Сөз мағынасының дамуы және ақпарат

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Сөз белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың барлығына бірдей ортақ түсінікті болып табылады. Адам өзі түсінген, таныған заттарына, ұғымдарына атау тағады, оны күнделікті тұрмыста қарым-қатынас жасау, пікір алысу үшін қолданады. Тілдегі әрбір сөз белгілі бір ұғымның, түсініктің атауы болады. Әрбір сөздің білдіретін ұғымы сөз мағынасы делінеді. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы - халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, замандар бойы біртіндеп қалыптасқан, ұзақ дамуының жемісі. Сөз мағынасын тек дамумен, яғни жақсара түсу сипатында ілгері жылжумен түсіндіру жеткіліксіз, сонымен қатар сөз мағынасының күңгірттенуі не мүлде ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі т.б. құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын танытады. Сөз тілдің, оның сөздік құрамының заттар мен құбылыстарды, олардың қасиеттерін, шындық өмірдегі қатынастарын атап білдіретін негізгі сөз бірлігі, дербес бөлшегі болып табылады. Лексикалық жүйенің даралық қасиетке ие негізгі бірлігі бола отырып, сөз жеке тұрып та, басқа сөздермен тіркесіп те тарихи қалыптасқан ұғымдарды білдіріп, ұрпақтан - ұрпаққа жеткізіп отырады. Сөздің осы қасиеті оның лексикалық бірлік екендігін көрсетеді. Әр тілдегі сөздердің лексикалық бірлік болу сипаты, олардың құрылымдық ерекшеліктері сол тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық белгілері арқылы анықталады
Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту қиын. Сөз мағынасының әлі де жан - жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз мағынасының ақпаратпен байланысты жағы болмақ. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы ХХІ ғасырды ақпарат ғасыры деп атап та жүр.
Қазіргі кезеңде осы ақпараттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең бастысы, негізгісі болып саналатын сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай сақталатындығын зерттеудің маңызы зор. Өзге елдердің кейбір жекелеген тілші ғалымдарының еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе жалпы тіл білімінде де өте аз зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында айтылған жекелеген ой - пікірлер болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде аз зерттелуде. Өзге тілдік бірліктердің ақпараттылығы мен сөз тіркесі, сөйлем, мәтін арқылы берілетін ақпарат мәселесі өз алдына жеке қарастыруды немесе бұдан да кең де ауқымды мәселе болғандықтан, оны өзге зерттеулердің үлесіне қалдырған жөн деп білдік.
Мәтіндерді жіктеу кезінде олардың түрін анықтау үшін лексикалық бірліктерге назар аударғанымен, сөз мағыналары арқылы берілетін немесе
сақталатын ақпараттың сипаты, лексикалық мағынаның ақпарат жеткізудегі ерекшеліктері бұл салада арнайы қарастырылмай келді.
Тіл - адамзаттың бір - бірімен пікірлесуін, түсінісуін, сөйлесуін қамтамасыз ете келіп, тілдік қарым - қатынасты іс жүзіне асырады. Ғалымдар осы қарым - қатынасты іс жүзіне асырады. Ғалымдар осы қарым - қатынас, сөйлеу құралы болып табылатын тілді әр түрлі ерекшеліктеріне қарай жан - жақты зерттеп келеді.
Тілдің қатынас құралы қызметін атқаратыны туралы піеірлер ертеректен айтылғанымен, тілдік қатынастың (языковая коммуникацияның) тіл білімінің жеке мәселесі ретінде зерттелуі соңғы жылдардың үлесіне тиеді.
Қазіргі кезеңде халықаралық байланысы күшті барлық елдерде тілдік қатынас мәселесіне ерекше мән беріліп отыр. Тілдік қатынастың бүкіләлемдік маңызы ел мен елдің, ұлт пен ұлттың саяси байланысына жан - жақты дол ашудан көрінеді. Сондықтан тілдік қатынас бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі ретінде әлемдік лингвистикада жаңа ғылыми еңбектердің шығуына әсер етті.
Қазақ тілі білімінде тілдік қатынастың ғылыми оралымға түскен терминдері де толық қалыптасқан жоқ.
Тілдік қатынас (ТҚ) - адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, айту, пікірлесу т.б. әрекеттеріне тікілей қатысты құбылыс. Сондықтан тілдік қатынасқа байланысты құбылыстардың теориялық негіздерін анықтау; айтылған, берілген, жазылған хабарды қабылдаудың әдіс - тәсілдерін айқындау; сол сияқты қарым - қатынас құралдары мен тұлғаларын, олардың қолдану жолдарын белгілеу қазір өзекті мәселер қатарына жатады. Осы мәселелерді жан - жақты оқыту мен үйрету олардың ғылымда өзіндік анықтамасын беруді тілдік қатынас құбылысын, теориялық және әдістемелік жағынан арнайы зерттеуді қажет етеді [13, 3 б.].
Тілдік коммуникация туралы мәселені қарастырмастан бұрын, коммуникация немесе коммуникативтік терминдері қандай мағынаны білдіріп, қалай қолданылатындығы жөнінде айта кеткен жөн.
Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде коммуникатив деген сөз алпысыншы жылдардан бастап кездеседі. Тілішлер кітаптарында бұл терминді тілдің қоғамдық - әлеуметтік қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән - мағынасына түсініктеме беріп, зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тіптен баспадан шыққан түсіндірме сөздіктердің өзінде бұл сөздің тілдік жағынан гөрі басқа мағыналарына түсініктеме беріліп, оның тілге қатысты мазмұны тыс қалады.
Мәселен, 1980 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің 5 - томында осы түбірге қатысты бір ғана сөз берілген. Ол - коммуникация сөзі. Мұнда айтылған анықтаулар мен мысадар жол қатынасы, байланыс деген ұғымды көрсетеді. Мысалы: Коммуникация - зат. Қатынас, байланыс, жол қатынасы. Коммуникациялар айқұш - ұйқұш кесіп өтті (Жетісу). Партизан отрядтары жаудың коммуникацияларында күшті әрекет жасаумен болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Әскери - Теңіз флоты жаяу әскерге көмек жасап, олардың жағалаудағы және өзінің соғыс - теңіз базалары мен коммуникацияларын қорғады. (Қ.Аманжолов. Қасиетті борыш).
1959 жылы шыққан қазақ тілі сөздігінің бірінші томында коммуникация сөзі берілмеген. Бұл сөздікте коммуникациялық деген сын есім көрсетіліп, оған қысқаша түсініктеме айтылған. Мысалы, Коммуникациялық - сын. Қатынастық, қарым - қатынастық.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі мен орыс тілінің түсіндірме сөздіктерінің арасында байланыс бар. Әсіресе, ертеректе шыққан сөздіктерде коммуникация сөзінің мағыналары бірдей болып келеді.
Мысалы, В.Дальдың түсіндірме сөздігінде екі сөздің мағынасы айтылған.
Коммуникация - ж. франц. сообщение, пути, дороги, средства связи мест.
Коммуникационный - к сообщениям относящийся
Д.Н. Ушаковтың басқаруымен шыққан орыс тілінің түсіндірме сөздігінде коммуникация сөзі ғана берілген:
Коммуникация - и, ж, латын.
Сообщение, связь одного места с другим (спец). К. Передовых позиций. Невский проспект есть всеобщая к. Петербурга.
Сообщение, передача мыслей (преимущ. словесная, научная). Слово есть средство коммуникации
С. И. Ожеговтың сөздігінде де екі сөзге түсініктеме берілген. Мұнда коммуникация сөзінің екі мағынасы көрсетілген. Соның екіншісі бұл терминнің тілге қатысты қолданылу еркешелігін атап өтеді:
Коммуникабельный, - ая, - ое, - такой, с которым легко общаться, иметь дело
Коммуникация и, ж, (спец). 1. Путь сообщение. (напр. Связывающий армию с ее базами). Переразать коммуникацию врага. 2. Сообщение. Речь как средство коммуникаций прил. Коммуникативный, - ая, - ое), к 2 знач. (и коммуникационный, - ая, - ое) к 1 знач.
Мұның өзі коммуникация сөзінің алғаш жолдық қатынас, байланыс деген мағынаны білдіргенін көрсетеді. Оның бұл мағынасы қазіргі кезде толық сақталған.
Коммуникация термині бұдан басқа да бірнеше мағынаны білдіреді.
Адамдар арасындағы тілдік қарым - қатынас деген ұғымды білдіру арқылы бұл сөздің мағынасы әлдеқайда кеңейеді. Сонымен қатар коммуникация, коммуникативтік термині соңғы жылдары лингвистикада ғана емес, одан басқа да барлық ғылым салаларында кеңінен қолданылып келеді. Бұл сөздің тілге, сөйлеуге қатысты алғашқы мағынасы қарым - қатынас, тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі кезеңдерде бұл ұғым одан әлдеқайда тереңдей түсті. Мәселен, тілдік коммуникация - тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі кезеңдерде бұл ұғым одан әлдеқайда тереңдей түсті. Мәселен, тілдік коммуникация - тіл арқылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе, қоғамдық коммуникация - қоғамдық қарым қатынас дегенді аңғартады.
Коммуникативтік терминіне қатысты зерттеу еңбектерінің қай - қайсысында да оның қарым - қатынас құралы, сөйлеуге байланысты қасиеті баса айтылады. Мұның өзі, сөздің, ең алдымен, тілдік қарым - қатынасқа, екіншіден, адамдардың өзара ұғынысуына, бірін - бірі түсінуге негізделетінін дәлелдейді. Коммуникация арқылы адамдар бір - біріне ойын жеткізіп, белгілі бір нәрсені хабарлап қана қоймай, бірін - бірі түсініседі, пікір алмасады, бірінің ойын екіншісі ұға алады.
Коммуникативтік терминінің тілдік қызметіне байланысты білдіретін мағынасы І. Кеңесбаев пен Т.Жанұзақовтың Лингвистикалық терминдердің орысша - қазақша сөздігінде анық айтылған.
Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым - қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл арқылы сөйлесу процесін, адамдар арасындағы қарым - қатынасты, өзара түсінушілікті көрсетеді [13, 36 - 39 б.].
Тілдік қатынас - тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір - бірімен қарым - қатынас жасауы; қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғни адамзаттың тіл арқылы сөйлесім әрекетін меңгеруі тілдік қатынас дегенді білдіреді.
Өмірде адамдар тек тіл арқылы ғана сөйлеспейді, кейде әр түрлі жағдайларға байланысты олар бір - бірін тілсіз - ақ ұғып, соған қарай іс - әрекет жасайды. Мәселен көшеде келе жатқанда адамдар түрлі жарық көздеріне, естілеген дыбыстарға назар аударып, соған өздерінше жауап қатады, соған сай әрекет жасайды. Сол сияқты жол белгілерінің әр түрлі үлгілері немесе таңбалары адамға белгілі бір жағдайдан хабар береді де, адам оны қабылдап, түсініп, осыған байланысты қозғалады.
Ауладан естілген қатты айқай немесе есікке берілген қоңырау, соны ести сала екінші адамның оған қарсы әрекет жасауы (далаға жүгіріп шығуы, немесе есікті ашуға ұмтылуы) бұл да белгілі бір әрекетті, қабылдап, түсінуді қажет ететін құбылыстар.
Қарым - қатынастың жоғарыда атйылған үлгілерінің барлығы өмірден, қоғамнан тыс бола алмайды. Мұндай қарым - қатынастар адамдар үшін қызмет етеді, адамдардың өзара түсіністігіне жол ашады. Сондықтан олар да адамдардың қарым - қатынасына, байланысына жатады. Өмірдегі мұндай ұғынысу, түсінісу тілсіз қарым - қатынас деп аталады.
Тілдік қатынас - тілсіз қатынастан әлдеқайда күрделі және бөлек. Сондықтан да тіл білімі - адамдардың қарым - қатынас құралы тіл туралы және сол қарым - қатынасқа негізделген тілдік қатынас туралы ғылым.
Лингвистикадағы тілдік қатынас мәселесін жан - жақты қарастырып, белгілі бір тұжырымға келген автордың бірі - Э.П. Шубин.
Э.П. Шубин шет тілдерін оқытудың қағидалары мен әдістемелерін сөз ете отырып, жалпы тілдік қатынастың құрамын, олардың атқаратын қызметін, оқытудың мазмұны мен мақсатын, тілдік құралдарды анықтауға тырысады.
Э.П. Шубин тілдік қатынасты хабармен алмасудың тұтас жиынтығы дей келіп, негізінен, тілдің дыбыстық жүйесі мен таңбалық ерекшелігіне көңіл аударады:
Естественно было бы назвать языковую коммуникацию как комплекс явлений, связанных с обменом информацией между людьми через посредство универсальной системы звуковых или графических знаков, именуемой языком
Тілдік қатынастың осындай ерекшеліктерін атап өте келіп, Э.П.Шубин оның (тілдік қатынастың) тілсіз қатынастан екі түрлі айырмашылығы бар деп есептейді.
Біріншіден, тілдік қатынас, әмбебап, яғни жан - жақты, өйткені ол адамдардың барлық саналық және физикалық әрекетіне қызмет етеді.
Екіншіден, тілдік қатынас бірінші пайда болады, яғни алғашқы кезеңде тұрады, өйткені оған адамның ойлау қабілеті негіз болады.
Ең алдымен, ерекше орын алатын тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын - хабарды іс жүзіне асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынандай құрамнан тұрады:
1. Белгілі бір деректі ақпаратты хабарлайтын - Баяншы.
2. Ақпаратты жеткізетін - Тұлғалар.
3. Ақпаратты не деректі - Қабылдаушы.
Баяншы - сыртқы объективтік әсерді, өмірді сезінуден, пайымдаудан туған санадағы ойды түрлі тілдік амал - құралдардың көмегімен екінші біреуге баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа қатысушы.
Тұлғалар - хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар арасындағы қарым - қатынасқа байланысты ретінде қызмет атқаратын қатысымдық бірліктер.
Қабылдаушы - белгілі бір хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік тұлғалар арқылы түсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізіп ұғынудың нәтижесінде тілдік қатынасты ары қарай іске асырушы.
Тілді зерттеуші ғалымдар тілдік қатынас құбылысына байланысты үш кезеңді атап көрсетеді:
1. Хабардың дұрыс айтылуы. Мұнда синтаксистік заңдылықтар, дыбысталуы ерекше рөл атқарады.
2. Айтылуға тиісті мазмұнның дұрыс жеткізілуі, айтылар ой мен жеткізетін тілдік құралдың сәйкестілігі.
3. Әңгімелесуші - екінші адамның хабарды дұрыс қабылдауы. Е.И. Пассов осы үш кезеңді баяндай келіп, тілдік қатынастың толық жүзеге асуы үшін ең бастысы - үшінші кезең, алдыңғы екі кезең тілдік қарым-қатынасты іске асырмайды, бірақ өкінішке орай біз тілдік қатынаста біз осы үшінші кезеңге жете бермейміз, яғни қарым-қатынаста бірінші және екінші кезеңдерде тоқтап қаламыз деп көрсетеді.
Тілдік қатынастың дыбыс арқылы айтылуы және әріп арқылы таңбалануы лингвистикада ауызша және жазбаша тілдік қатынастар деп те аталады. Осы тұрғыдан келгенде, тілдік қатынасты дыбыстық және графикалық таңбалардың әмбебап жүйесі деп танысақ, онда тілдің таңбалар жүйесі тілдік қатынастың ауызша түрі болып танылады. Тілдік таңбалар жазылу арқылы көзге түседі, ал дыбысталу арқылы естіледі.
Ауызша қатынас - ойдың тіл арқылы сыртқа шығуы, ол тілдік тұлғалардың сөзге, сөйлемге айналып, дыбысталуы арқасында жүзеге асады.
Жазбаша қатынас - тілдік тұлғалардың таңбалық қасиетімен байланысты бола келіп, адамдардың бір-бірімен тікелей араласуын қажет етпейді.
Қорыта келгенде, тілдік қатынас (ТҚ) - ойлау мен сөйлеудің қатынасы арқылы тілдік тұлғалардың таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы берілетін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс [13, 39-50 б.].
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: Адам тұлға ретіне басқа адамдармен қарым-қатынаста ғана қалыптасуы мүмкін. Жеке тұлға ретінде қалыптасуына бірге жұмыс істейтін, демалатын адамдар әсер етеді. Осы адамдардың әрқайсымен сөйлесу арқылы, мінез-құлқының бірегей түрі қалыптасады. Қарым-қатынас адам тұлғасының барлық танымдық процестерін қалыптастырушы және дамытушы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Коммуникация ұғымын тереңінен түсіндіріп, оның қолданылу аясын, қоғамда алатын орны мен қызметін ашып көрсету. Сонымен қатар коммуникацияны әлеуметтік, мәдени, саяси және бұқаралық-ақпараттық сала тұрғысынан зерттеу.
Коммуникация теориясының негіздеріне сипаттама бере отырып келесі міндеттер қойылды:
- коммуникация ұғымына анықтама беру;
- қатысым әдістерінің тиімділігін талдау;
- бұқаралық ақпарат құралдарының коммуникациялық тиімділігін зерттеу;
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы: тілдің негізгі бірлігі сөздің ғана емес, сөз тіркесі мен сөйлемнің, мәтіннің, жалпы тілдің ақпаратты сақтау, тарату, ақпарат алмасудағы рөлі мен орнын түрлі аспектіде қарастыруға болады. Коммуникация - адам өмірінде маңызды орынға ие. Яғни біз коммуникацияны кез-келген жерден кезіктіреміз және қолданамыз. Бізді қоршаған орта, тіліміз, діліміз, мәдениетіміз, ақпарат алуымыз коммуникацияның ажырамас бөлігі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау жасап,салыстыру, әңгімелесу, бақылау әдістерін қолдана отырып, ой қорыту жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау және тараушалар, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 СӨЗ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ АҚПАРАТ

1.1 Сөз - ақпарат алу құралы

Сөз ақпарат көзі ғана емес, сондай - ақ ақпарат қабылдаудың да құралы. Ақпарат алу кезіндегі сөздің рөлі айрықша. Біз өзіміз сөйлейтін тілдегі қандай да бір сөзді естісек немесе оқысақ, сол сөз арқылы белгілі бір ақпарат аламыз. Мәселен, жаяу немесе көлікпен келе жатқан адам "тоқта" деген сөз жазылған тақтаны көріп, сөзді оқыған кезде сол сөздің мағынасы арқылы берілген ақпаратты ала отырып, ол әрі жүруге болмайтынын, қауіп барын сезеді немесе тыйым салынғанын біледі. Тоқтау қажеттігін түсініп, шешім қабылдайды. Яғни, сөз арқылы берілген ақпаратты қабылдап, оны қорытып, содан соң барып тоқтамға келеді. Көзде, дайындал, ат, тоқтат, жат, түзел, секір деген әскери бұйрықтар көтеріңкі қатқыл дауыспен пәрмен түсінде айтылғанда, жеке адам ғана емес белгілі бір әскери құрамға кіретін әскери адамдар тобы сол мезетте, табан астында қабылданған ақпаратқа сәйкес әрекетке көшеді немесе әрекетін тоқтатады. Бұдан біз ақпараттың айтылған сөзі арқылы қабылданғанын және сол қабылданған ақпаратқа сәйкес ақпарат қабылдаушылардың белгілі бір шешімге келгенін көреміз. Осы тәрізді жаз, оқы, отыр, тұр, көрсет, ал, бер, кір, шық, бар, тыңда сияқты бұйрық рай тұлғасындағы етістіктердің зілді дауыспен, екпін түсіріле отырып, тиісті интонациямен айтылғанын естіген әр адам бойын тез жиып ала қояды. Бұл сөз мағынасы арқылы берілетін ақпараттың қабылданғанымен қатар, оның айрықша әсер ете алатынын да аңғартады. Өйткені айтылған сөзде тек ақпарат қана емес, сол сөздің мағынасы арқылы берілетін ақпаратқа деген көзқарас, берілетін баға, адамның эмоциясы да бар. Ол дауыс ырғағы, интонация немесе сөзге түсірілетін екпін арқылы көрініс беруі мүмкін. Мұны сөз арқылы берілетін және қабылданатын ақпараттың ерекше қасиеті деуге де болады.
Бұл орайда жоғарыда ағылшын ғалымы И.В.Арнольд айтқандай, "эмоция, экспрессия, бағалау және мағынаның стилистикалық компоненттері" сөз мағынасы арқылы ғана берілетіндігімен бірге ол сөйлеу, пікір алысу кезінде айрықша көрініс беретіндігімен де ерекшеленеді [1,13б.]. Бұдан сөйлеу процесі кезіндегі, ауызша айтылған сөз бен жазылған сөзді оқу арқылы алынатын ақпараттың әсері бірдей бола бермейтіндігін аңғаруға болады. Бұл психолингвистикалық тұрғыдан әрі сөйлеу мен ойлау, тіл мен сөйлеу тұрғысынан келе отырып, арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе. Дегенмен сөздің белгілі бір жағдайларда жеке тұрып та, сөйлем арқылы берілетін ақпараттарды жеткізе алатынын көруге болады.
Сөйлесу барысында, тұтастай бір сөйлем арқылы айтылатын ой, жеткізілетін ақпарат бір сөзбен беріліп жататын жағдайлар да жиі ұшырасады. Бұл тілдегі үнем заңымен, ойды қысқа да нұсқа түрде жеткізу қажеттілігінен туындайтын нәрсе.
Тілдегі кез келген өзге де толық мағыналы сөздер арқылы түрлі ақпарат алуға болады. Мысалы, тау, қала, дала, аспан, тәңір, жүрек, адамгершілік, сақина, қалам, жасыл, қызыл, ала, әдемі, жақсы, жуас, алғыр, қырық, тоқсан, мың деген сөздер арқылы абстрактілі, нақты және заттық немесе сындық ұғымжар жөнінде түрлі ақпараттар ала аламыз. Бұдан біз сөздің лексикалық мағынасының ақпарат көзі екендігіне тағы да көз жеткізе түсеміз. Бұл орайда Ә.Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы сынды лексиколог ғалымдардың орынды айтылған мына пікірлерін ескерусіз қалдырмаған абзал: Лексикалық мағына зат, құбылыс, әрекет жайында бір тілде сөйлейтін қауым таныған, жалпыға түсінікті әр сөздің меншікті мағынасы болып табылады. Ол - сөздің басқа мағыналарының тууына негіз болады, сондықтан сөз мағыналарын саралағанда ең алдымен оның лексикалық мағынасына көңіл аударылады [2,47б.].
Бұл жерде бір айта кететін мәселе, әр түрлі сөз табына жататын сөздердің ақпараттылығын бірдей бола бермейтіндігі. Жалқы есімдерге қарағанда жалпы есімдердің ақпараттылығы жоғары болатыны сияқты, сөз таптарының ішінде зат есім, сан есім, сын есім, етістік, есімдік сынды сөздердің мағыналары арқылы берілетін, қабылданатын ақпарат шылау, үстеу, одағай, еліктеуіш сөздердің мағыналары арқылы берілетін ақпараттан толымдырақ, нақтырақ болады. Оның себебі осы сөздердің тілдік табиғатымен де байланысты. Айталық, сөз таптарының ішінде жеке тұрғанда да, сөйлем құрамында келгенде де, толық лексикалық мағынаны білідіре алатын сөздер бар. Олардың қатарына жоғарыда аталған зат есім, сан есім, сын есім, етістік, есімдік сияқты сөз табына кіретін сөздер жатады. Керісінше, жеке тұрғанда да, сөйлем ішінде де дербес мағынаны білдірмей, өзге сөздердің мағынасын толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін немесе солардың бір - бірімен өзара байланысуын қамтамасыз ететін көмекші сөздер бар. Мысалы, ыңғайластық жалғаулықтар - мен,бен,пен, және, да, де, та, те, әрі қарсылықты жалғаулықтар - бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйткенмен, талғаулықты жалғаулықтар - әлде, біресе, не, немесе, болмаса, я, яки, кейде шарттылық жалғаулықтар - егер, егерде, онда, дейін, шейін, қарай, таман, соң тәрізді септеулік шылаулардың дербес лексикалық мағынасы жоқ. Бұл сөздер сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады немесе белгілі бір сөздерге грамматикалық мағына үстеу үшін қолданылады.
Сол сияқты одағай мәнінде жұмсалатын а, о, ә дыбыстары мен нәлі ∕∕ бәлі, оһо, пай - пай, тек, тәйт, жә, әуп, бәлем сияқты одағай сөздердің де мағынасы сөйлем құрамында шаылып, олар арқылы берілетін ақпарат та сөйлем ішінде анықталады. Әсіресе, а, о, ә және пәлі ∕∕ бәлі, бәлем сияқты көп мәнді одағайлардың қай мағынада жұмсалып тұрғанын тек сөйлем арқылы білуге болады. Осы қатарға негізінен етістіктермен тіркесіп қолданылатын арс, гүрс, тырс, сырт, борт, жалт, жұлт, даң, дұң, баж, бұж, елп, шолп, ұлп, тық, сақ, кілк, дүңк, желп, шаңқ, шіңк, саңқ, қоңқ, күмп, томп, былқ, солқ, қолқ сияқты еліктеуіш сөздер де енеді.
Мағыналас, синоним сөздер мен омонимдер, көп мағыналы сөздер арқылы ақпараттың берілу ерекшеліктеріне де тоқталуға болар еді. Бірақ олардың мағыналарындағы ақпараттық айырмашылықтар контекспен байланысты қарастырылғанда ғана анықтала алады. Сол себептен де біз оларды жеке - дара бөліп қарастырмадық. Мағыналары бір - біріне жақын, өзара мәндес синоним сөздер арқылы берілетін ақпараттың көлемі де жуық, шамалас болады. Мысалы нәресте, сәби сөздерінің мағыналарын салыстырып көрелік. Түсіндірме сөздікте "нәресте" сөзіне - "жаңа туған жас бала, сәби, бөпе" деген, ал "сәби" сөзіне - "жас нәресте, бүлдіршін, бөбек" деген анықтама беріледі. Сол сияқты "зерек" сөзіне - "алғыр, зейінді, ұғымтал" түрінде, "алғыр" сөзіне - "зейінді, зерек, ұғымтал" түрінде, ал "ұғымтал" сөзіне - "ұққыш, зерек, алғыр" сынды анықтамалар берілген [3,77б.]. Бұл сөздердің жалпы филологиялық сөздіктегі мағыналарына берілген түсініктемелерден анық көрініп тұрғанындай, мағыналық айырмашылықты ажырату өте қиын. Оларға берілген түсініктемелерге жүгінер болсақ, мағыналары толық сәйкес келетін тәрізді. Сөздердің мағыналық айырмашылығы көрсетілмеген жерде, олардың ақпараттық айырмашылығын да анықтау қиын. Сол себептен де синоним сөздердің болмашы ғана ақпараттық айырмашылықтарын, олардың қолданысымен, контексте анықталатын, мәтін ішінде көрініс беретін мағынасымен тікелей байланыста қарастырған жөн.
Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің қай мағынасы туралы айтылып тұрғаны бергісіз болған жағдайда, олардың да мағыналары арқылы берілетін ақпараттарды контекс арқылы анықтауға болады. Мысалы, "ара" сөзін жеке алып қарағанда, оны бір жерден оқығанда немесе естігенде әңгіменің ағаш немесе металл кесетін көп тісті құрал ара ма, жоқ әлде ұшатын, қанатты насеком, бал арасы туралы болып тұрғанын түсінбеуіміз мүмкін. Сондақтан, бұл тұста да ақпарат алу мен таратудағы контекстің рөлінің қаншалықты үлкен екенін аңғару қиын емес. Жалпы оны ешкім де жоққа шығара алмайды. Алайда синонимдермен салыстырғанда, омонимдер мен көп мағыналы сөздердің қай мағынасы туралы сөз болып тұрғаны белгілі болса, онда біз олардың мағыналарындағы тиісті ақпаратты контекссіз де қабылдап, өзгеге жеткізе аламыз.
Сөз арқылы ақпарат алу туралы айтқанда сөздің контекстен тыс тұрғандағы қалпы мен белгілі бір сөйлем құрамында ауызша немесе жазбаша қолданылғандағы қызметі мен мүмкіндіктерінің бірдей болмайтындығын ескеру қажет. Жалпы жеке тұрған сөз бен сөз тіркесі, сөйлем арқылы қабылданатын ақпараттың көлемі мен нақтылық деңгейін салыстыруға болмайды. Өйткені сөз тіркесі кемінде екі сөзден құралса, ол арқылы сол тіркесті құраушы сөздердің мағынасындағы ақпараттар қосылып, бірін - бірі толықтырып, нақтылап тұрады. Ал сөйлемге бірнеше толық мағыналы сөздер байланысты қабылданатын немесе берілетін ақпараттың көлемі мен мазмұны да ұлғая түсері анық. Мысалы, "Биік таудың басынан бұлт кетпейді" деген сөйлемде бірнеше сөз қолданылған. Осы сөйлемді құрауға қатысып тұрған биік, тау, бас, бұлт, кетпеу сөздерін жеке - жеке алсақ, олардың әрқайсының мағынасындағы бар ақпараттарды ғана ала аламыз. Айталық "биік - төмен емес, жоғары", "тау - айналасындағы жерден едәуір биік, көтеріңкі жер", "бас - таудың, қырдың, дөң - дөңестің т.б. нәрселердің ең биік жері, жоғары шыңы, төбесі", "бұлт - судың жылу әсерінен аспанға көтеріліп, буға айналған түрі", "кетпеу - бір арадан қашықтамау, ұзамау, алыстамау" деген мағыналарды білдіреді. Біздің дербес мағынасы бар осы сөздер арқылы алатын ақпараттарымыз да олардың лексикалық мағынасындағы бар мәліметтер. Ал сөйлем арқылы аяқталған, тиянақталған ой айтылып тұр. Сөйлемнен біріншіден, таудың биік болуына байланысты бұлттардың оған бөгелетіндігі айтылады. Бұл сөйлем арқылы тура мағынасында айтылып тұрған ой.Сондай - ақ екіншіден, бұл сөйлемнен, тілді жақсы білетін адамдар астарлы, образды түрде айтылған тағы бір ойды ұға алады. Ол "тұлғасы, өресі биік адамның басынан қиындық, қоғамның бүкіл ауыртпашылығы кетпейді" деген астарлы ой. Мұнда ой - өресі жоғары, білімді, парасатты адам биік тауға баланып отыр. Бұдан біз, сөздердің тіркесуі, бірнеше сөздің қатысуы, тұтас сөйлем арқылы беріліп тұрған ақпараттың көлемінің, ауқымының да сөздерді жеке алғандағыға қарағанда кең болатынын көре аламыз.
Сөздің жалпылаушы, жинақтап қорытушы қасиеті болатындықтан, біз сол сөз белгілеген зат немесе ұғым жөнінде түсінік, жалпы ақпарат аламыз. Мысалы, жоғарыда мысалға келтірілген дала, аспан, адамгершілік, қалам, жасыл, әдемі, жақсы, жуас, қырық сияқты т.б. сөздердің мағыналары арқылы олар кіретін категорияға, жалпы ұғымдарға қатысты жалпылама мәлімет аламыз. Бұл сөздердің өзін іштей саралап қарай бастасақ, деректі зат есім (дала, аспан, қалам) мен түсті білдіретін (жасыл) және сан есім (қырық) арқылы алатын ақпараттарымыз дерексіз зат есім (адамгершілік) мен сын есімдерге (әдемі, жақсы, жуас) қарағанда нақтылау екендігін аңғаруға болады. Мәселен, қырық деген санның мағынасы арқылы оның қырық бірліктен немесе төрт ондықтан тұратынын білеміз. Яғни, бұл сөздің мағынасы арқылы алатын ақпаратымыз "адамгершілік" деген жалпы ұғымды білдіретін сөзге қарағанда мейлінше нақты. Бұл мысалдар арқылы да тіліміздегі сөздер арқылы алатын ақпараттарымыздың олардың тілдік табиғатымен, белгілейтін ұғымдарының ерекшелігімен байланысты болатындығын көрсетеді. Сондай - ақ олардың жеке тұрғандағы ақпараттылығы мен контекстегі ақпараттық мүмкіндіктерінің әркелкі болатындығын, екінші жағынан сөздердің лексикалық мағынасының контексте басты рөл атқаратындығын аңғарамыз.
Ақпаратты түрлі жолмен алуға немесе таратуға болады. Алайда ғалымдар қай кезеңде де адам тілінің қарым - қатынастың аса маңызды құралы екендігін жан - жақты дәлелдеп келеді. Сол тіл бірлігі болып табылатын сөз мағынасы арқылы ақпарат тарату мәселесіне жеке көңіл аудару, арнайы қарастыру жағы әлі де қолға алынбай келеді.
Сөз арқылы біз ақпарат аламыз және ақпарат таратамыз, яғни қарым -
қатынас барысында сөз арқылы ақпарат алмасамыз. Сөздің бұл қасиеті тіл білімінде әлі жан - жақты арнайы қарастырыла қоймағанымен, отандық тіл білімінде де, шет ел ғалымдары арасында да оған назар аударғандар болды. Мысалы, лингвист А.Р.Лурия "Сөз тек ойлау құралы ғана емес, сондай - ақ қарым - қатынас құралы да болып табылады. Кез келген қарым - қатынас - басқаша айтқанда, ақпарат тарату - сөздің белгілі бір нәрсені көрсетіп қана қоймай, міндетті түрде сол нәрсе туралы мәліметтерді жинақтауын, талдап қорытуын талап етеді" - деп атап көрсете отырып, бұл пікірін дәлелдейтін бірнеше деректер келтіреді [4,33б.].
Ғалымның сөздің ойлау мен қарым - қатынастың құралы екендігін атап көрсете отырып, оны психологиялық, психолингвистикалық және нейролингвистикалық тұрғыдан дәлелдеуі бұл саладағы тың ғылыми нәтижелер қатарына енеді. Сөз табиғатын таза лингвистикалық тұрғыдан ғана емес, оны ми қызметімен, ойлау категориясымен, адам санасымен тығыз байланыста зерттеу ғалымның өзі негізін салған нейролингвистиканың әдісі болып табылады. Ал енді қарым - қатынасты ақпарат тарату дегеніне келсек, қарым - қатынас кезінде ақпарат тек таратылмай оның қабылданатындығы да белгілі. Сол себепті оны ақпарат алмасу деп атасақ, бұл процестің мазмұны мен мәні айқындала түсер деген ойдамыз.
Ғалым көрсетілген еңбегінде сөздің қарым - қатынас құралы екендігі туралы ойын қайта - қайта негіздеп айта отырып, өз пікірін жан - жақты тұжырымдайды. Мысалы жоғарыдағы біз дәйексөз ретінде келтіріп отырған ойын қайталай келіп, ол ойын былайша түйіндейді: "Белгілерді дерексіздендіре әрі зат жөнінде жалпы мәлімет бере отыра, сөз ойлаудың және қарым - қатынастың құралы болып қалыптасады".
Ғалым бұл тұжырымында сөздің қарым - қатынас, ақпарат алмасу құралы болып қалыптасуы оның ұғым белгілерін абстракциялауымен байланысты екендігін атап айтады. Сөздің белгілерді жалпылау, абстракциялау қасиеті лексикологияда әбден мойындалған деуге болады. Алайда оның қарым - қатынас құралы болып қалыптасуының себебі аталған қасиетіне байланысты екендігі психолингвистикалық тұрғыдан көрсетілуі ғалым тұжырымының назар аударар қыры болып табылады.
Сөздің ақпарат алу мен таратудың, яғни оның ақпарат алмасудың құралы екендігін айтқандардың қатарында Мағжан Жұмабаевты да қосуымызға толық негіз бар. Оған оның мына пайымдауы мысал бола алады:
"Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз, һәм басқа адамдардың ойларын біле аламыз. Сөз болмаса, адамды біліп болмас еді. Атын атап, сөзбен бекітіп тастамасақ, жанды суреттер, ұғымдар тұрмас еді. Сөз болмаса, сөзбен адамның бірін - бірі ұғынуы болмаса, жер жүзіндегі осы күнгі адамзат тұрмысы деген тұрмыс та болмас еді.
Қысқасы, жан көріністерінің ең қымбаты ой. Ой тілі - сөз - деп жазады ол. Қазақ зиялысының бұл пікірінде сөздің қарым - қатынас, ақпарат алмасу құралы екендігі ап - анық айтылған. М.Жұмабайұлының осындағы "сөзбен адамның бірін - бірі ұғынуы" деп отырғаны - адамдардың сөз арқылы бір - бірімен өзара ақпарат алмасуы [4,37б.].
Мағжан ұлт тілінің халық өмірінің айнасы екендігін де, сөздің ақпарат тарату, ақпарат алмасу құралы екендігін де, сонау қазақ тіл білімінің іргесі жаңа қалана бастаған жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдары - ақ атап көрсетуі - оның аса сезімтал лирик ақын болумен қатар, ерекше байқампаз, терең филологиялық білім иесі екендігін да көрсетеді. Мағжан Жұмабайұлының тіл туралы жазылған бір - екі беттік шағын ғана жазбасын ұлтын, тілін сүйген азаматтың жүрек жарды ойы ғана емес, ол адам тілінің қызметі, оның ұлт өмірінде алатын орны туралы терең пайымдай отырып айтылған ғылыми құнды пікір деп бағалаған жөн. Себебі онда ұлттық дүниетанымның тілдегі бейнеленуі, сөздің қызметі туралы бүгінге дейін құнын жоймаған ойлар, тұжырымдар кездеседі.
Мәселенің арнайы қарастырылмағандығына қарамастан, лексиколог, тілші ғалымдарымыздың еңбектерінде де сөздің бұл қасиеті туралы айтылған пікірлер кездеседі. Мәселен, тілші ғалым Ә.Хасенов те сөздің қарым - қатынас, пікір алысу, адамдардың өзара түсінісу құралы екендігін атап көрсетеді. Ол былай деп жазады: "Сөз - біреу мен біреу қарым - қатынас жасағанда қолданылатын ең негізгі единицасы. Сөзсіз пікір алысу мүмкін емес. Түсінісу, адамдардың бір - бірімен қарам - қатынас жасауы сөз арқылы болады". Әмеди Хасеновтың пікір алысу, түсінісу, қарым-қатынас жасау деп отырғанының барлығы да ақпарат алмасу құралы екендігі аталып көрсетіліп отыр [5,67б.].
Сөздің бұл қасиеттері туралы айтқанда, оның тұлғалық, формалық жағын да назардан тыс қалдыруға болмайды. Кез келген сөздің белгілі бір әріптер тізбегінен, дыбыстар тіркесімінен тұратыны бергілі. Бірақ кез келген тілдік таңбаларда тізіп, оған белгілі бір мән мағына бермей тұрып, ол сөзден біз ешқандай ақпарат ала алмаған болар едік. Мысалы, бдкеінуге немесе жтспн деген сияқты кездейсоқ әріптер тізбегінен бір нәрсе ұғу, қандай да ақпарат алу мүмкін емес. Ал белдік немесе жетіген деген сөздерді оқысақ немесе естісек, онда белгілі бір ұғымдар мен заттар ойымызға оралады. Бұдан сөз арқылы берілетін немесе алынатын ақпараттың сөз мағынасымен тығыз байланысты екендігін көруге болады.
Нейропсихологияның, нейролингвистиканың негізін қалаған аса көрнекті ғалым А.Р.Лурия адам тілі мен жануарлар "тілін" салыстыра отырып, олар арқылы берілетін ақпарат табиғатын, олардың айырмасын көрсететін өте қызықты ғылыми тұжырым жасайды. Бал араларының, маймылдардың және бұғылар мен тырналардың түрлі үн қатысулары мен қимылдары арқылы ақпарат алмасуын бір деңгейде қарауға болмайтындығын дәлелдейтін деректер келтіреді. Жануарлар өздерінің көрген - білгенін өзгелеріне де дыбыстау, түрлі қимылдар (би т.б.) жасау арқылы сездіріп, оларды да сол күйге енгізе отырып ақпарат алмасатынын нейропсихологиялық тұрғыдан түсіндіреді. "Алыс сапардан оралған араның жеткізгелі отырған ақпараты зат, әрекет немесе қарым - қатынас туралы ақпарат емес, ол сол араның күй - жайы туралы ақпарат" - дейді. Ол адам тілін - зат, белгі, әрекет және қарым - қатынасты білдіретін кодтау қызметін атқаратын, ақпарат беретін және оны түрлі жүйелерге енгізетін кодтар жүйесі - деп түсіне отырып, "развитой язык человека является системой кодов, достаточной для того, чтобы передать, обозначить любую информацию даже вне всякого практического действия" - деп көрсетеді [5,14б.].
Ғалым адам тілінің тіптен практикалық қолданыста жоқ кез келген ақпараттың өзін белгілеп, жеткізе алатынын атап айтады. Адам тілінің бұл қасиетін жан - жақты, әр түрлі деңгейде қарастыруға болады. Мәселен, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін деңгейінде лингвистикалық, психолингвистикалық, нейролингвистикалық, социолингвистикалық тұрғыдан келе отырып зерттелсе, жалпы тіл білімі үшін маңызды теориялық та, практикалық та құнды ғылыми нәтижелер алуға қол жеткен болар еді деп ойлаймыз. Айталық, егер "кітап" десек, онда нақты деректі зат атауы. Бірақ мейлінше жалпы ұғымды, бүкіл кітап атаулыны білдіреді. Ал "қалың кітап" десек, онда кітаптың көлемі нақтылана түседі. "Қалың қызыл кітап" дейтін болсақ, кітаптың, көлемімен қоса түсі де белгілі болады. Енді "қалың қызыл кітап үстел үстінде жатыр" деген сөйлем кітаптың көлемін, түсін және оның қайда екендігін білдіріп, ол кітап жөнінде біршама жан - жақта ақпарат беріп тұр.
Ағаш, аң, құс деген жалпы есімдер арқылы бүкіл ағаш, аң, құс атаулы туралы мейлінше жалпылама ақпарат аламыз. Ал енді тектен түрге қарай ойыса бастасақ, ақпарат ауқымы да шектеліп, нақтылана түседі.
Ағаш - емен, қайың, терек, тал, үйеңкі, қарағай, самырсын, қарағаш, шетен т.б.
Аң - арыстан, жолбарыс, барыс, сілеусін, қасқыр, аю, елік, бұғы, бұлан, киік, түлкі, қарсақ, борсық, қоян т.б.
Құс - бүркіт, сұңқар, қырғи, лашын, қаршыға, көгершін, аққу, көкқұтан, бозторғай, үкі, сауысқан, тоқылдақ, тоты т.б [6,73б.].
Көріп отырғанымыздай, ағаш, аң, құс дегенде, бұл атаулардың ішіне осы текке кіретін түрлердің бәрі енеді. Бұл келтірілген мысалдан, жалпыдан жалқыға қарай ойысу барысында алынатын ақпарат ауқымы тарылумен қатар ол мейлінше нақтылана түсетінін де көруге болады. Ақпарат ауқымын бұдан әрі де тарылтып, ұғым, зат жөніндегі ақпаратты нақтылай беруге болады. Мысалы, қызыл қайың, сәмбі тал, көк терек, бал қарағай, Уссурий жолбарысы, қар барысы, қызыл қасқыр, ақ аю, солтүстік бұғысы, ақ түлкі, сұр қоян, бала бүркіті, сұңқылдақ аққу т.б. десек, онда белгілі бір түрге немесе тұқымдасқа кіретін ағаш, аң, құс атауларын одан да нақтылай түсеміз. Бұл атаулар арқылы тіз тал, түлкі немесе бүркіт атаулының бәрін емес, оның ішіндегі нақты бір түрін көз алдымызға келтіреміз. Ал енді, "Уссурий жолбарысы мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аңдардың ең ірілерінің бірі", "қар барысы Тянь - Шань мен Іле Алатауында жиі ұшырасады", "Дала бүркіті сұңқар тәрізділер отрядының қырғилар тұқымдасына жататын құс", "қызыл қасқыр - ит тұқымдасына жататын, Тянь - Шань, Алтай, Саян, Жоңғар Алатауын мекендейтін жыртқыш аң" деген сөйлемдерді алсақ, жоғарыдағы сөз, сөз тіркесі арқылы аталған ұғымдар жөніндегі алатын ақпаратымыздың көлемі ұлғая түсуімен қатар, нақтылық одан да арта түседі.
Сөз - дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік. Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. " Сөз дегеніміз - затқа (құбылысқа) тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы" - деп атап көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралын жазған ғалымдар [7,13б.].
Сөз мағынасы заттар мен құбылыстардың санадағы бейнесі болғандықтан да, сол бейне алқылы қандай да бір зат, құбылыс туралы мәлімет, ақпарат аламыз. Сөз мағынасынан заттар мен құбылыстардың негізгі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.