қатысты болады.
Септік жалғаулары. Осы күнгі ғылыми еңбектерде септік жалғаулары жайлы пікірлерде бірізділік бар. Сөздерге септік жалғануының өзі оның басқа бір сөзге қатысты екендігін көрсетеді. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздердің басқа сөздерге қатысынан оның байланысу тәсілі айқындалады. Септік жалғауының басқа жалғауға қарағанда сөз бен сөзді байланыстырудағы рөлі ерекше. Септік жалғаулары басқа сөздермен, біріншіден, сабақтаса байланысса, екіншіден, сол сөздердің байланысының нәтижесінде грамматикалық қосымша мағынаға ие болады. Мысалы: Нариманды ымдап шакырып еді (Ш.Мұртаза) сөйлеміндегі сөз тіркесі -Нариманды шақырып еді. Бұндағы жалқы есімді жалғаусыз айтсақ, Нариман шақырып еді болып, сөздердің байланысы мүлдем өзгеріп кетеді. Септік жалғаулары сөз бен сөзді байланыстырумен катар, түрлі-түрлі синтаксистік қатынасты, яғни барыс септігіндегі сөздер беталысты, бағытты, мақсатты, мезгілді т.б. білдіреді. Сондай мағыналық қатынастар тек жалғау жалғанған сөздердің әртүрлі болуынан ғана тумайды, тұтас сөз тіркесінің қарым-қатынасынан туады. Септік жалғаулы сөздер мағыналық үйлесімі бар етістіктермен ғана сөз тіркесін құрай алады. Мысалы, машинаны деген сөз бұз, жөнде, айда, жу, сүрт, ал, бер т.б. сөздерді ғана керек етеді. Бұлай болуының екі түрлі себебі бар:
Біріншіден, әрбір етістіктің мағынасы солардың тиістісін тілеп тұрады. Сол мағыналар мен синтаксистік қызмет әуелі тіркес құрамында пайда болады. Солай үйлесімін тапқан сөздер тіркесі көп жылғы дағды бойынша өздерінің ұласқан жұбын жазбайды. Одан сәл ауытқу, бір жалғаудың орнына екінші жалғау жұмсай салу сөз тіркесінің тұрқын бұзады. Мысалы, атты мінді дегенді аттан мінді, атпен келді дегенді аттан келді деуге болмайды, болса басқа мағынада жұмсалады.
Септік жалғауларының сөз бен сөзді байланыстырудағы қызметінің өзін екі жақты қарау керек сияқты. Ілік жалғаулы сөз бен оның басыңқы сыңары және барыс, табыс, шығыс жалғаулы сөздердің басыңқы сыңарларымен арақатынасы, сөз табына қатыстылығы жағынан өзара бірдей емес. Оның өзі ондай кездегі сөз тіркестерінің түрлерінің пайда болуына, яғни ілік жалғаулы сөздер арқылы негізінде есімді сөз тіркестері де, ал басқа жалғаулар арқылы әрі есімді, әрі етістікті сөз тіркестері жасалады. Осы Шұғыланың өзінде қаншама завод салынады, осы аймақтан қаншама кеніш ашылады (Ш.Мұртазаев). Оның көзіне ит қандай дәу болып көрінді десеңші (И.Тургенев) деген сөйлемдерде Шұғыланың өзі, оның көзіне сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларындағы Шұғыла сөзінің басқа сөздермен тікелей байланысуында ілік жалғауының дәнекер болуы себеп болып тұр. Ілік жалғаулы сөздер өзі қатысты сөздермен ондай кезде алшақ та, іргелес те тұра беруі мүмкін. Ілік жалғаулы сөз міндетті түрде басқа бір сөздердің белгілі көрсеткішін қажет етеді, яғни ілік жалғаулы сөздер міндетті түрде тәуелдік жалғауды кажет етеді. Кез келген сөз табы ілік жалғауында жұмсала ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.