Құстардың тіршілігінің жыл маусымдық циклі
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1.
ӘДЕБИ ШОЛУ
2.
Сирек кездесетін құстардың түрлері мен биологиялық ерекшеліктері
2.1.
Құстардың тіршілігінің жыл маусымдық циклі
2.3.
Құстардың санын көбейтуге және қорғауға бағытталған іс-шаралар
3.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
3.1.
Зерттеу әдістері
3.2.
3.3.
4.
Зерттеу нәтижелері
4.1.
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығына жалпылама сипаттама
4.2.
Қорық аумағындағы зерттеуге алынған сирек кездесетін құстардың биологиялық ерекшеліктері мен динамикасы
4.3.
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығында сирек кездесетін құстарды бақылау және қорғау шаралары
5.
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
6.
ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚОРҒАУ
ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесідей стандарттарға сілтемелер қолданылған:
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы - 1957 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы КСРО Ғылым академиясының қолдауымен Теңіз-Қорғалжынкөлдерінің жүйесі негізінде табиғи қорық құруға ұсыныс жасайды. Сол жылы Ақмола облысы атқару комитетінің шешімі бойынша Теңіз көлі бес жыл мерзімге аңшылық шаруашылығы болып жарияланды. 1958 жылдың қаңтар айында Қорғалжын көлінде Бурабай мемлекеттік орманшылық шаруашылығының филиалы ұйымдастырылады. 1958 жылдың мамыр айында Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Қауылысымен Қорғалжын көлі мен Құланөтпес өзенінің бойында Қорғалжын дала қорығы құрылып, оның аумағы 15 мың гектар болды. Ақмола облысы Қорғалжын ауданында 1968 жылы 16 сәуірде құрылған аумағы бойынша Қазақстан Республикасының ең ірі қорықтарының бірі болып табылады.
1976 жылы-қазан айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы Рамсар конвенциясымен халықаралық "А" категориялық сулы-батпақты жерлердің тізіміне енгізілді.
2000 жылы шілде айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы дүниежүзілік "Тірі көлдер" желісіне кірген.
2008 жылы шілде айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік табиғи мұра тізіміне енді. 2008 жылы желтоқсан айында қорық аумағы 543171 гектарға дейін кеңейтілген.
2012 жылы 12 шілдеде Қорғалжын қорығы ЮНЕСКО - ның (Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі біріккен ұлттар ұйымы) биосфералық қорықтарының бүкіләлемдік желісіне қосылды.
Анықтамалар
Орнитология (грек. ornіtos - құс және logos - ғылым) - зоологияның құстар, олардың жүйеленімі, жекеше және тарихи дамуы, физиологиясы, экологиясы, жер бетіне таралуын зерттейтін саласы.
Қызыл кітап - халықаралық табиғат қорғау одағының "Қызыл кітабы" -- халықаралық дәрежедегі құжат. Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, сондықтан да айрықша қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктердің түрлері тіркеледі.
Қорық - аумағындағы барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа пайдаланылудан алынған және үкіметтің қорғауында болатын жер не су кеңістігі; типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи кешендерді бүкіл компоненттерінің жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Таксон - өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің жіктеу бірлігі (өлшемі). Негізгі таксондар-түр, туыс, тұқымдас, отряд-қатар, класс, тип.
Белгілер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесідей белгілеулер мен қысқартулар қолданылған:
м - метр
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
мм - миллиметр
ЮНЕСКО - Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі біріккен ұлттар ұйымы
МҰТП - Мемлекеттік Ұлттық Табиғи Паркі
Кіріспе
Республикамызда Қорғалжын қорығын ұйымдастырудаға басты мақсаты - қанаттыларды үркітпей, олардың қорын еселеп арттыруға жағдай жасай отырып , осы көлдер иесі болатын аққу, қаз, үйректердің биологиялық ерекшеліктерін зерттеп , олардың өміріндегі нелер құпия сырларды ашу. Теңіз көлін жер шары жұртшылығының назарын аударып отырған тамаша құс - қызыл қаздар базарына айналдыру. Бірақ, қорықтың алдына қойған мақсатын толық жүзеге асыру үшін күні бүгінге дейін кедергі болып, шешілмей келе жатқан кейбір проблемалар бар. Олардың ішіндегі ең бастысы - көлдерді сумен қамтамасыз ету мәселесі . Соңғы жылдары Құра және Құланөтпес өзендерінің бойынан 25 - 30 мың гектар шабындық жерді суландыру үшін бірнеше бөгеттерсалынғаны мәлім . Бұл жағдай көктемде Қорғалжын көліне су жеткізбей жүр . Соған сәйкес осы көлдің суы тайыздап , тіпті шалшық сулар кеуіп қалады . Осының салдарынан қызылқаз , аққу сияқты құстардың азайып бара жатқаны байқалады . Бұл қорықты шын мәнінде құс базарына айналдыру үшін ондағы су деңгейін бір қалыпта ұстау мәселесін дер кезінде шешкен дұрыс . Ол үшін Құра мен Құланөтпес өзендерінің суының белгілі мөлшерін Қорғалжын көліне жылма жыл жеткізіп.
Сол сияқты қорық қойнауын келешек браконьерлер жауаш шабуда . Көктемде су беті мұздан арыла бастасымен - ақ көлде ондап - жүздеп моторлы қайықтың үні естіледі . Осындай транспортпен жабдықталған балықшылар ауларын қанаттылар жаппай ұя салып , жұмыртқалайтын қамыс - құраққа таяу құрады . Сөйтіп , мотор үнімен құстардың тыныштығын бір бұзса ,екіншіден , балықшы толарына көптеген қаз , үйрек , қасқалдақтар шырмалып қалады . Бұл жерде мемлекеттік қорықтар ережесінде айтылған негізгі принциптердің бірі - қорғауға алынған алқапта табиғат байлықтарына тіпті қол сұғуға болмайтындығы туралы ережені бұзып отырғандығы туралы ережені бұзып отырғандығын көреміз.Тәжірибе көрсетіп отырғандай, қорық ұйымдастырып , қорғауға алынған аймақта балық заводының жұмыс істеуі ондағы табиғи байлықтарды қорғаумен тіпті де сиыспайды .
Теңіз-Қорғалжын көлі-тек қана ең үлкен айдын емес, сонымен бірге бүкіл еуроазиялық континенттегі керемет жерлердің бірі. Бұл жерде құс миграциясының екі маңызды жолдары қиылысады-Орта-азия және Сибирь-оңтүстік еуропалық. Азиядағы ірі суда жүзетін құстардың 112 түрі осы қорықты өздерінің тұрғындарына айналдырған, ал ұя салатын құстардың саны 350- ге жетеді. Су қоймаларында жылына екі рет құстар қайту кезінде аялдама жасайды. Жазғы түлеу кезінде мұнда Қазақстанның солтүстігі мен орталығынан, Сибирьдің батысы мен шығысынан құстар жиналады. Мұнда көбіне торғайлар, олардың үштен екісі бес тұқымдасқа жатады: сандуғаш, сиырқұйрық, құнақ, қаратамақ және сарыторғайлар. Түрлерінің саны бойынша тағы төрт отрядқа бөлінеді: шалшықшы, сүйек тұмсықтылар, жыртқыш және шағалалар. Оның аралдарында ұялайтын құстары да ежелгі-керемет қызғылт қоқиқаздар біздің табиғатымыздың ең әдемі құстары болуы мүмкін. Бұл жер қоқиқаздардың ең көп мекендейтін жері. Олар Теңіз-Қорғалжын көлін Тетис теңізі басып жатқан палеоген дәуірінде ұя сала бастаған. Маусымында қоқиқаздардың саны алпыс мыңға жетеді. Теңіз көлі 15-16 миллион құстардың қоректік қажеттілігін қамтамасыз ете алады. Жалпы алғанда, ұшып-қону жолы жағынан Теңіз-Қорғалжын көліне тең келетін көл жоқ.
Көл және жағалауды мекендеушілерден де басқа қорықта шөл дала жануарлары да қызықты. Қызыл кітапқа ақбас тырна және тарғақ құс сияқты дала жануарлары енген. Қорғалжын қорығының аймағында Қазақстанның Қызыл кітабына енген құстардың 22 түрі анықталған: жалбағай, қарабай, қара тырна, сұңқылдақ аққу, қарашақаз, жорға дуадақ және т.б. Олардың 16 түрі қызыл кітапқа, ал бір түрі ақтырна -Дүниежүзілік Қызыл кітапқа енген. Түлкілер мен жабайы қабандар, қояндар және құлақты кірпішешен - шөлді аймақтардың тұрақты тұрғындары. Әлсін -әлсін қорық аймағына Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сибирьден сілеусін, елік, бұлан сияқты орман аңдары келіп тұрады.
Анықтамасы бойынша қорық - назар салып бақылау және зерттеу құралы. Оны ұйымдастырған алғашқы жылдардан бастап онда ҚР ҒА зоология институты мен ҚАЗМУ мамандары ғылыми жұмыстар жүргізуде. Қорғалжын қорығының құстары атты монография - осы бір қызық аймақтың көп жылдық зерттеулерінің нәтижесі. Осыдан басқа мұнда үлкен ағартушылық жұмыстары да жүргізілуде.
Баспасөз қызметі таратқан баспасөз баянында 1968 жылы құрылған Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы Қазақстан Республикасының қазіргі қорықтарының арасындағы ең үлкені болып табылады. Аталмыш табиғат қорғау аумағы құстардың жаһандық миграция бағытының түйіскен жерінде орналасқан көптеген көлдер аумағы болып есептеледі.
Бұл Қазақстандағы және бүкіл Азиядағы жыл құстарының маңызды сулы-батпақты жері болып табылады.
ЮНЕСКО қорықтың биологиялық әр түрлілігі бірегей екенін атап көрсеткен. Ол флораның 374 түрі мен су және құрғақ жануарларының 1400 түрін қамтиды. Қорықтағы құстардың 333 түрі бар. оның 126 түрі аталмыш аумақта ұялайды. Теңіз бен Қорғалжын көлдерінің құстарының сулы-батпақты кешенінің 112 түрі бар. ол Қазақстандағы белгілі 130 түрдің 87 пайызын құрайды.
Қорық аумағында Қызыл кітапқа енгізілген жануарлар мен өсімдіктердің 60 түрі бар, деп атап көрсетілген баспасөз баянында. Тіркеу мәліметтеріне сүйенсек, қорықтың көлдерінде әлемдегі бұйра бірқазанның 20 пайызы және тағы бір сирек кездесетін түр ақбас үйректің 10 - 20 пайызы шоғырланған. Сондықтан 1974 жылы Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінің сулы-батпақты жерлері Рамсар конвенциясына сәйкес, әлемдік маңыздылығы бар сулы-батпақты жерлер қатарына жатқызылған. 2000 жылы Теңіз көлі әлемнің нағыз бірегей көлдері кіретін "Тірі көлдер" халықаралық желісіне қосылды.
2007 жылы аталмыш табиғат қорғау аумағының қорықтық көлдері "Әлемнің басты орнитологиялық аумақтары" тізіміне қосылған. Ал қазіргі уақытта Қорғалжын қорығының ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік табиғи мұра конвенциясының аясына ену мәселесі қарастырылуда.
"Қорық Жаһандық экологиялық қор жобасының, БҰҰ мен Қазақстан Республикасы үкіметінің сулы-батпақты жерлерді сақтау жөніндегі даму бағдарламаларының қамқорлығындағы жерлердің бірі болып табылады. Аталмыш жоба аясында 2004-2005 жылдары мұнда ауқымды гидрологиялық, геоботаникалық, флористикалық және фаунистикалық зерттеулер жүргізілген. Онда Қазақстан Республикасының жетекші ғылыми мекемелерінің мамандары мен қорық қызметкерлері қатысқан. Аталмыш зерттеулер нәтижесі Қорғалжын қорығын кеңейту қажеттілігінің ғылыми негіздемесіне дайындық болды. Ол кейінірек биыл жарияланған "Қазақстандағы жаһандық маңызы бар сулы-батпақты жерлері" ("Глобально значимые водно-болотные угодья Казахстана") атты монографиялар сериясының томдарының бірінде жарияланды", - деп көрсетілген баспасөз-релизінде.
Ерекше қорғалатын аумақ территориясы екі еседен астам ұлғаяды деп жоспарланып отыр, деп хабарлайды баспасөз қызметі. Сонымен қатар, сирек жануарлар мекендейтін жерлері мен сирек өсімдіктердің өсетін орындары қарауылға алынады. Оның ішінде өңірдің далалық экожүйесі де бар.
Жалпы, аумағы екі жарым мың шаршы метрді құрайтын Қорғалжын қорығында құстың жүзден астам түрі мекендеп ұялайды. Енді бұл Қорық шекарасына халықаралық үлгідегі арнайы белгі орнатылды. Осыдан бастап бұл аймақ ерекше қорғауға алынады. Қорғалжын аймағында тұзды және жұмсақ 76 көл бар. Мұнда ұшып келетін құстардың 20ға жуық түрі сирек кездесетін және жоғалып бара жатқандар. Құстардың ұшып келетін мезгілінде ең көп күтілетіні қызғылт қоқиқаз. Олар көбінесе Теңгіз көлінде мекендейді.
"Қорғалжын" мемлекеттік қорығы ерекше қорғауға алынған халықаралық нысанға айналды. Отандық және шет елдік орнитологтар бұл орындарды құстардың мекендеуіне аса қажет деп отыр. Жалпы, аумағы екі жарым мың шаршы метрді құрайтын Қорғалжын қорығында құстың жүзден астам түрі мекендеп ұялайды.
Әдеби шолу
Кез келген қорық өзіндік айырмашылығымен, табиғи сұлулығымен бағалы. Халық арасында Қорғалжын қорығы - Құс базары деген атпен танымал. Қоршаған ортаны қорғау күніне және БҰҰ-ның Әлемдегі биоалуандылықты сақтау жылына орай, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы журналисттердің Қорғалжын мемлекеттік табиғат қорығына сапарын ұйымдастырды. Тілшілердің экспедициясы алдын ала жасалған жол сапары бағытымен Нұра өзенiнiң Қорғалжын көлiне құятын жерiнен Қаражар күзет қосынына және әрі қарай Теңіз көліне бет түзедi. Өзен кейiн қалып, тау-төбесiз жалпақ жазықпен бие сауым жүрген соң Қаражар қосынына жеттік. Осынау аймақта қорық ұйымдастыруға Дінмұхамед Қонаевтің өзі күш-қайратын салған деседі жергілікті кісілер . Оның өзіндік жөні де бар. Көктемде осы су алабы арқылы Каспий теңізі жағалауында, Пәкістан мен Үндістанда және Солтүстік Африкада, Иран, Ирак елдерінің суларында қыстап шыққан жыл құстарының солтүстікке қарай ұшу жолы өтеді. Су құстары сәуір, мамыр айларында Қорғалжын мен Теңіз көлдеріне соқпай кетпейді. Мемлекеттік табиғи қорықтың басшысы Мұрат Айтжановтың айтуынша, күзгі және көктемгі мезгіл уақыттарында Теңіз үстінен 30-50 млн-ға тарта құс ұшып өтетін көрінеді. Осы ғажайып қорықта құстардың 330 түрі, оның ішінде Қызыл кітапқа енген 12 түрлі сирек кездесетін құстар мекен еткенді ұнатады. Еліміздің орталық бөлігінде ең ірі көлдің бірінен саналатын Теңіз көлі қоқиқаздардың көктемгі уақыттарда мамырлауға келіп, жұмыртқа салатын ең солтүстік нүктесі болып табылады. Қорықшылардың айтуынша, бір маусымда 35 мың қоқиқаз Қорғалжын көлдерін паналайды екен. Ал құстардың лек-легімен солай қарай ойысқан шағында маңай ерекше тіріліп сала береді. Қорғалжын қорығының көз тартар әсем көлдеріне қонған қызыл қоқиқаздар, бұйра бірқазандар, қаздар мен үйректер, сонымен қатар суда жүзетін сан мыңдаған құс базарының көрігін қыздырып тұр. Осынау жазық атырапта дала қырандары мен ақбас тырналар, қабандар мен киіктер, суырлар мен борсықтар жиі кездеседі. Су фаунасының қалыпты өсуіне, өнуіне қорық аймағында орналасқан Теңіз, Табанқаза, Есей, Көкай сияқты ірілі-ұсақты көлдердің маңызы зор. Қорғалжын қорығындағы тіршілік атаулысы, жергілікті экожүйе - көл жүйелеріне тәуелді. Балықтар мен құстардың саны олардың деңгейіне, судың қолайлылығына байланысты өзгеріп отырады. Жаз шықса сортаң тартатын аймақтағы батпақты сулардың деңгейі тым төмен болып кетсе, олардың тұздылығы артып жан-жануарларға тіршілік етуге қажетті орта бұзылады. Ал егер су жоғары болып кетсе, орта суларда қорек тауып жейтін қоқиқаздар үшін өте ауыр тиеді. Сондықтан кезінде көлде судың тиімді деңгейін ұстап тұру үшін Нұра өзенінде және оның сағаларында Абылай және Табиақ бөгеттері салынған. БҰҰ Даму бағдарламасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы бағдарламаларының күшімен Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінің гидрологиялық режімін реттеу үшін тіректі тоғандары қайта жаңартылған. Сапар барысында қорықтағы табиғи ортаның түрленуіне қажетті шаралардың жасалып жатқандығына да көзіміз жетті. Биоәртүрлілікті сақтау және экожүйенің тиімді жұмыс істеу мақсатында қорық аумағында жаңа заманғы автоматты метеорологиялық стансы істеп тұр. БҰҰ Даму бағдарламасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің сулы-сазды аумақтарды корғау жобасының ұлттық менеджері Талғат Кертешев, су қорларының сапасы мен санына және метеорологиялық сипаттарына осындай тұрақты бақылау арқылы ғана табиғат қорғау аумағында экологиялық қауіпсіздік қатерінен сақтандыруға болады деп отыр. Метеостансы компьютермен, бақылаушының автоматтандырылған жұмыс орнымен және Ауа райы ақпараттық-өлшеу жүйесі бағдарламасымен жарақтанған. Соның арқасында ауаның температурасына, ылғалдылығына, атмосфера қысымына, жауын-шашынның түсуіне, желдің бағытына, күн шуағының ұзақтығына сапалы бақылау жасауға болады. 1990 жылдары қараусыз қалған қорықтың жаңаша түлеуіне барлық игілікті шаралар дер уақытында тындырылып жатқанына көзіміз жетті. Нұра өзенін бойлай орналасқан Қорғалжын ауданы бүгінде 9,3 мың шаршы шақырымды алып жатқан ауқымды аймақ. Қорық аумағы ресми түрде 543,171 гектарды құрайды. Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесі Қазақстан мен бүкіл Азияның жыл құстары ұшып қонып, мекендейтін маңызды сулы-батпақты көлдер жүйесі. 1974 жылы Теңіз-Қорғалжын сулы-батпақты алқабы көлдер жүйесі Рамсар тізіміне енгізілді. 2000 жылы Теңіз халықаралық Тірі көлдер желісіне енді. Бүгінгі таңда аталған аумақ Сарыарқа - Солтүстік Қазақстанның далалары мен өзен-көлдері аталымы бойынша ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне кіргізілді. Болашақта мұнда биоаумақтық қорық ашып, үлкен ғылыми-зерттеу институтын бой көтертсе, әлемдік деңгейдегі кәсіби ғалымдардың басын қосатын басты орталық етуге болады. Қорық ЮНЕСКО тізіміне енді деп жабыла жар салғанымызбен, Қазақстанның атын айдай әлемге жайған Қорғалжын қорығының экотуризм әлеуетін толықтай пайдалана алмай отырмыз. Жергілікті тұрғындардың айтуына қарағанда, Қорғалжын қо - рығы шетелдік туристерді қатты қызықтырады. Сонымен бірге, әлемде Қазақстандағы Қор - ғалжын қорығы жайында білгісі келіп құмартқан ориентолог ғалымдар да көп. Бұл жерде әйгілі қоқиқаздардың ұя салар мекені - Теңіз көлін көзбен көруге асық туристердің ықылас-пейілдерінің артып отырғандығын қорық басшысы Т. Айтжанов та тілге тиек етті. Бір сөзбен айтқанда, Қорғалжын - ның туристік салада ел абыройын көтерер жер ретінде таныла тү - суі - не таласы бар. Және оған кім-кімнің де бір кісідей атса - лысуы толғандырады. Астанадан 130 шақырым қашықтықта орналасқан қорыққа журналисттер мінген шағын автобус екі сағаттан артық жүріп барды. Қорыққа апартын тас жол Кеңес заманы тұсында салынса керек, жырым-жырымы шыққан. Қорғалжын ауданында экотуризмді дамыту мақсатында визит орталық пен бірді-екілі жер үйде ашылған қонақ үй бөлмелерінен басқа туристерге арналған инфрақұрылым жоқ. Елдегі қорықтар - біздің бағымызға біткен бағасы жоқ байлығымыз. Олардың туристік әлеуетін қолдану өңірлердің әлеуметтік-экологиялық аяқ алысын дамытып қана қоймай, Қазақстанның жаһандағы атын әйгілетеді. Дегенмен аудан тұрғындарының күшімен Пана атты жекеменшік этнотуризм құрылымы жұмыс істеп тұрғандығын айта кеткен жөн деп санаймыз. Жергілікті Дударай фольклорлық ансамблінің жетекшісі Марат Айымжановтың бастамасымен қолға алынған тың іске отбасы түгелдей жұмылдырылған. Өз қаражаттарына 12 қанатты екі киіз үй құрып, іші-сыртын ұлттық сипатта өрнектеп, жасаулармен жабдықтаған. Ағаштан қиып жасалған жатын орны да ұлттық дәстүрімізге сай ыңғайластырылған. Мұнда меймандарды қарсы алу, тамақтандыру, орналастыру, барлығы ұлттық мазмұнда жүзеге асырылады. Дударай ансамблінің мүшелері де ұлттық киімде өнер көрсетіп, алыс және жақын шет елдерден келген меймандардың көңілін көтеруге тырысады. Өздері жұмысқа кіріскен бір жыл ішінде АҚШ, Англия, Канада, Франция, Италия, Жапония елдерінің саяхатшылары келіп қонақтап үлгеріпті. Ауданда осындай туристтік үйлердің саны қазір 5-6-ға жеткен. Жергілікті жердің табиғат сұлулығын тамашалаумен қатар туристер ұлттық салт-дәстүрімізге қанығады. Соған сәйкес салт ат туризмі, жаяу серуендеу, автобуспен жолға шығу ескерілген. Ең бастысы - этнотуризмді өркендету іс-шаралары жергілікті Қорғалжын саябағымен бірлесіп жүзеге асырылады. Қазақтардың өмір сүру салтымен танысқан туристер әрі қарай Қаражар күзет кордонына саяхаттайды. Кордон маңы өлкенің бай табиғатына, қорық сұлулығына қанығуға мол мүмкіндік береді. Меймандар осынау өлкенің өзен-көлдеріндегі құстар мен жер көркінің көз тояттамас сұлулығына деген таңданыстарын жасыра алмай қайтады.[3]
Осы Қазақстан Республикасында жануарлар дүниесін мемлекеттік есепке алуды, оның кадастры мен мониторингін жүргізу ережесі "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы" 2004 жылғы 9 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес әзірленді және Қазақ стан Республикасында жануарлар дүниесін мемлекеттік есепке алуды, онын кадастры мен мониторингін ұйымдастыру мен жүргізу тәртібін айқ ындайды. Қазақстан Республикасында жануарлар дүниесін мемлекеттік есепке алу, оның кадастры мен мониторингі жануарлар дүниесін қорғауды, өсімін молайтуды және орнықты пайдалануды мемлекеттік басқару, сондай-ақ жануарлардың биологиялық әртүрлілігі мен мекендейтін ортасын сақтау мақсаттарында жүргізіледі. Есепке алу, кадастр мен мониторинг жануарлар дүниесінің жай -күйі мен географиялық жағынан таралуы, мекендейтін ортасы, саны, жүйелі түрде байқаулардың нәтижелері туралы мәліметтердің жиынтығ ын, оларды шаруашылық мақсатта пайдалану туралы ақпаратты және басқа да деректерді қамтиды. Жануарлар дүниесін есепке алуды, оның кадастры мен мониторингін осы Ережеге сәйкес Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында балық ресурстарын және басқа су жануарларын қоспағанда, жануарлар дүниесін қорғ ау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган және балық ресурстарын және басқа су жануарларын қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган жүргізеді. Есепке алу, кадастр мен мониторинг жүргізу үшін мәлі меттер жинауды тиісті уәкілетті органдар мен олардың аумақтық органдары жүзеге асырады.
Жануарлар дүниесін пайдаланушылар арнайы пайдалану кезінде жануарлар дүниесі объектілерінің санын есепке алады және тиісті уәкілетті органның аумақтық органына есеп береді. Жануарлар дүниесін есепке алу, оның кадастры мен мониторингі жануарлардың топтары: сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар, қосмекенд ілер, балықтар, омыртқасыздар, соның ішінде жәндіктер бойынша республика үшін бірыңғай жүйе, әдістемелер және көрсеткіштер бойынша жүргізіледі. Жануарлар дүниесін есепке алу, оның кадастры мен мониторингін жүргізу: аң аулау объектілеріне жатқызылған және өзге де шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын жабайы жануарлар бойынша; балықтар және балық аулау объектілеріне жатқызылған және өзге де шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын басқ а да су жануарлары бойынша; жәндіктер - өсімдік зиянкестері (орманның зиянкес жәндіктерінен басқа) және ауыл шаруашылығы дақылдары үшін пайдалы жәндік тер бойынша; жәндіктер - орман зиянкестері және орман үшін пайдалы жәндік тер бойынша; Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енгізілген жануарлар бойынша жүзеге асырылады. Есепке алу, кадастр мен мониторинг жүргізілетін жануарлар түрлерінің тізбесін ғылым және ғылыми - техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органмен келісе отырып тиісті уәкілетті орган айқындайды.
Жануарлар дүниесін есепке алуды жүргізу Жануарлар дүниесін есепке алу мемлекеттік экологиялық сараптамамен келісілген және тиісті уәкілетті орган бекіткен бірыңғай әдістемелер бойынша жүзеге асырылады. Жануарлар дүниесін есепке алу деректері Қазақстан Республикасы жануарлар дүниесінің кадастры мен мониторингін жүргізу үшін негіз болып табылады. 3. Жануарлар дүниесінің кадастрын жүргізу Қазақстан Республикасы жануарлар дүниесінің кадастры табиғи еркіндік жағдайларында, epiкciз немесе жартылай ерікті жағдайларда республика аумағында тұрақ ты немесе уақытша мекендейтін жабайы жануарлар түрлерінің таралуы, биологиялық жай -күй, саны, шаруашылық мақсатта пайдаланылу сипаты мен қарқындылығы туралы қажетті мәліметтер мен құжаттар жүйесін, сондай -ақ осы жануарлардың тіршілік ету жағдайлары, жүргізілетін биотехникалық, қорғау, қалпына келтіру және өзге де ic-шаралар туралы негізгі деректерді қамтиды. Қазақстан
Республикасы жануарлар дүниесінің кадастрын құ райтындар мыналар болып табылады: 1) жануарлар дүниесінің гендік қор кітабы - ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласындағы басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді. Ол жануарлар дүниесін есепке алудың және оның кадастрының бірыңғай зоологиялық негізін қамтамасыз етеді және мынадай: республика фаунасының құрамы; жануарлар түрлерінің жүйелік жағдайы, олардың ғылыми атаулары туралы мәліметтерді; жануарлардың таралуы және олардың саны; экологиялық жүйелері мен популяцияларының таралуы жай -күйінің өзгеру үрдістері; жануарларды шаруашылық мақсатта пайдалану туралы мәліметтерді қамтиды; Аң аулау объектілері болып табылатын жануарлар түрлерінің және өзге шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын жануарлар түрлерінің кадастр кітаптары - өздерінің аумақтық органдары, жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мекемелер, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін деректер бойынша балық ресурстарын және басқа су жануарларын қоспағанда, жануарлар дүниесін қорғ ау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган және ғылым және ғылыми -техникалық кызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уә кілетті мемлекеттік орган жүргізеді: балыктардың және балық аулау объектілеріне жатқызылған басқа су жануарларының және балықтар мен өзге шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын басқа су жануарларының, кадастр кітаптары - өзінің аумақтық органдары, ерекше қо рғалатын табиғи аумақтар беретін деректер бойынша балық ресурстарын және басқа су жануарларын қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган және ғылым мен ғылыми -техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді; омыртқасыз жануарлардың ауыл шаруашылық кадастры кітабы - өсімдіктердің зиянкес жәндіктері мен ауыл шаруашылығы үшін пайдалы жәндіктер туралы өзінің аумақтық органдары беретін деректер бойынша өсімдіктерді қорғау саласындағы уәкілетті орган және ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді; омыртқасыз жануарлардың орман кадастры кітабы - өзінің аумақтық органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін жәндіктер - орман зиянкестерi мен орман шаруашылығы үшін пайдалы жәндіктер туралы мәліметтерді қамтитын деректер бойынша орман шаруашылығы саласындағы уәкілетті орган және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылық ты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді; сирек кездесетін және құрып кету қayпi төнген жануарлар түрлерінің кадастры кітабы - Қазақстан Республикасының Қызыл Kiтaбынa енгізген жануарлар түрлері туралы өздерінің аумақтык органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін деректер негізінде тиісті уәклетті органдар және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді. - жануарлар дүниесін пайдаланушылардың жылдық есептері; - жануарлар санын есепке алу материалдары; Жануарлар дүниесінің кадастры цифрлық геоақпараттық жүйелер негізінде жүргізіледі және Қазақстан Республикасы табиғи объектілерінің мемлекеттік кадастрлары бірыңғай жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Кадастр кітаптарын жүpгiзyдiң нысандары мен тәртібін тиісті уәкілетті орган айқындайды. Кадастрлар шеңберінде алынған жануарлар дүниесі объектілерін есепке алу мен тіркеу нәтижeлepi Қазақстан Республикасы табиғи объектілері мемлекеттік кадастрларының бірыңғай жүйесіне тегін беріледі.
Жануарлар дүниесінің мониторингін жүргізу Жануарлар дүниесінің мониторингі жануарлар дүниесі объектілерінiң таралуын, санын, физикалық жай-күйін, олардың мекендейтін ортасының құрылымын, сапасын және аланын жүйелі түрде байқау жүйесін білдіреді . Ол экологиялық жүйелер мен биологиялық с ан алуандықты сақтау, жануарлар дүниесін теңдестірілген дәрежеде жә не орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшін болып жатқан өзгерістерді анықтау және бағ алау, тepic процестер мен құбылыстар салдарларының алдын алу және жою мақсаттарында жүргізіледі. Жануарлар дүниесі мониторингінің деректері жануарлар дүниесінің кадастрын жүргізу үшін пайдаланылады. Жануарлар дүниесінің мониторингін жүргізу тәртібі мен нысандарын қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органмен келісім бойынша тиісті уәкілетті органдар анықтайды. Жануарлар дүниесі мониторингінің нәтижелері белгіл енген тәртіппен Қазақстан Республикасының қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингінің бірыңғай жүйесіне енгізу үшін қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органға тегін беріледі. Есепке алуды, оның кадастры мен мониторингін жүргізуге мемлекеттік бақылауды тиісті уәкілетті органдар, қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы орган және олардың аумақтық органдары жүзеге асырады.
Халық денсаулығын сақтау мақсатында жануарлардың санын реттеу адам өміріне елеулі қатер төнген жағдайда немесе халық денсаулығына қатер төнген жағдайда, егер осындай қатер бір немесе бірнеше әкімшілік ауданның, (облыстың) аумағында пайда болса (немесе оның пайда болуының айқын қаупі орын алса), жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылық және үй жануарларының ауруларын болдырм ау мақсатында жануарлардың санын реттеу жабайы және ауыл шаруашылық немесе үй жануарлары үшін ортақ қауіпті инфекциялармен ауыру фактісі анықталған кезде, сондай -ақ ауыл шаруашылық немесе үй жануарлары жабайы жануарлардан жұқпалы аурулар жұқтырған жағдайла рда жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығына және экономиканың басқа да салаларына нұқсан келтірілген (немесе нұқсан келтірудің айқын қатері анықталған) кезде, сондай-ақ азаматтардың мү лкіне елеулі түрде нұқсан келтірілген (немесе нұқсан келтірудің айқын қате рі анықталған) жағдайларда экономикаға нұқсан келтірмеу мақсатында жануарлардың санын реттеу жүзеге асырылады. Биологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатында жануарлардың санын реттеу табиғат балансы бұзылған (немесе бұзылуға айқын қатер төнген) жағдайда жүзеге асырылады. Жануарлардың санын реттеу туралы шешімді Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті және оның аумақтық органдары қабылдайды. Жануарлардың санын реттеу қажеттігі туралы мәселені қарау үшін Комитет пен аумақ басқармалары жануарлардың санын реттеу туралы мәселені шешу жөнінде комиссия құрады. Комиссия құрамына Уәкілетті органның, жергілікті атқарушы билік органдарының өкілдері және қоршаған ортаны қорғау, санитариялық -эпидемиологиялық және ветеринариялық қадағ алау саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдардың, ғылыми ұйымдардың өкіл дері енеді. Комиссия шақыру туралы шешім қабылдау үшін: 1. жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік қоршаған ортаны қорғау, санитариялық -эпидемиологиялық және ветеринариялық қадағалау органдарының, жергілікті өкілді, атқарушы және өзге мемлекеттік органдардың өтініштері;
2. ғылыми ұйымдардың мониторингтік зерттеулері;
3. Комитеттің дербес мониторингтік зерттеулері;
4.Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдер бойынша міндеттемелері негіз болып табылады. Жануарлардың санын реттеу туралы шешім қабылдау үшін: 1) Комиссияның оң қорытындысы 2)биологиялық негіздеме мен мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы және Комиссияның жұмысына қатысатын органдардың, қосымша қорытындылары негіз болып табылады. Аң мен балық аулау нысандары болып табылмайтын, сондай-ақ сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлер тізбесіне енбейтін жұқпалы аурулар таратушылар мен әкелушілерге қарсы бағытталған тұрмыстық және медициналық дератизация мен дезинсекция жұмыстарына бұл ереже нұсқ а болып табылмайды. Жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету каупі төнген түрлерін алуга ерекше жағдайларда Қазақстан Республикасы Үкметінің шешімі бойынша оларды арнайы жасалған жағдайларда өсіру және кейіннен мекендеу ортасына шығару үшін Қазақстан Республикасының Үкметі айқындайтын ғылыми және өзге де мақсаттарда жол беріледі. Жануарлардың санын реттеу тәртібі. Жануарлардың санын реттеу жөніндегі қызметті құзыретті мемлекеттік органдар , олардың аумақтық бөлімшелері, жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жү зеге асыра алады. Жабайы жануарлар санын реттеу кезінде мынадай әдістер мен тәсілдер пайдаланылуы мүмкін: 1) қауіпті инфекцияларды тасымалдаушылар болып табылатын жануарлар дүниесі объектілерінің санын реттеу үшін, не індет пен эпизоотияның пайда болу немесе экономикаға едәуір нұқсан келу қ атері төнген кезде улы химикаттарды және басқа арнаулы тәсіл дерді пайдалана отырып қыру (белгілі бір аумақта); 2) аңшылық немесе шаруашылық мақсаттарда пайдалану объектілері болып табылатын жануарларды олжалау (ату, ұстау) мерзімдерін, тәсілдерін және көлемдерін өзгерту; 3) санын реттеудің басқа тәсілдерін пайдалану мүмкінді гі болмайтын жағдайларда аңшылық немесе шаруашылық мақсаттарда пайдалану объектілері болып табылмайтын жануарларды ату, ұстау; 6) жануарларды қайта қоныстандыру немесе еркіндіктен тыс немесе жартылай еркіндік жағдайларында бағып -күту және өсіру үшін ұстау (Тірідей ұстау); 7) реттеудің басқа тәсілдері тиімді немесе пайдаланылуы мүмкін болмайтын жағдайларда жануарлардың санын реттеу үшін жануарлардың баспаналарын және ұяларын бұзу, жұмыртқаларын жинау.
Сирек кездесетін құстардың түрлері мен биологиялық ерекшеліктері
Осынау дөңгеленген жер шарында қаншама тіршілік иелері бар және де әр бірінің өзіндік биологиялық, физикалық,морфотлогиялық ерекшеліктерімен өмір сүру тәртіптері өзгеше.Соның ішінде жануарлар әлемінен құстарға тоқталатын болсақ.Бұл тіршілік иелері табиғаттың ерекше жаратылысы тек құстар ғана ауада еш кедергісіз ұша алады,қорегін тауып жерде де, суда да, көктеде жүре береді.Осы құстардың сан алуан түрлілігі сонша ажыратуқиынға соғады.Осы тұрғыда ғалымдар құстарды арнайы зерттеу үшін орнитология ғылым саласын ашты. Орнитология термині алғаш рет ғылымға XVI ғасырда италия ғалымы У.Альдрованди енгізді. Орнитология - зоологияның жақсы зерттелген саласы. Орнитологияның негізінде зоолагия жүйеленім, генетика, эмбриология, экология, т.б. көптеген ғылым салалары бойынша маңызды құнды қорытындылар жасалды. Мысалы, Жер шарының құрлықтарға бөлінуін географ ғалымдар құстардың таралуы мен қоныс аударуын есепке ала отырып жасаған. Қазір дүние жүзінде Неміс орнитология қауымдастығы, Британия, Америка құс зерттеу орталықтары, Мумбай (Үндістан) орнитол. қоғамы, т.б. халықар. ұйымдар ғылыми жұмыстар атқаруда. Қазақстанда құстың 493 түрі анықталып, оның 390 түрі жаз айларында ұя салып, көбейетіні белгілі болды. 56 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілді. 1960 - 74 ж. 5 томдық "Қазақстан құстары" деген ғылыми жинақ жарық көрді (Қазақстан Мемлекеттік, сыйлық лауреаты, 1974). Орнитология саласының дамуына үлес қосып жүрген ғалымдар: И.А. Долгушин, А.Ф. Ковшарь, Э.И. Гаврилов, Е.М. Әуезов, А.Ж. Жатқанбаев, т.б. Республикадағы Орнитология саласындағы зерттеулерді Қазақстан Ғылым Академиясының Зоология институты, Долгушиннің орнитология мектебі үйлестіріп отырады.
Құстардың жыл сайын маусымына байланысты ұшуын құстардың қоныс аударуы деп атайды. Жыл құстарының барлығы дерлік қыстап шығуы үшін күзге қарай салқын аймақтардан жылы елдерге ұзақ мерзімге ұшып кетеді. Олар тұрғылықты жерге жеткенше жол бойы қонып, қоректеніп тынығады да ілгері қарай ұшады. Жыл құстарының кейбіреулері, мысалы біздің аймақта кездесетін мысықторғай, сұр қарлығаш, бұлбұл жаздың аяғында ұя салған мекенінде ауа-райының жылы, қоректерінің жеткіліктілігіне қарамастан қыстауға ерте ұшып кетеді.
Сақиналау әдісі құстардың және хайуанаттың дүркін-дүркін бір аймақтан екінші аймаққа ауысып отыру-миграция қағидасына және олардың өмірсүргіштік ұзақтығы жөніндегі сұрақтарға жауап береді. Сақиналау арқылы кәдімгі шағала-32, күміс түстілер-36, қараторғай -15 жылға дейін өмір сүретіні анықталған.
Шақпақ асуында әне Алакөл көлінде Испания және Үндістандасақиналанған торғайлар ұсталғаны мәлім. Құстарды сақиналау нәтижесінде мысықторғайлар Индия мен тропикалық Африкада, сұр қарлығаштар Африка мен Мадагаскарда, тырналар Оңтүстік Азияда, шақшақайлар - Африкада қыстайтынын анықтаған. Ерте ұшып кететін құстардың жабық торда ұсталатындары (зообақтарда) күзде өте мазасыздана бастайтыны тәжірибе жүзінде анықталған. Бұл құстар тұрған орны жылы, жемі жеткілікті болуына қарамастан күндіз - түні тордың қабырғаларына соғылып, мүлдем ұйықтамайды. Олар бірнеше аптадан кейін тынышталып, қалыпты тіршілік етеді. Тордағы құстардың мінез - қылығы мен табиғаттағы еркін жүрген сондай құстарды салыстырғанда, бұл мезгілдің құс қайтатын кезеңге сәйкес келетіні анықталған. Құстардың қайту себептерін ғалымдар ежелден қалыптасқан тіршілік ету жағдайының маусымдық алмасуы деп ұйғарады. Көктемде құстардың туған жеріне қайтуға ұмтылуы көбею инстинктігіне байланысты, ал күзгі қайтуы дағдылы қоректің азайғандығынан, күннің қысқаруынан болады. Сонымен құстардың қайтуы - одан бірнеше миллион жыл бұрын басталып, маусымдық алмасудың әсерінен болған құстардың инстинкт әрекетінің бірі.
Қазақстан құс фаунасы жөніндегі алғашқы мәліметтер (XIX ғасырдың басы) орыс ғалымдарының (П.С. Паллас, Н.Я. Озерецковский, С.П. Крашенинников, т.б.) еңбектерінде айтылған. Олар құстардың ғылымға белгісіз түрлерін ашып, сипаттама берді. Кейіннен құс түрлерінің қазақ даласына таралуы жөнінде жаңа заңдылықтар ашты (А.Н. Северцов, М.А. Богданов, П.П. Сушкин, М.А. Мензбир, т.б.). XX ғасырдың 70 - 80 ж. жалпы Қазақстан аумағында, әсіресе, аз зерттелген Тянь-Шань, Алтай тауларын, Бетпақдала өңірі мен Маңғыстау, Бозащы шөлейтті аймақтарын мекендейтін құстарға орнитология зерттеулер толықтай жүргізілді. Құстардың қоныс аударуы (республика әуе жолымен ұшып өтетін жолдары, саны, оның маусым, тәулік ішінде өзгеруі, құсқа сақина салу нәтижелері), олардың қоректенуі, көбеюі, қазіргі кездегі құс популяциясының жағдайы, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің экологиясы зерттеліп, құнды ғылыми мәліметтер алынды. Құстар жүйеленімі мен морфологиясына арналған зерттеулер одан әрі жалғасуда; су құстарын пайдалану, жәндікқоректі пайдалы құстарды өзен бойындағы және таудағы ормандарға қоныстандыру, құстың ауыл шаруашылғы дақылдарына тигізетін зиянын азайту жолдары іздестірілуде; антропогендік факторлар әрекетінің өсуіне байланысты далалық, шөл-шөлейтті аймақтардың, тау экожүйелеріндегі құс фаунастик. кешендердің қалыптасу заңдылықтарын анықтау, Арал теңізінің тартылып қалған жерлеріндегі орнитофаунаның қалыптасуына бақылау жүргізілуде. Құстар әр түрлі қауіпті жұқпалы аурулардың қоздырғышын (энцефалиттер, арбовирустар, гельминттер, т.б.) денесінде сақтаушы және тасымалдаушы, соған байланысты адам мен мал арасына паразиттер мен түрлі ауру таратуға құстың қандай қатысы бар екені анықталды.
Қазақ жерінде соңғы уақытта саны жағынан азайып, құрып бара жатқан сирек кездесетін құстардың біразына тоқтала кетсек. Оларға төмендегідей биологиялық ерекшеліктерімен қоныстану және тіршілік циклдерін қарастырып,қысқаша мәліметтер жинағын ұсынамыз.
Қоқиқаздар (лат. Phoenicopterus) -- құстардың Қырлы төсті ұстар тармағының Қоқиқаздар тұқымдасына жататын құстар туысы, дене бітімі ерекше, тұмсығы имек, сирек кездесетін құстар.
Қоқиқазтәрізділер сабы және қоқиқаздылар тұқымдасының жалғыз туысы. Қызыл қанат деп те аталады. Қорғалжын қорығындағы Теңіз көлінде ғана ұялап, жұмыртқалайды. Ол басын суға батырып, түбін қопарып, судағы жәндіктерді аузына толтырып сүзіп алып қоректенеді. Ұя жасауға да су түбіндегі тұнбаны пайдаланады. Ұшып бара жатқан қоқиқаздың қанаттары лапылдап жанған оттың жалынына ұқсас болғандықтан оларды кей халықтар "от немесе жалын құс" деп те атайды.
Ақбас үйрек (лат. Oxyura leucocephala) -- қазтәрізділер отрядының үйректер тұқымдасына жататын су құсы.
Қанатының ұзындығы 15-17 см, салмағы 500-900 г. Қоразы қара сұр түсті, басы ақ, мойны мен төбесі қара, тұмсығы көгілдір. Мекиенінің басы қоңыр, көзінің жоғары жағында ақ жолағы бар. Басқа үйректерден айырмашылығы жүзіп жүргенде құйрығын тік ұстайды, жақсы сүңгиді, құрғақта жүре алмайды. Ұясын терең сулардағы қамыс пен қоғаның арасына салады. Басқа үйректердің ұяларын да пайдалана береді.
Саны тез азайып бара жотқан, ала-құла тараған, сирек кездесетін түр. Қазақстанның солтүстік бөлігінде қалың сулы терең көлдерде кездейсоқ ұялайды. Қазақстандағы саны белгісіз, бірақ, шамамен бірнеше жүзден аспайтын шығар. Санының азаюының негізгі себептері - шөп шабу, өрт, өзен-көлдердің су жүйесінің бұзылуынан, қамысты қопалардағы тіршілік жағдайының нашарлауы. Торғай өзенінің сағасы мен Шаны көліндегі қорықтарды ұйымдастыру жұмысын жеделдету керек. Мекиені 6 -- 10 ірі (салмағы 80 -- 100 г)жұмыртқа басады. Шілде -- тамызда балапандарын ұшырады. Су өсімдіктерімен және су жәндіктерімен қоректенеді. Ақбас үйрек -- жыл құсы.Қазан айында жылы жаққа ұшып кетеді.
Пәкстан, Иран, Түркия жерлерінде қыстайды. Сәуір -- мамыр айларында қайта оралады. Санының жылдан-жылға азаюына байланысты,
Қылаң қарабас шағала - боз шағаладан ірі (салмағы 2 кг, қанатының құлашы 1,5 метр), қанаттарының ұшы мен басы қара түсті. Бұл түрдің негізгі ұялау аймағы - Қазақстан жері. Тұзды көлдердің аралшықтарында кездеседі. Басқа шағалалар сияқты шабуылшы емес. Бұл құстар ұя салмаған кезде көп қоныс аударғыш болады. Сондықтан осы кезде Қазақстанның кез-келген жерінен кездестіруге болады. Аралдарда тығыз топ болып ұялайды. Шұңқыр сияқты ұяларын бір-біріне жақын салады. Дақты ақ сары түсті 3 жұмыртқасын аналығы мен аталығы кезектесіп басып шығарады, ұясын ешқашан қараусыз қалдырмайды. Қылаң қарабас шағаланың мамықтары ақ түсті. Балапандары алғашқы 2 аптада судан қашықта болады. Ересектері балапандарын құсықтарымен қоректендіреді. Ұсақ кеміргіштер, ірі жәндіктер және суда жүзетін құстардың балапандарымен қоректенеді. Суы қатпайтын суаттарда жекелеп қыстайды. Қазір сирек және қорғауды қажет етеді, осы себептенҚазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Дала құладыны - далалы аймақтың ең өжет қанатты жыртқыштарының бірі. "Құладындай ақ "деп қалыптасқан сөз, осы дала құладынына қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1.
ӘДЕБИ ШОЛУ
2.
Сирек кездесетін құстардың түрлері мен биологиялық ерекшеліктері
2.1.
Құстардың тіршілігінің жыл маусымдық циклі
2.3.
Құстардың санын көбейтуге және қорғауға бағытталған іс-шаралар
3.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
3.1.
Зерттеу әдістері
3.2.
3.3.
4.
Зерттеу нәтижелері
4.1.
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығына жалпылама сипаттама
4.2.
Қорық аумағындағы зерттеуге алынған сирек кездесетін құстардың биологиялық ерекшеліктері мен динамикасы
4.3.
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығында сирек кездесетін құстарды бақылау және қорғау шаралары
5.
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
6.
ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚОРҒАУ
ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесідей стандарттарға сілтемелер қолданылған:
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы - 1957 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы КСРО Ғылым академиясының қолдауымен Теңіз-Қорғалжынкөлдерінің жүйесі негізінде табиғи қорық құруға ұсыныс жасайды. Сол жылы Ақмола облысы атқару комитетінің шешімі бойынша Теңіз көлі бес жыл мерзімге аңшылық шаруашылығы болып жарияланды. 1958 жылдың қаңтар айында Қорғалжын көлінде Бурабай мемлекеттік орманшылық шаруашылығының филиалы ұйымдастырылады. 1958 жылдың мамыр айында Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Қауылысымен Қорғалжын көлі мен Құланөтпес өзенінің бойында Қорғалжын дала қорығы құрылып, оның аумағы 15 мың гектар болды. Ақмола облысы Қорғалжын ауданында 1968 жылы 16 сәуірде құрылған аумағы бойынша Қазақстан Республикасының ең ірі қорықтарының бірі болып табылады.
1976 жылы-қазан айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы Рамсар конвенциясымен халықаралық "А" категориялық сулы-батпақты жерлердің тізіміне енгізілді.
2000 жылы шілде айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы дүниежүзілік "Тірі көлдер" желісіне кірген.
2008 жылы шілде айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік табиғи мұра тізіміне енді. 2008 жылы желтоқсан айында қорық аумағы 543171 гектарға дейін кеңейтілген.
2012 жылы 12 шілдеде Қорғалжын қорығы ЮНЕСКО - ның (Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі біріккен ұлттар ұйымы) биосфералық қорықтарының бүкіләлемдік желісіне қосылды.
Анықтамалар
Орнитология (грек. ornіtos - құс және logos - ғылым) - зоологияның құстар, олардың жүйеленімі, жекеше және тарихи дамуы, физиологиясы, экологиясы, жер бетіне таралуын зерттейтін саласы.
Қызыл кітап - халықаралық табиғат қорғау одағының "Қызыл кітабы" -- халықаралық дәрежедегі құжат. Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, сондықтан да айрықша қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктердің түрлері тіркеледі.
Қорық - аумағындағы барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа пайдаланылудан алынған және үкіметтің қорғауында болатын жер не су кеңістігі; типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи кешендерді бүкіл компоненттерінің жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Таксон - өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің жіктеу бірлігі (өлшемі). Негізгі таксондар-түр, туыс, тұқымдас, отряд-қатар, класс, тип.
Белгілер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесідей белгілеулер мен қысқартулар қолданылған:
м - метр
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
мм - миллиметр
ЮНЕСКО - Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі біріккен ұлттар ұйымы
МҰТП - Мемлекеттік Ұлттық Табиғи Паркі
Кіріспе
Республикамызда Қорғалжын қорығын ұйымдастырудаға басты мақсаты - қанаттыларды үркітпей, олардың қорын еселеп арттыруға жағдай жасай отырып , осы көлдер иесі болатын аққу, қаз, үйректердің биологиялық ерекшеліктерін зерттеп , олардың өміріндегі нелер құпия сырларды ашу. Теңіз көлін жер шары жұртшылығының назарын аударып отырған тамаша құс - қызыл қаздар базарына айналдыру. Бірақ, қорықтың алдына қойған мақсатын толық жүзеге асыру үшін күні бүгінге дейін кедергі болып, шешілмей келе жатқан кейбір проблемалар бар. Олардың ішіндегі ең бастысы - көлдерді сумен қамтамасыз ету мәселесі . Соңғы жылдары Құра және Құланөтпес өзендерінің бойынан 25 - 30 мың гектар шабындық жерді суландыру үшін бірнеше бөгеттерсалынғаны мәлім . Бұл жағдай көктемде Қорғалжын көліне су жеткізбей жүр . Соған сәйкес осы көлдің суы тайыздап , тіпті шалшық сулар кеуіп қалады . Осының салдарынан қызылқаз , аққу сияқты құстардың азайып бара жатқаны байқалады . Бұл қорықты шын мәнінде құс базарына айналдыру үшін ондағы су деңгейін бір қалыпта ұстау мәселесін дер кезінде шешкен дұрыс . Ол үшін Құра мен Құланөтпес өзендерінің суының белгілі мөлшерін Қорғалжын көліне жылма жыл жеткізіп.
Сол сияқты қорық қойнауын келешек браконьерлер жауаш шабуда . Көктемде су беті мұздан арыла бастасымен - ақ көлде ондап - жүздеп моторлы қайықтың үні естіледі . Осындай транспортпен жабдықталған балықшылар ауларын қанаттылар жаппай ұя салып , жұмыртқалайтын қамыс - құраққа таяу құрады . Сөйтіп , мотор үнімен құстардың тыныштығын бір бұзса ,екіншіден , балықшы толарына көптеген қаз , үйрек , қасқалдақтар шырмалып қалады . Бұл жерде мемлекеттік қорықтар ережесінде айтылған негізгі принциптердің бірі - қорғауға алынған алқапта табиғат байлықтарына тіпті қол сұғуға болмайтындығы туралы ережені бұзып отырғандығы туралы ережені бұзып отырғандығын көреміз.Тәжірибе көрсетіп отырғандай, қорық ұйымдастырып , қорғауға алынған аймақта балық заводының жұмыс істеуі ондағы табиғи байлықтарды қорғаумен тіпті де сиыспайды .
Теңіз-Қорғалжын көлі-тек қана ең үлкен айдын емес, сонымен бірге бүкіл еуроазиялық континенттегі керемет жерлердің бірі. Бұл жерде құс миграциясының екі маңызды жолдары қиылысады-Орта-азия және Сибирь-оңтүстік еуропалық. Азиядағы ірі суда жүзетін құстардың 112 түрі осы қорықты өздерінің тұрғындарына айналдырған, ал ұя салатын құстардың саны 350- ге жетеді. Су қоймаларында жылына екі рет құстар қайту кезінде аялдама жасайды. Жазғы түлеу кезінде мұнда Қазақстанның солтүстігі мен орталығынан, Сибирьдің батысы мен шығысынан құстар жиналады. Мұнда көбіне торғайлар, олардың үштен екісі бес тұқымдасқа жатады: сандуғаш, сиырқұйрық, құнақ, қаратамақ және сарыторғайлар. Түрлерінің саны бойынша тағы төрт отрядқа бөлінеді: шалшықшы, сүйек тұмсықтылар, жыртқыш және шағалалар. Оның аралдарында ұялайтын құстары да ежелгі-керемет қызғылт қоқиқаздар біздің табиғатымыздың ең әдемі құстары болуы мүмкін. Бұл жер қоқиқаздардың ең көп мекендейтін жері. Олар Теңіз-Қорғалжын көлін Тетис теңізі басып жатқан палеоген дәуірінде ұя сала бастаған. Маусымында қоқиқаздардың саны алпыс мыңға жетеді. Теңіз көлі 15-16 миллион құстардың қоректік қажеттілігін қамтамасыз ете алады. Жалпы алғанда, ұшып-қону жолы жағынан Теңіз-Қорғалжын көліне тең келетін көл жоқ.
Көл және жағалауды мекендеушілерден де басқа қорықта шөл дала жануарлары да қызықты. Қызыл кітапқа ақбас тырна және тарғақ құс сияқты дала жануарлары енген. Қорғалжын қорығының аймағында Қазақстанның Қызыл кітабына енген құстардың 22 түрі анықталған: жалбағай, қарабай, қара тырна, сұңқылдақ аққу, қарашақаз, жорға дуадақ және т.б. Олардың 16 түрі қызыл кітапқа, ал бір түрі ақтырна -Дүниежүзілік Қызыл кітапқа енген. Түлкілер мен жабайы қабандар, қояндар және құлақты кірпішешен - шөлді аймақтардың тұрақты тұрғындары. Әлсін -әлсін қорық аймағына Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сибирьден сілеусін, елік, бұлан сияқты орман аңдары келіп тұрады.
Анықтамасы бойынша қорық - назар салып бақылау және зерттеу құралы. Оны ұйымдастырған алғашқы жылдардан бастап онда ҚР ҒА зоология институты мен ҚАЗМУ мамандары ғылыми жұмыстар жүргізуде. Қорғалжын қорығының құстары атты монография - осы бір қызық аймақтың көп жылдық зерттеулерінің нәтижесі. Осыдан басқа мұнда үлкен ағартушылық жұмыстары да жүргізілуде.
Баспасөз қызметі таратқан баспасөз баянында 1968 жылы құрылған Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы Қазақстан Республикасының қазіргі қорықтарының арасындағы ең үлкені болып табылады. Аталмыш табиғат қорғау аумағы құстардың жаһандық миграция бағытының түйіскен жерінде орналасқан көптеген көлдер аумағы болып есептеледі.
Бұл Қазақстандағы және бүкіл Азиядағы жыл құстарының маңызды сулы-батпақты жері болып табылады.
ЮНЕСКО қорықтың биологиялық әр түрлілігі бірегей екенін атап көрсеткен. Ол флораның 374 түрі мен су және құрғақ жануарларының 1400 түрін қамтиды. Қорықтағы құстардың 333 түрі бар. оның 126 түрі аталмыш аумақта ұялайды. Теңіз бен Қорғалжын көлдерінің құстарының сулы-батпақты кешенінің 112 түрі бар. ол Қазақстандағы белгілі 130 түрдің 87 пайызын құрайды.
Қорық аумағында Қызыл кітапқа енгізілген жануарлар мен өсімдіктердің 60 түрі бар, деп атап көрсетілген баспасөз баянында. Тіркеу мәліметтеріне сүйенсек, қорықтың көлдерінде әлемдегі бұйра бірқазанның 20 пайызы және тағы бір сирек кездесетін түр ақбас үйректің 10 - 20 пайызы шоғырланған. Сондықтан 1974 жылы Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінің сулы-батпақты жерлері Рамсар конвенциясына сәйкес, әлемдік маңыздылығы бар сулы-батпақты жерлер қатарына жатқызылған. 2000 жылы Теңіз көлі әлемнің нағыз бірегей көлдері кіретін "Тірі көлдер" халықаралық желісіне қосылды.
2007 жылы аталмыш табиғат қорғау аумағының қорықтық көлдері "Әлемнің басты орнитологиялық аумақтары" тізіміне қосылған. Ал қазіргі уақытта Қорғалжын қорығының ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік табиғи мұра конвенциясының аясына ену мәселесі қарастырылуда.
"Қорық Жаһандық экологиялық қор жобасының, БҰҰ мен Қазақстан Республикасы үкіметінің сулы-батпақты жерлерді сақтау жөніндегі даму бағдарламаларының қамқорлығындағы жерлердің бірі болып табылады. Аталмыш жоба аясында 2004-2005 жылдары мұнда ауқымды гидрологиялық, геоботаникалық, флористикалық және фаунистикалық зерттеулер жүргізілген. Онда Қазақстан Республикасының жетекші ғылыми мекемелерінің мамандары мен қорық қызметкерлері қатысқан. Аталмыш зерттеулер нәтижесі Қорғалжын қорығын кеңейту қажеттілігінің ғылыми негіздемесіне дайындық болды. Ол кейінірек биыл жарияланған "Қазақстандағы жаһандық маңызы бар сулы-батпақты жерлері" ("Глобально значимые водно-болотные угодья Казахстана") атты монографиялар сериясының томдарының бірінде жарияланды", - деп көрсетілген баспасөз-релизінде.
Ерекше қорғалатын аумақ территориясы екі еседен астам ұлғаяды деп жоспарланып отыр, деп хабарлайды баспасөз қызметі. Сонымен қатар, сирек жануарлар мекендейтін жерлері мен сирек өсімдіктердің өсетін орындары қарауылға алынады. Оның ішінде өңірдің далалық экожүйесі де бар.
Жалпы, аумағы екі жарым мың шаршы метрді құрайтын Қорғалжын қорығында құстың жүзден астам түрі мекендеп ұялайды. Енді бұл Қорық шекарасына халықаралық үлгідегі арнайы белгі орнатылды. Осыдан бастап бұл аймақ ерекше қорғауға алынады. Қорғалжын аймағында тұзды және жұмсақ 76 көл бар. Мұнда ұшып келетін құстардың 20ға жуық түрі сирек кездесетін және жоғалып бара жатқандар. Құстардың ұшып келетін мезгілінде ең көп күтілетіні қызғылт қоқиқаз. Олар көбінесе Теңгіз көлінде мекендейді.
"Қорғалжын" мемлекеттік қорығы ерекше қорғауға алынған халықаралық нысанға айналды. Отандық және шет елдік орнитологтар бұл орындарды құстардың мекендеуіне аса қажет деп отыр. Жалпы, аумағы екі жарым мың шаршы метрді құрайтын Қорғалжын қорығында құстың жүзден астам түрі мекендеп ұялайды.
Әдеби шолу
Кез келген қорық өзіндік айырмашылығымен, табиғи сұлулығымен бағалы. Халық арасында Қорғалжын қорығы - Құс базары деген атпен танымал. Қоршаған ортаны қорғау күніне және БҰҰ-ның Әлемдегі биоалуандылықты сақтау жылына орай, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы журналисттердің Қорғалжын мемлекеттік табиғат қорығына сапарын ұйымдастырды. Тілшілердің экспедициясы алдын ала жасалған жол сапары бағытымен Нұра өзенiнiң Қорғалжын көлiне құятын жерiнен Қаражар күзет қосынына және әрі қарай Теңіз көліне бет түзедi. Өзен кейiн қалып, тау-төбесiз жалпақ жазықпен бие сауым жүрген соң Қаражар қосынына жеттік. Осынау аймақта қорық ұйымдастыруға Дінмұхамед Қонаевтің өзі күш-қайратын салған деседі жергілікті кісілер . Оның өзіндік жөні де бар. Көктемде осы су алабы арқылы Каспий теңізі жағалауында, Пәкістан мен Үндістанда және Солтүстік Африкада, Иран, Ирак елдерінің суларында қыстап шыққан жыл құстарының солтүстікке қарай ұшу жолы өтеді. Су құстары сәуір, мамыр айларында Қорғалжын мен Теңіз көлдеріне соқпай кетпейді. Мемлекеттік табиғи қорықтың басшысы Мұрат Айтжановтың айтуынша, күзгі және көктемгі мезгіл уақыттарында Теңіз үстінен 30-50 млн-ға тарта құс ұшып өтетін көрінеді. Осы ғажайып қорықта құстардың 330 түрі, оның ішінде Қызыл кітапқа енген 12 түрлі сирек кездесетін құстар мекен еткенді ұнатады. Еліміздің орталық бөлігінде ең ірі көлдің бірінен саналатын Теңіз көлі қоқиқаздардың көктемгі уақыттарда мамырлауға келіп, жұмыртқа салатын ең солтүстік нүктесі болып табылады. Қорықшылардың айтуынша, бір маусымда 35 мың қоқиқаз Қорғалжын көлдерін паналайды екен. Ал құстардың лек-легімен солай қарай ойысқан шағында маңай ерекше тіріліп сала береді. Қорғалжын қорығының көз тартар әсем көлдеріне қонған қызыл қоқиқаздар, бұйра бірқазандар, қаздар мен үйректер, сонымен қатар суда жүзетін сан мыңдаған құс базарының көрігін қыздырып тұр. Осынау жазық атырапта дала қырандары мен ақбас тырналар, қабандар мен киіктер, суырлар мен борсықтар жиі кездеседі. Су фаунасының қалыпты өсуіне, өнуіне қорық аймағында орналасқан Теңіз, Табанқаза, Есей, Көкай сияқты ірілі-ұсақты көлдердің маңызы зор. Қорғалжын қорығындағы тіршілік атаулысы, жергілікті экожүйе - көл жүйелеріне тәуелді. Балықтар мен құстардың саны олардың деңгейіне, судың қолайлылығына байланысты өзгеріп отырады. Жаз шықса сортаң тартатын аймақтағы батпақты сулардың деңгейі тым төмен болып кетсе, олардың тұздылығы артып жан-жануарларға тіршілік етуге қажетті орта бұзылады. Ал егер су жоғары болып кетсе, орта суларда қорек тауып жейтін қоқиқаздар үшін өте ауыр тиеді. Сондықтан кезінде көлде судың тиімді деңгейін ұстап тұру үшін Нұра өзенінде және оның сағаларында Абылай және Табиақ бөгеттері салынған. БҰҰ Даму бағдарламасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы бағдарламаларының күшімен Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінің гидрологиялық режімін реттеу үшін тіректі тоғандары қайта жаңартылған. Сапар барысында қорықтағы табиғи ортаның түрленуіне қажетті шаралардың жасалып жатқандығына да көзіміз жетті. Биоәртүрлілікті сақтау және экожүйенің тиімді жұмыс істеу мақсатында қорық аумағында жаңа заманғы автоматты метеорологиялық стансы істеп тұр. БҰҰ Даму бағдарламасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің сулы-сазды аумақтарды корғау жобасының ұлттық менеджері Талғат Кертешев, су қорларының сапасы мен санына және метеорологиялық сипаттарына осындай тұрақты бақылау арқылы ғана табиғат қорғау аумағында экологиялық қауіпсіздік қатерінен сақтандыруға болады деп отыр. Метеостансы компьютермен, бақылаушының автоматтандырылған жұмыс орнымен және Ауа райы ақпараттық-өлшеу жүйесі бағдарламасымен жарақтанған. Соның арқасында ауаның температурасына, ылғалдылығына, атмосфера қысымына, жауын-шашынның түсуіне, желдің бағытына, күн шуағының ұзақтығына сапалы бақылау жасауға болады. 1990 жылдары қараусыз қалған қорықтың жаңаша түлеуіне барлық игілікті шаралар дер уақытында тындырылып жатқанына көзіміз жетті. Нұра өзенін бойлай орналасқан Қорғалжын ауданы бүгінде 9,3 мың шаршы шақырымды алып жатқан ауқымды аймақ. Қорық аумағы ресми түрде 543,171 гектарды құрайды. Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесі Қазақстан мен бүкіл Азияның жыл құстары ұшып қонып, мекендейтін маңызды сулы-батпақты көлдер жүйесі. 1974 жылы Теңіз-Қорғалжын сулы-батпақты алқабы көлдер жүйесі Рамсар тізіміне енгізілді. 2000 жылы Теңіз халықаралық Тірі көлдер желісіне енді. Бүгінгі таңда аталған аумақ Сарыарқа - Солтүстік Қазақстанның далалары мен өзен-көлдері аталымы бойынша ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне кіргізілді. Болашақта мұнда биоаумақтық қорық ашып, үлкен ғылыми-зерттеу институтын бой көтертсе, әлемдік деңгейдегі кәсіби ғалымдардың басын қосатын басты орталық етуге болады. Қорық ЮНЕСКО тізіміне енді деп жабыла жар салғанымызбен, Қазақстанның атын айдай әлемге жайған Қорғалжын қорығының экотуризм әлеуетін толықтай пайдалана алмай отырмыз. Жергілікті тұрғындардың айтуына қарағанда, Қорғалжын қо - рығы шетелдік туристерді қатты қызықтырады. Сонымен бірге, әлемде Қазақстандағы Қор - ғалжын қорығы жайында білгісі келіп құмартқан ориентолог ғалымдар да көп. Бұл жерде әйгілі қоқиқаздардың ұя салар мекені - Теңіз көлін көзбен көруге асық туристердің ықылас-пейілдерінің артып отырғандығын қорық басшысы Т. Айтжанов та тілге тиек етті. Бір сөзбен айтқанда, Қорғалжын - ның туристік салада ел абыройын көтерер жер ретінде таныла тү - суі - не таласы бар. Және оған кім-кімнің де бір кісідей атса - лысуы толғандырады. Астанадан 130 шақырым қашықтықта орналасқан қорыққа журналисттер мінген шағын автобус екі сағаттан артық жүріп барды. Қорыққа апартын тас жол Кеңес заманы тұсында салынса керек, жырым-жырымы шыққан. Қорғалжын ауданында экотуризмді дамыту мақсатында визит орталық пен бірді-екілі жер үйде ашылған қонақ үй бөлмелерінен басқа туристерге арналған инфрақұрылым жоқ. Елдегі қорықтар - біздің бағымызға біткен бағасы жоқ байлығымыз. Олардың туристік әлеуетін қолдану өңірлердің әлеуметтік-экологиялық аяқ алысын дамытып қана қоймай, Қазақстанның жаһандағы атын әйгілетеді. Дегенмен аудан тұрғындарының күшімен Пана атты жекеменшік этнотуризм құрылымы жұмыс істеп тұрғандығын айта кеткен жөн деп санаймыз. Жергілікті Дударай фольклорлық ансамблінің жетекшісі Марат Айымжановтың бастамасымен қолға алынған тың іске отбасы түгелдей жұмылдырылған. Өз қаражаттарына 12 қанатты екі киіз үй құрып, іші-сыртын ұлттық сипатта өрнектеп, жасаулармен жабдықтаған. Ағаштан қиып жасалған жатын орны да ұлттық дәстүрімізге сай ыңғайластырылған. Мұнда меймандарды қарсы алу, тамақтандыру, орналастыру, барлығы ұлттық мазмұнда жүзеге асырылады. Дударай ансамблінің мүшелері де ұлттық киімде өнер көрсетіп, алыс және жақын шет елдерден келген меймандардың көңілін көтеруге тырысады. Өздері жұмысқа кіріскен бір жыл ішінде АҚШ, Англия, Канада, Франция, Италия, Жапония елдерінің саяхатшылары келіп қонақтап үлгеріпті. Ауданда осындай туристтік үйлердің саны қазір 5-6-ға жеткен. Жергілікті жердің табиғат сұлулығын тамашалаумен қатар туристер ұлттық салт-дәстүрімізге қанығады. Соған сәйкес салт ат туризмі, жаяу серуендеу, автобуспен жолға шығу ескерілген. Ең бастысы - этнотуризмді өркендету іс-шаралары жергілікті Қорғалжын саябағымен бірлесіп жүзеге асырылады. Қазақтардың өмір сүру салтымен танысқан туристер әрі қарай Қаражар күзет кордонына саяхаттайды. Кордон маңы өлкенің бай табиғатына, қорық сұлулығына қанығуға мол мүмкіндік береді. Меймандар осынау өлкенің өзен-көлдеріндегі құстар мен жер көркінің көз тояттамас сұлулығына деген таңданыстарын жасыра алмай қайтады.[3]
Осы Қазақстан Республикасында жануарлар дүниесін мемлекеттік есепке алуды, оның кадастры мен мониторингін жүргізу ережесі "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы" 2004 жылғы 9 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес әзірленді және Қазақ стан Республикасында жануарлар дүниесін мемлекеттік есепке алуды, онын кадастры мен мониторингін ұйымдастыру мен жүргізу тәртібін айқ ындайды. Қазақстан Республикасында жануарлар дүниесін мемлекеттік есепке алу, оның кадастры мен мониторингі жануарлар дүниесін қорғауды, өсімін молайтуды және орнықты пайдалануды мемлекеттік басқару, сондай-ақ жануарлардың биологиялық әртүрлілігі мен мекендейтін ортасын сақтау мақсаттарында жүргізіледі. Есепке алу, кадастр мен мониторинг жануарлар дүниесінің жай -күйі мен географиялық жағынан таралуы, мекендейтін ортасы, саны, жүйелі түрде байқаулардың нәтижелері туралы мәліметтердің жиынтығ ын, оларды шаруашылық мақсатта пайдалану туралы ақпаратты және басқа да деректерді қамтиды. Жануарлар дүниесін есепке алуды, оның кадастры мен мониторингін осы Ережеге сәйкес Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында балық ресурстарын және басқа су жануарларын қоспағанда, жануарлар дүниесін қорғ ау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган және балық ресурстарын және басқа су жануарларын қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган жүргізеді. Есепке алу, кадастр мен мониторинг жүргізу үшін мәлі меттер жинауды тиісті уәкілетті органдар мен олардың аумақтық органдары жүзеге асырады.
Жануарлар дүниесін пайдаланушылар арнайы пайдалану кезінде жануарлар дүниесі объектілерінің санын есепке алады және тиісті уәкілетті органның аумақтық органына есеп береді. Жануарлар дүниесін есепке алу, оның кадастры мен мониторингі жануарлардың топтары: сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар, қосмекенд ілер, балықтар, омыртқасыздар, соның ішінде жәндіктер бойынша республика үшін бірыңғай жүйе, әдістемелер және көрсеткіштер бойынша жүргізіледі. Жануарлар дүниесін есепке алу, оның кадастры мен мониторингін жүргізу: аң аулау объектілеріне жатқызылған және өзге де шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын жабайы жануарлар бойынша; балықтар және балық аулау объектілеріне жатқызылған және өзге де шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын басқ а да су жануарлары бойынша; жәндіктер - өсімдік зиянкестері (орманның зиянкес жәндіктерінен басқа) және ауыл шаруашылығы дақылдары үшін пайдалы жәндік тер бойынша; жәндіктер - орман зиянкестері және орман үшін пайдалы жәндік тер бойынша; Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енгізілген жануарлар бойынша жүзеге асырылады. Есепке алу, кадастр мен мониторинг жүргізілетін жануарлар түрлерінің тізбесін ғылым және ғылыми - техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органмен келісе отырып тиісті уәкілетті орган айқындайды.
Жануарлар дүниесін есепке алуды жүргізу Жануарлар дүниесін есепке алу мемлекеттік экологиялық сараптамамен келісілген және тиісті уәкілетті орган бекіткен бірыңғай әдістемелер бойынша жүзеге асырылады. Жануарлар дүниесін есепке алу деректері Қазақстан Республикасы жануарлар дүниесінің кадастры мен мониторингін жүргізу үшін негіз болып табылады. 3. Жануарлар дүниесінің кадастрын жүргізу Қазақстан Республикасы жануарлар дүниесінің кадастры табиғи еркіндік жағдайларында, epiкciз немесе жартылай ерікті жағдайларда республика аумағында тұрақ ты немесе уақытша мекендейтін жабайы жануарлар түрлерінің таралуы, биологиялық жай -күй, саны, шаруашылық мақсатта пайдаланылу сипаты мен қарқындылығы туралы қажетті мәліметтер мен құжаттар жүйесін, сондай -ақ осы жануарлардың тіршілік ету жағдайлары, жүргізілетін биотехникалық, қорғау, қалпына келтіру және өзге де ic-шаралар туралы негізгі деректерді қамтиды. Қазақстан
Республикасы жануарлар дүниесінің кадастрын құ райтындар мыналар болып табылады: 1) жануарлар дүниесінің гендік қор кітабы - ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласындағы басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді. Ол жануарлар дүниесін есепке алудың және оның кадастрының бірыңғай зоологиялық негізін қамтамасыз етеді және мынадай: республика фаунасының құрамы; жануарлар түрлерінің жүйелік жағдайы, олардың ғылыми атаулары туралы мәліметтерді; жануарлардың таралуы және олардың саны; экологиялық жүйелері мен популяцияларының таралуы жай -күйінің өзгеру үрдістері; жануарларды шаруашылық мақсатта пайдалану туралы мәліметтерді қамтиды; Аң аулау объектілері болып табылатын жануарлар түрлерінің және өзге шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын жануарлар түрлерінің кадастр кітаптары - өздерінің аумақтық органдары, жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мекемелер, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін деректер бойынша балық ресурстарын және басқа су жануарларын қоспағанда, жануарлар дүниесін қорғ ау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган және ғылым және ғылыми -техникалық кызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уә кілетті мемлекеттік орган жүргізеді: балыктардың және балық аулау объектілеріне жатқызылған басқа су жануарларының және балықтар мен өзге шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын басқа су жануарларының, кадастр кітаптары - өзінің аумақтық органдары, ерекше қо рғалатын табиғи аумақтар беретін деректер бойынша балық ресурстарын және басқа су жануарларын қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган және ғылым мен ғылыми -техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді; омыртқасыз жануарлардың ауыл шаруашылық кадастры кітабы - өсімдіктердің зиянкес жәндіктері мен ауыл шаруашылығы үшін пайдалы жәндіктер туралы өзінің аумақтық органдары беретін деректер бойынша өсімдіктерді қорғау саласындағы уәкілетті орган және ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді; омыртқасыз жануарлардың орман кадастры кітабы - өзінің аумақтық органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін жәндіктер - орман зиянкестерi мен орман шаруашылығы үшін пайдалы жәндіктер туралы мәліметтерді қамтитын деректер бойынша орман шаруашылығы саласындағы уәкілетті орган және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылық ты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді; сирек кездесетін және құрып кету қayпi төнген жануарлар түрлерінің кадастры кітабы - Қазақстан Республикасының Қызыл Kiтaбынa енгізген жануарлар түрлері туралы өздерінің аумақтык органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін деректер негізінде тиісті уәклетті органдар және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді. - жануарлар дүниесін пайдаланушылардың жылдық есептері; - жануарлар санын есепке алу материалдары; Жануарлар дүниесінің кадастры цифрлық геоақпараттық жүйелер негізінде жүргізіледі және Қазақстан Республикасы табиғи объектілерінің мемлекеттік кадастрлары бірыңғай жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Кадастр кітаптарын жүpгiзyдiң нысандары мен тәртібін тиісті уәкілетті орган айқындайды. Кадастрлар шеңберінде алынған жануарлар дүниесі объектілерін есепке алу мен тіркеу нәтижeлepi Қазақстан Республикасы табиғи объектілері мемлекеттік кадастрларының бірыңғай жүйесіне тегін беріледі.
Жануарлар дүниесінің мониторингін жүргізу Жануарлар дүниесінің мониторингі жануарлар дүниесі объектілерінiң таралуын, санын, физикалық жай-күйін, олардың мекендейтін ортасының құрылымын, сапасын және аланын жүйелі түрде байқау жүйесін білдіреді . Ол экологиялық жүйелер мен биологиялық с ан алуандықты сақтау, жануарлар дүниесін теңдестірілген дәрежеде жә не орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшін болып жатқан өзгерістерді анықтау және бағ алау, тepic процестер мен құбылыстар салдарларының алдын алу және жою мақсаттарында жүргізіледі. Жануарлар дүниесі мониторингінің деректері жануарлар дүниесінің кадастрын жүргізу үшін пайдаланылады. Жануарлар дүниесінің мониторингін жүргізу тәртібі мен нысандарын қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органмен келісім бойынша тиісті уәкілетті органдар анықтайды. Жануарлар дүниесі мониторингінің нәтижелері белгіл енген тәртіппен Қазақстан Республикасының қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингінің бірыңғай жүйесіне енгізу үшін қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органға тегін беріледі. Есепке алуды, оның кадастры мен мониторингін жүргізуге мемлекеттік бақылауды тиісті уәкілетті органдар, қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы орган және олардың аумақтық органдары жүзеге асырады.
Халық денсаулығын сақтау мақсатында жануарлардың санын реттеу адам өміріне елеулі қатер төнген жағдайда немесе халық денсаулығына қатер төнген жағдайда, егер осындай қатер бір немесе бірнеше әкімшілік ауданның, (облыстың) аумағында пайда болса (немесе оның пайда болуының айқын қаупі орын алса), жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылық және үй жануарларының ауруларын болдырм ау мақсатында жануарлардың санын реттеу жабайы және ауыл шаруашылық немесе үй жануарлары үшін ортақ қауіпті инфекциялармен ауыру фактісі анықталған кезде, сондай -ақ ауыл шаруашылық немесе үй жануарлары жабайы жануарлардан жұқпалы аурулар жұқтырған жағдайла рда жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығына және экономиканың басқа да салаларына нұқсан келтірілген (немесе нұқсан келтірудің айқын қатері анықталған) кезде, сондай-ақ азаматтардың мү лкіне елеулі түрде нұқсан келтірілген (немесе нұқсан келтірудің айқын қате рі анықталған) жағдайларда экономикаға нұқсан келтірмеу мақсатында жануарлардың санын реттеу жүзеге асырылады. Биологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатында жануарлардың санын реттеу табиғат балансы бұзылған (немесе бұзылуға айқын қатер төнген) жағдайда жүзеге асырылады. Жануарлардың санын реттеу туралы шешімді Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті және оның аумақтық органдары қабылдайды. Жануарлардың санын реттеу қажеттігі туралы мәселені қарау үшін Комитет пен аумақ басқармалары жануарлардың санын реттеу туралы мәселені шешу жөнінде комиссия құрады. Комиссия құрамына Уәкілетті органның, жергілікті атқарушы билік органдарының өкілдері және қоршаған ортаны қорғау, санитариялық -эпидемиологиялық және ветеринариялық қадағ алау саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдардың, ғылыми ұйымдардың өкіл дері енеді. Комиссия шақыру туралы шешім қабылдау үшін: 1. жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік қоршаған ортаны қорғау, санитариялық -эпидемиологиялық және ветеринариялық қадағалау органдарының, жергілікті өкілді, атқарушы және өзге мемлекеттік органдардың өтініштері;
2. ғылыми ұйымдардың мониторингтік зерттеулері;
3. Комитеттің дербес мониторингтік зерттеулері;
4.Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдер бойынша міндеттемелері негіз болып табылады. Жануарлардың санын реттеу туралы шешім қабылдау үшін: 1) Комиссияның оң қорытындысы 2)биологиялық негіздеме мен мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы және Комиссияның жұмысына қатысатын органдардың, қосымша қорытындылары негіз болып табылады. Аң мен балық аулау нысандары болып табылмайтын, сондай-ақ сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлер тізбесіне енбейтін жұқпалы аурулар таратушылар мен әкелушілерге қарсы бағытталған тұрмыстық және медициналық дератизация мен дезинсекция жұмыстарына бұл ереже нұсқ а болып табылмайды. Жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету каупі төнген түрлерін алуга ерекше жағдайларда Қазақстан Республикасы Үкметінің шешімі бойынша оларды арнайы жасалған жағдайларда өсіру және кейіннен мекендеу ортасына шығару үшін Қазақстан Республикасының Үкметі айқындайтын ғылыми және өзге де мақсаттарда жол беріледі. Жануарлардың санын реттеу тәртібі. Жануарлардың санын реттеу жөніндегі қызметті құзыретті мемлекеттік органдар , олардың аумақтық бөлімшелері, жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жү зеге асыра алады. Жабайы жануарлар санын реттеу кезінде мынадай әдістер мен тәсілдер пайдаланылуы мүмкін: 1) қауіпті инфекцияларды тасымалдаушылар болып табылатын жануарлар дүниесі объектілерінің санын реттеу үшін, не індет пен эпизоотияның пайда болу немесе экономикаға едәуір нұқсан келу қ атері төнген кезде улы химикаттарды және басқа арнаулы тәсіл дерді пайдалана отырып қыру (белгілі бір аумақта); 2) аңшылық немесе шаруашылық мақсаттарда пайдалану объектілері болып табылатын жануарларды олжалау (ату, ұстау) мерзімдерін, тәсілдерін және көлемдерін өзгерту; 3) санын реттеудің басқа тәсілдерін пайдалану мүмкінді гі болмайтын жағдайларда аңшылық немесе шаруашылық мақсаттарда пайдалану объектілері болып табылмайтын жануарларды ату, ұстау; 6) жануарларды қайта қоныстандыру немесе еркіндіктен тыс немесе жартылай еркіндік жағдайларында бағып -күту және өсіру үшін ұстау (Тірідей ұстау); 7) реттеудің басқа тәсілдері тиімді немесе пайдаланылуы мүмкін болмайтын жағдайларда жануарлардың санын реттеу үшін жануарлардың баспаналарын және ұяларын бұзу, жұмыртқаларын жинау.
Сирек кездесетін құстардың түрлері мен биологиялық ерекшеліктері
Осынау дөңгеленген жер шарында қаншама тіршілік иелері бар және де әр бірінің өзіндік биологиялық, физикалық,морфотлогиялық ерекшеліктерімен өмір сүру тәртіптері өзгеше.Соның ішінде жануарлар әлемінен құстарға тоқталатын болсақ.Бұл тіршілік иелері табиғаттың ерекше жаратылысы тек құстар ғана ауада еш кедергісіз ұша алады,қорегін тауып жерде де, суда да, көктеде жүре береді.Осы құстардың сан алуан түрлілігі сонша ажыратуқиынға соғады.Осы тұрғыда ғалымдар құстарды арнайы зерттеу үшін орнитология ғылым саласын ашты. Орнитология термині алғаш рет ғылымға XVI ғасырда италия ғалымы У.Альдрованди енгізді. Орнитология - зоологияның жақсы зерттелген саласы. Орнитологияның негізінде зоолагия жүйеленім, генетика, эмбриология, экология, т.б. көптеген ғылым салалары бойынша маңызды құнды қорытындылар жасалды. Мысалы, Жер шарының құрлықтарға бөлінуін географ ғалымдар құстардың таралуы мен қоныс аударуын есепке ала отырып жасаған. Қазір дүние жүзінде Неміс орнитология қауымдастығы, Британия, Америка құс зерттеу орталықтары, Мумбай (Үндістан) орнитол. қоғамы, т.б. халықар. ұйымдар ғылыми жұмыстар атқаруда. Қазақстанда құстың 493 түрі анықталып, оның 390 түрі жаз айларында ұя салып, көбейетіні белгілі болды. 56 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілді. 1960 - 74 ж. 5 томдық "Қазақстан құстары" деген ғылыми жинақ жарық көрді (Қазақстан Мемлекеттік, сыйлық лауреаты, 1974). Орнитология саласының дамуына үлес қосып жүрген ғалымдар: И.А. Долгушин, А.Ф. Ковшарь, Э.И. Гаврилов, Е.М. Әуезов, А.Ж. Жатқанбаев, т.б. Республикадағы Орнитология саласындағы зерттеулерді Қазақстан Ғылым Академиясының Зоология институты, Долгушиннің орнитология мектебі үйлестіріп отырады.
Құстардың жыл сайын маусымына байланысты ұшуын құстардың қоныс аударуы деп атайды. Жыл құстарының барлығы дерлік қыстап шығуы үшін күзге қарай салқын аймақтардан жылы елдерге ұзақ мерзімге ұшып кетеді. Олар тұрғылықты жерге жеткенше жол бойы қонып, қоректеніп тынығады да ілгері қарай ұшады. Жыл құстарының кейбіреулері, мысалы біздің аймақта кездесетін мысықторғай, сұр қарлығаш, бұлбұл жаздың аяғында ұя салған мекенінде ауа-райының жылы, қоректерінің жеткіліктілігіне қарамастан қыстауға ерте ұшып кетеді.
Сақиналау әдісі құстардың және хайуанаттың дүркін-дүркін бір аймақтан екінші аймаққа ауысып отыру-миграция қағидасына және олардың өмірсүргіштік ұзақтығы жөніндегі сұрақтарға жауап береді. Сақиналау арқылы кәдімгі шағала-32, күміс түстілер-36, қараторғай -15 жылға дейін өмір сүретіні анықталған.
Шақпақ асуында әне Алакөл көлінде Испания және Үндістандасақиналанған торғайлар ұсталғаны мәлім. Құстарды сақиналау нәтижесінде мысықторғайлар Индия мен тропикалық Африкада, сұр қарлығаштар Африка мен Мадагаскарда, тырналар Оңтүстік Азияда, шақшақайлар - Африкада қыстайтынын анықтаған. Ерте ұшып кететін құстардың жабық торда ұсталатындары (зообақтарда) күзде өте мазасыздана бастайтыны тәжірибе жүзінде анықталған. Бұл құстар тұрған орны жылы, жемі жеткілікті болуына қарамастан күндіз - түні тордың қабырғаларына соғылып, мүлдем ұйықтамайды. Олар бірнеше аптадан кейін тынышталып, қалыпты тіршілік етеді. Тордағы құстардың мінез - қылығы мен табиғаттағы еркін жүрген сондай құстарды салыстырғанда, бұл мезгілдің құс қайтатын кезеңге сәйкес келетіні анықталған. Құстардың қайту себептерін ғалымдар ежелден қалыптасқан тіршілік ету жағдайының маусымдық алмасуы деп ұйғарады. Көктемде құстардың туған жеріне қайтуға ұмтылуы көбею инстинктігіне байланысты, ал күзгі қайтуы дағдылы қоректің азайғандығынан, күннің қысқаруынан болады. Сонымен құстардың қайтуы - одан бірнеше миллион жыл бұрын басталып, маусымдық алмасудың әсерінен болған құстардың инстинкт әрекетінің бірі.
Қазақстан құс фаунасы жөніндегі алғашқы мәліметтер (XIX ғасырдың басы) орыс ғалымдарының (П.С. Паллас, Н.Я. Озерецковский, С.П. Крашенинников, т.б.) еңбектерінде айтылған. Олар құстардың ғылымға белгісіз түрлерін ашып, сипаттама берді. Кейіннен құс түрлерінің қазақ даласына таралуы жөнінде жаңа заңдылықтар ашты (А.Н. Северцов, М.А. Богданов, П.П. Сушкин, М.А. Мензбир, т.б.). XX ғасырдың 70 - 80 ж. жалпы Қазақстан аумағында, әсіресе, аз зерттелген Тянь-Шань, Алтай тауларын, Бетпақдала өңірі мен Маңғыстау, Бозащы шөлейтті аймақтарын мекендейтін құстарға орнитология зерттеулер толықтай жүргізілді. Құстардың қоныс аударуы (республика әуе жолымен ұшып өтетін жолдары, саны, оның маусым, тәулік ішінде өзгеруі, құсқа сақина салу нәтижелері), олардың қоректенуі, көбеюі, қазіргі кездегі құс популяциясының жағдайы, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің экологиясы зерттеліп, құнды ғылыми мәліметтер алынды. Құстар жүйеленімі мен морфологиясына арналған зерттеулер одан әрі жалғасуда; су құстарын пайдалану, жәндікқоректі пайдалы құстарды өзен бойындағы және таудағы ормандарға қоныстандыру, құстың ауыл шаруашылғы дақылдарына тигізетін зиянын азайту жолдары іздестірілуде; антропогендік факторлар әрекетінің өсуіне байланысты далалық, шөл-шөлейтті аймақтардың, тау экожүйелеріндегі құс фаунастик. кешендердің қалыптасу заңдылықтарын анықтау, Арал теңізінің тартылып қалған жерлеріндегі орнитофаунаның қалыптасуына бақылау жүргізілуде. Құстар әр түрлі қауіпті жұқпалы аурулардың қоздырғышын (энцефалиттер, арбовирустар, гельминттер, т.б.) денесінде сақтаушы және тасымалдаушы, соған байланысты адам мен мал арасына паразиттер мен түрлі ауру таратуға құстың қандай қатысы бар екені анықталды.
Қазақ жерінде соңғы уақытта саны жағынан азайып, құрып бара жатқан сирек кездесетін құстардың біразына тоқтала кетсек. Оларға төмендегідей биологиялық ерекшеліктерімен қоныстану және тіршілік циклдерін қарастырып,қысқаша мәліметтер жинағын ұсынамыз.
Қоқиқаздар (лат. Phoenicopterus) -- құстардың Қырлы төсті ұстар тармағының Қоқиқаздар тұқымдасына жататын құстар туысы, дене бітімі ерекше, тұмсығы имек, сирек кездесетін құстар.
Қоқиқазтәрізділер сабы және қоқиқаздылар тұқымдасының жалғыз туысы. Қызыл қанат деп те аталады. Қорғалжын қорығындағы Теңіз көлінде ғана ұялап, жұмыртқалайды. Ол басын суға батырып, түбін қопарып, судағы жәндіктерді аузына толтырып сүзіп алып қоректенеді. Ұя жасауға да су түбіндегі тұнбаны пайдаланады. Ұшып бара жатқан қоқиқаздың қанаттары лапылдап жанған оттың жалынына ұқсас болғандықтан оларды кей халықтар "от немесе жалын құс" деп те атайды.
Ақбас үйрек (лат. Oxyura leucocephala) -- қазтәрізділер отрядының үйректер тұқымдасына жататын су құсы.
Қанатының ұзындығы 15-17 см, салмағы 500-900 г. Қоразы қара сұр түсті, басы ақ, мойны мен төбесі қара, тұмсығы көгілдір. Мекиенінің басы қоңыр, көзінің жоғары жағында ақ жолағы бар. Басқа үйректерден айырмашылығы жүзіп жүргенде құйрығын тік ұстайды, жақсы сүңгиді, құрғақта жүре алмайды. Ұясын терең сулардағы қамыс пен қоғаның арасына салады. Басқа үйректердің ұяларын да пайдалана береді.
Саны тез азайып бара жотқан, ала-құла тараған, сирек кездесетін түр. Қазақстанның солтүстік бөлігінде қалың сулы терең көлдерде кездейсоқ ұялайды. Қазақстандағы саны белгісіз, бірақ, шамамен бірнеше жүзден аспайтын шығар. Санының азаюының негізгі себептері - шөп шабу, өрт, өзен-көлдердің су жүйесінің бұзылуынан, қамысты қопалардағы тіршілік жағдайының нашарлауы. Торғай өзенінің сағасы мен Шаны көліндегі қорықтарды ұйымдастыру жұмысын жеделдету керек. Мекиені 6 -- 10 ірі (салмағы 80 -- 100 г)жұмыртқа басады. Шілде -- тамызда балапандарын ұшырады. Су өсімдіктерімен және су жәндіктерімен қоректенеді. Ақбас үйрек -- жыл құсы.Қазан айында жылы жаққа ұшып кетеді.
Пәкстан, Иран, Түркия жерлерінде қыстайды. Сәуір -- мамыр айларында қайта оралады. Санының жылдан-жылға азаюына байланысты,
Қылаң қарабас шағала - боз шағаладан ірі (салмағы 2 кг, қанатының құлашы 1,5 метр), қанаттарының ұшы мен басы қара түсті. Бұл түрдің негізгі ұялау аймағы - Қазақстан жері. Тұзды көлдердің аралшықтарында кездеседі. Басқа шағалалар сияқты шабуылшы емес. Бұл құстар ұя салмаған кезде көп қоныс аударғыш болады. Сондықтан осы кезде Қазақстанның кез-келген жерінен кездестіруге болады. Аралдарда тығыз топ болып ұялайды. Шұңқыр сияқты ұяларын бір-біріне жақын салады. Дақты ақ сары түсті 3 жұмыртқасын аналығы мен аталығы кезектесіп басып шығарады, ұясын ешқашан қараусыз қалдырмайды. Қылаң қарабас шағаланың мамықтары ақ түсті. Балапандары алғашқы 2 аптада судан қашықта болады. Ересектері балапандарын құсықтарымен қоректендіреді. Ұсақ кеміргіштер, ірі жәндіктер және суда жүзетін құстардың балапандарымен қоректенеді. Суы қатпайтын суаттарда жекелеп қыстайды. Қазір сирек және қорғауды қажет етеді, осы себептенҚазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Дала құладыны - далалы аймақтың ең өжет қанатты жыртқыштарының бірі. "Құладындай ақ "деп қалыптасқан сөз, осы дала құладынына қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz