Туристік - рекреациялық ресурстар классификациясы
1 ТУРИЗМДЕГІ РЕКРЕАЦИЯ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Рекреация ұғымы және оның функциялары
Рекреация сөзі латын тілінен аударғанда қалпына келтіру деген мағынаны білдіреді. Яғни, рекреация -- адамның еңбек процесінде жұмсаған дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамыту. Рекреацияны ғылыми сала ретінде көбінесе рекреациялық рекреация ретінде қарастырады. Рекреациялық қызмет қазіргі кездегіадамдардың өмірінде өте маңызды орын алады. Еңбеккерлердің демалысын ұйымдастыруға қатысатын адамдардың әр түрлі іс-әрекеттерінрекреациялық іс әрекет деп аталады. Рекреациялық қызметті ұйымдастыру кешенді сипат алады. Оған рекреациялық жүйедегі демалушылар тобының, табиғи кешен, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету аясы, өндіріс сферасы, еңбек ресурстары, орнықтыру жүйелерінің өзара әрекеттесуі негіз болады [6, 53б.].
Рекреациялық географияның негізін қалаушы түсініктерге ең алдымен бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм жатады. Бос уақыт - рекреациялық процестің дамуына қажетті жағдай. Бос уақыт белгілі кезең, класс және әлеуметтік топтың бейнесін көрсететін қарқынды категория, ол өзінің мазмұны, сондай-ақ, көлемі бойынша өзгереді. Кейбір ғалымдар бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен теңестіреді, мұнда ол оның бір бөлігі ғана болып табылатындығын айта кету керек. С.Р. Ердавлетов жұмыстан тыс уақыттың функционалды әртүрлі төрт топтан тұратындығын атап кетіп отыр:
- жұмыс орнына және одан кері жол жүру уақыты;
- табиғи қажеттіліктерді (ұйқы, тамақтану, жеке гигиена) қанағаттаныдыруға кететін уақыт;
- үйдің шаруасы мен тұрмыстық қажеттіліктерге кететін уақыт;
- дене, интеллектуалды даму және демалыс үшін арналған уақыт. Осы шын мәнісінде бос уақыт болып табылады.
Жұмыстан тыс уақыт міндетті және түрлі қажетті шұғылданулардан бос уақыттарға бөлінеді. Бос уақыт адамның дене күштерін қалпына келтіру және дамытуға, сондай-ақ, рухани күштерін жан-жақты күшейтіп, әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға шығындалады.
Жұмыс және өндірістік уақытпен салыстырғанда, бос уақыт белсенді пайдаланудың негізгі элементтердің бірі ретінде демалыс уақыты болып табылады. Оған апталық мерекелер, жазғы және қысқы демалыс және басқалары жатады. Бос уақыт түсінігі мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыру, демалу және көңіл көтерумен ассоциацияланады. Р.Ланкуарға сәйкес адам өміріндегі уақытты былайша жіктеуге болады:
Әлеуметтік уақыт және жеке уақыт: әлеуметтік уақыт - белсенді жұмысқа, қоғамдық және жанұялық өмірге бөлінетін уақыт; жеке уақыт - денсаулық жағынан және мәдени дамуға арналған уақыт.
Белсенді қызмет уақыты және демалыс уақыты: біріншісі еңбек, қоғамдық және үй қызметіне жұмсалатын уақытты, ал екіншісі демалуға арналған уақытты білдіреді.
Өндірістік қызмет уақыты және пайда алумен байланыссыз уақыт.
Құрылымды уақыт және құрылымды емес уақыт: біріншісі күнтізбек бойынша және нақты ұйымдастырылған кесте бойынша бөлінетін уақытты, ал екіншісі жоспарланбаған уақытты білдіреді.
Уақыттың маңызды қасиеттерінің бірі - оның иерархиялығында. Уақыттың иерархиясын келесі түрде көрсетуге болады: әлеуметтік уақыт = жұмыс уақыты + бос уақытты қамтитын жұмыстан тыс уақыт. Рекреациялық уақыт әрине бос уақыттың бір бөлігі болып табылады.Тәуліктік әлеуметтік уақыт үш сегіздік ережесіне жауап береді, яғни тәуліктің 8 сағаты ұйқыға, 8 сағаты - жұмыс уақыты, 8 сағаты - жұмыстан тыс уақытқа бөлінеді.
Бос уақыттың екі негізгі функцияларын ажыратуға болады:
1. Еңбек аясына және басқа шұғылдануларға жұмсалған адамның күшін қалпына келтіру функциясы. Ол тамақтану, ұйқы, қозғалысты қамтып, психофизиологиялық параметрлерді қалпына келтірумен байланысты.
2. Рухани және дене бітімін дамыту функциясы. Ол мәдени, идеялы, эстетика жағынан рухани дамуды, сондай-ақ, сауықтандыру, тану, қатынас орнатуды қамтиды.
Бос уақыт - табиғи қажеттіліктерді қанағаттандыру және бейеңбекті сипаттағы мәжбүрлі қызметпен (мысалы, кеңістікте орын ауыстыру) байланыссыз жұмыстан тыс уақыттың бір бөлігі.
Сонымен, еңбектің интенсивтілігі мен құрылымының өзгеруі, дене еңбегінің автоматтармен жұмыс істеу және механизмдерді басқару бойынша жасалатын қызметке ауысуы, эмоционалды және интеллектуалды ауыртпашылықтың өсуі мен дене белсенділігінің күрт төмендеуіне әкелді. Сонымен қатар, жұмысшы күшінің ұдайы толықтырылуына қажетті жағдайлардың бірі - бос уақыт ұзақтылығының артып, оны пайдалану түрлері мен әдістерінің көбеюі орын алды. Бос уақыт ұзақтылығының артуы мен қоғамның тұлға дамуындағы, денсаулықты сақтауы мен жақсартуындағы, халықтың әлеуметтік - еңбекті әлуетін жақсартуындағы оның пайдалану маңыздылығын түсінуі, туризмнің және онымен байланысты қызмет түрлерінің функциялануларына негіз салды.
Бос уақыттың әсерін бір жағынан экономикалық өсу факторы ретінде қарастыруға болса, екінші жағынан - бұл бос уақыт пен жұмыс уақытының тығыз ара-қатынасында байқалатын уақытты үнемдеу заңының әрекет ету механизмінің көрінуі. Саяси экономикалық аспектіде аталмыш ара-қатынас жұмыс уақытының азаюы, бос уақыттың ұлғаюына негіз құрайтынында көрінеді. Бос уақыттың ұлғаюы жұмыскер біліктілігін жоғарылатуға жағымды жағдайлар орнатса, олардың біліктілік деңгейінің жоғарылауы еңбек ауысуының экономикалық заңының толық жүзеге асуының бірде-бір себебі болады, ал оның негізінде қоғамдық уақыттың барлық құрама бөліктерін тиімді пайдалануға әбден болады.
Бос уақытты пайдалану тиімділігі, қызметтер аясы салаларының жұмысын жақсарту есебінен жоғарылайды және де ол күрделі формаларымен қанығып, басқа қызметтер түрлерімен үйлеседі. Егер байланыс, тұрмыстық қызмет, жолаушылар көлігі секілді қызмет түрлері адамдардың бос уақытының ұлғаюына септігін тигізсе, онда туристік қызмет секілді түрлері оны тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ұзақ мерзімді және белсенді демалыс жанұядағы міндеттердің тиімді бөлінуіне, сонымен бірге, некелік-жанұя қатынастарын нығайтуға жанама түрде әсер етеді. Адамдарды өздерінің бос уақытын мәдениетті, белсенді және мүмкіндігінше тиімдірек пайдалануға үйрету, қызметтер аясы дамуының әлеуметтік-экономикалық аспектісі. Адамның білім және мәдениет деңгейі, денсаулығының жағдайы тікелей оның алатын табысына әсер етуі тағы да бар. Оған қоса, денсаулығы, білімі, кәсіби дайындығы стандарттарынан жұмысшы күшінің сапасы тікелей және де сәйкесінше, жинақталған өндіріс қорларын пайдалану интенсивтілігі мен тиімділігі, экономикалық өсудің қарқыны, өндірістің материалды-техникалық базасының жаңартылуы қандай-да бір дәрежеде байланыстылықта болады.
Қазақстанда қалыптасқан экономикалық конъюктурадағы, халықтың түрлі топтарына көрсетілетін сервисті қызметтердің іріктелуі, жұмыс уақытының демалу уақытына ауыстырылу бағдарының болмауы, ЖІӨ-нің өсуі мен валюта түсімінің қайнар көзі ретінде көрінетін отандық экономикадағы туристік қызметтер секторының функциялану әлеуетін төмендетеді. Тап осы сала жұмыс орнын құру, жаңа сервистік қызмет орындары мен кәсіпорындардың дамуына, өңірдің дамуына оңды әсер ететін мультипликативті әсерге ие.
Рекреациялық география бойынша әдебиеттерге тән ерекшелік ретінде, ондағы бос уақыт категориясы мен жаппай рекреация факторы ретінде алынған бос уақыттың болу жағдайын тым араластырып қарастырылуын айта кету керек. Бос уақыт жаппай рекреацияның басты факторы ретінде қарастырылған. Бос уақыттың артуын куәландыратын мәліметтер негізінде, 50-жылдардан кейінгі кезеңде рекреация дамуының күрт белсендеуін түсіндірген.
Бос уақыттың артуы мен теңіз маңындағы рекреацияның белсендеуі арасындағы корреляцияға күмән жоқ. Бірақ, ол жазғы теңіз маңындағы рекреация жағдайының бір жағы ғана - одан басқа аспектілер де орын алған. Тап осы рекреация түрінің белсенділігін түсіндіретін себептер қатарында - ішкі буферлі аймақты игеру процесі болды. Осы тұрғыдан бос уақыт айтарлықтай рөл атқарған емес. Әрине, бос уақыттың және негізгі жұмыс орны мен тұрғылықты жерінен шығу мүмкіндігінің болмауы, рекреациялық мақсатпен кішігірім орын ауыстыруды қарастырады. Бірақ, бос уақыттың болу фактісінен, адамдар теңіз жағалауында жыл сайын демалу мүмкіндігін жүзеге асыру үшін ұзақ жол сапарларын кешеді деген ой қалыптасу міндетті емес. Оған дәлел ретінде, 1991 жылдан кейін халықтың айтарлықтай бөлігінде бос уақыттың пайда болуына қарамастан, ауыр дағдарыс жағдайымен байланысты рекреациялық ағымның күрт төмендеуін айта кетеміз.
Дене бітім және психикалық күштерді қалпына келтіру, сондай-ақ, жан-жақты даму мақсатымен жүзеге асырылатын және қызметтің басқа бағыттарымен салыстырғанда адамдардың іс-әрекеттерінің түрлілігімен сипатталатын бос уақыттағы адамның қызметін рекреациялық қызмет дейміз.
Рекреациялық қызмет бос уақытта жүзеге асырылады және екі бөліктен тұрады:
1) бос уақытты өткізу және демалу үшін уақыт;
2) рухани жағынан жоғары қызмет үшін бөлінетін уақыт.
Адам бос уақыттағы өзінің қызмет сипатында еркінділік танытады және өз мүддесіне қарай қандай-да бір демалыс түрін таңдайды. Осы көзқарасқа жүгіне отырып, демалу уақытындағы адам қызметінің келесідей түрлерін жіктеуге болады:
- белгілі дене ауыртпашылығымен байланысты қызмет (спортпен шұғылдану, туризм және альпинизм, серуендеу және тағы басқа);
- қызығушылық жетелейтін әрекет (аң, балық аулау, жидек теру және т.б.);
- өнер әлеміне жақындау (театр, концерт залдарына, мұражайларға бару және т.б.);
- интелектуалды қызмет (өзіндік білім, әдебиет, газет, журналдарды оқу, телебағдарламаларды қарау және т.б.);
- еркін таңдау бойынша араласу;
- белсенді (би, ойындар) немесе пассивті сипат алатын ойын-сауықтар;
- ләззәт алу мақсатымен саяхаттау.
Аталған демалыс түрлерінің көбісі кешенді түрде байқалады, олар өзара байланысты және ол саяхаттау уақытында айқын білінеді.
Рекреация этимологиялық түсініктердің жиынтығын білдіреді: recreatio (латынша) - қалпына келу, recreation (французша) - көңіл көтеру, демалыс, еңбек қызметінен тыс әрекеттердің ауысуы.
Н.С.Мироненко және И.Т.Твердохлебовтардың берген анықтамасы бойынша, рекреация - бұл адамдардың тұрғылықты орнынан тыс жерде орналасқан, мамандандырылған территорияда тәуліктік, апталық және жылдық өмірлік цикл кезеңінде сауығу, тану, спорттық және мәдени-көңіл көтеру қызметтері үшін бос уақытты қолдану нәтижесінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығын білдіреді. Бұл анықтамада орын ауыстыру, миграцияның қасиеті ғана емес, адамдардың орын ауыстыруларымен байланысты құбылыстар мен қатынастардың жиынтығы бейнеленген.
Рекреациямен адамдар барлық уақытта айналысқан. Адамзат эволюциясына қарай және әлеуметтік-мәдени жүйе типіне байланысты рекреациялық қызметтің нақты ерекшеліктері ауысып отырған. Қазіргі рекреациялық қызмет формалары өткен кезеңдердікіне қарағанда жетілген деуге де негіз жоқ.
Кеңістік тұрғысынан рекреацияның екі стандартын ажыратады - пассивті және белсенді. Пассивті рекреация деп өзінің негізгі тұрғылықты орны бойынша демалуды түсінсек; белсенді рекреация өзінің негізгі мекенінен тыс жерде орын ауыстырумен байланысты.
Рекреациялық қызметтің қайталану белгісі негізінде рекреацияның бес типін ажыратады:
Тәуліктік демалыс - цикл 24 сағат. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 8 сағат деп анықтауға болады - бұл ұйқы.
Апталық демалыс - цикл 7 тәулік. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 6-8 сағат деп анықтауға болады. Әдетте, бұл уақыт демалуға ыңғайлы жақын орындарға (саябақ және т.б.) барумен байланысты.
Тоқсандық демалыс - цикл 65-90 тәулік. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 8 сағат деп анықтауға болады. Әдетте, негізгі тұрғылықты мекенінен алыс емес демалу орындарына бір күндік барумен сипатталады. Көлік құралдарының мүмкіндігіне қарай, орын ауыстыру радиусы ұлғаяды, бірақ, орын ауыстыруға жұмсалатын уақыт пен 8 сағаттық ұзақтылықты тоқсандық демалыс фактісі өзгеріссіз қалады.
Жыл сайынғы демалыс - цикл 365 тәулік. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 10-14 тәулік деп анықтауға болады. Әдетте, негізгі тұрғылықты мекенінен алыс жерлерде ұзақ болумен сипатталады. Қандай-да бір мотивтермен ол жерлер тартымды болады, мысалы, діни немесе танымдылық. Көлік құралдарының мүмкіндігіне қарай, орын ауыстыру радиусы ұлғаяды.
Өмірлік демалыс - 10-15 жылды қамтитын цикл. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 10-30 тәулік деп анықтауға болады. Әдетте, қандай-да бір мотивтермен тартымды, негізгі тұрғылықты мекенінен алыс жерлерде ұзақ болумен сипатталады. Өмірдегі ерекше оқиғалардың орын алуымен байланысты, мысалы, неке қию және неке той саяхаты. Көлік құралдары прогресіне қарай, орын ауыстыру радиусы үнемі ұлғайып отырады, ал азаматтық авиацияның дамуы оны шектеусіз қылды. Демалыстың өмірлдік циклі әлемді шарлау саяхатымен байланысты болуы мүмкін. Рекреацияның басқа типтеріне қарағанда, бұл барлық адамдарда байқалмайды, оның негізінде кездейсоқ себептер (жеке, әлеуметтік және басқа) жатыр.
Рекреациялық типтердің ара-қатынасы кескінде көрсетілген. Бұл моделде, кеңістікті белсенді рекреация жағдайында, орын ауыстыру радиусы әр деңгеймен артып отыратындығы көрсетілген. Туәліктік рекреация - ең төменгі орын ауыстыру. [6]
Ал С.Р.Ердавлетов демалыстың әр күндік, әр апталық және әр жылдық түрлерін ажыратады. Қалай десек те, пайдаланылу сипатына қарай бос уақытты жеке түрлерге бөлу әдістемелік жағынан маңызды болып келеді, себебі демалыс құрылымын зерттеу үшін және рекреациялық мақсаттар үшін бос уақытты пайдалануға негіз болады. Осыдан, ғалым тұрғылықты пунк ішіндегі рекреация; демалыс күндердегі апталық рекреация; отпуск және каникул кездеріндегі әр жылдық рекреацияны ажыратады.
5
4
3
2
1
1-сурет. Рекреация типтерінің ара-қатынасы
Жүзеге асырылу интенсивтілігі бойынша рекреация типтері ерекшеленеді. Олардың байқалу интенсивтілігі кескінмен көрсетілген, мұнда Y арқылы белгілі типті рекреацияның интенсивтілігі белгіленсе, Х арқылы рекреацияның түрлі типтері алынған.
Y
1
2
3
4
5
Х 2-сурет. Интенсивтілігі бойынша рекреация типтері
Аталған рекреация циклдерінің барлығы географиялық ғылымның зерттеу пәні болмайды, бірақ олардың барлығы - рекреациялық қызметтің байқалуы.
Рекреация объектісі ретінде, адамның түрлі рекреациялық қызметті жүзеге асыру шарты болып табылатын материалды заттар, процестер мен құбылыстар, стандарттар қарастырылады. Бұл тікелей рекреациялық қызмет үшін өзіндік бір негіз, ол көптеген факторларға байланысты белсенділігін арттырады, бірақ, өз бетінше ешқандай рөл атқармайды.
Рекреация субъектісі ретінде, белгілі бір жүйе, орта, буферлі аймақ (бір сөзбен әлеуметтік-мәдени қалыптасу) стандарттары негізінде рекреациялық қызметті жүргізетін адамдар қарастырылады. Әлеуметтік-мәдени сипаттағы стандарттар, қатаң белгіленген рекреация объектілерін пайдалануды қажетсінеді. Осылайша, рекреациялық мақсатта игерілетін аудан таңдалады.
Рекреацияны ұзақтылығы бойынша тұрғылықты жеріне түнеу үшін оралумен байланысты қысқа мерзімді және тұрғылықты жерінен тыс орында түнеумен байланысты ұзақ мерзімдіге бөлуге болады.
Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мазмұны бойынша туризм түсінігімен сәйкес келеді. Туризм - тұрақты тұрғылықты орнынан тыс жерде бос уақытты өткізу тәсілдерінің бірі. Қазіргі әдебиеттерде туризмге адамдардың тұрақты тұрғылықты орнынан тыс жерде болу және саяхаттау кезінде, егер ол созылмалы тұрақтану немесе ақша табу жолында уақытша жұмыспен айналысуға айналмаған жағдайда, пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы ретінде анықтама берілген. Рекреацияның ұзақтылығы бойынша туризммен қатар экскурсияны ажыратады. Туризммен тығыз байланысты экскурсия барлық маршруттарда дерлік туристерге қызмет көрсетудің ажыратылмас бөлігі болып отыр. Экскурсия туристік саяхаттың танымдылық маңызын анықтайды. Көрікті жерлер туралы қажетті ақпарат беретіндіктен, олар туристер арасында танымал және онсыз кез-келген сапар қызықсыз шараға айналады. Экскурсиялар оперативті, олар саяси, экономикалық және мәдени өмір төңірегінде орын алған өзекті жағдайларға жылдам әсерін білдіреді.
Туризм және экскурсия арасындағы уақытты айырмашылықты анықтау бір жақты - бұл тәуліктік цикл. Рекреациялық қызметте 24 сағаттан азын алатыны экскурсия болса; 24 сағаттан асатыны - туризм.
Туризмді саяхат пен миграциядан айыру, яғни, кеңістікте орын ауыстырудың басқа түрлерінен туризмді бөлетін жоғарғы уақыт шегін анықтау міндетін шешу күрделірек. Мұнда екі айырмашылықты белгіні бөлуге болады:
oo басқа территорияда салыстырмалы ұзақ уақыт болу ақша табумен байланысты еместігінен, туризмді миграциядан ажыратуға болады: турист ақша таппайды, керісінше оны жұмсайды. Бұл айырмашылық жалпылай қабылданған және шетелден қандай-да бір елге келген адамдар статусын анықтауда маңызды;
oo негізгі тұрғылықты орнынан тыс жерде болу ұзақтығының сандық критериесін енгізу. Субъективті нұсқаулар мен елдің ерекшелігіне қарай, уақыт шегі 14 күннен бір жылға дейін анықталған. Келесідей үрдісті атап өтуге де болады: АҚШ секілді эмигранттық елдер туризмде көбірек уақыт шегін жіберуге жақын.
Өз территориясынан тыс жерде уақытша тұрудан туризмді ажырататын тағы бір белгіні атап өтуге болады: демалыстың апталық және тоқсандық циклдерінің болуы. Тәуліктік және апталық демалыс циклдері барлық адамдарға тән. Туристпен байланысты демалыстың апталық циклі, апта бойы тек дамалумен айналысу жағынан ерекшеленеді. Теңіз жағалауындағы жазғы рекреациядан бұл жағдайды көруге болады: демалушылар жалқаулы демалысқа бас бұрады, жағажайда күнделікті қыздырылу және теңізде шомылумен айналысады. Демалыстың апталық циклінің қалыпқа келуі, оның мигрантқа айналуын көрсетеді. Демалыстың тоқсандық циклінің болуы - туристі мигранттан айырудың нақты белгісі.
Рекреациялық қызметті өткізу орны бойынша шетел және ішкі туризм түрлерін ажыратады. Оны анықтау белгісі қарапайым: туристің мемлекеттік шекараны асу фактісі.
Уақытты өткізу жалғастығы бойынша рекреацияның түрлері
Уақытты өткізу орны бойынша рекреацияның түрлері
ТУРИЗМ
негізгі тұрғылықты орнынан тыс жерде 24 сағаттан аса
ЭКСКУРСИЯ
негізгі тұрғылықты орнынан тыс жерде 24 сағаттан кем
ШЕТЕЛ
мемлекеттік шекарадан тыс
ІШКІ
тұрғылықты мемлекет шегінде
3-сурет. Рекреация түрлері
Сонымен, адам өзінің бос уақытында жүзеге асыратын барлық қызметтері ішіндегі демалыс ең ауқымды түсінік және ол басқаларды, соның ішінде рекреациялық шұғылдануларды қамтиды. Одан төменгі деңгейде рекреация тұрады, ол өз кезегімен туризм және экскурсия түсініктерін қамтиды. Экскурсия демалыс түрі ретінде және де рекреация түрі (бірінші жағдайда, мысалы, туған қала бойынша экскурсия, ал екінші жағдайда басқа қалада) ретінде көріне алады.[7]
Рекреация адамның қалыпты өмір сүруіне қажетті, күйзелістің орнын толтыру құралы, жұмысқа қабілеттілікті қалпына келтіру және өндірісті жалғастыру жағдайы болып отырған сайлаулы қызмет түріне жатады.
Оның негізі міндеті - қоғамның әрбір мүшесінің дене бітім және психологиялық күштерін қайта қалпына келтіру және де дамыту, оның рухани дүниесін жан-жақты дамыту. Мұнда ең алдымен қанағаттандырылуы тиіс жоғарғы қажетттілік - адамның рухани дүниесін, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Ғылымда рекреацияның жалпылама қыбылданған функцияларының жіктеуі болмаса да, оны үш топқа бөлуге болады:
Медико-биологиялық функция санаторлы-курортты емдеу және сауығуда байқалады. Туризм арқылы сауығу - адамның өндірістік және өндірістен тыс болған психологиялық шаршауды басу мәселесін шешудің бірден бір жолы.
Әлеуметтік-мәдени функция - рекреацияның басты функциясы. Мәдени немесе рухани қажеттіліктер - бұл кең мағынадағы танымдылыққа деген қажеттіліктер, қоршаған ортаны және ондағы өз орнын тану, өзінің тіршілік ету мәнін ашу және арнауын тану. Туризм адамның өз елінің ғана емес, бүкіл әлемнің табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік құндылықтармен араласу мүмкіндігін ашады.
Экономикалық функция - жұмыс күшінің қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндірісі. Рекреация қоғамдық қажетті уақытты үнемдейді. Рекреация арқылы адамдардың еңбекке қабілеттілігі артады, жұмысқа қабілеттілікті сақтау кезеңінің ұзақтылығы артады, ол өз кезегімен сырқаттанудың қысқаруы, өмірлік ынтаның артуы нәтижесінде жұмыс уақыты қорының ұлғаюына әкеледі.
Рекреация және туризм, сондай-ақ, қоғамның экономикалық және әлеуметтік ұйымдастырылуында маңызды орын алады. Аталмыш аяның функциялануы өндіріс пен тұтынуға, халықтың еңбек ету жағдайы мен тұрмыс деңгейіне өспелі әсер етеді. Қоғамдық ұдайы өндіріс процесінің ажырамас құрама элементі бола тұра, туризм, қоғамның басты өндіргіш күші, ұдайы өндіріс процесінің объектісі мен субъектісі - адамның қалыпқа келуінде, еңбек, оқу және тұрмыстық белсенділік барысында жұмсалған нақты және рухани күштерін қалпына келтіруде аса үлкен рөл атқарады.
Ертеректе жүргізілген зерттеулердің нәтижесі, әлеуметтік инфрақұрылым және соңын ішінде туризмнің дамуы өндірістің экономикалық тиімділігінің өсуіне әсер ететіндігін көрсеткен. Ол туризмге бағытталатын қаржы салымдарының тиімді пайдалануы; кәсіпорындардың орналасу және олардың функциялануының тиімділігін арттыру; халықтың туристік-рекреациялық қызметтермен қамтамасыздық дәрежесінің артуы және бос уақытын өткізуінде жағымды жағдайлардың жасалуына байланысты, халық шаруашылығының барлық салаларында еңбек өнімділігінің жоғарылауы; кәсіпорындарды кадрмен қамтамасыз ету мәселесінің шешілуі, олардың еңбек қабілеттілігі ұзақтылығының өсуі, адамдарда белсенді өмір сүру позициясының қалыптасуы секілді бағыттарда байқалған [7].
Қазірде бұл ой өз өзектілігін жоғалтқан жоқ, дегенмен де көздеу нысандары біршама басқалай ығыстырылды. Дәлірек айтқанда, туризмнің дамуы адамдарға өзінің бос уақытын түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін пайдалану мүмкіндігін береді. Олар интеллектуалды деңгейін, білім деңгейін көтеруге деген қажеттіліктері, демалу, балаларды тәрбиелеу, денсаулықты және еңбек қабілеттілігін қалпына келтіруге деген қажеттіліктер. Яғни рекреация және туризм арқылы адамдардың тек қарапайым биологиялық қажеттіліктері ғана емес, сондай-ақ, адамдардың дене және рухани күштерін қалыптастыру, дамыту және қалыпқа келтіруге ұмтылыстарын, өзін және қоршаған ортаны тануға деген ұмтылыстарын бейнелейтін одан да жоғары әлеуметтік, мәдени және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады. Осының барлығы туристік-рекреациялық нысандар арқылы жүзеге асырылады. Бұл орында негізгі рөлді туристік-рекреациялық ресурстар тұрады. Яғни, рекреациялық әлеуетінің маңызды құрылымдық бөлімі рекреациялық ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар мағынасында рекреациялық кәсіптің әр түрлі түрлерін ұйымдастыру үшін қолданыла алатын емделу-сауықтыру маңыздылыққа, эстетикалық тартымдылыққа, біртұмаға ие шаруашылық қызметінің объектілері, табиғи ортаның компоненттері түсіндіріледі.
1.2 Туристік - рекреациялық ресурстар классификациясы
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметінің территориалдық ұйымдастыруына, қалыптасуына, олардың мамандыруына және экономикалық тиімділігіне ықпалың тигізеді. Бірақ бұл ықпал тікелей емес. Ол әлеуметтік-экономикалық факторлармен және де ең алдымен рекреациялық қажеттіліктерінің ауданы мен құрылымымен орталындырылады.
Рекреациялар табиғи алғышарттар қасиеті ең алдымен табиғи-территориалдық және аквалдық кешендер, әр түрлі дәрежедегі кешендер, олардың компоненттері және өзге қасиеттері, сонымен қатар аттрактивтік, қарама-қарсылықтық және ландшафттардың ырғағы, қиындықтарды жеңіп шығу, географиялық өзгешілік сияқты немесе керісінше, әдеттілік, табиғи объектілердің өлшемі мен түрлері және олардың визуалды, географиялық орналысуы ретінде көрсетілінеді.
Табиғи-рекреациялық ресурстар - бұл табиғи денелер, көріністер, процесстер және туризмнің рекреациялық мақсаттары үшін қолданыла алатын және белгілі уақыт аралығында белгілі ауданда айқындалатын бедердің жеке элементтері.
Берілген анықтама өз мәнісінде әділ және мәдени-тарихи рекреациялық ресурстардың(сәулет өнерінің, тарихтың, этнографияның және т.б. ескерткіштері). Анықтама бойынша Т.В. Николоенконың берілген рекреациялық ресурстарына рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін белгілі қасиеттердің арқасында қолданыла алатын әлеуметтік - мәдени мінез құлығына сай феномендер және табиғи ортаның компоненттері жатады. В.А. Квартальнованың пікірі бойынша рекреациялық ресурстар - туристік ресурстардың бір бөлігі, өзімен бар технололгиялардың көмегімен белгіленген уақытта белгілі адамдар контингентін сауықтыру және демалысты ұйымдастыру үшін қолданыла алатын, рекреациялық қызмет үшін тұтынушылық бағаға және жайлылық қасиеттерге ие артефакттарды, табиғаттың денелері мен көріністерін, табиғи және антропогендік геожүйелерді көрсетеді.
Рекреациялық ресурстар мағынасында адамның физикалық және рухани денсаулығын қалпына келтіруіне және қолдануына себепші болатын, тікелей жағымды әсер ететін, ландшафттың біртұтас үндестігін қалыптастыратын тарихи-мәдени мұра объектілер мен табиғи кешен компоненттерінің жиынтығы түсіндірілетін анықтаманы жиі кездестіруге болады.
Н.С. Мироненконың пікіріне сай, рекреациялық ресурстар - бұл туризм, демалыс және емделу үшін қолданыла алатын адам қызметінің нәтижелері, табиғаттың объектілері мен көріністері [23].
Олар бірнеше қасиеттерге ие. Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық қажеттіліктердің, технико-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктердің өсу шамасы бойынша түрін өзгерте алады. Мысалы, батпақ, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ескірген техника және жабдықтар, және т.б. рекреациялық ресурстарға (туристік объектілерінің көрсетіледі) айналады. Екіншіден, олар территориалды, яғни үлкен аудандарда орын алады; қазіргі уақытта демалыс әлеуметтік-экологиялық көрініс ретінде орман және ауыл шаруашылығын қолданылатын территорияны талап етеді. Үшіншіден, туристік маршруттардан рекреациялық аудандар мен аймақтардың қалыптасуына себепші болатын ұйымдастырушы рөлге ие.
Тиісінше, рекреациялық ресурстардың 2 түрін айқындайды - табиғи және мәдени-тарихи.
Тарихи рекреациялық ресурстар мағынасында тарихи-территориалдық кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері, яғни тартымдылық, қарама-қарсылық және ландшафттардың алмасуы, экзотика, объектілердің өлшемі мен түрлері, оларды шолудың мүмкіндігі сияқты қасиеттер түсіндіріледі.
Мәдени-тарихи ресурстар өзіне келісілерді енгізеді:
Адамның танымдық қажеттілігін қанағаттандыра алатын қоғамның материалдық құндылықтары (тарих пен мәдениеттің ескерткіштері, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары) және өндірістің барлық материалдық заттары.
Өнердегі, мәдениеттегі, ғылымдағы, мемлекеттік-қоғамдық өмірдегі қоғамның рухани жетістігі.
Рекреациялық ресурстар үшін әр түрлі табиғи және мәдени орталардың үйлесуі мен адамның әдетті ортада тұруының қарама-қарсылылығы, әлеуметтік-мәдени кеңістік пен уақыттық салыстырмалылық сай келеді. Келесі екі критерийге жауапты кез-келген орын, жер рекреациялық ресурс бола алады. Екі критерий: 1) Адамның әдетте ортада тұрудан ерекшеленетін орын; 2) табиғи сәйкестіктегі екі немесе одан да көп түрлі орталардың үйлесуі болып табылатын орын.
Статистикалық тұрғыда ең тартымды өлкетану аудандары, әр түрлі орталардың торабы (су-құрғақ жер, орман-ағаш арасындағы ашық жер, төбе-жазық және т.б.) болып табылады. Мұратта қарама - қарсылықты орталардың шекті мөлшер санының торабы ең тартымды: таулар + теңіз + алуан-түрлі мәдени орталар. Территорияны әлеуметтік-мәдени игерудегі қажеттілік - бұл негізгі себеп және территорияның қасиеттер жиынтығының рекреациялық ресурстарға айналу факторлары
Рекреациялық ресурстар көпте өз кезегінде территорияны әлеуметтік-мәдени игерудегі міндетпен детерминделген халықтың рекреациялық қажеттіліктерінен өндірісті болып табылады. Рекреациялық тасқындар игеруге жататын дәл сол аудандарға бағдарланған. Ең маңызды және ең беделді рекреациялық ресурстар дәл сол жерде шоғырланғаны жаппай сезіну деңгейде қалыптасады. Территорияны игеру процесінің шыңын өткеннен кейін оның рекреациялық ресурстарының мәні едәуір төменделеді. Олардың маңыздылықтың толық мойындамауы ешқашан болмайды, бірақ сол рекреациялық ресурстардың бұрынғы жоғары бағаға қайтарылуы да жоқ. Территорияның әлеуметтік-мәдени игеруінің қажеттілігі - бұл территория қасиеттер жиынтығының рекреациялық ресурстарға айналу факторы мен негізі себеп. Сонымен, рекреациялық ресурстар - әлеуметтік-мәдени орта кеңістігінің біртұтас игерілу процесін көрсететін, жүзіп жатқан нүкте.
Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие - яғни табиғи және экологиялық тепе-теңдік жағдайын еш бұзушылықсыз белгілі антропогенді жүкке шыдау және белгілі мөлшердегі рекреанттарды қабылдау мүмкіндігі.
Рекреациялық әлеует-рекреациялық ресурстардың бар болуымен анықталатын нақты және мүмкін туристер санының арасындағы қарым-қатынас.
Сонымен қатар, рекреациялық әлеуетті табиғи және экологиялық тепе-теңдік жағдайын бұзбайтын нақты рекреанттар саны територияның қабілеттілігі ретінде анықтауғы болады.
Қазіргі уақытта матрица көмегімен перспективті және қазіргі замандағы дамудың территориалдық балансын құруда қажеттілік туды. Онда бір ось бойынша демалуды тұтыну аудандары орналасқан және әр ауданның ішінде халықтың жастық және әлеуметтік топтарға бөлінуі, ал келесі ось - рекреацияның түрлеріне бөлінген демалуды өндіру аудандары.
Сонымен қатар, рекреациялық кадастр қажет. Рекреациялық кадастр - бұл рекреациялық тағайындаудағы табиғи объектілер мен көріністердің сапалы тізімін қосатын мәліметтердің систематикалық жинағы. Оның ішінде күзет бойынша керекті шаралар, қолдану бойынша кепілдеме, объект немесе көріністің зерттеу деңгейі, динамика туралы мәліметтер, географиялық мінездеме болу керек.
Туристік ресурстар мөлшер саны бойынша шекті және сапалы болып бөлінген, яғни өндіруге көп шығынды қажет ететін тауар ретінде, экономикалық игілік ретінде көрінеді. Экономикалық тұрғыда туристік ресурстар туристік өнімнің өндіріс факторы ретінде көрінеді. Өйткені олардың дифференциациясы шаруашылықтық қолданудың нәтижесінде өзгешелікті туғызады.
Туристік ресурстар - туризм мақсатында адамның қажеттілігін қанағаттандыра алатын табиғи-климаттық, әлеуметтік-мәдени, тарихи, сәулеттік және археологиялық, ғылыми және өндірістік, ойын-сауықтық, табынушылық объекттер немесе көріністер.
Туристік ресурстар - физикалық күштің дамуына және қалпына келуіне жәрдемдесетін, туристердің рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын объектілер, туристік көрсеткіш объектілерін қосатын тарихи, табиғи, әлеуметтік-мәдени объектілер Туристік ресурстар кадастрда назарға алынады. Кадастр тақырыбтық немесе өңірлік түрде ұсынылуы керек.
Сонымен қатар рекреациялық және туристік ресурстардың табиғи, емделу және туристік ақпараттық ресурстар сияқты түрлері бар.
Табиғи емделу ресурстар - қорғауда және қолдануда өз ерекшеліктері бар аса қорғаланатын табиғи объектілер мен территорияларға жататын халықтың емделу және демалу үшін арналған рекреациялық ресурстар.
Туристік ақпараттық ресурстар - саяхат уақытында, саяхатқа дайындалған кезде немесе кейбір уақыт өткеннен кейін туристердің тікелей алған ақпараты, яғни территория туралы, оның тарихы, мәдениеті, табиғаты және адамдары туралы ақпарат.
Белгілі бір территориялардың туризм дамуы үшін қолайлығы мен құндылығын анықтау мақсатында туристік ресурстарды зерттеу болып табылады. Олар туристік-экскурсиялық қызметтерді өндіруге және емделу, спорттық-сауықтыру және танымдық туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалы қоршаған орта құбылыстары және табиғи мен жасанды объектілердің жиынтығы болып табылады. Алайда туристік ресурстар терминін трансформациялана қойған табиғи және антропогенді ландшафтың үйлесімділігі ретінде түсіну керек. Бұл ландшафт оларды туристік-экскурсиялық қызмет көрсетуде тікелей қолдану мүмкіндіктері мен қоғамдық қажеттіліктер ықпалында технологиялық деңгейіне дейін жетілген.
Қазіргі заманғы туризм осы ресурстардың орналасу ерекшеліктері мен сапасын ескереді. Туристік ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский анықтамасы бойынша табиғи ресурстар бұл - рекреациялық қызмет үшін жайлылық қасиеттерін иемденетін табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, денелер жєне табиғат құбылыстары. Олар біршама уақыт ішінде адамдардың белгілі бір контингентіне емделу мен демалуды ұйымдастыру үшін қолданыла алады [16].
ҚР Статистика агенттігінің жіктемесі бойынша табиғи ресурстарға парк, мемлекеттік табиғи қорық, мемлекеттік ұлттыќ табиғи парк, мемлекеттік табиғи резерват және хайуанаттар паркі жатады.
Парк - ағашты, көкмайсалы алабы бар, табиғи және мәдени-рекреациялық объект болып табылатын, мәдени демалысты ұйымдастыратын жєне халық арасында дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүргізетін кешенді, көпфункциялы мәдениет мекемесі.
Мемлекеттік табиғи қорық - табиғи процестерді, бір үлгідегі және бірегей экологиялық жүйелерді, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің биологиялық алуан түрлілігін және генетикалық қорын табиғи қалпында сақтап зерттеуге және дамытуға арналған ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік ұлттық табиғи парк - ерекше экологиялық, рекреациялық және ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объектілерді сақтауға, қалпына келтіруге және көп профильді пайдалануға арналған ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи резерват - ландшафттық және биологиялық алуан түрлілікті сақтауға және қалпына келтіруге, осы аумақта табиғи ресурстардың тұрақты дамуын және теңгерімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге арналған әртүрлі қорғау режимдері бар ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Хайуанаттар паркі - хайуанаттар паркіне бөлінген, туристердің келуіне ашық алаң [8].
Шипажай ісі бойынша туристік ресурстар объектілер ретінде үшке бөлінеді: биоклимат, ландшафт және гидроминералды ресурстар. Биоклимат дегеніміз климаттың адам ағзасына әсерін анықтайтын фактор. Ландшафт бұл - рельефтен, су объектілерінен және өсімдіктен тұратын біртұтас жүйе. Гидроминералды ресурстарға минералды сулар мен емдік саз-балшықтар жатады. Минералды сулар дегеніміз компоненттері иондардан, диссоциацияланбаған молекулалар, коллоидті бөлшектер және еріген газдар түрінде болатын күрделі ерітінділер. Емдік саз-балшықтар бұл - адам гормондары мен дәрумендерге ұқсас органикалық және минералды заттардан тұратын пластикалық массалар.
Туристік ресурстар кешенінде тұрғылықты пунктерде және аралық территорияларда орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар маңызды орын алады. Олар рекреациялық ағымдар мен экскурсиялық маршруттарды тұрақтандыра отырып танымдық туризмнің дамуына сілтеме болып қызмет етеді.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар (ескерткіштер мен ескерткіш жерлер, мұражайлар, галереялар және т.б.) және құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б.) жатады. Бұл ресурстар өз ішінен, бір жағынан материалды жєне рухани, екінші жағынан қозғалмалы және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдықтар өндіріс құралдарының жиынтығын және қоғамның дамуының әр тарихи кезеңдеріндегі басқа да материалдық құндылықтарды қамтиды. Ал рухани - қоғамның білім, ғылым, өнер, әдебиет саласындағы, мемлекеттік және қоғамдық өмірді ұйымдастыру, тұрмыс пен еңбектегі жетістіктер жиынтығы. Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар тарих, қала салу, архитектура, археология және монументалды өнер ескерткіштері мен басқа да құрылғылар, соның ішінде архитектураның бөлінбес бөлігі болып табылатын өнер ескерткіштері. Қозғалмалы ресурстар тобына өнер ескерткіштері, археологиялық қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық жинақтар, құжат ескерткіштері мен орын ауыстыруға қолайлы басқа да заттар мен құжаттар жатады. Осы топтың рекреациялық ресурстарын тұтыну шоғырланатын мұражайлар, кітапханалар, архивтерге кіріп шығумен байланысты.
Тарих пен мәдениет ескерткіштерін маңызды белгілер бойынша бес негізгі түрге бөлінеді: тарихи, археологиялық, қала салу мен архитектура, өнер, құжатты ескерткіштер. Тарих ескерткіштеріне ғимараттар, құрылыстар, ескерткіш жерлер жатады. Оған сонымен қатар халық өмірінің маңызды тарихи оқиғаларымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен, төңкерістік қозғалыспен, халықаралық бірегейлікті бекітумен, сонымен қатар ғылым мен техниканың, халықтардың тұрмысы мен мәдениетімен, атақты саяси, мемлекеттік, әскери қызметкерлердің, халық батырларының, ғылым, әдебиет және өнер қызметкерлерінің өмірлерімен байланысты заттар.
Археология ескерткіштері - бұл қалашықтар, қорғандар, ежелгі баспаналар, бекіністер, өндіріс, каналдар, жолдар қалдықтары, көмудің ежелгі орындары, тастағы, жартастағы суреттер, көне заттар, көне тұрғылықты пунктердің мәдени, тарихи қабаттары.
Архитектура мен құрылыс ескерткіштеріне тән объектілер: архитектуралық ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер, ежелгі қала салу мен жоспарлау қалдықтары, азаматтық, өндірістік, әскери, архитектура құрылыстары мен солармен байланысты монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы, бау-бақша, саябақ өнерлерінің шығармалары.
Өнер ескерткіштеріне монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы және өнердің басқа да шығармалары жатады.
Құжатты ескерткіштер - мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару органдарының актілері, басқа да жазбаша және графикалық құжаттар, кинофотоқұжаттар мен дыбыстық жазулар, сонымен қатар, ежелгі және басқа да қолжазбалар мен архивтер, фольклор мен музыка жазбалары, сирек кездесетін басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға адамдардың тарихы, мәдениеті мен қазіргі қызметімен байланысты басқа да объектілерді жатқызуға болады: өндіріс, ауылшаруашылық, көлік кәсіпорындары, ғылыми мекемелер, жоғары оқу орындары, театрлар, спорт құрылыстары, ботаникалық бақ, зоопарктер, океанариялар, этнографиялық және фольклорлық көрнекі орындар, сақталынып қалған халықтың салт-дәстүрлері, әдеп-ғұрыптары және т.б.
Туризм мақсаты үшін қолайлы табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бар территориялар әлі толық туристік ресурстар бола алмайды. Олар тек туристік шаруашылықпен игерілу мүмкіндігі мен сәйкес қажеттілік туғанда ғана туристік ресурстарға айнала алады.
Туризмнің әр түрінің ресурстары спецификалық сипатқа ие. Санаториялы-шипажайлы демалыс үшін емдік саз-балшық пен минералды сулардың көптеген түрлері, шипалы әсер беретін ауа райы мен климат, өзіндік микроклиматы бар үңгірлер мен тұзды жерлер (спелеотерапия) қажет.
Табиғи кешендердің туристік-рекреациялық ресурстар тобына өтуі келесідей жүргізіледі:
1) Табиғи кешендер шынайы құрылымдар болып табылады, туристік сұраныстың жоқтығынан олар ресурстар сипатына ие емес;
2) Туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешендердің зерттеу мен бағалауды талап етеді;
3) Қоғамдық қажеттіліктердің іс-әрекетімен құралдар мен еңбек енгізу күшімен ең құнды табиғи кешендер ресурстарға айналады;
4) Туристік сұраныс көлемінің ұлғаюы қасиеттері аз табиғи кешендердің мелиорациядан кейін ресурстар тобына өтуіне әкеледі.
Туристік-рекреациялық ресурстар - тарихи ұғым, өйткені ғасырдан ғасырларға ресурстардың дербес түрлерінің рөлі мен оның құрылымы өзгеріп отырды. Бұл табиғи және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа элементтері айналымға кіргізілді жіне кіргізіледі.
Туристік-рекреациялық ресурстардың маңызды сипаттамаларына келесілер жатады:
1) Қорлардың көлемі (минералды су дебиті, құнды рекреациялық территориялар ауданы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы (сағат бойынша);
2) Ресурстардың таралу ауданы (жағажай өлшемі, территорияда судың, орманның болуы, тұрақты қар қабығының шекарасы);
3) Мүмкін пайдалану кезеңі (жағымды климат кезеңінің, шомылу кезеңінің ұзақтығы, қардың тұрақты болу кезеңі);
4) Ресурстардың көп бөлігінің территориялы қозғалмайтындығы;
5) Салыстырмалы түрде төмен болатын капиталсыйымдылық және пайдалану шығындарының жоғары емес құны;
6) Табиғатты саналы пайдалану нормаларын сақтауда және рекультивация мен жайғастыру бойынша қажет іс-шараларды жүргізуге көп ретті пайдалану мүмкіндігі.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарының мынадый жіктемесі де бар: тікелей және жанама. Біріншісіне туристердің өздері қолданатын ресурстары жатады. Ландшафт әсемділігі мен экзотикалығы, жердің емдік-сауықтыру қасиеттері, тарихи-мәдени ескерткіштер мен басқа да танымдық объектілер және т.б. Туризм индустриясының қалыптасуына негіз болып табылатын тікелей туристік ресурстарды игеру үшін жанама ресурстарды тарту қажет - шикізат, отын-энергетикалық, материалдық, қаржы, еңбек және т.б. Бұл жіктеме туризм мақсаты үшін территорияларды пайдалану спецификасын көрсетеді және тікелей туристік-рекреациялық ресурстардың жетекші рөлін анықтайды.
Туристік-рекреациялық ресурстар туризмнің территориялық ұйымдастырылуына, туристік аудан мен орталықтың қалыптасуына, оның мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бұл тікелей емес әсер көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлармен және туристік қажеттіліктер көлемімен, құрылымымен жалғасады.
Елдегі туристік-рекреациялық қызметті территориялық ұйымдастырудың ғылыми негізделген ұзақмерзімді болжау барлық рекреациялық ресурстарды табу, жинақтау және бағалау бойынша үлкен жұмыстар жүргізуді талап етеді. Ол үшін елдің барлық аудандарының тұрғылықты халқының рекреациялық ресурстар түрлері мен сапасына талаптар мен қажеттіліктер бірдей еместілігін ескеру керек. Туристік өнімді қалыптастыру ретінде әрине туристік рекреациялық ресурстар болып табылады.
1.3 Туризм дамытудағы рекреациялық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
Қазіргі уақыттағы туристік ресурстарға баға берудің түрлері оның мөлшер сандық сипаттамасының әр түрлі деңгейлерін көрсетеді, яғни үлкендер, ірілер, аса ірілер. Бұл сипаттамалар нарықтық қатынас жағдайында ресурстардың нақты бағасы туралы көріністі бермейді.
Туристік ресурстардың біртұтас кадастрдың болмауы баға беру аумағында мамандар әдетті бағалау базадан айрылады, сонымен қатар рентабельді қатынастар, туристік өнімнің баға құрылымының қалыптасуы, салық салу, туристік ресурстардың өндірілуі мен қорғалануы, олардың рационалды тұтынуы негіз болып табылатын экономикалық көрсеткіштерінің таңдауын қиындатады.
Әңгіме өлшенуі мүмкін бола алатын туристік ресурстардың нақты экономикалық көрсеткіштері жайлы болып отыр. Осындай көрсеткіштердің айқындау керектілігі келесі қанатты нақыл сөздермен расталанады:
Егер өлшеуге болмаса, онда жақсартуға да болмайды (Том де Марко)
Сіз айтып тұрған затты өлшей алсаңыз, яғни сіз біліп тұрған зат туралы пайымдайсыз. Бірақ та егер сіз айтып тұрған затты өлшей алмасаңыз және оны сан түрінде көрсете алмасаңыз, яғни сіздің біліміңіз өте шекті және қанағатсыз (Лорд Кельвин)
Бұл мәселелер В.В. Покишевскийдің Табиғи ресурстардың шаруашылық бағалануы және жағдайлары туралы (1960 ж) кітабінде қойылған, ал оларды шешу әрекеті В.Б. Нефедов және С.Ю. Смирнованың Табиғи кешендердің рекреациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Рекреация ұғымы және оның функциялары
Рекреация сөзі латын тілінен аударғанда қалпына келтіру деген мағынаны білдіреді. Яғни, рекреация -- адамның еңбек процесінде жұмсаған дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамыту. Рекреацияны ғылыми сала ретінде көбінесе рекреациялық рекреация ретінде қарастырады. Рекреациялық қызмет қазіргі кездегіадамдардың өмірінде өте маңызды орын алады. Еңбеккерлердің демалысын ұйымдастыруға қатысатын адамдардың әр түрлі іс-әрекеттерінрекреациялық іс әрекет деп аталады. Рекреациялық қызметті ұйымдастыру кешенді сипат алады. Оған рекреациялық жүйедегі демалушылар тобының, табиғи кешен, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету аясы, өндіріс сферасы, еңбек ресурстары, орнықтыру жүйелерінің өзара әрекеттесуі негіз болады [6, 53б.].
Рекреациялық географияның негізін қалаушы түсініктерге ең алдымен бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм жатады. Бос уақыт - рекреациялық процестің дамуына қажетті жағдай. Бос уақыт белгілі кезең, класс және әлеуметтік топтың бейнесін көрсететін қарқынды категория, ол өзінің мазмұны, сондай-ақ, көлемі бойынша өзгереді. Кейбір ғалымдар бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен теңестіреді, мұнда ол оның бір бөлігі ғана болып табылатындығын айта кету керек. С.Р. Ердавлетов жұмыстан тыс уақыттың функционалды әртүрлі төрт топтан тұратындығын атап кетіп отыр:
- жұмыс орнына және одан кері жол жүру уақыты;
- табиғи қажеттіліктерді (ұйқы, тамақтану, жеке гигиена) қанағаттаныдыруға кететін уақыт;
- үйдің шаруасы мен тұрмыстық қажеттіліктерге кететін уақыт;
- дене, интеллектуалды даму және демалыс үшін арналған уақыт. Осы шын мәнісінде бос уақыт болып табылады.
Жұмыстан тыс уақыт міндетті және түрлі қажетті шұғылданулардан бос уақыттарға бөлінеді. Бос уақыт адамның дене күштерін қалпына келтіру және дамытуға, сондай-ақ, рухани күштерін жан-жақты күшейтіп, әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға шығындалады.
Жұмыс және өндірістік уақытпен салыстырғанда, бос уақыт белсенді пайдаланудың негізгі элементтердің бірі ретінде демалыс уақыты болып табылады. Оған апталық мерекелер, жазғы және қысқы демалыс және басқалары жатады. Бос уақыт түсінігі мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыру, демалу және көңіл көтерумен ассоциацияланады. Р.Ланкуарға сәйкес адам өміріндегі уақытты былайша жіктеуге болады:
Әлеуметтік уақыт және жеке уақыт: әлеуметтік уақыт - белсенді жұмысқа, қоғамдық және жанұялық өмірге бөлінетін уақыт; жеке уақыт - денсаулық жағынан және мәдени дамуға арналған уақыт.
Белсенді қызмет уақыты және демалыс уақыты: біріншісі еңбек, қоғамдық және үй қызметіне жұмсалатын уақытты, ал екіншісі демалуға арналған уақытты білдіреді.
Өндірістік қызмет уақыты және пайда алумен байланыссыз уақыт.
Құрылымды уақыт және құрылымды емес уақыт: біріншісі күнтізбек бойынша және нақты ұйымдастырылған кесте бойынша бөлінетін уақытты, ал екіншісі жоспарланбаған уақытты білдіреді.
Уақыттың маңызды қасиеттерінің бірі - оның иерархиялығында. Уақыттың иерархиясын келесі түрде көрсетуге болады: әлеуметтік уақыт = жұмыс уақыты + бос уақытты қамтитын жұмыстан тыс уақыт. Рекреациялық уақыт әрине бос уақыттың бір бөлігі болып табылады.Тәуліктік әлеуметтік уақыт үш сегіздік ережесіне жауап береді, яғни тәуліктің 8 сағаты ұйқыға, 8 сағаты - жұмыс уақыты, 8 сағаты - жұмыстан тыс уақытқа бөлінеді.
Бос уақыттың екі негізгі функцияларын ажыратуға болады:
1. Еңбек аясына және басқа шұғылдануларға жұмсалған адамның күшін қалпына келтіру функциясы. Ол тамақтану, ұйқы, қозғалысты қамтып, психофизиологиялық параметрлерді қалпына келтірумен байланысты.
2. Рухани және дене бітімін дамыту функциясы. Ол мәдени, идеялы, эстетика жағынан рухани дамуды, сондай-ақ, сауықтандыру, тану, қатынас орнатуды қамтиды.
Бос уақыт - табиғи қажеттіліктерді қанағаттандыру және бейеңбекті сипаттағы мәжбүрлі қызметпен (мысалы, кеңістікте орын ауыстыру) байланыссыз жұмыстан тыс уақыттың бір бөлігі.
Сонымен, еңбектің интенсивтілігі мен құрылымының өзгеруі, дене еңбегінің автоматтармен жұмыс істеу және механизмдерді басқару бойынша жасалатын қызметке ауысуы, эмоционалды және интеллектуалды ауыртпашылықтың өсуі мен дене белсенділігінің күрт төмендеуіне әкелді. Сонымен қатар, жұмысшы күшінің ұдайы толықтырылуына қажетті жағдайлардың бірі - бос уақыт ұзақтылығының артып, оны пайдалану түрлері мен әдістерінің көбеюі орын алды. Бос уақыт ұзақтылығының артуы мен қоғамның тұлға дамуындағы, денсаулықты сақтауы мен жақсартуындағы, халықтың әлеуметтік - еңбекті әлуетін жақсартуындағы оның пайдалану маңыздылығын түсінуі, туризмнің және онымен байланысты қызмет түрлерінің функциялануларына негіз салды.
Бос уақыттың әсерін бір жағынан экономикалық өсу факторы ретінде қарастыруға болса, екінші жағынан - бұл бос уақыт пен жұмыс уақытының тығыз ара-қатынасында байқалатын уақытты үнемдеу заңының әрекет ету механизмінің көрінуі. Саяси экономикалық аспектіде аталмыш ара-қатынас жұмыс уақытының азаюы, бос уақыттың ұлғаюына негіз құрайтынында көрінеді. Бос уақыттың ұлғаюы жұмыскер біліктілігін жоғарылатуға жағымды жағдайлар орнатса, олардың біліктілік деңгейінің жоғарылауы еңбек ауысуының экономикалық заңының толық жүзеге асуының бірде-бір себебі болады, ал оның негізінде қоғамдық уақыттың барлық құрама бөліктерін тиімді пайдалануға әбден болады.
Бос уақытты пайдалану тиімділігі, қызметтер аясы салаларының жұмысын жақсарту есебінен жоғарылайды және де ол күрделі формаларымен қанығып, басқа қызметтер түрлерімен үйлеседі. Егер байланыс, тұрмыстық қызмет, жолаушылар көлігі секілді қызмет түрлері адамдардың бос уақытының ұлғаюына септігін тигізсе, онда туристік қызмет секілді түрлері оны тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ұзақ мерзімді және белсенді демалыс жанұядағы міндеттердің тиімді бөлінуіне, сонымен бірге, некелік-жанұя қатынастарын нығайтуға жанама түрде әсер етеді. Адамдарды өздерінің бос уақытын мәдениетті, белсенді және мүмкіндігінше тиімдірек пайдалануға үйрету, қызметтер аясы дамуының әлеуметтік-экономикалық аспектісі. Адамның білім және мәдениет деңгейі, денсаулығының жағдайы тікелей оның алатын табысына әсер етуі тағы да бар. Оған қоса, денсаулығы, білімі, кәсіби дайындығы стандарттарынан жұмысшы күшінің сапасы тікелей және де сәйкесінше, жинақталған өндіріс қорларын пайдалану интенсивтілігі мен тиімділігі, экономикалық өсудің қарқыны, өндірістің материалды-техникалық базасының жаңартылуы қандай-да бір дәрежеде байланыстылықта болады.
Қазақстанда қалыптасқан экономикалық конъюктурадағы, халықтың түрлі топтарына көрсетілетін сервисті қызметтердің іріктелуі, жұмыс уақытының демалу уақытына ауыстырылу бағдарының болмауы, ЖІӨ-нің өсуі мен валюта түсімінің қайнар көзі ретінде көрінетін отандық экономикадағы туристік қызметтер секторының функциялану әлеуетін төмендетеді. Тап осы сала жұмыс орнын құру, жаңа сервистік қызмет орындары мен кәсіпорындардың дамуына, өңірдің дамуына оңды әсер ететін мультипликативті әсерге ие.
Рекреациялық география бойынша әдебиеттерге тән ерекшелік ретінде, ондағы бос уақыт категориясы мен жаппай рекреация факторы ретінде алынған бос уақыттың болу жағдайын тым араластырып қарастырылуын айта кету керек. Бос уақыт жаппай рекреацияның басты факторы ретінде қарастырылған. Бос уақыттың артуын куәландыратын мәліметтер негізінде, 50-жылдардан кейінгі кезеңде рекреация дамуының күрт белсендеуін түсіндірген.
Бос уақыттың артуы мен теңіз маңындағы рекреацияның белсендеуі арасындағы корреляцияға күмән жоқ. Бірақ, ол жазғы теңіз маңындағы рекреация жағдайының бір жағы ғана - одан басқа аспектілер де орын алған. Тап осы рекреация түрінің белсенділігін түсіндіретін себептер қатарында - ішкі буферлі аймақты игеру процесі болды. Осы тұрғыдан бос уақыт айтарлықтай рөл атқарған емес. Әрине, бос уақыттың және негізгі жұмыс орны мен тұрғылықты жерінен шығу мүмкіндігінің болмауы, рекреациялық мақсатпен кішігірім орын ауыстыруды қарастырады. Бірақ, бос уақыттың болу фактісінен, адамдар теңіз жағалауында жыл сайын демалу мүмкіндігін жүзеге асыру үшін ұзақ жол сапарларын кешеді деген ой қалыптасу міндетті емес. Оған дәлел ретінде, 1991 жылдан кейін халықтың айтарлықтай бөлігінде бос уақыттың пайда болуына қарамастан, ауыр дағдарыс жағдайымен байланысты рекреациялық ағымның күрт төмендеуін айта кетеміз.
Дене бітім және психикалық күштерді қалпына келтіру, сондай-ақ, жан-жақты даму мақсатымен жүзеге асырылатын және қызметтің басқа бағыттарымен салыстырғанда адамдардың іс-әрекеттерінің түрлілігімен сипатталатын бос уақыттағы адамның қызметін рекреациялық қызмет дейміз.
Рекреациялық қызмет бос уақытта жүзеге асырылады және екі бөліктен тұрады:
1) бос уақытты өткізу және демалу үшін уақыт;
2) рухани жағынан жоғары қызмет үшін бөлінетін уақыт.
Адам бос уақыттағы өзінің қызмет сипатында еркінділік танытады және өз мүддесіне қарай қандай-да бір демалыс түрін таңдайды. Осы көзқарасқа жүгіне отырып, демалу уақытындағы адам қызметінің келесідей түрлерін жіктеуге болады:
- белгілі дене ауыртпашылығымен байланысты қызмет (спортпен шұғылдану, туризм және альпинизм, серуендеу және тағы басқа);
- қызығушылық жетелейтін әрекет (аң, балық аулау, жидек теру және т.б.);
- өнер әлеміне жақындау (театр, концерт залдарына, мұражайларға бару және т.б.);
- интелектуалды қызмет (өзіндік білім, әдебиет, газет, журналдарды оқу, телебағдарламаларды қарау және т.б.);
- еркін таңдау бойынша араласу;
- белсенді (би, ойындар) немесе пассивті сипат алатын ойын-сауықтар;
- ләззәт алу мақсатымен саяхаттау.
Аталған демалыс түрлерінің көбісі кешенді түрде байқалады, олар өзара байланысты және ол саяхаттау уақытында айқын білінеді.
Рекреация этимологиялық түсініктердің жиынтығын білдіреді: recreatio (латынша) - қалпына келу, recreation (французша) - көңіл көтеру, демалыс, еңбек қызметінен тыс әрекеттердің ауысуы.
Н.С.Мироненко және И.Т.Твердохлебовтардың берген анықтамасы бойынша, рекреация - бұл адамдардың тұрғылықты орнынан тыс жерде орналасқан, мамандандырылған территорияда тәуліктік, апталық және жылдық өмірлік цикл кезеңінде сауығу, тану, спорттық және мәдени-көңіл көтеру қызметтері үшін бос уақытты қолдану нәтижесінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығын білдіреді. Бұл анықтамада орын ауыстыру, миграцияның қасиеті ғана емес, адамдардың орын ауыстыруларымен байланысты құбылыстар мен қатынастардың жиынтығы бейнеленген.
Рекреациямен адамдар барлық уақытта айналысқан. Адамзат эволюциясына қарай және әлеуметтік-мәдени жүйе типіне байланысты рекреациялық қызметтің нақты ерекшеліктері ауысып отырған. Қазіргі рекреациялық қызмет формалары өткен кезеңдердікіне қарағанда жетілген деуге де негіз жоқ.
Кеңістік тұрғысынан рекреацияның екі стандартын ажыратады - пассивті және белсенді. Пассивті рекреация деп өзінің негізгі тұрғылықты орны бойынша демалуды түсінсек; белсенді рекреация өзінің негізгі мекенінен тыс жерде орын ауыстырумен байланысты.
Рекреациялық қызметтің қайталану белгісі негізінде рекреацияның бес типін ажыратады:
Тәуліктік демалыс - цикл 24 сағат. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 8 сағат деп анықтауға болады - бұл ұйқы.
Апталық демалыс - цикл 7 тәулік. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 6-8 сағат деп анықтауға болады. Әдетте, бұл уақыт демалуға ыңғайлы жақын орындарға (саябақ және т.б.) барумен байланысты.
Тоқсандық демалыс - цикл 65-90 тәулік. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 8 сағат деп анықтауға болады. Әдетте, негізгі тұрғылықты мекенінен алыс емес демалу орындарына бір күндік барумен сипатталады. Көлік құралдарының мүмкіндігіне қарай, орын ауыстыру радиусы ұлғаяды, бірақ, орын ауыстыруға жұмсалатын уақыт пен 8 сағаттық ұзақтылықты тоқсандық демалыс фактісі өзгеріссіз қалады.
Жыл сайынғы демалыс - цикл 365 тәулік. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 10-14 тәулік деп анықтауға болады. Әдетте, негізгі тұрғылықты мекенінен алыс жерлерде ұзақ болумен сипатталады. Қандай-да бір мотивтермен ол жерлер тартымды болады, мысалы, діни немесе танымдылық. Көлік құралдарының мүмкіндігіне қарай, орын ауыстыру радиусы ұлғаяды.
Өмірлік демалыс - 10-15 жылды қамтитын цикл. Демалуға бөлінген уақытты шартты түрде 10-30 тәулік деп анықтауға болады. Әдетте, қандай-да бір мотивтермен тартымды, негізгі тұрғылықты мекенінен алыс жерлерде ұзақ болумен сипатталады. Өмірдегі ерекше оқиғалардың орын алуымен байланысты, мысалы, неке қию және неке той саяхаты. Көлік құралдары прогресіне қарай, орын ауыстыру радиусы үнемі ұлғайып отырады, ал азаматтық авиацияның дамуы оны шектеусіз қылды. Демалыстың өмірлдік циклі әлемді шарлау саяхатымен байланысты болуы мүмкін. Рекреацияның басқа типтеріне қарағанда, бұл барлық адамдарда байқалмайды, оның негізінде кездейсоқ себептер (жеке, әлеуметтік және басқа) жатыр.
Рекреациялық типтердің ара-қатынасы кескінде көрсетілген. Бұл моделде, кеңістікті белсенді рекреация жағдайында, орын ауыстыру радиусы әр деңгеймен артып отыратындығы көрсетілген. Туәліктік рекреация - ең төменгі орын ауыстыру. [6]
Ал С.Р.Ердавлетов демалыстың әр күндік, әр апталық және әр жылдық түрлерін ажыратады. Қалай десек те, пайдаланылу сипатына қарай бос уақытты жеке түрлерге бөлу әдістемелік жағынан маңызды болып келеді, себебі демалыс құрылымын зерттеу үшін және рекреациялық мақсаттар үшін бос уақытты пайдалануға негіз болады. Осыдан, ғалым тұрғылықты пунк ішіндегі рекреация; демалыс күндердегі апталық рекреация; отпуск және каникул кездеріндегі әр жылдық рекреацияны ажыратады.
5
4
3
2
1
1-сурет. Рекреация типтерінің ара-қатынасы
Жүзеге асырылу интенсивтілігі бойынша рекреация типтері ерекшеленеді. Олардың байқалу интенсивтілігі кескінмен көрсетілген, мұнда Y арқылы белгілі типті рекреацияның интенсивтілігі белгіленсе, Х арқылы рекреацияның түрлі типтері алынған.
Y
1
2
3
4
5
Х 2-сурет. Интенсивтілігі бойынша рекреация типтері
Аталған рекреация циклдерінің барлығы географиялық ғылымның зерттеу пәні болмайды, бірақ олардың барлығы - рекреациялық қызметтің байқалуы.
Рекреация объектісі ретінде, адамның түрлі рекреациялық қызметті жүзеге асыру шарты болып табылатын материалды заттар, процестер мен құбылыстар, стандарттар қарастырылады. Бұл тікелей рекреациялық қызмет үшін өзіндік бір негіз, ол көптеген факторларға байланысты белсенділігін арттырады, бірақ, өз бетінше ешқандай рөл атқармайды.
Рекреация субъектісі ретінде, белгілі бір жүйе, орта, буферлі аймақ (бір сөзбен әлеуметтік-мәдени қалыптасу) стандарттары негізінде рекреациялық қызметті жүргізетін адамдар қарастырылады. Әлеуметтік-мәдени сипаттағы стандарттар, қатаң белгіленген рекреация объектілерін пайдалануды қажетсінеді. Осылайша, рекреациялық мақсатта игерілетін аудан таңдалады.
Рекреацияны ұзақтылығы бойынша тұрғылықты жеріне түнеу үшін оралумен байланысты қысқа мерзімді және тұрғылықты жерінен тыс орында түнеумен байланысты ұзақ мерзімдіге бөлуге болады.
Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мазмұны бойынша туризм түсінігімен сәйкес келеді. Туризм - тұрақты тұрғылықты орнынан тыс жерде бос уақытты өткізу тәсілдерінің бірі. Қазіргі әдебиеттерде туризмге адамдардың тұрақты тұрғылықты орнынан тыс жерде болу және саяхаттау кезінде, егер ол созылмалы тұрақтану немесе ақша табу жолында уақытша жұмыспен айналысуға айналмаған жағдайда, пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы ретінде анықтама берілген. Рекреацияның ұзақтылығы бойынша туризммен қатар экскурсияны ажыратады. Туризммен тығыз байланысты экскурсия барлық маршруттарда дерлік туристерге қызмет көрсетудің ажыратылмас бөлігі болып отыр. Экскурсия туристік саяхаттың танымдылық маңызын анықтайды. Көрікті жерлер туралы қажетті ақпарат беретіндіктен, олар туристер арасында танымал және онсыз кез-келген сапар қызықсыз шараға айналады. Экскурсиялар оперативті, олар саяси, экономикалық және мәдени өмір төңірегінде орын алған өзекті жағдайларға жылдам әсерін білдіреді.
Туризм және экскурсия арасындағы уақытты айырмашылықты анықтау бір жақты - бұл тәуліктік цикл. Рекреациялық қызметте 24 сағаттан азын алатыны экскурсия болса; 24 сағаттан асатыны - туризм.
Туризмді саяхат пен миграциядан айыру, яғни, кеңістікте орын ауыстырудың басқа түрлерінен туризмді бөлетін жоғарғы уақыт шегін анықтау міндетін шешу күрделірек. Мұнда екі айырмашылықты белгіні бөлуге болады:
oo басқа территорияда салыстырмалы ұзақ уақыт болу ақша табумен байланысты еместігінен, туризмді миграциядан ажыратуға болады: турист ақша таппайды, керісінше оны жұмсайды. Бұл айырмашылық жалпылай қабылданған және шетелден қандай-да бір елге келген адамдар статусын анықтауда маңызды;
oo негізгі тұрғылықты орнынан тыс жерде болу ұзақтығының сандық критериесін енгізу. Субъективті нұсқаулар мен елдің ерекшелігіне қарай, уақыт шегі 14 күннен бір жылға дейін анықталған. Келесідей үрдісті атап өтуге де болады: АҚШ секілді эмигранттық елдер туризмде көбірек уақыт шегін жіберуге жақын.
Өз территориясынан тыс жерде уақытша тұрудан туризмді ажырататын тағы бір белгіні атап өтуге болады: демалыстың апталық және тоқсандық циклдерінің болуы. Тәуліктік және апталық демалыс циклдері барлық адамдарға тән. Туристпен байланысты демалыстың апталық циклі, апта бойы тек дамалумен айналысу жағынан ерекшеленеді. Теңіз жағалауындағы жазғы рекреациядан бұл жағдайды көруге болады: демалушылар жалқаулы демалысқа бас бұрады, жағажайда күнделікті қыздырылу және теңізде шомылумен айналысады. Демалыстың апталық циклінің қалыпқа келуі, оның мигрантқа айналуын көрсетеді. Демалыстың тоқсандық циклінің болуы - туристі мигранттан айырудың нақты белгісі.
Рекреациялық қызметті өткізу орны бойынша шетел және ішкі туризм түрлерін ажыратады. Оны анықтау белгісі қарапайым: туристің мемлекеттік шекараны асу фактісі.
Уақытты өткізу жалғастығы бойынша рекреацияның түрлері
Уақытты өткізу орны бойынша рекреацияның түрлері
ТУРИЗМ
негізгі тұрғылықты орнынан тыс жерде 24 сағаттан аса
ЭКСКУРСИЯ
негізгі тұрғылықты орнынан тыс жерде 24 сағаттан кем
ШЕТЕЛ
мемлекеттік шекарадан тыс
ІШКІ
тұрғылықты мемлекет шегінде
3-сурет. Рекреация түрлері
Сонымен, адам өзінің бос уақытында жүзеге асыратын барлық қызметтері ішіндегі демалыс ең ауқымды түсінік және ол басқаларды, соның ішінде рекреациялық шұғылдануларды қамтиды. Одан төменгі деңгейде рекреация тұрады, ол өз кезегімен туризм және экскурсия түсініктерін қамтиды. Экскурсия демалыс түрі ретінде және де рекреация түрі (бірінші жағдайда, мысалы, туған қала бойынша экскурсия, ал екінші жағдайда басқа қалада) ретінде көріне алады.[7]
Рекреация адамның қалыпты өмір сүруіне қажетті, күйзелістің орнын толтыру құралы, жұмысқа қабілеттілікті қалпына келтіру және өндірісті жалғастыру жағдайы болып отырған сайлаулы қызмет түріне жатады.
Оның негізі міндеті - қоғамның әрбір мүшесінің дене бітім және психологиялық күштерін қайта қалпына келтіру және де дамыту, оның рухани дүниесін жан-жақты дамыту. Мұнда ең алдымен қанағаттандырылуы тиіс жоғарғы қажетттілік - адамның рухани дүниесін, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Ғылымда рекреацияның жалпылама қыбылданған функцияларының жіктеуі болмаса да, оны үш топқа бөлуге болады:
Медико-биологиялық функция санаторлы-курортты емдеу және сауығуда байқалады. Туризм арқылы сауығу - адамның өндірістік және өндірістен тыс болған психологиялық шаршауды басу мәселесін шешудің бірден бір жолы.
Әлеуметтік-мәдени функция - рекреацияның басты функциясы. Мәдени немесе рухани қажеттіліктер - бұл кең мағынадағы танымдылыққа деген қажеттіліктер, қоршаған ортаны және ондағы өз орнын тану, өзінің тіршілік ету мәнін ашу және арнауын тану. Туризм адамның өз елінің ғана емес, бүкіл әлемнің табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік құндылықтармен араласу мүмкіндігін ашады.
Экономикалық функция - жұмыс күшінің қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндірісі. Рекреация қоғамдық қажетті уақытты үнемдейді. Рекреация арқылы адамдардың еңбекке қабілеттілігі артады, жұмысқа қабілеттілікті сақтау кезеңінің ұзақтылығы артады, ол өз кезегімен сырқаттанудың қысқаруы, өмірлік ынтаның артуы нәтижесінде жұмыс уақыты қорының ұлғаюына әкеледі.
Рекреация және туризм, сондай-ақ, қоғамның экономикалық және әлеуметтік ұйымдастырылуында маңызды орын алады. Аталмыш аяның функциялануы өндіріс пен тұтынуға, халықтың еңбек ету жағдайы мен тұрмыс деңгейіне өспелі әсер етеді. Қоғамдық ұдайы өндіріс процесінің ажырамас құрама элементі бола тұра, туризм, қоғамның басты өндіргіш күші, ұдайы өндіріс процесінің объектісі мен субъектісі - адамның қалыпқа келуінде, еңбек, оқу және тұрмыстық белсенділік барысында жұмсалған нақты және рухани күштерін қалпына келтіруде аса үлкен рөл атқарады.
Ертеректе жүргізілген зерттеулердің нәтижесі, әлеуметтік инфрақұрылым және соңын ішінде туризмнің дамуы өндірістің экономикалық тиімділігінің өсуіне әсер ететіндігін көрсеткен. Ол туризмге бағытталатын қаржы салымдарының тиімді пайдалануы; кәсіпорындардың орналасу және олардың функциялануының тиімділігін арттыру; халықтың туристік-рекреациялық қызметтермен қамтамасыздық дәрежесінің артуы және бос уақытын өткізуінде жағымды жағдайлардың жасалуына байланысты, халық шаруашылығының барлық салаларында еңбек өнімділігінің жоғарылауы; кәсіпорындарды кадрмен қамтамасыз ету мәселесінің шешілуі, олардың еңбек қабілеттілігі ұзақтылығының өсуі, адамдарда белсенді өмір сүру позициясының қалыптасуы секілді бағыттарда байқалған [7].
Қазірде бұл ой өз өзектілігін жоғалтқан жоқ, дегенмен де көздеу нысандары біршама басқалай ығыстырылды. Дәлірек айтқанда, туризмнің дамуы адамдарға өзінің бос уақытын түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін пайдалану мүмкіндігін береді. Олар интеллектуалды деңгейін, білім деңгейін көтеруге деген қажеттіліктері, демалу, балаларды тәрбиелеу, денсаулықты және еңбек қабілеттілігін қалпына келтіруге деген қажеттіліктер. Яғни рекреация және туризм арқылы адамдардың тек қарапайым биологиялық қажеттіліктері ғана емес, сондай-ақ, адамдардың дене және рухани күштерін қалыптастыру, дамыту және қалыпқа келтіруге ұмтылыстарын, өзін және қоршаған ортаны тануға деген ұмтылыстарын бейнелейтін одан да жоғары әлеуметтік, мәдени және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады. Осының барлығы туристік-рекреациялық нысандар арқылы жүзеге асырылады. Бұл орында негізгі рөлді туристік-рекреациялық ресурстар тұрады. Яғни, рекреациялық әлеуетінің маңызды құрылымдық бөлімі рекреациялық ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар мағынасында рекреациялық кәсіптің әр түрлі түрлерін ұйымдастыру үшін қолданыла алатын емделу-сауықтыру маңыздылыққа, эстетикалық тартымдылыққа, біртұмаға ие шаруашылық қызметінің объектілері, табиғи ортаның компоненттері түсіндіріледі.
1.2 Туристік - рекреациялық ресурстар классификациясы
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметінің территориалдық ұйымдастыруына, қалыптасуына, олардың мамандыруына және экономикалық тиімділігіне ықпалың тигізеді. Бірақ бұл ықпал тікелей емес. Ол әлеуметтік-экономикалық факторлармен және де ең алдымен рекреациялық қажеттіліктерінің ауданы мен құрылымымен орталындырылады.
Рекреациялар табиғи алғышарттар қасиеті ең алдымен табиғи-территориалдық және аквалдық кешендер, әр түрлі дәрежедегі кешендер, олардың компоненттері және өзге қасиеттері, сонымен қатар аттрактивтік, қарама-қарсылықтық және ландшафттардың ырғағы, қиындықтарды жеңіп шығу, географиялық өзгешілік сияқты немесе керісінше, әдеттілік, табиғи объектілердің өлшемі мен түрлері және олардың визуалды, географиялық орналысуы ретінде көрсетілінеді.
Табиғи-рекреациялық ресурстар - бұл табиғи денелер, көріністер, процесстер және туризмнің рекреациялық мақсаттары үшін қолданыла алатын және белгілі уақыт аралығында белгілі ауданда айқындалатын бедердің жеке элементтері.
Берілген анықтама өз мәнісінде әділ және мәдени-тарихи рекреациялық ресурстардың(сәулет өнерінің, тарихтың, этнографияның және т.б. ескерткіштері). Анықтама бойынша Т.В. Николоенконың берілген рекреациялық ресурстарына рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін белгілі қасиеттердің арқасында қолданыла алатын әлеуметтік - мәдени мінез құлығына сай феномендер және табиғи ортаның компоненттері жатады. В.А. Квартальнованың пікірі бойынша рекреациялық ресурстар - туристік ресурстардың бір бөлігі, өзімен бар технололгиялардың көмегімен белгіленген уақытта белгілі адамдар контингентін сауықтыру және демалысты ұйымдастыру үшін қолданыла алатын, рекреациялық қызмет үшін тұтынушылық бағаға және жайлылық қасиеттерге ие артефакттарды, табиғаттың денелері мен көріністерін, табиғи және антропогендік геожүйелерді көрсетеді.
Рекреациялық ресурстар мағынасында адамның физикалық және рухани денсаулығын қалпына келтіруіне және қолдануына себепші болатын, тікелей жағымды әсер ететін, ландшафттың біртұтас үндестігін қалыптастыратын тарихи-мәдени мұра объектілер мен табиғи кешен компоненттерінің жиынтығы түсіндірілетін анықтаманы жиі кездестіруге болады.
Н.С. Мироненконың пікіріне сай, рекреациялық ресурстар - бұл туризм, демалыс және емделу үшін қолданыла алатын адам қызметінің нәтижелері, табиғаттың объектілері мен көріністері [23].
Олар бірнеше қасиеттерге ие. Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық қажеттіліктердің, технико-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктердің өсу шамасы бойынша түрін өзгерте алады. Мысалы, батпақ, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ескірген техника және жабдықтар, және т.б. рекреациялық ресурстарға (туристік объектілерінің көрсетіледі) айналады. Екіншіден, олар территориалды, яғни үлкен аудандарда орын алады; қазіргі уақытта демалыс әлеуметтік-экологиялық көрініс ретінде орман және ауыл шаруашылығын қолданылатын территорияны талап етеді. Үшіншіден, туристік маршруттардан рекреациялық аудандар мен аймақтардың қалыптасуына себепші болатын ұйымдастырушы рөлге ие.
Тиісінше, рекреациялық ресурстардың 2 түрін айқындайды - табиғи және мәдени-тарихи.
Тарихи рекреациялық ресурстар мағынасында тарихи-территориалдық кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері, яғни тартымдылық, қарама-қарсылық және ландшафттардың алмасуы, экзотика, объектілердің өлшемі мен түрлері, оларды шолудың мүмкіндігі сияқты қасиеттер түсіндіріледі.
Мәдени-тарихи ресурстар өзіне келісілерді енгізеді:
Адамның танымдық қажеттілігін қанағаттандыра алатын қоғамның материалдық құндылықтары (тарих пен мәдениеттің ескерткіштері, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары) және өндірістің барлық материалдық заттары.
Өнердегі, мәдениеттегі, ғылымдағы, мемлекеттік-қоғамдық өмірдегі қоғамның рухани жетістігі.
Рекреациялық ресурстар үшін әр түрлі табиғи және мәдени орталардың үйлесуі мен адамның әдетті ортада тұруының қарама-қарсылылығы, әлеуметтік-мәдени кеңістік пен уақыттық салыстырмалылық сай келеді. Келесі екі критерийге жауапты кез-келген орын, жер рекреациялық ресурс бола алады. Екі критерий: 1) Адамның әдетте ортада тұрудан ерекшеленетін орын; 2) табиғи сәйкестіктегі екі немесе одан да көп түрлі орталардың үйлесуі болып табылатын орын.
Статистикалық тұрғыда ең тартымды өлкетану аудандары, әр түрлі орталардың торабы (су-құрғақ жер, орман-ағаш арасындағы ашық жер, төбе-жазық және т.б.) болып табылады. Мұратта қарама - қарсылықты орталардың шекті мөлшер санының торабы ең тартымды: таулар + теңіз + алуан-түрлі мәдени орталар. Территорияны әлеуметтік-мәдени игерудегі қажеттілік - бұл негізгі себеп және территорияның қасиеттер жиынтығының рекреациялық ресурстарға айналу факторлары
Рекреациялық ресурстар көпте өз кезегінде территорияны әлеуметтік-мәдени игерудегі міндетпен детерминделген халықтың рекреациялық қажеттіліктерінен өндірісті болып табылады. Рекреациялық тасқындар игеруге жататын дәл сол аудандарға бағдарланған. Ең маңызды және ең беделді рекреациялық ресурстар дәл сол жерде шоғырланғаны жаппай сезіну деңгейде қалыптасады. Территорияны игеру процесінің шыңын өткеннен кейін оның рекреациялық ресурстарының мәні едәуір төменделеді. Олардың маңыздылықтың толық мойындамауы ешқашан болмайды, бірақ сол рекреациялық ресурстардың бұрынғы жоғары бағаға қайтарылуы да жоқ. Территорияның әлеуметтік-мәдени игеруінің қажеттілігі - бұл территория қасиеттер жиынтығының рекреациялық ресурстарға айналу факторы мен негізі себеп. Сонымен, рекреациялық ресурстар - әлеуметтік-мәдени орта кеңістігінің біртұтас игерілу процесін көрсететін, жүзіп жатқан нүкте.
Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие - яғни табиғи және экологиялық тепе-теңдік жағдайын еш бұзушылықсыз белгілі антропогенді жүкке шыдау және белгілі мөлшердегі рекреанттарды қабылдау мүмкіндігі.
Рекреациялық әлеует-рекреациялық ресурстардың бар болуымен анықталатын нақты және мүмкін туристер санының арасындағы қарым-қатынас.
Сонымен қатар, рекреациялық әлеуетті табиғи және экологиялық тепе-теңдік жағдайын бұзбайтын нақты рекреанттар саны територияның қабілеттілігі ретінде анықтауғы болады.
Қазіргі уақытта матрица көмегімен перспективті және қазіргі замандағы дамудың территориалдық балансын құруда қажеттілік туды. Онда бір ось бойынша демалуды тұтыну аудандары орналасқан және әр ауданның ішінде халықтың жастық және әлеуметтік топтарға бөлінуі, ал келесі ось - рекреацияның түрлеріне бөлінген демалуды өндіру аудандары.
Сонымен қатар, рекреациялық кадастр қажет. Рекреациялық кадастр - бұл рекреациялық тағайындаудағы табиғи объектілер мен көріністердің сапалы тізімін қосатын мәліметтердің систематикалық жинағы. Оның ішінде күзет бойынша керекті шаралар, қолдану бойынша кепілдеме, объект немесе көріністің зерттеу деңгейі, динамика туралы мәліметтер, географиялық мінездеме болу керек.
Туристік ресурстар мөлшер саны бойынша шекті және сапалы болып бөлінген, яғни өндіруге көп шығынды қажет ететін тауар ретінде, экономикалық игілік ретінде көрінеді. Экономикалық тұрғыда туристік ресурстар туристік өнімнің өндіріс факторы ретінде көрінеді. Өйткені олардың дифференциациясы шаруашылықтық қолданудың нәтижесінде өзгешелікті туғызады.
Туристік ресурстар - туризм мақсатында адамның қажеттілігін қанағаттандыра алатын табиғи-климаттық, әлеуметтік-мәдени, тарихи, сәулеттік және археологиялық, ғылыми және өндірістік, ойын-сауықтық, табынушылық объекттер немесе көріністер.
Туристік ресурстар - физикалық күштің дамуына және қалпына келуіне жәрдемдесетін, туристердің рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын объектілер, туристік көрсеткіш объектілерін қосатын тарихи, табиғи, әлеуметтік-мәдени объектілер Туристік ресурстар кадастрда назарға алынады. Кадастр тақырыбтық немесе өңірлік түрде ұсынылуы керек.
Сонымен қатар рекреациялық және туристік ресурстардың табиғи, емделу және туристік ақпараттық ресурстар сияқты түрлері бар.
Табиғи емделу ресурстар - қорғауда және қолдануда өз ерекшеліктері бар аса қорғаланатын табиғи объектілер мен территорияларға жататын халықтың емделу және демалу үшін арналған рекреациялық ресурстар.
Туристік ақпараттық ресурстар - саяхат уақытында, саяхатқа дайындалған кезде немесе кейбір уақыт өткеннен кейін туристердің тікелей алған ақпараты, яғни территория туралы, оның тарихы, мәдениеті, табиғаты және адамдары туралы ақпарат.
Белгілі бір территориялардың туризм дамуы үшін қолайлығы мен құндылығын анықтау мақсатында туристік ресурстарды зерттеу болып табылады. Олар туристік-экскурсиялық қызметтерді өндіруге және емделу, спорттық-сауықтыру және танымдық туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалы қоршаған орта құбылыстары және табиғи мен жасанды объектілердің жиынтығы болып табылады. Алайда туристік ресурстар терминін трансформациялана қойған табиғи және антропогенді ландшафтың үйлесімділігі ретінде түсіну керек. Бұл ландшафт оларды туристік-экскурсиялық қызмет көрсетуде тікелей қолдану мүмкіндіктері мен қоғамдық қажеттіліктер ықпалында технологиялық деңгейіне дейін жетілген.
Қазіргі заманғы туризм осы ресурстардың орналасу ерекшеліктері мен сапасын ескереді. Туристік ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский анықтамасы бойынша табиғи ресурстар бұл - рекреациялық қызмет үшін жайлылық қасиеттерін иемденетін табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, денелер жєне табиғат құбылыстары. Олар біршама уақыт ішінде адамдардың белгілі бір контингентіне емделу мен демалуды ұйымдастыру үшін қолданыла алады [16].
ҚР Статистика агенттігінің жіктемесі бойынша табиғи ресурстарға парк, мемлекеттік табиғи қорық, мемлекеттік ұлттыќ табиғи парк, мемлекеттік табиғи резерват және хайуанаттар паркі жатады.
Парк - ағашты, көкмайсалы алабы бар, табиғи және мәдени-рекреациялық объект болып табылатын, мәдени демалысты ұйымдастыратын жєне халық арасында дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүргізетін кешенді, көпфункциялы мәдениет мекемесі.
Мемлекеттік табиғи қорық - табиғи процестерді, бір үлгідегі және бірегей экологиялық жүйелерді, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің биологиялық алуан түрлілігін және генетикалық қорын табиғи қалпында сақтап зерттеуге және дамытуға арналған ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік ұлттық табиғи парк - ерекше экологиялық, рекреациялық және ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объектілерді сақтауға, қалпына келтіруге және көп профильді пайдалануға арналған ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи резерват - ландшафттық және биологиялық алуан түрлілікті сақтауға және қалпына келтіруге, осы аумақта табиғи ресурстардың тұрақты дамуын және теңгерімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге арналған әртүрлі қорғау режимдері бар ерекше қорғанысқа алынған табиғи аумақ.
Хайуанаттар паркі - хайуанаттар паркіне бөлінген, туристердің келуіне ашық алаң [8].
Шипажай ісі бойынша туристік ресурстар объектілер ретінде үшке бөлінеді: биоклимат, ландшафт және гидроминералды ресурстар. Биоклимат дегеніміз климаттың адам ағзасына әсерін анықтайтын фактор. Ландшафт бұл - рельефтен, су объектілерінен және өсімдіктен тұратын біртұтас жүйе. Гидроминералды ресурстарға минералды сулар мен емдік саз-балшықтар жатады. Минералды сулар дегеніміз компоненттері иондардан, диссоциацияланбаған молекулалар, коллоидті бөлшектер және еріген газдар түрінде болатын күрделі ерітінділер. Емдік саз-балшықтар бұл - адам гормондары мен дәрумендерге ұқсас органикалық және минералды заттардан тұратын пластикалық массалар.
Туристік ресурстар кешенінде тұрғылықты пунктерде және аралық территорияларда орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар маңызды орын алады. Олар рекреациялық ағымдар мен экскурсиялық маршруттарды тұрақтандыра отырып танымдық туризмнің дамуына сілтеме болып қызмет етеді.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар (ескерткіштер мен ескерткіш жерлер, мұражайлар, галереялар және т.б.) және құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б.) жатады. Бұл ресурстар өз ішінен, бір жағынан материалды жєне рухани, екінші жағынан қозғалмалы және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдықтар өндіріс құралдарының жиынтығын және қоғамның дамуының әр тарихи кезеңдеріндегі басқа да материалдық құндылықтарды қамтиды. Ал рухани - қоғамның білім, ғылым, өнер, әдебиет саласындағы, мемлекеттік және қоғамдық өмірді ұйымдастыру, тұрмыс пен еңбектегі жетістіктер жиынтығы. Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар тарих, қала салу, архитектура, археология және монументалды өнер ескерткіштері мен басқа да құрылғылар, соның ішінде архитектураның бөлінбес бөлігі болып табылатын өнер ескерткіштері. Қозғалмалы ресурстар тобына өнер ескерткіштері, археологиялық қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық жинақтар, құжат ескерткіштері мен орын ауыстыруға қолайлы басқа да заттар мен құжаттар жатады. Осы топтың рекреациялық ресурстарын тұтыну шоғырланатын мұражайлар, кітапханалар, архивтерге кіріп шығумен байланысты.
Тарих пен мәдениет ескерткіштерін маңызды белгілер бойынша бес негізгі түрге бөлінеді: тарихи, археологиялық, қала салу мен архитектура, өнер, құжатты ескерткіштер. Тарих ескерткіштеріне ғимараттар, құрылыстар, ескерткіш жерлер жатады. Оған сонымен қатар халық өмірінің маңызды тарихи оқиғаларымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен, төңкерістік қозғалыспен, халықаралық бірегейлікті бекітумен, сонымен қатар ғылым мен техниканың, халықтардың тұрмысы мен мәдениетімен, атақты саяси, мемлекеттік, әскери қызметкерлердің, халық батырларының, ғылым, әдебиет және өнер қызметкерлерінің өмірлерімен байланысты заттар.
Археология ескерткіштері - бұл қалашықтар, қорғандар, ежелгі баспаналар, бекіністер, өндіріс, каналдар, жолдар қалдықтары, көмудің ежелгі орындары, тастағы, жартастағы суреттер, көне заттар, көне тұрғылықты пунктердің мәдени, тарихи қабаттары.
Архитектура мен құрылыс ескерткіштеріне тән объектілер: архитектуралық ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер, ежелгі қала салу мен жоспарлау қалдықтары, азаматтық, өндірістік, әскери, архитектура құрылыстары мен солармен байланысты монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы, бау-бақша, саябақ өнерлерінің шығармалары.
Өнер ескерткіштеріне монументалды, бейнелеу, безендіру-қолданбалы және өнердің басқа да шығармалары жатады.
Құжатты ескерткіштер - мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару органдарының актілері, басқа да жазбаша және графикалық құжаттар, кинофотоқұжаттар мен дыбыстық жазулар, сонымен қатар, ежелгі және басқа да қолжазбалар мен архивтер, фольклор мен музыка жазбалары, сирек кездесетін басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға адамдардың тарихы, мәдениеті мен қазіргі қызметімен байланысты басқа да объектілерді жатқызуға болады: өндіріс, ауылшаруашылық, көлік кәсіпорындары, ғылыми мекемелер, жоғары оқу орындары, театрлар, спорт құрылыстары, ботаникалық бақ, зоопарктер, океанариялар, этнографиялық және фольклорлық көрнекі орындар, сақталынып қалған халықтың салт-дәстүрлері, әдеп-ғұрыптары және т.б.
Туризм мақсаты үшін қолайлы табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бар территориялар әлі толық туристік ресурстар бола алмайды. Олар тек туристік шаруашылықпен игерілу мүмкіндігі мен сәйкес қажеттілік туғанда ғана туристік ресурстарға айнала алады.
Туризмнің әр түрінің ресурстары спецификалық сипатқа ие. Санаториялы-шипажайлы демалыс үшін емдік саз-балшық пен минералды сулардың көптеген түрлері, шипалы әсер беретін ауа райы мен климат, өзіндік микроклиматы бар үңгірлер мен тұзды жерлер (спелеотерапия) қажет.
Табиғи кешендердің туристік-рекреациялық ресурстар тобына өтуі келесідей жүргізіледі:
1) Табиғи кешендер шынайы құрылымдар болып табылады, туристік сұраныстың жоқтығынан олар ресурстар сипатына ие емес;
2) Туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешендердің зерттеу мен бағалауды талап етеді;
3) Қоғамдық қажеттіліктердің іс-әрекетімен құралдар мен еңбек енгізу күшімен ең құнды табиғи кешендер ресурстарға айналады;
4) Туристік сұраныс көлемінің ұлғаюы қасиеттері аз табиғи кешендердің мелиорациядан кейін ресурстар тобына өтуіне әкеледі.
Туристік-рекреациялық ресурстар - тарихи ұғым, өйткені ғасырдан ғасырларға ресурстардың дербес түрлерінің рөлі мен оның құрылымы өзгеріп отырды. Бұл табиғи және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа элементтері айналымға кіргізілді жіне кіргізіледі.
Туристік-рекреациялық ресурстардың маңызды сипаттамаларына келесілер жатады:
1) Қорлардың көлемі (минералды су дебиті, құнды рекреациялық территориялар ауданы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы (сағат бойынша);
2) Ресурстардың таралу ауданы (жағажай өлшемі, территорияда судың, орманның болуы, тұрақты қар қабығының шекарасы);
3) Мүмкін пайдалану кезеңі (жағымды климат кезеңінің, шомылу кезеңінің ұзақтығы, қардың тұрақты болу кезеңі);
4) Ресурстардың көп бөлігінің территориялы қозғалмайтындығы;
5) Салыстырмалы түрде төмен болатын капиталсыйымдылық және пайдалану шығындарының жоғары емес құны;
6) Табиғатты саналы пайдалану нормаларын сақтауда және рекультивация мен жайғастыру бойынша қажет іс-шараларды жүргізуге көп ретті пайдалану мүмкіндігі.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарының мынадый жіктемесі де бар: тікелей және жанама. Біріншісіне туристердің өздері қолданатын ресурстары жатады. Ландшафт әсемділігі мен экзотикалығы, жердің емдік-сауықтыру қасиеттері, тарихи-мәдени ескерткіштер мен басқа да танымдық объектілер және т.б. Туризм индустриясының қалыптасуына негіз болып табылатын тікелей туристік ресурстарды игеру үшін жанама ресурстарды тарту қажет - шикізат, отын-энергетикалық, материалдық, қаржы, еңбек және т.б. Бұл жіктеме туризм мақсаты үшін территорияларды пайдалану спецификасын көрсетеді және тікелей туристік-рекреациялық ресурстардың жетекші рөлін анықтайды.
Туристік-рекреациялық ресурстар туризмнің территориялық ұйымдастырылуына, туристік аудан мен орталықтың қалыптасуына, оның мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бұл тікелей емес әсер көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлармен және туристік қажеттіліктер көлемімен, құрылымымен жалғасады.
Елдегі туристік-рекреациялық қызметті территориялық ұйымдастырудың ғылыми негізделген ұзақмерзімді болжау барлық рекреациялық ресурстарды табу, жинақтау және бағалау бойынша үлкен жұмыстар жүргізуді талап етеді. Ол үшін елдің барлық аудандарының тұрғылықты халқының рекреациялық ресурстар түрлері мен сапасына талаптар мен қажеттіліктер бірдей еместілігін ескеру керек. Туристік өнімді қалыптастыру ретінде әрине туристік рекреациялық ресурстар болып табылады.
1.3 Туризм дамытудағы рекреациялық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
Қазіргі уақыттағы туристік ресурстарға баға берудің түрлері оның мөлшер сандық сипаттамасының әр түрлі деңгейлерін көрсетеді, яғни үлкендер, ірілер, аса ірілер. Бұл сипаттамалар нарықтық қатынас жағдайында ресурстардың нақты бағасы туралы көріністі бермейді.
Туристік ресурстардың біртұтас кадастрдың болмауы баға беру аумағында мамандар әдетті бағалау базадан айрылады, сонымен қатар рентабельді қатынастар, туристік өнімнің баға құрылымының қалыптасуы, салық салу, туристік ресурстардың өндірілуі мен қорғалануы, олардың рационалды тұтынуы негіз болып табылатын экономикалық көрсеткіштерінің таңдауын қиындатады.
Әңгіме өлшенуі мүмкін бола алатын туристік ресурстардың нақты экономикалық көрсеткіштері жайлы болып отыр. Осындай көрсеткіштердің айқындау керектілігі келесі қанатты нақыл сөздермен расталанады:
Егер өлшеуге болмаса, онда жақсартуға да болмайды (Том де Марко)
Сіз айтып тұрған затты өлшей алсаңыз, яғни сіз біліп тұрған зат туралы пайымдайсыз. Бірақ та егер сіз айтып тұрған затты өлшей алмасаңыз және оны сан түрінде көрсете алмасаңыз, яғни сіздің біліміңіз өте шекті және қанағатсыз (Лорд Кельвин)
Бұл мәселелер В.В. Покишевскийдің Табиғи ресурстардың шаруашылық бағалануы және жағдайлары туралы (1960 ж) кітабінде қойылған, ал оларды шешу әрекеті В.Б. Нефедов және С.Ю. Смирнованың Табиғи кешендердің рекреациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz