ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ДІНИ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ДІНИ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Жоғары оқу орнын бітіру үшін қорғалатын
Бакалаврлық диплом жұмысы.
Ғылыми жетекші
Алматы 2019 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
Негізгі бөлім: Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың ерекшеліктері.
І бөлім
1.1. Діни басылымдардың қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың пайда болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ІІ бөлім
2.1 Діни басылымдардағы тақырыптық ерекшеліктер, тұрақты айдарлардың берілу сипаты, тілдік құрылымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қазіргі кезеңдегі діни басылымдардың патриоттық, толеранттық , эстетикалық тәрбие берудегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
КІРІСПЕ
Дін , өнер және ғылым - бір ағаштың бұтақтары.
Альберт Эйнштейн.
Тақырып өзектілігі. Иә дұрыс айтылған сөз. Алла , адамзатты жаратушы. Оның бар рас. Адамзаттың өмірінде бұлардың әрқайсының да алар орны ерекше. Адамзаттың дінсіз тарихы да, мідениеті де болмаған. Дін қай қоғамда болса да адами құндылықтардың қайнар көзі ретінде қабылданады. Дін - қазақ халқының рухани тамыры. Жоғарыда айтылған қанатты сөзге қосарым , осы ағаш бұтақтары тамырдан нәр алмай ма?! Халқымыздың тарихына көз жүгіртсек, ата-бабаларымыз дінге қатты сенген. Ғасырлар қойнауында талай-талай мазмұнды , мағыналы, тәрбиелік мәні зор , ұлттық дәстүрді дәріптейтін, мәдениетіміз бен өркениетіміздің даму жолдарын айқын көрсететін мәліметтер жетерлік. Ол халқымыздың - рухани мұрасы. Дәлелді арыдан іздемей-ақ , он тоғызыншы ғасырдың ақын-жазушылары, зерттеушілерінің шығармалары тілге тиек болары анық. Мысалы Мәшһүр Жүсіп былай деген:
Ол-Алла жисым, жауһар,ғариз емес,
Еш нәрсе оған ұқсап жөні келмес.
Бар құдай көкте де емес, жерде де емес,
Мекенін бір Алланың ешкім білмес.
Ислам дінін дүниеге әкелген арабтар көшпелі қазақтар сияқты әуелі бастан-ақ шешендік өнерді өте қастерлеген. Себебі , исламға дейінгі көшпелі өмір салтын ұстанған араб - бәдәуилердің өнері ,ғылымы, діні қазақ халқының табиғатына жақын екенін ғалымдарымыз атап көрсетіп отыр. Зерттеуші, әдебиеттанушы, ислам діні бойынша біраз ақпараттар зерттеген Ә. Дербісәлі өз еңбектерінде , ежелгі араб әдебиетінің тарихын зерттеуші, жазушы , әдебиетші-ғалым Ханна әл-Фахуриден көп деректерді мысал ретінде келтіреді. Дін адамзатты тек ізгілікке, иманға жетелейтін таза жол. Әдебиетіміздегі шығармалардың барлығы осыған дәлел бола алады. Оны қазақтың зиялы қауымы да растаған. Алайда , қазақ халқының басына небір қиыншылықтар түсті .Кеңес үкіметінің тұсында дін-апиын деген ұранмен, халықты діннен бездіріп, рухани тамырына балта шауып, дінінен ғана емес, тілінен, салт-дәстүрінен қол үздіру арқылы мәңгүрттендіргені жайлы профессор Абдул-Хамид Ф. Мархабаев пен А. Құрманбаева былай дейді: күні кешеге дейін ертелі-кеш ғылым атынан сөйлеуші материалист, атеистер о баста сыйқырлы бір Жаратушы болған дегеннен зәре-құты қалмай тұра қашып: Дүние кездейсоқтықтан туған деген сияқты негізсіз, тұжырымдамаға кенедей жабысып алғаны белгілі. Сол акциома деңгейіне көтерілген ой-пікірдің тұрақсыздығына көзі жеткен шынайы ғалымдар қазіргі таңда дұрыс көзқарастағы, қисынды әрі фактімен дәлелденген мақалаларды біріне соң бірі жариялауда. Ол, қарама қайшы мәлімдеулер, әсіресе, биология, медицина, қысқаша айтқанда, тірі организмдерге қатысты ғылымдар отауынан жиі естілуде [1.15 б], дейді.
Қазіргі кезде жаңартылған әлеуметтік қоғам дамуындағы жеке адамның қалыптасуы, рухани мәдениеттің артуындағы еліміздегі діннің бүгінгі жағдайы орасан зор. Рухани мәдениет - бұл ескіден қалған тарихи мұра, ол қазіргі кездегі қоршаған өмірде адамгершілікке, достасттыққа, имандылыққа бірігіп қимыл жасауға Қазақстандағы діннің шарттарын үйренуге және өркендеудегі әлеуметтік мұра ретінде қарастырылалды. Діннің жағдайы қоғам дамуына тікелей қатынасы бар . Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев Сындарлы он жыл атты еңбегінде Бүгінгі күнгі жекеленген елдердегі діни сана- сезімнің өсуі кездейсоқ құбылыс емес. Дін ұлттың және мәдени біртектілікті сақтаудың негізіне айналып отыр , - дейді. [1.]
Расындада қазіргі таңда дінге деген адамдардың көзқарасында , сенімінде дінге деген өзіндік ерекшеліктер байқалады. Діннің жағдай бүгінде әрбір адамға таныс. Діни тұжырымдар жоғарыда айтылғандай барлық діни-ғұламалық және діни-философиялық әдебиеттерде айтылған. Адамның бойында бір күш бар. Ол күшті жақсыға да , жаманға да қолдануға болады. Оны Алла тек қана жақсылыққа қолдануды қалайды [2.]
Адамзатты тәрбиелеуде және адамдық негізін қалыптастыруда діннің ықпалы зор. Мысалы көптеген ойшылдар ісіңді Алла қарап тұрғандай жаса деп таныған. Егер адам Алладан аяқ тартатын болса, орынсыз жаман әрекеттерге бармайды. Жаман қылықтардан аулақ болады.Адамдарды мәңгілікке жетелейтін ол рухани өмір. Діннің құдіреттілігі - ол адамның өзін-өзі тануы. Қоғамның дамуына діннің кері беретіе әсері жоқ, керісінше адамдарға адами қасиеттерді сіңіріп ,имандылық пен жасампаздыққа жетелейтін ерекше құбылыс . Тәуелсіздік алған жылдардан кейін Ислам дінін насихаттаудың түрлі тиімді жолдары қарастырыла бастады. Бұл ретте әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарының үгіт-насихатшылық қарым- қабілетін ерекше атап өтуге болады. Мәселен, теле-радио арқылы түрлі бағдарламалар ұйымдастырып, таратып, мерзімді баспасөзді пайдаланып, көрермендер мен оқырмандарға, қалың жұртшылыққа зерделі түрде жететін болады. Әлі де болса қоғамдағы дамуды ескере отырып, болашақ ұрпақтарымыздың саналы, иманды, жан-жақты білімді жастарды дәстүрлі тәрбиелеуде ислам дінінің алатын орнының ерекшелігін көрсету мақсатында осы диплом жұмысының тақырыбын таңдап отырмыз. Еліміз егемендік алған жылдардан бергі діни басылымдар ерекшелігі, олардың мазмұндық сапасы, безендірілуі, тиражы, оқырманды қамту ауқымы, әлемнің беделді ғалымдары мойындаған Ислам дінінің журналистикадағы орны, қаламгерлердің діни сауатының деңгейі сынды мәселелер төңірегінде ой тербеуді жөн көрдік.
Қазіргі таңда адамдардың көздері ашық, көкірегі ояу. Технологияның шарықтап тұрған шағы. Алайда , қоғамда барлығы дерлік діни сауатты деп айта алмаймыз, өскелең ұрпақты , соның ішінде жастарға дұрыс тәрбие беріп, имандылыққа шақыру көптік етпейді. Діни ақпараттар көп болған жағдайда, қоғамға төнер қауіп аз болуы мүмкін. Діни сауаттылық аз болса, бұл - дегеніміз, біріншіден, түрлі секталардың оларды өз діндерінде оп-оңай кіргізіп алып, өздеріне идеологиялық қол шоқпар ете отырып, ертеңгі күні солар арқылы ел ішіне іріткі салдыруларына жол ашуы мүмкін. Екіншіден, Ислам атын жамылған секталардың ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін білмейтін қазақтың аңғал жастарына мұсылмандық - осы деп, Исламға мүлдем жат, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын дінсымақтың жетегіне еріп, ақылға қонымсыз іс-әрекеттерді жасатуға итермелеуі қазіргі таңда көрініп қалып жүр. Үшіншіден, діннен мүлдем алыс, адамгершілік, мейірім, қамқорлық, адалдық т.б жақсы қасиеттерді бала бойына сіңіріп өсірмеген кейбір ата-аналардың кесірінен қазіргі кезде қоғамның өзекті мәселелеріне айналып отырған тастанды балалардың көбеюі, қарттар үйінде телмірген ата-әжелердің санының артуы, кейбір қаракөздердің жезөкшелік жолға түсуі, нашақорлық пен қылмыс түрлерінің көбеюі - осының барлығы дінсіздіктің себебінен.
Ал бұл тығырықтан шығудың жолы - Ислам діні және мұсылмандық шариғаттын насихаттау екенін иман жүзді зиялы қауым бұдан әлдеқашан бұрын да мойындаған. Сондықтан Ислам дінін насихаттаудың түрлі тиімді жолдарын қарастыруымыз керек. Бұл ретте әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарының үгін-насихатшылық қарым- қабілетін ерекше атап өтуге болады. Мәселен, теле-радио арқылы түрлі бағдарламалар ұйымдастырып, таратып, мерзімді баспасөзді пайдаланып, қалың жұртқа зерделі түрде жететін болады. Сондықтан да осы ақпарат көздерін бакалаврлық диплом жұмысының тақырыбына таңдаған жайымыз бар. Еліміз егемендік алған жылдардан бергі діни басылымдар ерекшелігі, олардың мазмұндық сапасы, безендірілуі, тиражы, оқырманды қамту ауқымы, әлемнің беделді ғалымдары мойындаған Ислам дінінің журналистикадағы орны, қаламгерлердің діни сауатының деңгейі сынды мәселелер төңірегінде ой тербеуді жөн көрдік.
Жұмыстың мақсаты. Білім алу мәселесі адамзаттың басты мұқтажы екеніне бүгіндері күдіктенген біреуді, шышында да, жын қаққан есебінде қабылдар едік. Себебі: қазірде онсыз ешкімге жарық күн жоқ екенін әркім біледі. Демек, Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.): Білімге бесігіңнен бастап, көріңе дейін талаптан; Тіпті Қытайдан болса да білім алуға ұмтыл, Бір сағат ілім үйрену, бір түн жасаған ибадаттан артық. Ал бір күндік дәріс, бір ай ұстаған оразадан абзал, - деген Хадистеріне жұртшылықтың алдын ала зердесіне жетіп, саналы түрде қабыл алғандықтарынан немесе өмір талабының еріксіз итермелеуінен деп білу керек. Әсіресе, Алла Тағаланың соңғы расулының: Жастықта алынған білім - тасқа ойылған нақыш,-деген ұлы дәйектемесі біздің бүгінгі таңдағы білім алу мәселесінде ұран ғып көкке көтеретін уағызға бергісіз.
Ал, сол білім-ғылымды игерудің қыруар соқпақ та ирелең жолы бар. Бүгінде жеке-жеке кітаптар, альманах, журнал, газеттер беттерінен осыдан, мың-миллиондаған жылдар бұрынғы ғылым жолын, тіпті келешектен күтулі жаңалықтарды,іздеген талапкерлер саны күннен күнге артылуда[1.15б].
Қазіргі кезеңде БАҚ құрылымдық, мазмұндық өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, мемлекеттік және меншік бөлінісіне орай, баспасөз беттерінде жеңіл дүниелер көрініс табуда. Негізінде осы басылымдардың өзі қоғамда жат әрекеттердің өршуіне жол ашып отыр. Мәселен, Айғақ, Қызық газет, Махаббат сынды эротикалық басылымдар біреулердің өмірлерін қаз-қалпында берумен қатар, порнографиялық суреттерге де орын бөледі. Ал, діни басылымдардың адамгершілік тәрбие берудегі рөлі зор. Сондықтан да оларды зерттеу арқылы көптеген жетістіктерге қол жеткізуге болады деп ойлаймын. Осы жұмыстықарастыру үстінде болашақ журналист,бүгінгі студент үшін аса қажет қосымша мағлумат беру міндеті тұр. Дипломдық жұмысының тақырыбын Қазақстан тәулсіздік жылдардағы діни басылымдар ерекшелігі деп алып, еңбегіміздің негізгі нысанасы етіп Шапағат-Нұрисламтану журналының материалдарын таңдадық. Аталмыш басылымның діни материалдарды беру ерекшеліктеріне, жарияланымдардың жанрлық табиғатына, журналды безендіру мен оның тұрақты айдарларына шолу жасап қоймай, талдау жасауды мақсат тұттық.
Жұмыстың міндеті. Ғылыми еңбекті жазу барысында мынадай міндерді алға тарттық: Қазақстан тәуелсіздік жылдарындағы діни басыдымдардың ерекшеліктерін жан-жақты талдау; Діни басылымдардың тақырыптық ерекшеліктері, тұрақты айдарлар, тілдік құрылым; Қазіргі кездегі діни басылымдардың патриоттық, толеранттық тәрбие берудегі рөлі; Діни басылымдардағы Шапағат-Нұр, Алдаспан, Ислам журналдарындағы тұрақты айдарлар жайлы сөз қозғадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталмыш тақырыпты жан-жақты ашу мақсатында А.-Х. Мархабаев, А. Құрманбаеваның Ислам ілімі - ғылым алгоритмі, А.-Х. Мархабаевтың Ислам=Ғылым + Журналистика, Мұртаза Бұлытайдың Мұсылман қазақ еліміз, Ғ. Есім . Артемьев А, Қонаев С, Біләловалардың Г. Дінтану негіздері, (А,Білім 2003ж) журналистика теориясына қатысты - В. Ученованың Беседа о журналистике, Е.Прохоровтың - В ведение в теорию журналистики, безендіруге қатысты С.Бельчиковтың, Т.Допкиннің, редакциялау теориясына қатысты С.Антоновтың, Т.Амандосовтың ғылыми-зерттеу еңбектері пайдаланылды. Жұмысты жазу барысында Шапағат-Нұр, Мұсылман, Иман, Ислам өркениеті, Рахмет самалы және т.б діни басылымдардың тігіндісін қолдандық.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,бірінші тараудың алғашқы тараушасы Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың ерекшелігі .
Ислам тарихынан бастап оның қазақ қоғамындағы өзіндік рөлі; тәуелсіздік ағаннан кейін діни басылымдардың жарық көре бастауы, олардық қазіргі жай-күйі секілді мәселелерді жал-жақты талдадық. Қазақ қоғамындағы діни басылымдардың рөлін ерекше атап өттік.
Діни басылымдардағы патриоттық, толеранттық тәрбие берудегі рөлі деп аталатын екінші тараушада діни басылымдардағы ұлттық тәрбиеге тоқталдық.
Екінші тараудың бірінші тараушасы - Шапағат - Нұр журналындағы тұрақты айдарлар. Атынан-ақ белгілі айдарлар жеке талданған.
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ДІНИ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Дін-құлшылық жолындағылар мен Құдірет арасындағы бір байланыстың барлығына деген сенімге негізделеді және ол сенім белгілі діни салттар мен ғұрыптар түрінде көрініс береді[2, 6б],деген қағида бар" Дінтану негіздері деген оқу құралында.
Дін - тұңғыш Адам атамыздан бері қарай бар нәрсе. Күллі тарихымызды атақты Генри Бергсон: Өткен тарихта және заманымызда ғылымды, пәнді яки пәлсәфәні білмейтінг инсан қоғамдарын кездестіруге болады. Бірақ дінсіз ешбір қоғам болмайды [3, 8 б ],деген.
Жалпы діндердің ішіндегі ең асылы, да тазасы ол - Ислам діні. Ғылым,техника дамыған сайын, оның ақиқат екендігіне мұсылман атаулы көз жеткізуде. Құран түскелі он төрт ғасырдан бері, ғылым-Құранның нағыз Дүниетаным оқулық екенін дәлелдеп келеді. ХХ ғасырдың зор ғылыми-техникалық жетістіктері нәтижесінде ашылған гаолактика ғажайыптары мен табиғат құпиялары, терең мұхит тылсымдары мен тіршілік сырлары Құран аяттарында сипатталған болатын.
Қазақстанға Ислам діні 7 ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда Ислам діні Қазақстанға күшпен енгізілген жоқ. Қазақстанда сол кездері қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға Ислам дінінің кері әсері болмай, қайта олфеодалдық қарым-қатынастардыжандандыра түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілектерін қанағаттандыра алмады. Ал, Ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды[4, 135б].
Қазан төңкерісінен кейін 20 жылдар соңына дейін Кеңес үкіметі дінге әуелде кеңшілікпен қарады. Сол себепті мешіттер мен медреселер өз жұмысын жалғастыра алды. Ал 1920 жылы Орынборда мұсылмандардың тағы бір құрылтайы өтті. 1921 жылы Республикада Ораза айт пен құрбан айт ресми мереке ретінде тойлау жайлы қаулы қабылдады. Орта Азия мен Кавказ республикаларының көпшілігіне демалыс күні болып жарияланды. Бірақ, бұл көпке созыла қойған жоқ. Кеңес үкіметі өз-өзіне келе бастаған соң, көп ұзамай дінмен күреске кірісті. Мың жылдан бері ізгілік пен игілік дәнін сеуіп келген дініміз кертартпа деп насихатталды. Дінбасылар қуғынға ұшырады, атылды, асылды, жер аударылды. Халық бірте-бірте рухани тірегінің біріненайрыла бастады. Тіліне қысымшылық жасады. Орыстандырылу жедел жүргізілді. Рухани жұтаңдық атқа мінді. Осындай ауыр халге ұшыраса да халқымыз діннен безген жоқ. Қалалар мен кенттер, ауыл мешіттерінде жұма намаздары мен Құрба айт,Ораза айт кең көлемде болмаса да өткізіліп тұрды.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде немістердің Еділ бойына жақындап қалғанынан сескенген Сталин 1937-1938 жылдары өзі жазықсыз жапа шектірген орта Азия мұсылмандарының ризалығына бөленбек оймен Ислам дініне көңіл бөлуге кірісті. Сөйтіп 1943 жылы Ташкент қаласында орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы ұйымдастырылды. Оның жұмысына Қазақстан делегациясын шейх Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов бастап барды. Құрылтайда Орта Азия мен Қазақстан республикалары мұсылмандарының діни басқармасы құрылып төрағасы Бас муфти Ишан Бабахан Абдулмажидхан сайланды[5, 135б].
Президентіміз: Саясат күнде өзгереді, ал дін - мәңгілік және бір сөзінде Ислам тек дін емес, ол біздің мәдениетіміздеген болатын. Дін оның ішінде Ислам діні- біздің ұлттіқ дүниетанымымыз, мәдениетіміз, рухани тазалық көзі, халықты бауырмалдыққа, бірлікке баулитын негізі берік тәрбие құралы. Ислам құндылығы сонда. Аллаһ Тағалаға құлшылық етумен қатар, дүниені де тәрк етпейсің. Яғни ол орта жолды ұстанады. Сондай-ақ, кез-келген жаманшылықтан тыйылып, ізгі істерді жасауға үндейді. Осылайша адамның физиологиялық, рухани кемелденуі мен психологиялық өрісі жағынан да толық тұлға ретуінде қалыптасуына көп септігін тигізеді. Сондай-ақ, әрбір адамзат баласы діннен алшақ өмір сүре алмайды. Немістің атақты ойшылы Гетенің: Анау-мынау нәрсе туралы оңды − солды ой толғау, қандай ақымақтық. Егер Ислам Аллаһқа мойынсыну болса, біз бәріміз исламда өмір сүріп, Исламда өлеміз деген тұжырымы сөзімізді нақтылай түседі.
Сонымен қатар, қазақтың біртуар азаматтары Ыбырай, Абай, Шәкәрімдер де Ислам дініне аса көңіл бөліп, оны шығармаларына арқау ету арқылы халықты имандылыққа, қайырымдылыққа, адамгершілікке үндей білді. Мәселен Ыбырай Алтынсаринн Бір Аллаға сиынып, Кел балаларлалар оқылық,- деп бүлдіршіндерді имандылық негізіндегі білімге шақырады. Сондай-ақ, Ы. Алтынсарин Мұсылманшылық тұтқасы атты кітабында: Ойлап қараңызшы, Құдай тағала біздің адамдарымызға мұқтаж емес қой. Не жақсылық-жамандық етсек те ақырында пайда-залалын өзіміз көреміз. Мәселен ұрлық, залымдық. Парақорлық, өтірік, ғайбаттан кім залал көреді? Туралық, әдептілік, ғылым-білімді кім пайдаланады? Әлбетте адам баласы өзі пайдаланады. Егер бұл дүниеде бұзық пиғылда болғандағы талабымыз мал табу болса, Құдай тағаланың рұқсат еткен кәсіптері аз ба? Мәселен оқу оқып, ғылым һәм өнерлер үйрену, егін егу, сауда ету, мал бағу, патшаларға қызмет ету, я болмаса бөтен орындарға өнер күшіңді адал ниетпен жұмсап мал табу. Мұның бәрі де халал. Бірақ бұзық адамдар бұған қанағат етпейді һәм өнбойы дүние көөбейтумен алданамын деп, Құдайына қызмет етуді ұмытады [6, 57б ],-деген сөздері күні бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтпағанын көруімізге болады. Ағартушы өз еңбектерінде иман, ислам парыздары, мінез-құлықтың маңыздылығына тоқталып, мұның барлығы адамның өзіне пайдалы екендігін түсіндіріп кеткен. Ал, Абай ақын: Алланың өзі де рас, сөзі де рас. Рас сөз ешқашанда жалған болмас деп Исламның хақиқи дін екендігін екі өлеңімен-ақ айтып өтеді. Сондай-ақ, оның қара сөздерін оқи отырып, сол кездегі қазақ халқының Исламға деген көзқарасын аңғарамыз, ақын сол тұстағы қазақтардың шала-шарпы діни сауатын қынжыла баяндайды.
Қазақтың сол кездегі надандық санасына сәуле құйып кеткен Абай дін тазалығына қатты көңіл бөлген. Сондай-ақ, ағасының жолын қуған Шәкәрім Құдайбердіұлы да өзінің Мұсылмандық шарты атты еңбегінде былай деп жазғаны бар: Ей достар, адам өзін-өзі таныса, жаратқан Алласын да біледі. Алланың әміріне де мойынсұнады. Сол себептен пайғамбарымыз айтқан: ...пенде өзін анық білсе, Аллаһ Тағаланы да анық білер,- деген ДЖәне Ғайса(ғ.с) айтқан ... біреудің көзіндегі шөпті алмақ болсаң, әуелі өз көзіңдегі ағашты алып таста,-деп. Мұның мағынасы: өз мініңді тазартсаң, кісінің мінін айтып ұқтыруға , кісіні түзетуге сонда жарарсың-дегені енді адам өзхін-өзі білмекке әкеледі жоғарыда айтылған қайдан жаралдым, не үшін жаралдым, түбінде не болмақпын деген үш сөзді ойласа керек. Онан соң басыма пайдадүние - ахиретіме пайда не іс қылып жүрмін, халыққа не пайда келтіріп жүрмін. Біреуге, яки өзіме зиян қылғанна саумын ба деп ойлай керек! Осылайша өзін-өзі тексермей жүре берген адам жайдан мал, аңнан да төмен болады деп жазады Шәкәрім Құдайбердіұлы Мұсылмандық шарты атты еңбегінде. Міне осылайша Ислам дінінің маңыздылығын ашып, сол кезде молдалардың өтірік Ислам дінін жамылып, шамандық қалдықтарды Исламға енгізгенін олар көре білді.және сол бұрыстықты жоюға ұрпақ жадына айқын да дұрыс жол нұсқап, дін тазалығына ден қойып еңбектер жазған дана бабаларымыздың бүгінгі ұрпақтары әлі де Ислам дініне толықтай бет бұра қойған жоқ. Мұның бір себебі, біріншіден, кешегі Кеңес заманының дінге деген қысымы болса, екіншіден , мемлекетімізде Ислам дінінің кеңінен таралмауы, үгіт-насихат, уағыз секілді шаралардың мүлдем болмады. Сонымен қатар, Ислам атын жамылған секталардың жаңбардан кейінгі саңырау құлақтай қаптап кетуі де адамдардың дінге деген үрейлерін тудырып отыр.
Кеңес үкіметінің тұсында Ислам дінін тарататын баспасөз мүлдем болмады. Тіпті түрлі басылымдар дінді теріс насихаттаумен айналысты. Адамдардың сана сезімін атеистік идеологиямен улайтын небір басылымдар пайда бола бастады. Дін-апиын деген ұранмен халықты жаппай дінсіздендірді. Мәселен мына мақалада: Бұл күндері мұнда адамдардың ғылыми материалистік дүниетанымын, еңбекке комунистік көзқарасын қалыптастыру жеке менменшіл психология мен діншілдік сияқты ескіліктің сарқыншақтарына, сондай-ақ буржуазиялық идеологияның тіміскі әрекеттеріне қарсы күрес атеистік тәрбие жұмысының өзегіне айналғандеп жазады С. Ілімтанов деген қаламгер Социалистік Қазақстан газетінің 1983 жылғы 2006 нөмірінде. Бұдан сол тұстағы дінсіздік идеологиясының көрінісі деуімізге болады. Кеңес үкіметі тұсындағы мерзімді басылымдар материалдарынан мұндай мысалдар көп келтіруге болады. Осында насихаттың салдарынан халық діннен алшақтап, діни сауттары жоғалып, рухани жұтаңдық пайда болды. Дінсіз ұрпақтар тәрбиеленді. Ал, бұл рухани тоқырауға апарып соғатыны бізге мәлім.
Атеистік тәрбие адамдарды рухани жағынан аздырады. Бір Жаратушының барлығына, Оның Әділеттілігі мен Мейріміне сенбейтіндер, оны сыйламайтындар өзін әлпештеген ата-ангасына де Отанына да сенбейді, сыйламайды. Олардан кейін ұлы Аллаһқа емес тек затқа, ақшаға табынатындар пайда болады. Соған жету жолында олар ата-анасын да, дос-жаранын да Отанын да сатып кете береді деп жазады Жақсыбек Құрманбеков Парасат журналындағы Иман жоқ жерде - адамгершілік жоқ тақырыпты мақаласында[7, 57б ].
Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың пайда болу шарттары
Конституцияның 1-бабына сәйкес, Қазақстан - зайырлы мемлекет. Әрі оның рухани күші дәстүрлі діндерді, конфессияаралық бейбітшілік пен келісімді құрметтеуіне негізделеді.1990-шы жылдардың басында жаңа тәуелсіз мемлекеттерді қамтыған діни ренессанс Қазақстанды да айналып өте алмайтын. Халықтар өмірінде дін қашанда айрықша маңызға ие болды. Біздің елімізде этностық қана емес, сондай-ақ конфессиялық тұрғыда да ерекше жағдай қалыптасты. Тұрғындардың көбі ислам дінін, біраз бөлігі христиан дінін ұстанады. Сон-дай-ақ иудаизм, буддизм және басқа да нанымды ұстанатындар баршылық. Әр адамның өмірінде түсіндірілуі қиын, әрі тылсымды мистикалық сәт-тер болып тұрады. 1994 жылдың аптапты қыркүйек айында алғаш рет Сауд Арабиясының қасиетті жерлеріне барғаным есімде. Менің ниетімді түсінген король Фадх ибн Абдул-Азиз ибн Абдуррахман әл-Сауд маған қасиетті Қағ-баның ішіне кіруге рұқсат беруге бұйырған. Одан әрі мұсылман дінінің тағы да бір қасиетті жері - Мәдина қаласына бардым. Сол күні аспан шайдай ашық еді. Жаңбыр жаумайтын, құрғақшылық айы болатын. Біз Пайғамбар зиратынан шыққан кезде қатты нөсер болып, жауын суы мешіттің мәрмәр еденімен сарқырап ағып жатты. Барлық арабтар таң қалып, ғибадат ете бастады. Мені Мұхаммед Пайғамбардың зиратына бастап барған молда: Бұл - жақсы ырым. Пайғамбарымыз сіздің ғибадатыңызды қабылдады. Әдетте, бұл аймақта жаңбыр тек екі айдан кейін ғана жауатын, - деді. Кеңестік кезеңде мұсылман дінбасыларының барлық мәселелерін штаб-пәтері Ташкентте орналасқан Орталық Азия мен Қазақстан мұсыл-мандарының Діни басқармасы жүйелеп отыратын. Біздің еліміздің мұсыл-мандары үшін 1990 жылы Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы-ның ашылуы ерекше оқиға болды. Орыс Православие шіркеуінің қазақстандық епархиясы кеңестік кезең-де тікелей Орыс Православие шіркеуіне бағынатын. Тәуелсіз Қазақстанда Орыс Православие шіркеуінің қазақстандық епархиясын ортақ құрылымға біріктіру басталды. Конституция елдің барлық азаматтарына, діни сеніміне қарамастан, тең құқық береді. Әрі бір кезеңде 1992 жылдың 15 қаңтарында қабылданған және діни төзімділіктің базалық ұстанымдарын айқындайтын Дін еркіндігі мен діни бірлестіктер туралы заң қоғамдық тәртіпке нақты қатер төндіретін секталар мен ағымдарға байланысты шектен шыққан либерализмімен де ерекшеленетін. Қазақстанда олардың қызметіне жол бермеу және бұрынғы конфессиялық саясаттың кінәраттарын жою үшін заң кейінірек жетілдірілді
Тәуелсіздік жылдарында елімізде орын алған күрделі саяси-экономикалық жаңарулар мен өзгерулер ағымында мемлекет билігінің қайнар көзі болып табылатын халқымыздың рухани өмірі мен діни көзқарастары да бір жағынан толығып, ал енді бір жағынан әралуан бағыттар бойынша дамып, бүгінгі көптеген этникалық топтар мен түрлі діндерді ұстанатын зайырлы Қазақстан қоғамы қалыптасты. Жоғарыда айтқанымыздай, халықсыз билік болмайды, ал - дінсіз халық болмайды. Халықтың тұтастығы мен діннің тұтастығы және мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей тәуелді байланыс бар екенін ескерелік. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден құралған біздің қоғамымыздағы өтпелі кезеңде дін атаулының мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш болып табылатын халықты ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы салмағы және еліміздің болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық көрініс берді. Мемлекет - дін қатынастарының күрделілігі мен маңыздылығын түсіну үшін алдымен еліміздегі діни ахуалға шолу жасайық:
1.Тәуелсіздік жылдарындағы діни ахуал
Елімізде негізінен басты екі дін бар десек болады. Олар - ислам және христиандық. Ислам дінін ұстанушылар халық санының шамамен 67-70 пайызын құрайтын 24 этникалық топ. Республика халқының 58 пайызы қазақтар және оларға қоса ойғыр, татар, өзбек, түрік, курд, дүнген, шешен, әзірбайжан, башқұрт, ингуш, балкар қатарлы бауырлас халықтар түгелдей ислам дінін және оның ішіндегі сүнни (суннит) жолын ұстанады. Тек, әзірбайжан және курд халықтарының бір бөлігі мен шағын ирандық топ ғана шиға (шиит) жолын ұстанады. Бүгінге дейін көп білінбейтін шиғалар, әсіресе, IV Кәрім Ага Ханның (1936- ) елімізге жасаған сапарлары және Халықаралық тау университетінің Қазақстан бөлімшесінің ашылуы арқасында соңғы жылдары елімізде үгіт-насихаттарын күшейте түсуде. 2004 жылдың басындағы деректерге қарағанда елімізде 1648 мұсылман діни бірлестігі уә 1534 мешіт жұмыс істейді. Осы арада ислам дінінің Қазақстанның негізгі діні екенін және халқымыздың тарихында үйлестіруші, ұйымдастырушы һәм біріктіруші күш ретінде ең маңызды орын алғанын атап айтуымыз керек... Қазақстандағы екінші орынды дін христиандықтың бүгінгі ахуалы исламмен салыстырғанда тым күрделі. Біздегі христиандық (мәсіхшілдік) алуан түрлі конфессиялар мен секталардан құралған және бір діни орталыққа бағынбайтын бытыраңқы көрініс береді. Христиандардың басым көпшілігі славяндық православие бағытында. 1956 жылы республика көлемінде 55 православие жамағаты (приход) болса, бүгінгі күні 240 діни бірлестік уә 8 монастыр жұмыс істейді. Қазақстандағы православие шіркеуінің тікелей Мәскеу Патриархтығына және Қасиетті Синодына бағынатын митрополиттік деңгейіндегі бөлім екенін ескерелік... Христиандықтың еліміздегі екінші тармағы католицизмді ұстанатын шағын топ. Олардың өзі екі топқа бөлінеді: Рим католик шіркеуі және Грек католик шіркеуі. Бұл екі шіркеу негізінен Астана, Алматы және Қарағанды қалаларында белсенді жұмыс істеуде. Республика көлеміндегі католик жамағаттардың саны 38, діни бірлестіктер 80 мөлшерінде. Шетелдердегі католик шіркеулері, әсіресе Ватикан және АҚШ-та орналасқан католик ұйымдары Қазақстанда миссионерлік іс-әрекеттерді белсенді түрде жүзеге асырып келеді. Бүгінгі күні елімізде материалдық қамсыздандырылған 150 шетелдік католик миссионердің (ресми тіркелгендері ғана - М.Б.) тоқтаусыз үгіт-насихат жұмыстарымен шұғылданып жатқанын айтсақ жеткілікті. Сонымен қатар католиктердің Қарағанды, Астана, Павлодар қалаларында діни оқу орындары мен басылымдары бар екенін айта кетелік.
Христиандардың саны аз болғанымен ең көп тармаққа бөлінген тобы - протестанттар. Қазақстандағы ең басты протестант шіркеулері Евангелиялық христиан-баптистер, жетінші күннің Адвентистері және Лютерандар. Еліміздегі баптистердің саны 10-15 мың адам, дегенмен олардың жамағаттарының саны 300 мөлшерінде. Кейбір баптист топтардың ресми органдарда тіркелуден бас тартып келе жатқанын да ескерген жөн. Лютерандардың орталығы Астана қаласында орналасқан, 70-тей діни жамағаттары бар, негізінен немістер арасында көп таралған. Адвентистердің де орталығы Астана қаласында. Осы аталған протестант мәзһәбтары (конфессиялары) елімізде тек өткен ғасырда ғана пайда болғаны, Кеңес билігі кезінде (1917-1991) қоныс аударған келімсектер арқылы елімізге келгені белгілі. Жаңа елордамыз Астананың діни орталық ретінде таңдалуы осы шіркеулердің орталық және солтүстік аймақтарда етене жұмыс істеуіне мүмкіндік беруде.
Протестанттықтың жаңа формалары, әсіресе, тәуелсіздік жылдарында елімізде өте белсенді миссионерлік іс-қимылдарды жүзеге асырып, бір сыпыра азаматтарымызды өз қатарына тарта білді. Олар негізінен АҚШ-та орналасқан протестант миссионер ұйымдары. Елуліктер, Методистер (Біріккен Методист шіркеуі - АҚШ, Флорида уилаяты), Мун сектасы (Оңтүстік Корея), Меннондар, Пресвитериандар (АҚШ), Жаңа апостолдар шіркеуі (АҚШ), Әлемдік Қырман Шіркеуі (АҚШ, Колорадо уилаяты), Қожайындар шіркеуі (АҚШ, Флорида уилаяты), Агапе, Жаңа өмір шіркеуі, Ізгі хабар, Иеһоуа куәгерлері (АҚШ) т.т. Елімізде протестанттықтың 20 шақты сектасы және мыңнан астам діни бірлестіктері мен қоғамдарының қызмет етіп жатқаны біраз нәрсені аңғартса керек. Күн сайын шетелдердегі протестант шіркеулерінің жаңа тармақтары елімізге миссионерлерін жөнелтуде. Олардың ең басты мақсаты - Қазақстанды інжілдендіру (евангелизация) және қазақ халқын түгелдей өз нанымдарына инандыру болып табылады. Осы арада АҚШ-тағы діни фундаментализмнің негізін қалаған протестант шіркеулері екенін есте сақтаған жөн...
Қазақстанда мұсылмандар мен христиандар жалпы халықтың шамамен 97 пайызын құрайды. Бұларға қоса елімізде көптәңірлі (политеистік) және атеистік бағыттағы нанымдарды ұстанатын шағын топтармен қатар біртәңірлі (монотеист) йаһұдилік (иудаизм) дінінің уәкілдері де бар. Әсіресе, йаһұдилер (еврейлер) мен олардың діни бірлестіктерінің саны тәуелсіздік жылдарында шектен тыс артқан. Тәуелсіздікке дейін бірде бір діни ұйымы болмаған йаһұдилердің бүгінгі күні 25 діни бірлестігі және барлық облыс орталықтарында дерліктей синагогалары жұмыс істеп жатыр. Орталық Азия бойынша ең үлкен синагога жуырда Астана қаласында ашылған. Израил, АҚШ және өзге елдердегі бас раввиндер елімізге жиі келіп, ресми адамдар, кәсіпкерлер және жамағат уәкілдерімен кездесулер өткізуде. Қазақстан йаһұдилері құрылтайы Шалом деп аталатын газет шығарады. Йаһұдилердің елімізде санының артуы және діни іс-шараларының бұдан да дамуы күтілуде... Соңғы жылдары елімізде үгіт-насихат жұмыстарын күшейткен дәстүрлі емес діни ағымдар қатарынан Сайнтология шіркеуі, Бахаизм, Қадияния (Ахмадия), Кришна қоғамы, Сатанизм, Виссарионство шіркеуі сияқтыларды атауға болады.
2. Мемлекет және дін қатынастары Қазақстан Республикасы Ата Заңында көрсетілгендей зайырлы мемлекет болғандықтан, тәуелсіздіктен кейінгі жылдары мемлекет органдарының діни ұйымдардың жұмыстарына бақылау функциясынан тыс тікелей араласпағаны белгілі. АҚШ мемлекет басқармасының Демократия, адам құқықтары және еңбек бюросы жариялаған Қазақстан - халықаралық діни бостандық есебі (2002 ж.) де осыны растайды. Алайда, жоғарыда айтқанымыздай, дін мемлекетті қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институттардың бастыларынан және азаматтық қатынастарда маңызды рөл атқаратындықтан мемлекет ұйымдары мен құрылымдарының ішінде дін саласымен жұмыс істейтін мекемелер уә органдар болуы заңды. Осы орайда ҚР Үкіметі қарамағында діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі Кеңес құрылған. Кеңестің облыстар мен Астан, Алматы қалаларындағы бөлімшелері тікелей діни бірлестіктер және жамағаттармен, сонымен қатар әкімдіктер, Әділет министрлігінің тіркеу қызметі, Ішкі істер министрлігіне қарасты мекемелер, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Мәдениет министрлігі сияқты құзырлы мекемелермен етене байланыс жасайды. Конституциямыз бойынша орталығы шетелдерде орналасқан діни ұйымдардың Қазақстандағы басшыларының тағайындалуы тиісті мемлекет мекемелерімен үйлестіре отырып жүзеге асырылуы керек. Бұл жерде де сәл ойлануға тура келетін жәйттер бар секілді. Жоғарыда көрсетілген көптеген діни ұйымдар мен миссионерлер және экстремистік бағыттағы зиянды ағымдардың шектен тыс қажыр-қайрат жасауы салдарынан бүгінгі күні еліміздегі діни ахуал аса күрделі қалыпта десек болады. Ал, осы күрделі ахуал ертеңгі күні қандай болмақ? Тиісті шаралар бүгін қолданылмаса, бірнеше жылдан кейін діндер арасы қатынастар қандай кейіпте болмақ? Осындай мәселелерді ойлаған сәтте шетелдік ұйымдардың еліміздегі жүз мыңдаған яки миллиондаған азаматтарымыздың рухани тізгінін қолда ұстауы бір жағынан ішкі істерге қол сұғушылық болса, ал екінші жағынан әлеуметтік балансты теңселтетін нәтижелерді алып келетін қауіпті күш болуы мүмкін. Бұған қоса айтпағымыз, болашақтағы президент және парламент сайлаулары кезінде (құдды АҚШ-тағы сияқты) шетелдік діни ұйымдар біздегі жамағаттары арқылы Қазақстандағы белгілі бір тұлғаны яки саяси партияны немесе топты қолдауы, сол арқылы мемлекет билігіне ие болуы да әбден ықтимал... 1992 жылы қабылданған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы заң бойынша азаматтар діни бірлестіктер құра отырып, ұйымдаса алады. Діни бірлестіктерді Әділет министрлігінде тіркеудің өзіндік шарттары бар. Бұл шарттар орындалғанда ғана бірлестіктер тіркеледі және қызмет атқара алады. 30.01.2001 ж. қабылданған ҚР Әкімшілік заң бұзушылықтар жөніндегі Кодексі ҚР соттарына белгілі тәртіп бойынша тіркелмеген діни бірлестіктердің жұмысын тоқтатуға немесе айыппұл салуға құқық берген. 2001 жылғы ақпан айынан бастап Республикамыздың кейбір аймақтарында аталмыш заң бұзушылықтар орын алып, ҚР соттары тиісті шараларды қолданған. Мәселен, Қызыл-Орда қалалық соты 14.03.2001 ж. шешімімен белгілі тәртіппен тіркеуден өтпеген Иеһоуа куәгерлері жамағатының жұмысын тоқтатқан. Сол сияқты, Атырау облысы Құлсары аудандық соты 02.05.2001 ж. Иман баптист шіркеуінің жұмысын тіркелгенге дейін тоқтату жөнінде үкім шығарған. Құлсарыда Тараз Сомаляк есімді Пентекосталь шіркеуінің (фундаменталист бағыттағы протестант сектасы - М.Б.) қызметкерінің ресми тіркеуден өткенге дейін үгіт-насихат жасауына тыйым салынған. Осы орайда айта кететін бір маңызды жәйт - жоғарыда келтірілген Қызыл-Орда қаласындағы Иеһоуа куәгерлері жамағатының басшылары Гүлжахан Жарықова және Бақыт Алтаев есімді Қазақстан азаматтары екені және оларға сот тарапынан 7,750 теңге айыппұл салынғандығы. Құлсарыдағы Иман шіркеуінің ұйымдастырушылары да Құрманғазы Әбдімұратов және Асхат Әлімжанов есімді қазақ азаматтары екені назар аудартады. Нағыз қазақи ортада миссионерлік жасап, шетелдің діни сенімдерін елімізде таратып жатқан ұйымдардың қандай дәрежеге жеткені және қандай аймақтарды мекен еткені біраз нәрседен хабар бергендей... Бұлар сияқты елімізде ислам атын жамылып, әртүрлі негізсіз һәм зиянды үгіт-насихат жүргізіп жатқан діни ағымдар да баршылық. Бұлардың ішінде баспасөз бетінде жиі аталатыны және қоғамдық тыныштыққа нұқсан тигізушісі Хизб-ұт Тахрир ұйымы. Құран Кәрімде халифат құру туралы ешқандай мәлімет келтірілмегеніне қарамастан, бұл ұйым Орталық Азиядағы елдердің орнына халифалық мемлекет орнатқысы келеді. Құран Кәрімде баяндалған шынайы исламның насихатталу деңгейінің төмендігін және сауатты мамандар мен дінтанушылардың аздығын пайдаланған осындай ұйымдар, әсіресе, еліміздің оңтүстік аймақтарында біршама жастарымызды қатарына қосып та кетті. Қырғызстан, Өзбекістан, Тәжікстан және ҚХР елдерінде белсенді әрекет жасап жатқан осындай ұйымдар мұсылман мемлекеттерінің тұрақтылығына зиян тигізумен қатар, ислам дінінің имиджін бұзу және мұсылман жастарды дінде орны жоқ нәрселерге үйрету арқылы екі есе үлкен зиян тигізіп отыр. Орталық Азиядағы бауырлас республикалардың мемлекет институттары нығайған сайын және әлеуметтік-экономикалық өмір сүру деңгейі жоғарылаған сайын осындай зиянды ұйымдардың ықпалы азаймақ. Дегенмен, азаматтарымызға ненің орны исламда бар, ал не нәрсенің орны жоқ екенін дұрыстап үйретпейінше қауіптің алдын алдық деуге сірә болмас. Сонымен қатар әлгіндей ұйымдардың аталуындағы ислам, Аллаһ сөздеріне мән беруден гөрі, олардың іс-әрекеттерінің исламға қаншалықты сәйкес екеніне көңіл бөлген жөн. Кейбір Батыс елдерінің ислам дінін бұрмалау мақсатымен ислам атын жамылған ұйымдарды құрғызғаны және оларды жан-жақты қамсыздандырып тұратыны белгілі. Олар кейде Хизб-ұт Тахрир сияқты саяси кескінде болса, кейде ардақты ата-бабаларымыздың есімдерін өз меншігіне айналдырып, халықты нағыз ата-бабаның бұрынғы жолына шақырғансымақ болып жүрген суфи тариқаты формасында да болуы мүмкін. Еліміздегі мемлекет және дін қатынастары турасында айта кететін өкінішті бір мәселе - ешбір діни мейрамның мемлекет дәрежелі мейрам ретінде бекітілмегені. Мұсылмандардың Құрбан айт және Ораза айт мерекелеріне Қазақстанмен көршілес елдердің барлығында да ресми демалыс берілгеніне қарамастан, бізде әлі сең жібитін емес сияқты. Жуырда сайланған Мәжіліс депутаттары осы мәселені алғашқы кезекте қарап, азаматтарымызды қатты алаңдатып отырған үшбу көкейтесті мәселеге дұрыс шешім тапса игі еді. Өткен шақырылымдағы кейбір Мәжіліс депутаттары, ішінде өзіміздің қазақ азаматтарымыз да бар, діни мерекелерге ресми демалыс беру туралы заң жобасы түскенде біз атеиспіз деп шыға келгені әлі есімізде. Мұндағы мәселе депутаттың діни сенімінде емес, оған дауыс берген мыңдаған сайлаушылардың діни сенімінде екені әлгі азаматтарды аса мазаламаған сияқты. Біз алуан этникалық және діни топтардан құралған Малайзия мемлекетінің тәжірибесін дұрыс пайдаланып, ең болмағанда Құрбан айтқа үш күн, ал Ораза айтқа бір күн, сондай-ақ, православие шіркеуінің Рождество мерекесіне бір күн ресми демалыс берсек, бұдан тек елімізге, мемлекетімізге пайда болатыны анық. Ай-күннің аманында халықаралық ұйымдар сынайды деп, байбалам салатындар осы мәселеге келгенде неге жақ ашпайды, деп сұрағым келеді. Мемлекет-дін қатынастарының өзекті бір мәселесі азаматтардың дін саласында білім алу, оқу құқығын пайдалануы. Еліміздегі Білім туралы заңда бұл мәселе толық шешімін тапқан емес. Бүгінгі күні Қазақстанда 8 діни жоғары оқу орны, 6 орта дәрежелі діни оқу орны мен 3 жалпы білім беру мекемесі жұмыс істеуде. Жоғары оқу орындарынан екеуі мұсылмандардікі. Олар Нұр-Мұбарак Мысыр ислам мәдениеті университеті және ҚМДБ қарамағындағы Имамдардың біліктілігін жетілдіру институты. Бұған қоса 1 католик, 1 лютеран және 4 протестант оқу орны бар. Енді осы діндер мен мәзһәбтарды (конфессияларды) ұстанатын адамдардың жалпы санына шағатын болсақ, сан жағынан ең аз болып табылатын протестанттардың еншісіне ең көп жоғары оқу орны, ал мұсылмандарға болса ең аз оқу орны түсетіні байқалады. Қайталап айтқанда, протестантизм бағытындағы діни бірлестіктер мен діни оқу орындарының саны бәрінен жоғары... 3. Қазақстандағы ислам мәселелері Қазақстан мұсылмандарының діни істерін ұйымдастырып, діни бірлестіктер, мешіттер және шетелдердегі мұсылман ұйымдарымен халықаралық қатынастарды реттейтін дербес мекеме Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы діни бірлестігі деген атпен 1990 жылы құрылды. Оған дейін қазият деңгейіндегі діни мекеме ретінде қызмет атқарған бұл ұйым бүгінгі күні еліміз мұсылмандарының ең басты ислами ұйымы. 2000 жылғы маусым айындағы құрылтайда ҚМДБ төрағалығына білікті ғалым, арабист және дипломат, профессор Әбсаттар Дербісәлі (1947- ) сайланды. Өткен 3-4 жыл көлемінде тоқырап қалған кейбір мәселелер оң шешімін тапты. Мысалы, Алматыдағы орталық мешіттің ашылуы, әл-Фараби даңғылы бойындағы университеттің ашылуы, діни басылымдардың сан және сапа жағынан бір шама жоғары сатыға көтерілуі, облыс орталықтары мен Астана қаласында жаңа мешіттердің салынуы т.т. Алдымыздағы уақытта мынадай мәселелер оң шешімін тапса еліміздегі мұсылманшылықтың жүйеленуі уә тұтастануы жағынан үлкен жетістіктерге жетер едік: Біріншіден: Ең маңызды проблема еліміздегі мұсылмандардың белгілі бір жүйе бойынша ұйымдаспағанында және ислами үгіт-насихаттың дініміздің негізгі бұлағына, яғни Құран Кәрімге толыққанды сәйкестік қағидасы бойынша жүзеге асырылмауында. Әсіресе, өзге мұсылман мемлекеттерінде орталықтары орналасқан суфизм бағытындағы эзотерикалық тариқаттар уә діни ұйымдардың, қайырымдылық қорларының белсенді қамданыста екенін айтуымыз шарт. Бұлардың үгіттері исламның бірегей қасиетті кітабы Құран Кәрімнің үкімдерімен көп жағдайларда қабыспайды және дінге кейіннен қосылған әр түрлі негізсіз ырымдар мен нахақ нанымдарды (бидғаттар мен хұрафаларды) қамтиды. Бір ұйымның ақ дегенін екінші бір ұйым қаралап жатқан жағдайлар жиі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоғары оқу орнын бітіру үшін қорғалатын
Бакалаврлық диплом жұмысы.
Ғылыми жетекші
Алматы 2019 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
Негізгі бөлім: Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың ерекшеліктері.
І бөлім
1.1. Діни басылымдардың қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың пайда болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ІІ бөлім
2.1 Діни басылымдардағы тақырыптық ерекшеліктер, тұрақты айдарлардың берілу сипаты, тілдік құрылымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қазіргі кезеңдегі діни басылымдардың патриоттық, толеранттық , эстетикалық тәрбие берудегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
КІРІСПЕ
Дін , өнер және ғылым - бір ағаштың бұтақтары.
Альберт Эйнштейн.
Тақырып өзектілігі. Иә дұрыс айтылған сөз. Алла , адамзатты жаратушы. Оның бар рас. Адамзаттың өмірінде бұлардың әрқайсының да алар орны ерекше. Адамзаттың дінсіз тарихы да, мідениеті де болмаған. Дін қай қоғамда болса да адами құндылықтардың қайнар көзі ретінде қабылданады. Дін - қазақ халқының рухани тамыры. Жоғарыда айтылған қанатты сөзге қосарым , осы ағаш бұтақтары тамырдан нәр алмай ма?! Халқымыздың тарихына көз жүгіртсек, ата-бабаларымыз дінге қатты сенген. Ғасырлар қойнауында талай-талай мазмұнды , мағыналы, тәрбиелік мәні зор , ұлттық дәстүрді дәріптейтін, мәдениетіміз бен өркениетіміздің даму жолдарын айқын көрсететін мәліметтер жетерлік. Ол халқымыздың - рухани мұрасы. Дәлелді арыдан іздемей-ақ , он тоғызыншы ғасырдың ақын-жазушылары, зерттеушілерінің шығармалары тілге тиек болары анық. Мысалы Мәшһүр Жүсіп былай деген:
Ол-Алла жисым, жауһар,ғариз емес,
Еш нәрсе оған ұқсап жөні келмес.
Бар құдай көкте де емес, жерде де емес,
Мекенін бір Алланың ешкім білмес.
Ислам дінін дүниеге әкелген арабтар көшпелі қазақтар сияқты әуелі бастан-ақ шешендік өнерді өте қастерлеген. Себебі , исламға дейінгі көшпелі өмір салтын ұстанған араб - бәдәуилердің өнері ,ғылымы, діні қазақ халқының табиғатына жақын екенін ғалымдарымыз атап көрсетіп отыр. Зерттеуші, әдебиеттанушы, ислам діні бойынша біраз ақпараттар зерттеген Ә. Дербісәлі өз еңбектерінде , ежелгі араб әдебиетінің тарихын зерттеуші, жазушы , әдебиетші-ғалым Ханна әл-Фахуриден көп деректерді мысал ретінде келтіреді. Дін адамзатты тек ізгілікке, иманға жетелейтін таза жол. Әдебиетіміздегі шығармалардың барлығы осыған дәлел бола алады. Оны қазақтың зиялы қауымы да растаған. Алайда , қазақ халқының басына небір қиыншылықтар түсті .Кеңес үкіметінің тұсында дін-апиын деген ұранмен, халықты діннен бездіріп, рухани тамырына балта шауып, дінінен ғана емес, тілінен, салт-дәстүрінен қол үздіру арқылы мәңгүрттендіргені жайлы профессор Абдул-Хамид Ф. Мархабаев пен А. Құрманбаева былай дейді: күні кешеге дейін ертелі-кеш ғылым атынан сөйлеуші материалист, атеистер о баста сыйқырлы бір Жаратушы болған дегеннен зәре-құты қалмай тұра қашып: Дүние кездейсоқтықтан туған деген сияқты негізсіз, тұжырымдамаға кенедей жабысып алғаны белгілі. Сол акциома деңгейіне көтерілген ой-пікірдің тұрақсыздығына көзі жеткен шынайы ғалымдар қазіргі таңда дұрыс көзқарастағы, қисынды әрі фактімен дәлелденген мақалаларды біріне соң бірі жариялауда. Ол, қарама қайшы мәлімдеулер, әсіресе, биология, медицина, қысқаша айтқанда, тірі организмдерге қатысты ғылымдар отауынан жиі естілуде [1.15 б], дейді.
Қазіргі кезде жаңартылған әлеуметтік қоғам дамуындағы жеке адамның қалыптасуы, рухани мәдениеттің артуындағы еліміздегі діннің бүгінгі жағдайы орасан зор. Рухани мәдениет - бұл ескіден қалған тарихи мұра, ол қазіргі кездегі қоршаған өмірде адамгершілікке, достасттыққа, имандылыққа бірігіп қимыл жасауға Қазақстандағы діннің шарттарын үйренуге және өркендеудегі әлеуметтік мұра ретінде қарастырылалды. Діннің жағдайы қоғам дамуына тікелей қатынасы бар . Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев Сындарлы он жыл атты еңбегінде Бүгінгі күнгі жекеленген елдердегі діни сана- сезімнің өсуі кездейсоқ құбылыс емес. Дін ұлттың және мәдени біртектілікті сақтаудың негізіне айналып отыр , - дейді. [1.]
Расындада қазіргі таңда дінге деген адамдардың көзқарасында , сенімінде дінге деген өзіндік ерекшеліктер байқалады. Діннің жағдай бүгінде әрбір адамға таныс. Діни тұжырымдар жоғарыда айтылғандай барлық діни-ғұламалық және діни-философиялық әдебиеттерде айтылған. Адамның бойында бір күш бар. Ол күшті жақсыға да , жаманға да қолдануға болады. Оны Алла тек қана жақсылыққа қолдануды қалайды [2.]
Адамзатты тәрбиелеуде және адамдық негізін қалыптастыруда діннің ықпалы зор. Мысалы көптеген ойшылдар ісіңді Алла қарап тұрғандай жаса деп таныған. Егер адам Алладан аяқ тартатын болса, орынсыз жаман әрекеттерге бармайды. Жаман қылықтардан аулақ болады.Адамдарды мәңгілікке жетелейтін ол рухани өмір. Діннің құдіреттілігі - ол адамның өзін-өзі тануы. Қоғамның дамуына діннің кері беретіе әсері жоқ, керісінше адамдарға адами қасиеттерді сіңіріп ,имандылық пен жасампаздыққа жетелейтін ерекше құбылыс . Тәуелсіздік алған жылдардан кейін Ислам дінін насихаттаудың түрлі тиімді жолдары қарастырыла бастады. Бұл ретте әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарының үгіт-насихатшылық қарым- қабілетін ерекше атап өтуге болады. Мәселен, теле-радио арқылы түрлі бағдарламалар ұйымдастырып, таратып, мерзімді баспасөзді пайдаланып, көрермендер мен оқырмандарға, қалың жұртшылыққа зерделі түрде жететін болады. Әлі де болса қоғамдағы дамуды ескере отырып, болашақ ұрпақтарымыздың саналы, иманды, жан-жақты білімді жастарды дәстүрлі тәрбиелеуде ислам дінінің алатын орнының ерекшелігін көрсету мақсатында осы диплом жұмысының тақырыбын таңдап отырмыз. Еліміз егемендік алған жылдардан бергі діни басылымдар ерекшелігі, олардың мазмұндық сапасы, безендірілуі, тиражы, оқырманды қамту ауқымы, әлемнің беделді ғалымдары мойындаған Ислам дінінің журналистикадағы орны, қаламгерлердің діни сауатының деңгейі сынды мәселелер төңірегінде ой тербеуді жөн көрдік.
Қазіргі таңда адамдардың көздері ашық, көкірегі ояу. Технологияның шарықтап тұрған шағы. Алайда , қоғамда барлығы дерлік діни сауатты деп айта алмаймыз, өскелең ұрпақты , соның ішінде жастарға дұрыс тәрбие беріп, имандылыққа шақыру көптік етпейді. Діни ақпараттар көп болған жағдайда, қоғамға төнер қауіп аз болуы мүмкін. Діни сауаттылық аз болса, бұл - дегеніміз, біріншіден, түрлі секталардың оларды өз діндерінде оп-оңай кіргізіп алып, өздеріне идеологиялық қол шоқпар ете отырып, ертеңгі күні солар арқылы ел ішіне іріткі салдыруларына жол ашуы мүмкін. Екіншіден, Ислам атын жамылған секталардың ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін білмейтін қазақтың аңғал жастарына мұсылмандық - осы деп, Исламға мүлдем жат, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын дінсымақтың жетегіне еріп, ақылға қонымсыз іс-әрекеттерді жасатуға итермелеуі қазіргі таңда көрініп қалып жүр. Үшіншіден, діннен мүлдем алыс, адамгершілік, мейірім, қамқорлық, адалдық т.б жақсы қасиеттерді бала бойына сіңіріп өсірмеген кейбір ата-аналардың кесірінен қазіргі кезде қоғамның өзекті мәселелеріне айналып отырған тастанды балалардың көбеюі, қарттар үйінде телмірген ата-әжелердің санының артуы, кейбір қаракөздердің жезөкшелік жолға түсуі, нашақорлық пен қылмыс түрлерінің көбеюі - осының барлығы дінсіздіктің себебінен.
Ал бұл тығырықтан шығудың жолы - Ислам діні және мұсылмандық шариғаттын насихаттау екенін иман жүзді зиялы қауым бұдан әлдеқашан бұрын да мойындаған. Сондықтан Ислам дінін насихаттаудың түрлі тиімді жолдарын қарастыруымыз керек. Бұл ретте әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарының үгін-насихатшылық қарым- қабілетін ерекше атап өтуге болады. Мәселен, теле-радио арқылы түрлі бағдарламалар ұйымдастырып, таратып, мерзімді баспасөзді пайдаланып, қалың жұртқа зерделі түрде жететін болады. Сондықтан да осы ақпарат көздерін бакалаврлық диплом жұмысының тақырыбына таңдаған жайымыз бар. Еліміз егемендік алған жылдардан бергі діни басылымдар ерекшелігі, олардың мазмұндық сапасы, безендірілуі, тиражы, оқырманды қамту ауқымы, әлемнің беделді ғалымдары мойындаған Ислам дінінің журналистикадағы орны, қаламгерлердің діни сауатының деңгейі сынды мәселелер төңірегінде ой тербеуді жөн көрдік.
Жұмыстың мақсаты. Білім алу мәселесі адамзаттың басты мұқтажы екеніне бүгіндері күдіктенген біреуді, шышында да, жын қаққан есебінде қабылдар едік. Себебі: қазірде онсыз ешкімге жарық күн жоқ екенін әркім біледі. Демек, Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.): Білімге бесігіңнен бастап, көріңе дейін талаптан; Тіпті Қытайдан болса да білім алуға ұмтыл, Бір сағат ілім үйрену, бір түн жасаған ибадаттан артық. Ал бір күндік дәріс, бір ай ұстаған оразадан абзал, - деген Хадистеріне жұртшылықтың алдын ала зердесіне жетіп, саналы түрде қабыл алғандықтарынан немесе өмір талабының еріксіз итермелеуінен деп білу керек. Әсіресе, Алла Тағаланың соңғы расулының: Жастықта алынған білім - тасқа ойылған нақыш,-деген ұлы дәйектемесі біздің бүгінгі таңдағы білім алу мәселесінде ұран ғып көкке көтеретін уағызға бергісіз.
Ал, сол білім-ғылымды игерудің қыруар соқпақ та ирелең жолы бар. Бүгінде жеке-жеке кітаптар, альманах, журнал, газеттер беттерінен осыдан, мың-миллиондаған жылдар бұрынғы ғылым жолын, тіпті келешектен күтулі жаңалықтарды,іздеген талапкерлер саны күннен күнге артылуда[1.15б].
Қазіргі кезеңде БАҚ құрылымдық, мазмұндық өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, мемлекеттік және меншік бөлінісіне орай, баспасөз беттерінде жеңіл дүниелер көрініс табуда. Негізінде осы басылымдардың өзі қоғамда жат әрекеттердің өршуіне жол ашып отыр. Мәселен, Айғақ, Қызық газет, Махаббат сынды эротикалық басылымдар біреулердің өмірлерін қаз-қалпында берумен қатар, порнографиялық суреттерге де орын бөледі. Ал, діни басылымдардың адамгершілік тәрбие берудегі рөлі зор. Сондықтан да оларды зерттеу арқылы көптеген жетістіктерге қол жеткізуге болады деп ойлаймын. Осы жұмыстықарастыру үстінде болашақ журналист,бүгінгі студент үшін аса қажет қосымша мағлумат беру міндеті тұр. Дипломдық жұмысының тақырыбын Қазақстан тәулсіздік жылдардағы діни басылымдар ерекшелігі деп алып, еңбегіміздің негізгі нысанасы етіп Шапағат-Нұрисламтану журналының материалдарын таңдадық. Аталмыш басылымның діни материалдарды беру ерекшеліктеріне, жарияланымдардың жанрлық табиғатына, журналды безендіру мен оның тұрақты айдарларына шолу жасап қоймай, талдау жасауды мақсат тұттық.
Жұмыстың міндеті. Ғылыми еңбекті жазу барысында мынадай міндерді алға тарттық: Қазақстан тәуелсіздік жылдарындағы діни басыдымдардың ерекшеліктерін жан-жақты талдау; Діни басылымдардың тақырыптық ерекшеліктері, тұрақты айдарлар, тілдік құрылым; Қазіргі кездегі діни басылымдардың патриоттық, толеранттық тәрбие берудегі рөлі; Діни басылымдардағы Шапағат-Нұр, Алдаспан, Ислам журналдарындағы тұрақты айдарлар жайлы сөз қозғадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталмыш тақырыпты жан-жақты ашу мақсатында А.-Х. Мархабаев, А. Құрманбаеваның Ислам ілімі - ғылым алгоритмі, А.-Х. Мархабаевтың Ислам=Ғылым + Журналистика, Мұртаза Бұлытайдың Мұсылман қазақ еліміз, Ғ. Есім . Артемьев А, Қонаев С, Біләловалардың Г. Дінтану негіздері, (А,Білім 2003ж) журналистика теориясына қатысты - В. Ученованың Беседа о журналистике, Е.Прохоровтың - В ведение в теорию журналистики, безендіруге қатысты С.Бельчиковтың, Т.Допкиннің, редакциялау теориясына қатысты С.Антоновтың, Т.Амандосовтың ғылыми-зерттеу еңбектері пайдаланылды. Жұмысты жазу барысында Шапағат-Нұр, Мұсылман, Иман, Ислам өркениеті, Рахмет самалы және т.б діни басылымдардың тігіндісін қолдандық.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,бірінші тараудың алғашқы тараушасы Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың ерекшелігі .
Ислам тарихынан бастап оның қазақ қоғамындағы өзіндік рөлі; тәуелсіздік ағаннан кейін діни басылымдардың жарық көре бастауы, олардық қазіргі жай-күйі секілді мәселелерді жал-жақты талдадық. Қазақ қоғамындағы діни басылымдардың рөлін ерекше атап өттік.
Діни басылымдардағы патриоттық, толеранттық тәрбие берудегі рөлі деп аталатын екінші тараушада діни басылымдардағы ұлттық тәрбиеге тоқталдық.
Екінші тараудың бірінші тараушасы - Шапағат - Нұр журналындағы тұрақты айдарлар. Атынан-ақ белгілі айдарлар жеке талданған.
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ДІНИ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Дін-құлшылық жолындағылар мен Құдірет арасындағы бір байланыстың барлығына деген сенімге негізделеді және ол сенім белгілі діни салттар мен ғұрыптар түрінде көрініс береді[2, 6б],деген қағида бар" Дінтану негіздері деген оқу құралында.
Дін - тұңғыш Адам атамыздан бері қарай бар нәрсе. Күллі тарихымызды атақты Генри Бергсон: Өткен тарихта және заманымызда ғылымды, пәнді яки пәлсәфәні білмейтінг инсан қоғамдарын кездестіруге болады. Бірақ дінсіз ешбір қоғам болмайды [3, 8 б ],деген.
Жалпы діндердің ішіндегі ең асылы, да тазасы ол - Ислам діні. Ғылым,техника дамыған сайын, оның ақиқат екендігіне мұсылман атаулы көз жеткізуде. Құран түскелі он төрт ғасырдан бері, ғылым-Құранның нағыз Дүниетаным оқулық екенін дәлелдеп келеді. ХХ ғасырдың зор ғылыми-техникалық жетістіктері нәтижесінде ашылған гаолактика ғажайыптары мен табиғат құпиялары, терең мұхит тылсымдары мен тіршілік сырлары Құран аяттарында сипатталған болатын.
Қазақстанға Ислам діні 7 ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда Ислам діні Қазақстанға күшпен енгізілген жоқ. Қазақстанда сол кездері қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға Ислам дінінің кері әсері болмай, қайта олфеодалдық қарым-қатынастардыжандандыра түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілектерін қанағаттандыра алмады. Ал, Ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды[4, 135б].
Қазан төңкерісінен кейін 20 жылдар соңына дейін Кеңес үкіметі дінге әуелде кеңшілікпен қарады. Сол себепті мешіттер мен медреселер өз жұмысын жалғастыра алды. Ал 1920 жылы Орынборда мұсылмандардың тағы бір құрылтайы өтті. 1921 жылы Республикада Ораза айт пен құрбан айт ресми мереке ретінде тойлау жайлы қаулы қабылдады. Орта Азия мен Кавказ республикаларының көпшілігіне демалыс күні болып жарияланды. Бірақ, бұл көпке созыла қойған жоқ. Кеңес үкіметі өз-өзіне келе бастаған соң, көп ұзамай дінмен күреске кірісті. Мың жылдан бері ізгілік пен игілік дәнін сеуіп келген дініміз кертартпа деп насихатталды. Дінбасылар қуғынға ұшырады, атылды, асылды, жер аударылды. Халық бірте-бірте рухани тірегінің біріненайрыла бастады. Тіліне қысымшылық жасады. Орыстандырылу жедел жүргізілді. Рухани жұтаңдық атқа мінді. Осындай ауыр халге ұшыраса да халқымыз діннен безген жоқ. Қалалар мен кенттер, ауыл мешіттерінде жұма намаздары мен Құрба айт,Ораза айт кең көлемде болмаса да өткізіліп тұрды.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде немістердің Еділ бойына жақындап қалғанынан сескенген Сталин 1937-1938 жылдары өзі жазықсыз жапа шектірген орта Азия мұсылмандарының ризалығына бөленбек оймен Ислам дініне көңіл бөлуге кірісті. Сөйтіп 1943 жылы Ташкент қаласында орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы ұйымдастырылды. Оның жұмысына Қазақстан делегациясын шейх Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов бастап барды. Құрылтайда Орта Азия мен Қазақстан республикалары мұсылмандарының діни басқармасы құрылып төрағасы Бас муфти Ишан Бабахан Абдулмажидхан сайланды[5, 135б].
Президентіміз: Саясат күнде өзгереді, ал дін - мәңгілік және бір сөзінде Ислам тек дін емес, ол біздің мәдениетіміздеген болатын. Дін оның ішінде Ислам діні- біздің ұлттіқ дүниетанымымыз, мәдениетіміз, рухани тазалық көзі, халықты бауырмалдыққа, бірлікке баулитын негізі берік тәрбие құралы. Ислам құндылығы сонда. Аллаһ Тағалаға құлшылық етумен қатар, дүниені де тәрк етпейсің. Яғни ол орта жолды ұстанады. Сондай-ақ, кез-келген жаманшылықтан тыйылып, ізгі істерді жасауға үндейді. Осылайша адамның физиологиялық, рухани кемелденуі мен психологиялық өрісі жағынан да толық тұлға ретуінде қалыптасуына көп септігін тигізеді. Сондай-ақ, әрбір адамзат баласы діннен алшақ өмір сүре алмайды. Немістің атақты ойшылы Гетенің: Анау-мынау нәрсе туралы оңды − солды ой толғау, қандай ақымақтық. Егер Ислам Аллаһқа мойынсыну болса, біз бәріміз исламда өмір сүріп, Исламда өлеміз деген тұжырымы сөзімізді нақтылай түседі.
Сонымен қатар, қазақтың біртуар азаматтары Ыбырай, Абай, Шәкәрімдер де Ислам дініне аса көңіл бөліп, оны шығармаларына арқау ету арқылы халықты имандылыққа, қайырымдылыққа, адамгершілікке үндей білді. Мәселен Ыбырай Алтынсаринн Бір Аллаға сиынып, Кел балаларлалар оқылық,- деп бүлдіршіндерді имандылық негізіндегі білімге шақырады. Сондай-ақ, Ы. Алтынсарин Мұсылманшылық тұтқасы атты кітабында: Ойлап қараңызшы, Құдай тағала біздің адамдарымызға мұқтаж емес қой. Не жақсылық-жамандық етсек те ақырында пайда-залалын өзіміз көреміз. Мәселен ұрлық, залымдық. Парақорлық, өтірік, ғайбаттан кім залал көреді? Туралық, әдептілік, ғылым-білімді кім пайдаланады? Әлбетте адам баласы өзі пайдаланады. Егер бұл дүниеде бұзық пиғылда болғандағы талабымыз мал табу болса, Құдай тағаланың рұқсат еткен кәсіптері аз ба? Мәселен оқу оқып, ғылым һәм өнерлер үйрену, егін егу, сауда ету, мал бағу, патшаларға қызмет ету, я болмаса бөтен орындарға өнер күшіңді адал ниетпен жұмсап мал табу. Мұның бәрі де халал. Бірақ бұзық адамдар бұған қанағат етпейді һәм өнбойы дүние көөбейтумен алданамын деп, Құдайына қызмет етуді ұмытады [6, 57б ],-деген сөздері күні бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтпағанын көруімізге болады. Ағартушы өз еңбектерінде иман, ислам парыздары, мінез-құлықтың маңыздылығына тоқталып, мұның барлығы адамның өзіне пайдалы екендігін түсіндіріп кеткен. Ал, Абай ақын: Алланың өзі де рас, сөзі де рас. Рас сөз ешқашанда жалған болмас деп Исламның хақиқи дін екендігін екі өлеңімен-ақ айтып өтеді. Сондай-ақ, оның қара сөздерін оқи отырып, сол кездегі қазақ халқының Исламға деген көзқарасын аңғарамыз, ақын сол тұстағы қазақтардың шала-шарпы діни сауатын қынжыла баяндайды.
Қазақтың сол кездегі надандық санасына сәуле құйып кеткен Абай дін тазалығына қатты көңіл бөлген. Сондай-ақ, ағасының жолын қуған Шәкәрім Құдайбердіұлы да өзінің Мұсылмандық шарты атты еңбегінде былай деп жазғаны бар: Ей достар, адам өзін-өзі таныса, жаратқан Алласын да біледі. Алланың әміріне де мойынсұнады. Сол себептен пайғамбарымыз айтқан: ...пенде өзін анық білсе, Аллаһ Тағаланы да анық білер,- деген ДЖәне Ғайса(ғ.с) айтқан ... біреудің көзіндегі шөпті алмақ болсаң, әуелі өз көзіңдегі ағашты алып таста,-деп. Мұның мағынасы: өз мініңді тазартсаң, кісінің мінін айтып ұқтыруға , кісіні түзетуге сонда жарарсың-дегені енді адам өзхін-өзі білмекке әкеледі жоғарыда айтылған қайдан жаралдым, не үшін жаралдым, түбінде не болмақпын деген үш сөзді ойласа керек. Онан соң басыма пайдадүние - ахиретіме пайда не іс қылып жүрмін, халыққа не пайда келтіріп жүрмін. Біреуге, яки өзіме зиян қылғанна саумын ба деп ойлай керек! Осылайша өзін-өзі тексермей жүре берген адам жайдан мал, аңнан да төмен болады деп жазады Шәкәрім Құдайбердіұлы Мұсылмандық шарты атты еңбегінде. Міне осылайша Ислам дінінің маңыздылығын ашып, сол кезде молдалардың өтірік Ислам дінін жамылып, шамандық қалдықтарды Исламға енгізгенін олар көре білді.және сол бұрыстықты жоюға ұрпақ жадына айқын да дұрыс жол нұсқап, дін тазалығына ден қойып еңбектер жазған дана бабаларымыздың бүгінгі ұрпақтары әлі де Ислам дініне толықтай бет бұра қойған жоқ. Мұның бір себебі, біріншіден, кешегі Кеңес заманының дінге деген қысымы болса, екіншіден , мемлекетімізде Ислам дінінің кеңінен таралмауы, үгіт-насихат, уағыз секілді шаралардың мүлдем болмады. Сонымен қатар, Ислам атын жамылған секталардың жаңбардан кейінгі саңырау құлақтай қаптап кетуі де адамдардың дінге деген үрейлерін тудырып отыр.
Кеңес үкіметінің тұсында Ислам дінін тарататын баспасөз мүлдем болмады. Тіпті түрлі басылымдар дінді теріс насихаттаумен айналысты. Адамдардың сана сезімін атеистік идеологиямен улайтын небір басылымдар пайда бола бастады. Дін-апиын деген ұранмен халықты жаппай дінсіздендірді. Мәселен мына мақалада: Бұл күндері мұнда адамдардың ғылыми материалистік дүниетанымын, еңбекке комунистік көзқарасын қалыптастыру жеке менменшіл психология мен діншілдік сияқты ескіліктің сарқыншақтарына, сондай-ақ буржуазиялық идеологияның тіміскі әрекеттеріне қарсы күрес атеистік тәрбие жұмысының өзегіне айналғандеп жазады С. Ілімтанов деген қаламгер Социалистік Қазақстан газетінің 1983 жылғы 2006 нөмірінде. Бұдан сол тұстағы дінсіздік идеологиясының көрінісі деуімізге болады. Кеңес үкіметі тұсындағы мерзімді басылымдар материалдарынан мұндай мысалдар көп келтіруге болады. Осында насихаттың салдарынан халық діннен алшақтап, діни сауттары жоғалып, рухани жұтаңдық пайда болды. Дінсіз ұрпақтар тәрбиеленді. Ал, бұл рухани тоқырауға апарып соғатыны бізге мәлім.
Атеистік тәрбие адамдарды рухани жағынан аздырады. Бір Жаратушының барлығына, Оның Әділеттілігі мен Мейріміне сенбейтіндер, оны сыйламайтындар өзін әлпештеген ата-ангасына де Отанына да сенбейді, сыйламайды. Олардан кейін ұлы Аллаһқа емес тек затқа, ақшаға табынатындар пайда болады. Соған жету жолында олар ата-анасын да, дос-жаранын да Отанын да сатып кете береді деп жазады Жақсыбек Құрманбеков Парасат журналындағы Иман жоқ жерде - адамгершілік жоқ тақырыпты мақаласында[7, 57б ].
Тәуелсіздік жылдарындағы діни басылымдардың пайда болу шарттары
Конституцияның 1-бабына сәйкес, Қазақстан - зайырлы мемлекет. Әрі оның рухани күші дәстүрлі діндерді, конфессияаралық бейбітшілік пен келісімді құрметтеуіне негізделеді.1990-шы жылдардың басында жаңа тәуелсіз мемлекеттерді қамтыған діни ренессанс Қазақстанды да айналып өте алмайтын. Халықтар өмірінде дін қашанда айрықша маңызға ие болды. Біздің елімізде этностық қана емес, сондай-ақ конфессиялық тұрғыда да ерекше жағдай қалыптасты. Тұрғындардың көбі ислам дінін, біраз бөлігі христиан дінін ұстанады. Сон-дай-ақ иудаизм, буддизм және басқа да нанымды ұстанатындар баршылық. Әр адамның өмірінде түсіндірілуі қиын, әрі тылсымды мистикалық сәт-тер болып тұрады. 1994 жылдың аптапты қыркүйек айында алғаш рет Сауд Арабиясының қасиетті жерлеріне барғаным есімде. Менің ниетімді түсінген король Фадх ибн Абдул-Азиз ибн Абдуррахман әл-Сауд маған қасиетті Қағ-баның ішіне кіруге рұқсат беруге бұйырған. Одан әрі мұсылман дінінің тағы да бір қасиетті жері - Мәдина қаласына бардым. Сол күні аспан шайдай ашық еді. Жаңбыр жаумайтын, құрғақшылық айы болатын. Біз Пайғамбар зиратынан шыққан кезде қатты нөсер болып, жауын суы мешіттің мәрмәр еденімен сарқырап ағып жатты. Барлық арабтар таң қалып, ғибадат ете бастады. Мені Мұхаммед Пайғамбардың зиратына бастап барған молда: Бұл - жақсы ырым. Пайғамбарымыз сіздің ғибадатыңызды қабылдады. Әдетте, бұл аймақта жаңбыр тек екі айдан кейін ғана жауатын, - деді. Кеңестік кезеңде мұсылман дінбасыларының барлық мәселелерін штаб-пәтері Ташкентте орналасқан Орталық Азия мен Қазақстан мұсыл-мандарының Діни басқармасы жүйелеп отыратын. Біздің еліміздің мұсыл-мандары үшін 1990 жылы Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы-ның ашылуы ерекше оқиға болды. Орыс Православие шіркеуінің қазақстандық епархиясы кеңестік кезең-де тікелей Орыс Православие шіркеуіне бағынатын. Тәуелсіз Қазақстанда Орыс Православие шіркеуінің қазақстандық епархиясын ортақ құрылымға біріктіру басталды. Конституция елдің барлық азаматтарына, діни сеніміне қарамастан, тең құқық береді. Әрі бір кезеңде 1992 жылдың 15 қаңтарында қабылданған және діни төзімділіктің базалық ұстанымдарын айқындайтын Дін еркіндігі мен діни бірлестіктер туралы заң қоғамдық тәртіпке нақты қатер төндіретін секталар мен ағымдарға байланысты шектен шыққан либерализмімен де ерекшеленетін. Қазақстанда олардың қызметіне жол бермеу және бұрынғы конфессиялық саясаттың кінәраттарын жою үшін заң кейінірек жетілдірілді
Тәуелсіздік жылдарында елімізде орын алған күрделі саяси-экономикалық жаңарулар мен өзгерулер ағымында мемлекет билігінің қайнар көзі болып табылатын халқымыздың рухани өмірі мен діни көзқарастары да бір жағынан толығып, ал енді бір жағынан әралуан бағыттар бойынша дамып, бүгінгі көптеген этникалық топтар мен түрлі діндерді ұстанатын зайырлы Қазақстан қоғамы қалыптасты. Жоғарыда айтқанымыздай, халықсыз билік болмайды, ал - дінсіз халық болмайды. Халықтың тұтастығы мен діннің тұтастығы және мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей тәуелді байланыс бар екенін ескерелік. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден құралған біздің қоғамымыздағы өтпелі кезеңде дін атаулының мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш болып табылатын халықты ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы салмағы және еліміздің болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық көрініс берді. Мемлекет - дін қатынастарының күрделілігі мен маңыздылығын түсіну үшін алдымен еліміздегі діни ахуалға шолу жасайық:
1.Тәуелсіздік жылдарындағы діни ахуал
Елімізде негізінен басты екі дін бар десек болады. Олар - ислам және христиандық. Ислам дінін ұстанушылар халық санының шамамен 67-70 пайызын құрайтын 24 этникалық топ. Республика халқының 58 пайызы қазақтар және оларға қоса ойғыр, татар, өзбек, түрік, курд, дүнген, шешен, әзірбайжан, башқұрт, ингуш, балкар қатарлы бауырлас халықтар түгелдей ислам дінін және оның ішіндегі сүнни (суннит) жолын ұстанады. Тек, әзірбайжан және курд халықтарының бір бөлігі мен шағын ирандық топ ғана шиға (шиит) жолын ұстанады. Бүгінге дейін көп білінбейтін шиғалар, әсіресе, IV Кәрім Ага Ханның (1936- ) елімізге жасаған сапарлары және Халықаралық тау университетінің Қазақстан бөлімшесінің ашылуы арқасында соңғы жылдары елімізде үгіт-насихаттарын күшейте түсуде. 2004 жылдың басындағы деректерге қарағанда елімізде 1648 мұсылман діни бірлестігі уә 1534 мешіт жұмыс істейді. Осы арада ислам дінінің Қазақстанның негізгі діні екенін және халқымыздың тарихында үйлестіруші, ұйымдастырушы һәм біріктіруші күш ретінде ең маңызды орын алғанын атап айтуымыз керек... Қазақстандағы екінші орынды дін христиандықтың бүгінгі ахуалы исламмен салыстырғанда тым күрделі. Біздегі христиандық (мәсіхшілдік) алуан түрлі конфессиялар мен секталардан құралған және бір діни орталыққа бағынбайтын бытыраңқы көрініс береді. Христиандардың басым көпшілігі славяндық православие бағытында. 1956 жылы республика көлемінде 55 православие жамағаты (приход) болса, бүгінгі күні 240 діни бірлестік уә 8 монастыр жұмыс істейді. Қазақстандағы православие шіркеуінің тікелей Мәскеу Патриархтығына және Қасиетті Синодына бағынатын митрополиттік деңгейіндегі бөлім екенін ескерелік... Христиандықтың еліміздегі екінші тармағы католицизмді ұстанатын шағын топ. Олардың өзі екі топқа бөлінеді: Рим католик шіркеуі және Грек католик шіркеуі. Бұл екі шіркеу негізінен Астана, Алматы және Қарағанды қалаларында белсенді жұмыс істеуде. Республика көлеміндегі католик жамағаттардың саны 38, діни бірлестіктер 80 мөлшерінде. Шетелдердегі католик шіркеулері, әсіресе Ватикан және АҚШ-та орналасқан католик ұйымдары Қазақстанда миссионерлік іс-әрекеттерді белсенді түрде жүзеге асырып келеді. Бүгінгі күні елімізде материалдық қамсыздандырылған 150 шетелдік католик миссионердің (ресми тіркелгендері ғана - М.Б.) тоқтаусыз үгіт-насихат жұмыстарымен шұғылданып жатқанын айтсақ жеткілікті. Сонымен қатар католиктердің Қарағанды, Астана, Павлодар қалаларында діни оқу орындары мен басылымдары бар екенін айта кетелік.
Христиандардың саны аз болғанымен ең көп тармаққа бөлінген тобы - протестанттар. Қазақстандағы ең басты протестант шіркеулері Евангелиялық христиан-баптистер, жетінші күннің Адвентистері және Лютерандар. Еліміздегі баптистердің саны 10-15 мың адам, дегенмен олардың жамағаттарының саны 300 мөлшерінде. Кейбір баптист топтардың ресми органдарда тіркелуден бас тартып келе жатқанын да ескерген жөн. Лютерандардың орталығы Астана қаласында орналасқан, 70-тей діни жамағаттары бар, негізінен немістер арасында көп таралған. Адвентистердің де орталығы Астана қаласында. Осы аталған протестант мәзһәбтары (конфессиялары) елімізде тек өткен ғасырда ғана пайда болғаны, Кеңес билігі кезінде (1917-1991) қоныс аударған келімсектер арқылы елімізге келгені белгілі. Жаңа елордамыз Астананың діни орталық ретінде таңдалуы осы шіркеулердің орталық және солтүстік аймақтарда етене жұмыс істеуіне мүмкіндік беруде.
Протестанттықтың жаңа формалары, әсіресе, тәуелсіздік жылдарында елімізде өте белсенді миссионерлік іс-қимылдарды жүзеге асырып, бір сыпыра азаматтарымызды өз қатарына тарта білді. Олар негізінен АҚШ-та орналасқан протестант миссионер ұйымдары. Елуліктер, Методистер (Біріккен Методист шіркеуі - АҚШ, Флорида уилаяты), Мун сектасы (Оңтүстік Корея), Меннондар, Пресвитериандар (АҚШ), Жаңа апостолдар шіркеуі (АҚШ), Әлемдік Қырман Шіркеуі (АҚШ, Колорадо уилаяты), Қожайындар шіркеуі (АҚШ, Флорида уилаяты), Агапе, Жаңа өмір шіркеуі, Ізгі хабар, Иеһоуа куәгерлері (АҚШ) т.т. Елімізде протестанттықтың 20 шақты сектасы және мыңнан астам діни бірлестіктері мен қоғамдарының қызмет етіп жатқаны біраз нәрсені аңғартса керек. Күн сайын шетелдердегі протестант шіркеулерінің жаңа тармақтары елімізге миссионерлерін жөнелтуде. Олардың ең басты мақсаты - Қазақстанды інжілдендіру (евангелизация) және қазақ халқын түгелдей өз нанымдарына инандыру болып табылады. Осы арада АҚШ-тағы діни фундаментализмнің негізін қалаған протестант шіркеулері екенін есте сақтаған жөн...
Қазақстанда мұсылмандар мен христиандар жалпы халықтың шамамен 97 пайызын құрайды. Бұларға қоса елімізде көптәңірлі (политеистік) және атеистік бағыттағы нанымдарды ұстанатын шағын топтармен қатар біртәңірлі (монотеист) йаһұдилік (иудаизм) дінінің уәкілдері де бар. Әсіресе, йаһұдилер (еврейлер) мен олардың діни бірлестіктерінің саны тәуелсіздік жылдарында шектен тыс артқан. Тәуелсіздікке дейін бірде бір діни ұйымы болмаған йаһұдилердің бүгінгі күні 25 діни бірлестігі және барлық облыс орталықтарында дерліктей синагогалары жұмыс істеп жатыр. Орталық Азия бойынша ең үлкен синагога жуырда Астана қаласында ашылған. Израил, АҚШ және өзге елдердегі бас раввиндер елімізге жиі келіп, ресми адамдар, кәсіпкерлер және жамағат уәкілдерімен кездесулер өткізуде. Қазақстан йаһұдилері құрылтайы Шалом деп аталатын газет шығарады. Йаһұдилердің елімізде санының артуы және діни іс-шараларының бұдан да дамуы күтілуде... Соңғы жылдары елімізде үгіт-насихат жұмыстарын күшейткен дәстүрлі емес діни ағымдар қатарынан Сайнтология шіркеуі, Бахаизм, Қадияния (Ахмадия), Кришна қоғамы, Сатанизм, Виссарионство шіркеуі сияқтыларды атауға болады.
2. Мемлекет және дін қатынастары Қазақстан Республикасы Ата Заңында көрсетілгендей зайырлы мемлекет болғандықтан, тәуелсіздіктен кейінгі жылдары мемлекет органдарының діни ұйымдардың жұмыстарына бақылау функциясынан тыс тікелей араласпағаны белгілі. АҚШ мемлекет басқармасының Демократия, адам құқықтары және еңбек бюросы жариялаған Қазақстан - халықаралық діни бостандық есебі (2002 ж.) де осыны растайды. Алайда, жоғарыда айтқанымыздай, дін мемлекетті қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институттардың бастыларынан және азаматтық қатынастарда маңызды рөл атқаратындықтан мемлекет ұйымдары мен құрылымдарының ішінде дін саласымен жұмыс істейтін мекемелер уә органдар болуы заңды. Осы орайда ҚР Үкіметі қарамағында діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі Кеңес құрылған. Кеңестің облыстар мен Астан, Алматы қалаларындағы бөлімшелері тікелей діни бірлестіктер және жамағаттармен, сонымен қатар әкімдіктер, Әділет министрлігінің тіркеу қызметі, Ішкі істер министрлігіне қарасты мекемелер, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Мәдениет министрлігі сияқты құзырлы мекемелермен етене байланыс жасайды. Конституциямыз бойынша орталығы шетелдерде орналасқан діни ұйымдардың Қазақстандағы басшыларының тағайындалуы тиісті мемлекет мекемелерімен үйлестіре отырып жүзеге асырылуы керек. Бұл жерде де сәл ойлануға тура келетін жәйттер бар секілді. Жоғарыда көрсетілген көптеген діни ұйымдар мен миссионерлер және экстремистік бағыттағы зиянды ағымдардың шектен тыс қажыр-қайрат жасауы салдарынан бүгінгі күні еліміздегі діни ахуал аса күрделі қалыпта десек болады. Ал, осы күрделі ахуал ертеңгі күні қандай болмақ? Тиісті шаралар бүгін қолданылмаса, бірнеше жылдан кейін діндер арасы қатынастар қандай кейіпте болмақ? Осындай мәселелерді ойлаған сәтте шетелдік ұйымдардың еліміздегі жүз мыңдаған яки миллиондаған азаматтарымыздың рухани тізгінін қолда ұстауы бір жағынан ішкі істерге қол сұғушылық болса, ал екінші жағынан әлеуметтік балансты теңселтетін нәтижелерді алып келетін қауіпті күш болуы мүмкін. Бұған қоса айтпағымыз, болашақтағы президент және парламент сайлаулары кезінде (құдды АҚШ-тағы сияқты) шетелдік діни ұйымдар біздегі жамағаттары арқылы Қазақстандағы белгілі бір тұлғаны яки саяси партияны немесе топты қолдауы, сол арқылы мемлекет билігіне ие болуы да әбден ықтимал... 1992 жылы қабылданған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы заң бойынша азаматтар діни бірлестіктер құра отырып, ұйымдаса алады. Діни бірлестіктерді Әділет министрлігінде тіркеудің өзіндік шарттары бар. Бұл шарттар орындалғанда ғана бірлестіктер тіркеледі және қызмет атқара алады. 30.01.2001 ж. қабылданған ҚР Әкімшілік заң бұзушылықтар жөніндегі Кодексі ҚР соттарына белгілі тәртіп бойынша тіркелмеген діни бірлестіктердің жұмысын тоқтатуға немесе айыппұл салуға құқық берген. 2001 жылғы ақпан айынан бастап Республикамыздың кейбір аймақтарында аталмыш заң бұзушылықтар орын алып, ҚР соттары тиісті шараларды қолданған. Мәселен, Қызыл-Орда қалалық соты 14.03.2001 ж. шешімімен белгілі тәртіппен тіркеуден өтпеген Иеһоуа куәгерлері жамағатының жұмысын тоқтатқан. Сол сияқты, Атырау облысы Құлсары аудандық соты 02.05.2001 ж. Иман баптист шіркеуінің жұмысын тіркелгенге дейін тоқтату жөнінде үкім шығарған. Құлсарыда Тараз Сомаляк есімді Пентекосталь шіркеуінің (фундаменталист бағыттағы протестант сектасы - М.Б.) қызметкерінің ресми тіркеуден өткенге дейін үгіт-насихат жасауына тыйым салынған. Осы орайда айта кететін бір маңызды жәйт - жоғарыда келтірілген Қызыл-Орда қаласындағы Иеһоуа куәгерлері жамағатының басшылары Гүлжахан Жарықова және Бақыт Алтаев есімді Қазақстан азаматтары екені және оларға сот тарапынан 7,750 теңге айыппұл салынғандығы. Құлсарыдағы Иман шіркеуінің ұйымдастырушылары да Құрманғазы Әбдімұратов және Асхат Әлімжанов есімді қазақ азаматтары екені назар аудартады. Нағыз қазақи ортада миссионерлік жасап, шетелдің діни сенімдерін елімізде таратып жатқан ұйымдардың қандай дәрежеге жеткені және қандай аймақтарды мекен еткені біраз нәрседен хабар бергендей... Бұлар сияқты елімізде ислам атын жамылып, әртүрлі негізсіз һәм зиянды үгіт-насихат жүргізіп жатқан діни ағымдар да баршылық. Бұлардың ішінде баспасөз бетінде жиі аталатыны және қоғамдық тыныштыққа нұқсан тигізушісі Хизб-ұт Тахрир ұйымы. Құран Кәрімде халифат құру туралы ешқандай мәлімет келтірілмегеніне қарамастан, бұл ұйым Орталық Азиядағы елдердің орнына халифалық мемлекет орнатқысы келеді. Құран Кәрімде баяндалған шынайы исламның насихатталу деңгейінің төмендігін және сауатты мамандар мен дінтанушылардың аздығын пайдаланған осындай ұйымдар, әсіресе, еліміздің оңтүстік аймақтарында біршама жастарымызды қатарына қосып та кетті. Қырғызстан, Өзбекістан, Тәжікстан және ҚХР елдерінде белсенді әрекет жасап жатқан осындай ұйымдар мұсылман мемлекеттерінің тұрақтылығына зиян тигізумен қатар, ислам дінінің имиджін бұзу және мұсылман жастарды дінде орны жоқ нәрселерге үйрету арқылы екі есе үлкен зиян тигізіп отыр. Орталық Азиядағы бауырлас республикалардың мемлекет институттары нығайған сайын және әлеуметтік-экономикалық өмір сүру деңгейі жоғарылаған сайын осындай зиянды ұйымдардың ықпалы азаймақ. Дегенмен, азаматтарымызға ненің орны исламда бар, ал не нәрсенің орны жоқ екенін дұрыстап үйретпейінше қауіптің алдын алдық деуге сірә болмас. Сонымен қатар әлгіндей ұйымдардың аталуындағы ислам, Аллаһ сөздеріне мән беруден гөрі, олардың іс-әрекеттерінің исламға қаншалықты сәйкес екеніне көңіл бөлген жөн. Кейбір Батыс елдерінің ислам дінін бұрмалау мақсатымен ислам атын жамылған ұйымдарды құрғызғаны және оларды жан-жақты қамсыздандырып тұратыны белгілі. Олар кейде Хизб-ұт Тахрир сияқты саяси кескінде болса, кейде ардақты ата-бабаларымыздың есімдерін өз меншігіне айналдырып, халықты нағыз ата-бабаның бұрынғы жолына шақырғансымақ болып жүрген суфи тариқаты формасында да болуы мүмкін. Еліміздегі мемлекет және дін қатынастары турасында айта кететін өкінішті бір мәселе - ешбір діни мейрамның мемлекет дәрежелі мейрам ретінде бекітілмегені. Мұсылмандардың Құрбан айт және Ораза айт мерекелеріне Қазақстанмен көршілес елдердің барлығында да ресми демалыс берілгеніне қарамастан, бізде әлі сең жібитін емес сияқты. Жуырда сайланған Мәжіліс депутаттары осы мәселені алғашқы кезекте қарап, азаматтарымызды қатты алаңдатып отырған үшбу көкейтесті мәселеге дұрыс шешім тапса игі еді. Өткен шақырылымдағы кейбір Мәжіліс депутаттары, ішінде өзіміздің қазақ азаматтарымыз да бар, діни мерекелерге ресми демалыс беру туралы заң жобасы түскенде біз атеиспіз деп шыға келгені әлі есімізде. Мұндағы мәселе депутаттың діни сенімінде емес, оған дауыс берген мыңдаған сайлаушылардың діни сенімінде екені әлгі азаматтарды аса мазаламаған сияқты. Біз алуан этникалық және діни топтардан құралған Малайзия мемлекетінің тәжірибесін дұрыс пайдаланып, ең болмағанда Құрбан айтқа үш күн, ал Ораза айтқа бір күн, сондай-ақ, православие шіркеуінің Рождество мерекесіне бір күн ресми демалыс берсек, бұдан тек елімізге, мемлекетімізге пайда болатыны анық. Ай-күннің аманында халықаралық ұйымдар сынайды деп, байбалам салатындар осы мәселеге келгенде неге жақ ашпайды, деп сұрағым келеді. Мемлекет-дін қатынастарының өзекті бір мәселесі азаматтардың дін саласында білім алу, оқу құқығын пайдалануы. Еліміздегі Білім туралы заңда бұл мәселе толық шешімін тапқан емес. Бүгінгі күні Қазақстанда 8 діни жоғары оқу орны, 6 орта дәрежелі діни оқу орны мен 3 жалпы білім беру мекемесі жұмыс істеуде. Жоғары оқу орындарынан екеуі мұсылмандардікі. Олар Нұр-Мұбарак Мысыр ислам мәдениеті университеті және ҚМДБ қарамағындағы Имамдардың біліктілігін жетілдіру институты. Бұған қоса 1 католик, 1 лютеран және 4 протестант оқу орны бар. Енді осы діндер мен мәзһәбтарды (конфессияларды) ұстанатын адамдардың жалпы санына шағатын болсақ, сан жағынан ең аз болып табылатын протестанттардың еншісіне ең көп жоғары оқу орны, ал мұсылмандарға болса ең аз оқу орны түсетіні байқалады. Қайталап айтқанда, протестантизм бағытындағы діни бірлестіктер мен діни оқу орындарының саны бәрінен жоғары... 3. Қазақстандағы ислам мәселелері Қазақстан мұсылмандарының діни істерін ұйымдастырып, діни бірлестіктер, мешіттер және шетелдердегі мұсылман ұйымдарымен халықаралық қатынастарды реттейтін дербес мекеме Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы діни бірлестігі деген атпен 1990 жылы құрылды. Оған дейін қазият деңгейіндегі діни мекеме ретінде қызмет атқарған бұл ұйым бүгінгі күні еліміз мұсылмандарының ең басты ислами ұйымы. 2000 жылғы маусым айындағы құрылтайда ҚМДБ төрағалығына білікті ғалым, арабист және дипломат, профессор Әбсаттар Дербісәлі (1947- ) сайланды. Өткен 3-4 жыл көлемінде тоқырап қалған кейбір мәселелер оң шешімін тапты. Мысалы, Алматыдағы орталық мешіттің ашылуы, әл-Фараби даңғылы бойындағы университеттің ашылуы, діни басылымдардың сан және сапа жағынан бір шама жоғары сатыға көтерілуі, облыс орталықтары мен Астана қаласында жаңа мешіттердің салынуы т.т. Алдымыздағы уақытта мынадай мәселелер оң шешімін тапса еліміздегі мұсылманшылықтың жүйеленуі уә тұтастануы жағынан үлкен жетістіктерге жетер едік: Біріншіден: Ең маңызды проблема еліміздегі мұсылмандардың белгілі бір жүйе бойынша ұйымдаспағанында және ислами үгіт-насихаттың дініміздің негізгі бұлағына, яғни Құран Кәрімге толыққанды сәйкестік қағидасы бойынша жүзеге асырылмауында. Әсіресе, өзге мұсылман мемлекеттерінде орталықтары орналасқан суфизм бағытындағы эзотерикалық тариқаттар уә діни ұйымдардың, қайырымдылық қорларының белсенді қамданыста екенін айтуымыз шарт. Бұлардың үгіттері исламның бірегей қасиетті кітабы Құран Кәрімнің үкімдерімен көп жағдайларда қабыспайды және дінге кейіннен қосылған әр түрлі негізсіз ырымдар мен нахақ нанымдарды (бидғаттар мен хұрафаларды) қамтиды. Бір ұйымның ақ дегенін екінші бір ұйым қаралап жатқан жағдайлар жиі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz