Интернат оқушыларының тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін қарастыру
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы түрлі өзгерістерге, жан-жақты карқынды дамуға байланысты кез-келген адам үнемі түрлі стресс жағдайларымен соқтығысып отыратындығы жасырын емес. Экономикалық, саяси тұрақсыздық адамның өзіне, өзге адамдарға, ситуацияларға деген сенімділік сезімін жоғалтады.
ХХ-шы ғасырдың басында шетелдік және отандық психологияның өзекті мәселелерінің бірі жағымсыз эмоционалды жағдайларды, яғни мазасыздану, ашу-ыза, агрессия, кінәлау сезімі, стресс, дистрессті зерттеу болды.
Психология тарихында мазасыздануды түсіну ең алдымен жеке тұлға туралы түрлі теориялық дамуымен байланысты. Ең алғаш мазасыздануды зерттегендердің бірі З.Фрейд болды. Ол былай деді: "мазасыздануды бәсеңсіту үшін, адамның психикасы сублимация, регрессия, проекция, үнемдеу деген сияқты қорғаныс механизмдерін қалыптастырады. Мазасыздық сезімі жеке адамның дамуын тежелтеді, себебі онымен күресу үшін көп энергетикалық күш-қуат жұмсалады" [1].
Фрейдтің оқушылары, неофрейдистер, яғни Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливан және т.б мазасыздануды жеке тұлғадағы базалық, яғни негіздік кайта құрылу, түзіліс деп есептеді. Мысалы, Э.Фромм былай деп жазады, мазасыздық сезімі адам табиғаттан қол үзгенде пайда болады деп, оның әлеуметтік аспектілеріне көңіл бөледі. К.Хорни мен Г.С.Салливандар мазасыздануды ана мен баланың қарым-қатынасы тұрғысында түсіндіреді. Бұл ғалымдар мазасызданудың қайнар көзі деп, Фрейд сияқты биологиялық себептерден емес, әлеуметтік себептерден іздеді [2,3,4].
Мазасыздану проблемасына өте жиі гуманистік бағыттағы психологтар К.Роджерс, В.Франкл, А. Маслоулар мән берді. Олар өзгелерге қарағанда, өзін-өзі дамытуға ұмтылған дені сау жеке тұлғаға катысты түсіндірді [5,6,7].
Л.С.Выготский өз зерттеулерінде үнемі мына құнды жайтты ескертті: яғни, адам психикасы тұтас процесс ретінде зерттелуі тиіс [8]. Адамның жеке тұлғасының интелектуалды және аффективті жақтары арасында тығыз өзара байланыс болуы тиіс. Кеңестік дәуірде психологтар көбінде интеллектуалды аумақты зерттеуге аса мән берді. Ал, эмоционалды күйлерді зерттеу идеологиялық себептерге орай рұқсат етілмеген еді. Мазасыздануды орыс нейрофизиологтары И.М.Сеченов, И.П.Павлов, В.М.Бехтеревтер де өз еңбектерінде қарастырып өткен [9,10,11].
Жалпы психологияда эмоционалды күйлердің проблемасы Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, Ф.Е.Василюк, С.Л.Рубинштейн еңбектерінде де қарастырылды. Олар эмоционалды күйлердің базалық, теориялық негіздерін қарастырды [12,13,14].
Мазасыздануды эксперименттік тұрғыда зерттеуді алғаш С.Д.Спилбергер (С.D.Spielberder) және оның ізбасарлары бастаған. Бірақ әлі күнге дейін мазасыздану детерминациясы мен функциясының механизмдері айқын емес [16].
Жекелеген мазасыздануды біздер, жағдайға қатысты субъект әрекеті құрылымының теріс сигналы деп түсінеміз. Мазасыздану негізінен жеке тұлғаның жағымсыз сипаты емес. Әрбір адамда өзіне тән мазасыздану деңгейі болады. Бұл пайдалы, яғни жеке тұлғаның белсендiлiгінің шарты ретіндегі мазасыздану болады.
В.К. Вилюнас мазасыздану табиғаты туралы ұғымын талдай келе былай дейді: "Мазасыздану - нақты жағдайда мінез-құлықты басқаратын және түзейтін механизм" [17].
Зерттеудің мәселесі. Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, өзіне деген сенімсіздікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы, негізінен, баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал оған дейін бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Мектептегі оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне, өз міндетіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздікті күшейтеді, нәтижесінде мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата-аналар да, мұғалімдер де жақсы біледі. Ал мектептік кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз-өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады. Бұл жағдайлар қалыпты мектеп оқушылары туралы айтылып отыр, олар өз отбасыларында тәрбиеленіп, ата-ана мейірімін көріп жүрген балалар. Ал осындай қиын сәттерде ата-ана мейірімен жырақ, мектеп-интернатта тәрбиеленіп жатқан жасөспірімдердің жағдайы болмақ?
Осы жағдайларды ескере келе, тұлғаның, әсіресе мектеп-интернатта тәрбиеленушілердің мазасыздану ерекшеліктерін қарастыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектеп-интернаттағы оқушылардың тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу обьектісі: мектеп-интернат жасөспірімдерінің тұлғалық мазасыздануларының көрінісі.
Зерттеу пәні: жасөспірім оқушылардың мазасызданулары
Зерттеудің болжамы: мектеп-интернаттағы жасөспірімдердің мазасыздануы қалыпты мектептегі жасөспірімдерге қарағанда жоғары болады және оларда тұлғалық мазасыздану ситуациялық мазасызданумен қатар жүреді.
Зерттеу міндеттері:
oo Мазасыздану мәселесін теориялық зерттеу;
oo Интернат оқушыларының тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін қарастыру;
oo Интернат оқушылары мен жай мектеп оқушыларының мазасыздану деңгейін салыстыру;
oo Интернат оқушыларының тұлғалық және ситуациялық мазасыздану ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: зерттеуге әдістемелік өзек болған З.Фрейд, Ч.Д.Спилбергер, А.М Пригожин, Р.С.Немов, Л.А.Китаев - Смык, А.В.Петровский, Г.Г.Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, М.З.Неймерк, В.А.Бакеев, А.Адлер, Э.Фромм еңбектері.
Зерттеу әдістері:
1. Өзін-өзі бағалау тесті (Ч.Д.Спилбергер және Ю Л Ханин).
2. Филлипстің мектептік мазасыздану тесті.
3. Ж. Тейлордың тұлғалық және ситуациялық мазасыздануды анықтайтын тесті.
Зерттеу базасы: Алматы облыстық И.Нүсіпбаев атындағы мектеп-интернат және Қ.А.Ясауи атындағы №123 мектеп-гимназия
Зерттеудің практикалық мәні мен ғылыми жаңалығы: Зерттеуден алынған нәтижелер ата-аналармен жұмыста, арнайы тренинг бөлмелерінде мектеп-интернат жасөспірімдерінің тұлғалық мазасыздануларын алдын алу мақсатында қолдануға болады. Алынған зерттеу нәтижелері негізінде жасөспірімдердің тұлғалық мазасыздануларын төмендететін психологиялық старатегияларды қолдануға мүмкіндік туады. Сондай-ақ, теориялық - эксперименттік зерттеу нәтижелерін, жасөспірімдердің тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін анықтауда қолданған әдістерді психодиагностикалық практикада, психологиялық консультация практикасында қолдануға болады.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу проблемасы бойынша психологиялық әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып-үйрену, зерттеу мәселесінің қазіргі кездегі хал-ахуалын анықтау істері жүргізілді, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық-әдіснамалық талдау жасалды.
Екінші кезеңде - тақырып бойынша деректі материалдар жинау жалғастырылды. Жинақталған материалдарға құрылымдық талдау жүргізілді.
Үшінші кезеңде - алынған материалдар сұрыптап өңделді. Эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, қорытындыланды. Жұмыстың мәтіні жазылды.
Зертеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 64 бетті құрайды.
1 БӨЛІМ. МЕКТЕП-ИНТЕРНАТТА ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ МАЗАСЫЗДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
0.1 Тұлғаның мазасыздану мәселесінің психологияда қарастырылуы
Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез ретінде қарастыруды жөн көреді.
А.М.Прихожан: Мазасыздану - бұл төніп келе жатқан қауіпті алдын ала сезінумен, сәтсіздікті күтумен байланысты, эмоционалдық дискомфортты уайымдау - дейді. Мазасыздануды эмоционалдық күй ретінде және жекелік кескін немесе темпераменттің тұрақты қасиеті ретінде де айырып көрсетеді [18].
Р.С.Немовтың анықтамасы бойынша: Мазасыздану - әлеуметтік құрылымдағы жағдайда қорқыныш пен үрейді сезіну, жоғарғы алаңдаушылық күйіне әкелетін адамның тұрақты немесе ситуативті көрініс табатын қасиеті [19].
Л.А.Китаев-Смык, өз кезегінде Ч.Д.Спилбергердің ұсынуымен мынаны белгілейді, психологиялық зерттеулерде мазасызданудың екі түрінің анықтамасы соңғы жылдары кеңінен тарала бастады: Мінездің мазасыздануы және Ситуативтік мазасыздану [20,16].
А.В.Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану - үрейдің реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын индивидтің қатерді уайымдауға бейім болуы жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі. Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда жоғары болады, сонымен қатар психологиялық жарақат салдарын өткізіп жатқан сау адамдарда, көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті көрінісінің бұзылуы деп көрсетіледі.
Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына және де жеке тұлға мен оны қоршаған ортаның өзара әрекеті ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған (Петровский, 1990) [21].
Г.Г.Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е.Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады, мазасыздану - бұл кез келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестердің әсер етуінен туындайтын қиын, өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған [22].
Мазасыздану - жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті үрей-эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын адам миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты.
Зерттеулерде жеткіншектердің тартылыс деңгейінде М.З.Неймарк мынаны анықтады: тартылыс - олардың сәттілікке тартылуына қанағаттанбауынан келіп шыққан агрессия, қорқыныш, алаңдаушылық түріне кері эмоциялық күй. Соған қоса, мазасыздану түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын балалар да байқалады. Олар ең жақсы оқушы болуға немесе ұжымда ең жақсы орында болуға және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады [23].
Ресейлік психологтар, баладағы адекватты емес өзін жоғары бағалау, дұрыс емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің бала жетістіктерін жоғары бағалаудан, яғни мақтау, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін-өзі бағалаушылық баланы толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптар және қиындықтармен соқтығысқанда оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ бала бар күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін құрметтеуді, өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де, бұл баланың әрдайым қолынан келе бермейді. Сыныптағы құрбыларының арасында қалаулы орынға ие болуға оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге, нәтижесі мазасыздыққа әкелуі мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан бала санасына сәтсіздік, сенімсіздік және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауды жібермейтін қорғаныс механизмі өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан іздеуге тырысады: ата - ана, мұғалім, достары арасынан. Сәтсіздік себептері өзінде екенін мойындаудан бас тартып, жетіспеушіліктерін айтқандардың барлығымен конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтықты байқатады.
М.С.Неймарк оны адекватты емес деп айтады, өзіндік әлсіздіктерінен өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс, кез-келген тәсілдерімен санасына өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне қарсы сескену және ашу ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы мүмкін.
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігі болса, қызығуларының өзіне ғана бағытталуына әкеледі. Мұндай күй балада үрейленуді, уайымдамауды туғызбай қоймайды. Алғашында үрей баланың алдында тұрған шынайы қиындықтардан туындап, содан соң баланың әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне деген қатынасының адекватты емес болуынан ол тұрақты кескінге ие болады. Мұның бәрі балаға кері әсерін тигізіп, бала кез-келген жағдайдан сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы үрей мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны жеңу өте маңызды екенін Л.С.Славина, М.С.Неймарк атап өткен [24,25].
Бұл авторлардың жұмыстарында, адекватты емес аффектті жеңу өте қиын екені көрсетілген. Басты міндет бұл бала мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін сәйкестендіруге әкелу немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау деңгейіне көтеруге көмектесу немесе өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең шынайы жолы - бұл баланың қызығушылықтары мен ұмтылыстарын баланың шамасы жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып табылады.
Сонымен, балалардағы күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес аффектпен байланысты екенін, Л.С.Славинаның аффективті құлықтағы балаларды зерттеген зерттеулерінде көрсетіледі [24].
Бұған қоса, ресейлік психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей, балалар құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік инстингтердің салдары болып табылмайды.
Бұл зертеулерді мазасыздануды түсіну үшін теориялық база ретінде қарастыруға болады: бала өмріндегі белгілі бір жағымсыз жағдайлардан тындайтын шынайы үрейдің нәтижесі ретінде оның қызметі мен қатынасы барысында туындайтын білімі ретінде. Басқаша айтқанда бұл биологиялық емес, әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспектіні қамтиды, яғни психофизиологиялық алаңдаушылық пен үрейді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің деңгейіне негізделетін, жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін зертеу жолымен бағытталуда.
Мазасызданудың кешенді симптомды мәселісін қарастырған В.С.Мерлиннің жұмыстарына да тоқталған жөн. Мазасыздануды В.В.Белоусов екі жолмен тексерді - физиологиялық және психологиялық [26,27].
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге қолданған А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А.Бакеевтің зерттеуі ерекше қызықты болып табылады (Бакеев 1971). Зерттелінушілердің мазасыздану деңгейлері В.В.Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай қорытынды шығаруға болады: эмоционалды уайымдау, жаны жай таппау, жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі мінез-құлықтың кері формаларының негізі болып табылады [21,28,27].
Мазасыздану түсінігін психологияға психоаналитиктер және психиаторлар енгізді. Психоанализдің көптеген өкілдері мазасыздануды жеке тұлғаның тума қасиеті және ол адамға о бастан-ақ берілген тән күйі ретінде қарастырды. Психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд адамның бірнеше тума әуестік инстингтері болады деді. Олар оның көңіл күйін анықтайды, адам құлығының қозғаушы күші болып табылады. З.Фрейд биологиялық құмарлық пен әлеуметтік пайымдардың ұштасуы невроз бен мазасыздандыруды тудырады деп есептеді. Алғашқыдағы инстингтер адамның есеюіне байланысты көріністің жаңа формаларынан болады (Фрейд 1994). Жаңа формада олар өркениеттің тыйымдарына кездесіп, адам өз құмарлығын жасырып, көрсетпей, қысып ұстауға мәжбүр болады. Индивид өмірінің психикалық драммасы туылғаннан басталады және бүкіл өмірінде жалғасады [29].
Жекелік психологияда А.Адлер невроздардың туындауына жаңа көзқарас ұсынады. Адлердің пікірі бойынша, невроздың негізінде қорқыныш, қиындықтардан қорқу сияқты механизмдер жатыр.
А.Адлер балада дұрыс емес ұстаным мен өмір стилінің пайда болуына әкеліп соқтыратын үш шартты айтады:
1. Ағзаның органикалық, физикалық толық еместігі. Мұндай жетіспеушіліктегі балалардың көңілін аулап, басқа адамдармен қызықтырмаса олар толығымен өздерімен босамауы мүмкін. Өзін басқа балалармен салыстыру, бұндай балаларды толық еместік, пәс түсу, күйзелу сезіміне әкеледі. Бұл сезім таныстарының кекетуі, келемеждеуі салдарынан күшеюі мүмкін. Әсірсе, бала өзін кәдімгі балаға қарағанда, нашар сезінетін қиын ситуацияларда бұл сезім ұлғаяды. Бірақ толық еместік өз-өзімен патогендік болып табылмайды. Ауру баланың өзі де ситуацияны өзгеруге қабілеттілікті сезінеді. Нәтижесі, барлық уақытта белгілі мақсаты бар, түрлі күші бар және түрліше көрінетін, индивидтің шығармашылық күшіне байланысты.
Ағзаның жетіспеушілігімен байланысты баланың үрейін және қиыншылықтарын суреттеген, оны жеңу жолдарын табуға тырысқан алғашқы зерттеуші - А.Адлер болды.
2. Тым ерке болу да осындай нәтижелерге әкелуі мүмкін. Орнына еш нәрсе бермей барлығын өзі ала беру әдетінің пайда болуы. Қиындықтарды жеңумен байланысты емес, оңай алынған жеңіс өмір стилі бола бастайды. Бұл жағдайда да барлық қызығушылықтар мен қамқорлықтар өзіне бағытталып, адамдармен қатынас жасау, көмек беру, оларға қамқор болу тәжірибесі болмайды. Қиындықтарға деген жалғыз реакция тәсілі - басқа адамдардан талап ету. Мұндай балалар үшін қоғам жау сияқты көрінеді.
3. Елеусіз қалған бала. Елеусіз қалған бала махаббаттың және достық қарым - қатынастың не екенін білмейді. Қиындықтармен кездескенде қиындықтарды бағалайды, ол басқалардың көмегімен оларды жеңуге болатынына сенбегендіктен, өз күшіне де сенбейді. Ол махаббатқа және жоғары бағалаушылыққа адамдарға пайдалы әрекет жасау арқылы қол жеткзуге болатынына сенбейді. Сондықтан да оның бойында күдік басым және ешкімге сенбейді. Оның басқаларға деген махаббаттан тәжірибесі жоқ, өйткені оны жақсы көрмейді және оның орнын өшпенділікпен толтырады. Осыдан - тұйықтық, қарым - қатынасқа түспеушілік, қызметтестікке бейімделмеушілік қалыптаса бастайды [30].
Көп деңгейде К.Хорни жеке тұлға арасындағы теорияны құраушы ретінде танымал. Жеке адам басқа адамдардан жеке адамдар арасындағы ситуациялардан бөлектенуі мүмкін емес. Сәби өзінің туылған алғашқы күнінен бастап - ақ адамдармен өзара қарым - қатынасқа түседі және бірінші кезекте анасымен. Индивидтің ары қарай дамуы мен әрекеті жеке тұлға арасындағы қарым-қатынастың өнімі болып саналатын бастапқы алаңдаушылық, үрей бар деп есептейді.
К.Хорни сияқты мазасыздануды тек қана жеке тұлғаның негізгі қажеттіліктерінің бірі ретінде қарастырмай, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де қарастрады. Жақсы емес әлеуметтік ортаға жақындау нәтижесінде, ерте жастық шақта пайда болған мазасыздану, күнделікті және әрдайым адамның бүкіл өмірінде болады. Алаңдаушылық сезімінен құтылу индивид үшін орталық қажеттілікке айналады және оның әрекетін анықтайтын күш болып табылады [31].
Адам қорқыныш пен үрейден, құтылу тәсілі болып табылатын түрлі әрекеттерді өңдеп шығарады. Мазасыздану түсінігіне Э.Фромм басқаша келеді (Фромм 1990). К.Хорниге қарағанда, Э.Фромм психикалық дискомфорт мәселесін қоғам дамуының тарихи тұрғысынан қарастырады.
Э.Фроммның пікірі бойынша, мазасыздану қорқыныш реакциясына негізделген, ал қорқыныш ағзаның бүтіндігін сақтаумен байланысты, белгілі бір ситуацияларға жауап беретін тума реакция болып табылады.
Үрейдің көмегімен бала қорқыныштан құтылуы мүмкін, қарастырылған теорияларды анализдеп және жүйелеп, үрейдің бірнеше бастауларын, бөліп көрсетуге болады:
1. Потенциалды физикалық зиянды үрей, бұл алаңдаушлық түрі, ауыртпашылық, қауіп - қатер, физикалық сәтсіздік стимулдарымен байланысудың нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббатты жоғалтып алудан үрей (ана махаббаты, құрбыларының сенімі).
3. Үрей, әдетте, төрт жастан кем емес кезде байқалатын кінә сезімінен туындауы мүмкін. Біраз үлкен жастағы балалардың кінә сезімдері өзін кемсіту, өзіне деген ыза, өзін лайықсыз ретінде ойлап уайымдау, сезімдерімен сипатталады.
4. Қоршаған ортаны меңгеріп алуға қабілетсіздіктен тындайтын үрей. Ол қоршаған орта бөліп шығаратын мәселелерді адам шеше алмайтынын сезінгенде көрінеді. Үрей толық еместік сезімімен байланысты, бірақ онымен пара - пар емес.
5. Үрей фрустрация күйінде де пайда болуы мүмкін. Фрустрация қатты қажеттілік немесе қалаулы мақсатқа жетуде кедергі пайда болғанда, уайым ретінде анықталады. Үрей күйін әкелетін (ата-ана махаббатынан айырылу және т.с.с) және фрустрацияны туғызатын ситуациялар арасында толық тәуелсіздік жоқ және авторлар да осы түсініктердің арасын нақты айырып көрсетпейді.
6. Үрей әр адамға сол немесе басқа дәрежеде тән. Болмашы үрей мақсатқа жетуге жұмылдыра әрекеттендіреді. Үрейдің мықты сезімі эмоционалды бұзылған болуы мүмкін және жан күйзелісіне әкеледі. Үрей адамға міндетті түрде шешілуі керек мәселелерді ұсынады. Осы мақсатта түрлі қорғаныс механизмдерін (тәсілдерін) қолданады.
7. Үрейдің пайда болуында үлкен мән отбасылық тәрбиеге беріледі, ананың роліне, бала мен ананың өзара қарым - қатынасына. Жастық шақ кезеңі жеке тұлғаның келесі дамуын болжайтын кез болып табылады [32].
К.Роджерс мазасызданудың басқа бастауын мынада деп көреді, сана деңгейінің астында жатқан құбылыстар бар және де егер олар жеке тұлға үшін қауіпті сипатта болса, онда оларды саналы тұрғыдан ұғынғанға дейінгі бейсана астында қабылдап қоюы мүмкін. Бұл адам алаңдаушылықтың себептерін бағалай алмау күйіне, толқу, үрей ретінде саналы қабылданатын, жүрек соғуы өсуінің реакциясын тудыруы мүмкін. Үрей оған себепсіз болып көрінеді.
Негізгі үрей және жеке тұлғаның негізгі конфликтін К.Роджерс жеке тұлғаның саналы және санасыз жүйесінің қатынасынан шығарып қарастырады. Егер осы екі жүйенің арасында толық келісім болса, онда адамның көңіл күйі жақсы болып, ол сабырлы, өзіне қанағаттанарлық сезімде болады. Ал, керісінше, екі жүйе арасындағы келісім бұзылса, түрлі уайымдау алаңдау, үрей пайда болады. Бұл эмоционалдық күйлерді ескертудің басты шарты тез арада, адам өзінің бағалаушылығын қарастыра алуы және жаңа өмір шарттары талап ететін болса, өзін өзгерту болып табылады. Сонымен К.Роджерс теориясының шиеленіс драммасы - ол өткен тәжірибесі нәтижесінде құрылған өзі туралы түсінігі мен қазіргі алынып жатқан тәжірибесі арасындағы индивид өмірінің процесінде пайда болады. Осы қарама - қайшылық мазасызданудың негізгі қайнар көзі [33].
Негізгі жұмыстардың анализі көрсеткендей, шет елдердегі авторлар мазасыздану табиғаты түсінігін екі жақтан қарастырады. Мазасыздану түсінігі адамға о бастан-ақ берілген қасиет ретінде және мазасыздану түсінігін адамға сыртқы әлемге реакциясы ретінде, яғни мазасыздану өмірдің әлеуметтік шарттарынан шыққан деп негіздейді.
Мазасыздану күйін зерттеудегі сәйкес көзқарасты функционалды бағыт көрсетеді. В.М.Астаповтың айтуынша, күй және тұлғалық қасиет ретінде өтетін мазасызданудың жалпы теориясы дамыту үшін, мазасызданудың қызметін анализдеп, айрықшалап алу керек [34].
Функционалды бағыт мазасыздану күйін реакция қатары деп қана емес, іс-әрекет ағымының динамикасына әсер ететін, субьективті фактор ретінде қарастыруға да болады деп тұжырымдаған.
Мазасызданудың қайнар көздерінде, мазмұн, көріну формасында, компенсация және қорғаныста ашық көрінетін спецификасы бар. Әрбір жас кезеңінде нақты бір аудан бар, ол шынайы қауіптің әсерінен немесе тұрақты мазасызданудан тәуелсіз, көп балаларда жоғары мазасыздануды шақыратын іс-әрекет обьектісі. Бұл мазасызданудың жасерекшелік шыңдары әлеуметтік қажеттіліктердің әсері болып табылады.
В.Р.Кисловская проективті тесттердің көмегімен мазасызданудың жасерекшелік динамикасын зерттеуде, мектепке дейінгі балаларда бала бақшадағы тәрбиелеушілермен және ата-аналарымен қарым-қатынаста мазасызданудың жоғары болатындығын байқады. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың мазасыздануы, ересек адамдармен және өзімен жасты құрбыларымен қарым-қатынаста жоғары болатындығын көрсетті.
Жасөспірімдерде мазасыздану өзінің сыныптастарымен, ата-аналарымен және бөтен ересектер, мұғалімдермен қарым-қатынаста жоғары айқындалады. Жоғары сынып оқушыларында мазасыздану жан-жақты қарым-қатынаста көрінеді, әсіресе олардың мазасызданулары ата-аналарымен қарым-қатынаста және олар тәуелді болып отырған басқа да ересектермен қарым-қатынаста айқындалады [35].
И.В.Дубровина лангютидтті зерттеу бойынша, мынандай тұжырымға келді, 9 сынып оқушыларының мазасыздану деңгейі 7-8 сынып оқушыларына қарағанда тез төмендейді, бірақ 10 сыныпта қайта жоғарылайды, оның себебі: өзін бағалаудағы мазасызданудың жоғарылауы [36].
Бозбалалардың мазасыздану деңгейінде жеткіншектерге қарағанда жыныстық және индивидуалды айырмашылықтар және мінез-құлқында кейбір факторлар байқалады (үлгерім, өз қатарының ортасындағы деңгейі, өзінбағалау ерекшелігі, жоғары жүйке іс-әрекеті түрімен байланысты мазасыздану).
Мазасыздануды қарастырған теориялар және мазасыздану мен үрей түсінігі, мынандай қорытынды шығаруға мүмкіндік береді: бұл күйлер қоғам өмірінің тарихи кезеңімен байланысты. Қорқыныш мазмұнында, үрейдің жасерекшелік шыңының мінезінде, үрейді уайымдаудың интенсивтілігі мен орналасуында біздің мемлекетіміздің соңғы 10 жылдығында жасөспірімдермен бала мазалануларының саны аса өсуде екендігі көрініс береді.
Қысқаша барлық шетелдік теорияларды бөлуге болады (З.Фрейд, К.Хорни, К.Изард, Ч.Д.Спилбергер), олар мазасыздануды динамикалық бағыт көзқарасында қарастырады, ал ресейлік психологтар (В.В.Суворова, В.Н.Астапов, И.В.Дубровина, Л.И.Божович, Н.Д.Левитов, В.Р.Кисловская және тағы басқалары) мазасыздануды реактивті және тұлғалық деп қарастырды, ол үрей мен мазасыздануды тұлға қасиеті ретінде ажырататын Ч.Д.Спилбергердің теориясына сәйкестенеді. Мазасыздану функционалды бағытта тұлға іс-әрекетін толықтай ұйымдастыратын, субьективті фактор ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, К.Изардтың теориясы бойынша мазасыздану - бұл фундаменталды эмоцияның комплекстік байланысуы. Мазасыздану күйін эксперименталды, эмпирикалық және теориялық зерттеулердің көп болуына қарамастан, бұл түсінік қазіргі әдебиеттерде әлі күнге дейін жеткілікті өңделмеген [29,31,37,16,38,34,36,39,40,35].
Бихевиористік бағыт мазасыздануды анықталған жүріс тұрыстық реакция ретінде қарастырған. Бұл бағыттың өкілдері Д.Уотсон, Т.Торндайк, К.Лешли және тағы басқалары мазасыздануды нақты бір стимулдан пайда болатын негативті процесс ретінде қарастырған. Табиғаттың жаратылысына қарсы келе, бихевиористтер ғылыми зерттеудің негізгі зерттелуі деп жүріс тұрыстың жаңа қалыптасу формасын ажыратты. Олар балаларда мазасызданудың және қорқыныштың қалыптасу мүмкіндігі бар екендігін көрсетті.
Бихевиористтік бағытқа реакция ретінде 20 ғасырдың, 50-ші жылдарының аяғы 60-шы жылдарының басында психологияның когнитивті мектебі пайда болды. Оның өкілдері Дж.Келли, Л.Фестингер эмоционалды күйді және соның ішінде мазасыздануды келесі түрде қарастырды ...субьект бір аспектіде екі әртүрлі психологиялық білімдермен орналастырғанда, эмоционалды күйлер жағдайларда туындайды. Мазасыздану кері эмоция, ыңғайсыздық күйі ретінде түсіндірілді, ол жағдайдың оңға айналуын күту немесе өткен қиындықтарға байланысты жаңа ақпарат алумен қалпына келеді. Бұл бағыттағы психологтардың зерттеулерін талдай келе, мынаны айтуға болады, субьектіге белсенді позиция және шешім қабылдау мүмкіндігі қайтарылды.
Д.Гамбург және Дж.Адамс физиологиялық бағыттың принпінде тұрған психологтар ретінде, мазасыздануды табиғаттың соматикалық ауруларымен сәйкестендірді. Олар мазасыздану деңгейін ағзаның вегетативті құрылымын тіркеу әдісімен өлшеуді ұсынды. Сонымен К.Кеннон мазасыздану кезінде адам қанындағы адреналин деңгейі жоғарылайды деген. Фанкейштейн және Кинг былай деп айтқан: Мазасыздану кезінде қанға мехалилді салуда, қан қысымы бірден түсіп кетеді, мазасыздану және мазалану күйі таламустың тітіркенуінде бақыланады. Келесі айта кететін жайт, мазасыздану деңгейін қанға гормондар және химиялық дәрумендер салу жолымен өлшеу тәсілі немесе бас миының бөлек ауданын тітіркендіру, бұл күйдің алғашқы фиксация жасау мүмкіндігінің бірі болды. Бірақ мазасыздануды бұндай жолмен анықтауда ішкі механизмдер сонымен қатар қалыптастырудағы адамның саналы іс-әрекеті және жағымсыз эмоционалды жағдайдағы өзгерулер есепке алынбады [45].
З.Фрейдтің көрсеткен мазасызданудың дабылды және моралды көріністері туралы түсінігі қорқыныш ретінде, өзіне аффекті және когнитивті процессті алады. Ол біздің мазасыздану күйі кезіндегі гнесеологиялық және онтологиялық механизмдеріміз туралы көріністі растайды. Адам қажеттілікті сезінгенде алғашқы қысымды азайту үшін іздеуші іс-әрекет жасайды. Көптеген ойлар және жүріс-тұрыс формалары қысымды тек қана азайтып қоймайды, ол оны туындата да алады, стрессті және мазасыздануды шақырады. Бұндай көрініс қажеттіліктің тура көрінісі жоқ екендігін байқатады. Дамушы тұлғаның және жанның негізгі мәселесі мазасыздануды тудыратын прототипикалық жағдайлар мынандай:
1) қалаушы обьектіні жоғалту. Мысалы: бала, ажырасқан ата-ана, жақын құрбысын жоғалту және тағы басқа.
2) махаббатты жоғалту. Мысалы: махаббатын жоғалту және оған қымбат болып саналатын, махаббатты қайта қалпына келтіре алмау.
3) тұлғалығын (өзін) жоғалту. Мысалы: кастрация қорқынышы, түрін жоғалту, ортаға мазақ болу.
4) өзіне деген махаббатты жою. Мысалы: супер Эго іс-әрекетке немесе мінез-құлық белгілеріне әсер еткенде, ол өзіне деген өшпенділікпен аяқталады.
Осындай немесе басқада жағдайлар мазасыздануды тудырады. Мазасыздануды азайтудың 2 негізгі тәсілі бар:
1) Жағдайға жанама түрде қарау. Біз мәселелерді шешеміз, қарсылықтарға қарсы тұрамыз, қауіпті жеңеміз немесе олардан қашамыз. Бір сөзбен айтқанда, жаман күйден арылу үшін, мәселелермен өзара байланыс жасауға ұмтыламыз. Осындай жолмен қиындықтарды жеңеміз және олардың қайтадан пайда болу мүмкіндігін азайтамыз. Гамлеттің сөзімен айтсақ, біз тынбайтын мұхитқа қарсы қаруланамыз және қарсылық көрсетуден таймай оны соңына дейін апарамыз.
2) Жағдайда мазасыздануға қарсы қорғаныс тежелуден немесе сол жағдайдың өзін жоққа шығарудан сақтайды. З.Фрейд тежелу тәсілін қорғаныс механизмдері деп атаған. Егер Эго өзінің әлсіздігін мойындаса, онда ол сыртқы әлем түріне шынайы мазасыздану күйімен танылады.
З. Фрейд негізгі қорғаныс механизмдерін және мазасыздануды түсіруді ұсынды. Олар:
1) Сублимация - қысымды, репрессияны шынайы түрде шешеді және жоғалтады. Берілудің шынайылығы санадан бір нәрсені жоюдан және санадан алшақ ұстаудан тұрады.
2) Жоққа шығару- бұл Эгоны мазалаушы шынайы жағдайларды қабылдамау. Шынайы форманы қабылдаушы қиялға қашу.
3) Рационализация- бұл жарамды себептерді табу немесе жарамсыз ойлар мен іс-әрекеттер үшін негізделу, реактивті білімдер жүріс-тұрысты немесе сезімдерді диаметриалды қарама-қарсы армандарға ауыстырады: бұл арманның анық және бейсаналы инверсиясы.
4) Реактивті білім- басқа қорғаныс механизмдері сияқты алғашында бала кезде қалыптасады. Өкінішке орай, реактивті білімдердің әсерлері әлеуметтік қарым-қатынасты бұзады. Реактивті білімді бөлудегі негізгі мінездемелер мынандай- ригидтілік және экстраваганттылық. Кері қажеттілік қайта-қайта ауысуы керек.
5) Изоляция- бұл жанның басқа сферасынан жағдай бөлігінің мазасыздануын шақыратын бөлім болып табылады. Бұндай бөлімде жағдай эмоционалды реакция шақырмайды. Нәтижесінде бұл адам басқа адамдардан бөлектенген мәселелерді шешеді. Осындай жолда жағдай ешқандай сезіммен байланыспайды, ол басқа адамдарда болған сияқты болып қала береді. Адам ары қарай идеяға кете береді және өзінің сезімдеріне аз-аздан жақындайды.
6) Проекция- басқа адамға, жануарға немесе сапа обьектісіне қосып жазу сезімі немесе пиғылы, бұл сол қосып жазудан шығады. Бұл қорғаныс механизімі, бұнда тұлға аспектісі сыртқы ортаға индивидумның іштей араласуын көрсетеді және қауіп сыртқы қауіпті күш ретінде қарастырады.
7) Регрессия- бұл дамудың ертедегі деңгейіне қайта оралу немесе қарапайым тәсілге көшу болып келеді. Бұл жағдайды шешудің оңай түрі. Қысымды азайта келе, ол мазасызданудың шешілмеген қайнар көздері болып қалады [1].
Осы барлық қорғаныс мезанизмдерінің арқасында жан өзін ішкі және сыртқы мазасызданудан және қысымнан сақтайды. Қорғаныс шындықтан қашады (регрессия);шындықты шеттетеді (жоққа шығару);шындықтың алдын анықтайды (рационализация); шындықты ауыстырады (реактивті білім); қорғаныс ішкі сезімді-сыртқы әлемге орналастырады (проекция); шындықты бөледі (изоляция); немесе шындықтан қашады (регрессия). Кез келген жағдайда либидозды энергия, қорғанысты қолдану үшін керек, Эгоның күшін шеттетеді. Эго іс-әрекетіне пайдалы болатын психологиялық энергиямен байланыстырады. Қорғаныс өте әсерлі болған кезде, ол Эгоға кіре бастайды және оның бейімделуге қабілеттілігін және пысықтығын азайтады. Егер қорғаныс Эгоны ұстана алмаса, онда ол тірегі жоқ, мазасыздануға берілген болып қалады [42].
К.Хорни қарым-қатынас бұзылған кезде мазасыздануды төмендету үшін 9 қажеттілікті ұсынады.Ол бұл қажеттіліктерді невротикалық деп атаған. Ол мына көрсеткіштер:
1. Махаббатқа және қолдауға невротикалық қажеттілік (басқаларды қанағаттандыруға деген тілек және жоғары сезімталдылық.
2. Бағытталушы жұпқа деген невротикалық қажеттілік (адам махаббатты бағалайды, жалғыз қалудан және жетім болудан қорқады)
3. Өмірдің шеттетілуіне невротикалық қажеттілік.
4. Күшке деген невротикалық қажеттілік.
5. Басқаларды пайдалануға деген невротикалық қажеттілік
6. Маңыздылыққа деген невротикалық қажеттілік (өзін бағалау бұқараның қабылдау деңгейінде анықталады.)
7. Тұлғалық жетістіктерге деген невротикалық қажеттілік.
8. Тәуелсізділікке деген невротикалық қежеттілік.
9. Шынайылыққа және тазалыққа деген невротикалық қажеттілік.
Бұл 9 қажеттіліктер жанжалдың ішкі қайнар көздері болып табылады. Бірақ бұл барлық жанжалдар шешілетін және қашып құтыла алатын болмайды, себебі жанжал бұл әлеуметтік шарттардан пайда болатын құбылыс [43].
Мағжан Жұмабаев эмоция, ішкі сезімдер түрлері және олардың жағымды, жағымсыздығы туралы дербес тоқталып айта келіп, осы сезімдерді тәрбиелеу қажеттілігіне тоқталады. Бала мазасыздану туралы қорқу сезімінде баса айтады. Қорқу сезімі-адам жанында бір бақытсыздық күткенде болады,-деп оның терең талдай отырып, Бала тым қорқақ келеді. Мұның себебі-баланың қиялы тыс тірі һәм денесі әлсіз-деген тұшымды ой айтады. Алдымен, баланың қорықпауына мән беру керектігі, жасында қорқақ болған баланың ерлік істерге бара алмайтындығымен түйіндейді [44].
Эмоциялық күй-қалып, мазасыздану жөнінде Қазақстанда жазылған еңбектер де бар. Мысалы, айтып кететін болсақ, М.В.Кузубованың Жасөспірімдік шақтағы мазасыздану жайлы және А.Л.Ескендірованың Агрессияға байланысты, З.Б.Мадалиеваның мазасыздануға қатысты кандидаттық диссертация жұмыстары осы тақырыптар жөнінде ізденушілерге бағыт-бағдар болады [45,46,47].
Э.Фромм, К.Хорни, Г.Салливандардың тұжырымдамаларына сәйкес, мазасыздану - әлеуметтік құбылыс. Адамдар тумасынан мазасыз болмайды, оларды мазасыз болуға өмірлік жағдайлар себепші болады. Г.Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады: невротикалық және экзистенциалды. Мазасыз (қорқақ) адамдар: бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезеңде қорқыныш сезімі ақырғы шегіне жетеді, яғни олар адамдардан өзге балалардан, ит, найзағайдан, тағы басқалардан қорқады [32,31,48].
Сонымен, мазасыздану дегеніміз қиындық жағдайындағы әлеуметтік қажеттіліктер фрустрациясын бастан кешіру. Ал, бастан кешулер денегіміз Л.И.Божович айтқандай-ақ, ерекше эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді [39]. Мазасыздану мен тынышсыздық таламусты тітіркендірген кезде байқалған. З.Фрейд ұғымынша, мазасызданулар қорқыныштан бөлек аффектілер мен когнитивті процестерді қосып алады [29]. Қажеттіліктерді түйсінген адам ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның негізгі проблемасы мазасыздануды жоюға болады. Мазасыздану күтетін немесе алдын ала болжаған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады және кез келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде дамуы әбден мүмкін. З.Фрейдің психоаналитикалық теориясы 19 ғасырда физика мен биология дамытқан позитивизм климатында өсті. Индивид ең алдымен сыртқы әлеммен өзара әрекеттестік арқылы ұстап тұрған күрделі энергетикалық жүйе деп қарастырылды. 19 ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар түсінігінше, адам-көп дәрежеде қоғам жемісі болып табылады.
1.2 Мектеп-интернаттағы оқушылардың мазасыздану ерекшеліктерінің психологиялық аспектілері
Ата-ана мейірімінен айырылған балалардың мазасыздану ерекшеліктерінің жолын іздеу - қоғамдық тәрбиелеу жүйесіне бағытталған маңызды аспектілердің бірі болып табылады. Көрсетілген жағдайлар ішкі отбасылық (бала - ата-аналық) депривация шартында мазасыздану ерекшеліктерін анықтау бағытындағы зерттеудің міндеттілігін анықтайды.
Интернат оқушыларының мазасыздануына шетел авторлары бірнеше жұмыстар арнаған. Л.И.Божович 1960жылы, И.Лангмейер, З.Матейчек 1984, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, Т.И.Юферева (1982, 1990) зерттеулерінде байқалады. Тәрбиешілердің тәрбиесінде өскен оқушылардың мазасыздануы практика жүзінде ғылыми қызығушылықтардың сферасынан тыс болып қала береді [39,49,50,51,52].
Интернат оқушыларының мазасыздану ерекшеліктері әртүрлі әлеуметтену тәсілдерінің әсерінен пайда болады (отбасында және интернат ордаларының шартында) және ерекше ғылыми статусқа ие болып, қоғамдық тәрбиелеудің қазіргі жүйесіндегі қолданбалы тапсырмаларды шешудің шынайы перспективасын ашады.
Мектеп-интернаттағы әлеуметтену шартының анализін Л.И.Божович әлеуметтік байланыс жүйесіндегі баланың обьективті күйінің ерекшеліктерін қарастырудан бастайды, спецификалық жақын даму зонасында, оның жетекші қажеттілігінің қанағаттану мүмкіндігі туралы көзқарас бірінші ретте тұлғааралық өзара іс-әрекеттің қанықтығының азаюымен мінезделеді. Ерекшеліктердің біріне мынаны жатқызуға болады ... мектеп-интернатының шартында оқушылар үнемі құрбыластарымен, бір қалыпты әсерлермен, бір педагогикалық әсердің болуымен анықталуы. Осының әсерінен басқалармен және ересектермен қарым-қатынас жасау шектеледі ...балаларда үнемі тәжірибенің және білімнің жиналуынан маңызды қайнар көздердің бірі шеттетіліп қалады, жан-жақтылығын сіңіре алмайды [39].
В.П.Шуменко айтып кеткендей, мұндай шартта оқушылар бір қалыпты және әлеуметтік ортаға тәуелді болып қалады. Осының әсерінен оларда мазасызданудың ерекшеліктері байқалады [53].
Л.И.Божович, Л.С.Славинаның 1957 жылғы жұмыстарында мынаны байқаймыз, оқушылар мінез-құлқының регламентациясы интернат шартында және қатып қалған ереженің болуында оқушылардың белсенділігін төмендетіп, мазасыздану күйін жоғарылатады [54].
М.И.Лисина 1976 жылы қоғамдық тәрбиедегі оқушылардың ерекшеліктеріне жататын мынандай анализді ұсынады:
1) Сәйкес ересек-бала қатынасының аз мөлшерлігі.
2) Ересектердің бір-бірімен жүріс-тұрыс бағдарламасының сәйкестенбеуі.
3) Интимділіктің төмендігі және ересектермен оқушылар арасындағы сенімділік байланысының жоқтығы.
4) Олардың эмоционалды қиындықтары.
5) Әрбір оқушыға деген ересектердің әсері жекеден қарағанда көбіне топтық болып келеді.
6) Бала жүріс-тұрысына деген қатаң тәртіптің болуы.
7) Бала-басқа балалар қарым-қатынасының аздығы.
8) Топтағы оқушылардың жастарының бірдей болуы.
Осы ересектердің қатарына оқушылардың эмоционалды қалыпсыздығын жатқызуға да болады [56].
Отбасы әсерінен тыс болатын баланың психикалық және тұлғалық дамуының ерекшелік талдамасы психологиялық зерттеулерде мынандай көзқараста жүреді, оның белсенді даму деңгейінен, сол немесе басқа қажеттіліктердің басымдылығына тәуелділігі. Күнделікті бір сыртқы шарт қабылданады және уайымдалады. И.Лангмейер, З.Матейчек айтқандай жас тұлғаның қажеттілігі, сонымен қатар жетіспейтін қанағаттануға әсері өзгереді. Бұл кездері көбіне ана махаббатының жетіспеушілігі байқалады және ол қанағаттануға үлкен әсерін тигізеді [49].
Ұйымшылдықтың болмауы жүріс-тұрыс қалыптасуының ауытқуына әкеледі, дамудағы тұлғалық қиындықтарға, қиын тәрбиеге, эмоционалды қысымға және фрустрацияға әкеліп соғады, сонымен қатар өтірік айтудың дамуы, қызғаныш, агрессия, өз-өзіне деген сенімсіздік, пассивтілік, конформдылыққа әсер етуі мүмкін.
Көрсетілген адекватты емес аффективті реакциялар (ұрысу, ызалану, агрессия, дөрекілік) Л.С.Славиннің ойынша өмірлік маңызды қажеттіліктің қанағаттанбауына байланысты өзінің бағасын, мүмкіндіктерін түсірмеуіне қорғаныс реакциясы болып табылады. Сонымен қатар К.А.Абульханова-Славская былай айтқан, депривацияның дәлелі - анасымен қарым-қатынас жасаудың аздығы, инфантилизмге жетекшілік, ерте жастағы агрессия немесе ақыл-ойдың артта қалуы тұлға белсенділігінде аккумуляцияланады [56].
Мектеп - интернаттағы оқушылардың мазасыздану ерекшеліктеріне Б.Н.Боденко мынаны жатқызады:
oo Шындыққа деген теріс қарым-қатынас, ол туралы нақты көзқарастың болмауы.
oo Қарым-қатынас стилінің дұрыс қалыптаспауы.
oo Мектеп программасын меңгеру кезіндегі қиындықтардағы, интеллектуалдық сферадағы спецификалық бұзылыстар [57].
Жақсы отбасылық әсердің болмауын түйсіну былай ажыратылады: Нақты сезімтал тәжірибе, көрнекі-бейнелік ойлау және қабылдау, сонымен қатар, керісінше, іс-әрекет жоспарын талап ететін мінез-құлық мектеп-интернаттағы 8-9 сынып оқушыларының интеллектуалдық және тұлғалық даму ерекшеліктері Д.Р.Кадырбаеваның жұмыстарында көрініс тапқан [58].
Эмоционалды-интеллектуалдық сфераларда бұзылысты анықтаушы мектеп-интернат шартындағы ата-аналық қарым-қатынас депривациясы, тұлғалық даму процесінеде әсерін тигізеді. Біржақтылық, балалардың мотивация сферасының кедейлігі (бірқалыпты өмірге байланысты), жағдайдың шетіне шыға алмаушылық, басқалармен қарым-қатынасқа түскенде мазасыздану, тағы басқалар соңғы психологиялық ерекшеліктерге жатады.
Тұлға дамуындағы жасөспірімдік деңгейге өтуде, жетекші қажеттілікті автономды рөлге ие болу эмансипация және қоғамдық өзіндік реализация алады. В.П.Шуменконың ойынша, индивидке деген педагогикалық мүмкіншіліктің ұжымті назар аударуы, жылудың жоқтығы, сенімсіздіктің болмауы жеткіншекті ересек адам рөліне өту қажеттілігінен айырады. Ересектермен қарым-қатынастың жоқтығынан, алдарына жас эталондарын (кімге ұқсағысы келеді, неге және нені істеу керек?) қою мүмкіндіктері болмайды [53].
Интернат ордаларында тәрбиеленушілердің әлеуметтік эталондарының шеттетілуі, жасөспірімдердің жақын даму зонасын адекватты қамтамасыздандыру мен индентификациялау автономды әлеуметтік рөлдер моделін меңгеру және бақылау мүмкіндіктерінің төмен нәтижесі сияқты жүйе болып табылады. Осыған байланысты Й.Лангмейер, З.Матейчектің айтуынша, депривацияланған бала бұған қиындықпен жетеді және ереже бойынша толық емес. Ересек рөліне деген қажеттіліктің өтелмеуі, оқушыны үлкен мазасыздануға әкеліп соқтырады [49].
Интернаттағы педагогикалық ұжымті ортаның қысымы баланы үлкен мазасыздыққа ұшыратып, дау-дамайлы мәселелерге ұшыратуы мүмкін. Н.Н.Толстыхтың жұмыстарында жасөспірімдердің болашаққа деген қатынасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы түрлі өзгерістерге, жан-жақты карқынды дамуға байланысты кез-келген адам үнемі түрлі стресс жағдайларымен соқтығысып отыратындығы жасырын емес. Экономикалық, саяси тұрақсыздық адамның өзіне, өзге адамдарға, ситуацияларға деген сенімділік сезімін жоғалтады.
ХХ-шы ғасырдың басында шетелдік және отандық психологияның өзекті мәселелерінің бірі жағымсыз эмоционалды жағдайларды, яғни мазасыздану, ашу-ыза, агрессия, кінәлау сезімі, стресс, дистрессті зерттеу болды.
Психология тарихында мазасыздануды түсіну ең алдымен жеке тұлға туралы түрлі теориялық дамуымен байланысты. Ең алғаш мазасыздануды зерттегендердің бірі З.Фрейд болды. Ол былай деді: "мазасыздануды бәсеңсіту үшін, адамның психикасы сублимация, регрессия, проекция, үнемдеу деген сияқты қорғаныс механизмдерін қалыптастырады. Мазасыздық сезімі жеке адамның дамуын тежелтеді, себебі онымен күресу үшін көп энергетикалық күш-қуат жұмсалады" [1].
Фрейдтің оқушылары, неофрейдистер, яғни Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливан және т.б мазасыздануды жеке тұлғадағы базалық, яғни негіздік кайта құрылу, түзіліс деп есептеді. Мысалы, Э.Фромм былай деп жазады, мазасыздық сезімі адам табиғаттан қол үзгенде пайда болады деп, оның әлеуметтік аспектілеріне көңіл бөледі. К.Хорни мен Г.С.Салливандар мазасыздануды ана мен баланың қарым-қатынасы тұрғысында түсіндіреді. Бұл ғалымдар мазасызданудың қайнар көзі деп, Фрейд сияқты биологиялық себептерден емес, әлеуметтік себептерден іздеді [2,3,4].
Мазасыздану проблемасына өте жиі гуманистік бағыттағы психологтар К.Роджерс, В.Франкл, А. Маслоулар мән берді. Олар өзгелерге қарағанда, өзін-өзі дамытуға ұмтылған дені сау жеке тұлғаға катысты түсіндірді [5,6,7].
Л.С.Выготский өз зерттеулерінде үнемі мына құнды жайтты ескертті: яғни, адам психикасы тұтас процесс ретінде зерттелуі тиіс [8]. Адамның жеке тұлғасының интелектуалды және аффективті жақтары арасында тығыз өзара байланыс болуы тиіс. Кеңестік дәуірде психологтар көбінде интеллектуалды аумақты зерттеуге аса мән берді. Ал, эмоционалды күйлерді зерттеу идеологиялық себептерге орай рұқсат етілмеген еді. Мазасыздануды орыс нейрофизиологтары И.М.Сеченов, И.П.Павлов, В.М.Бехтеревтер де өз еңбектерінде қарастырып өткен [9,10,11].
Жалпы психологияда эмоционалды күйлердің проблемасы Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, Ф.Е.Василюк, С.Л.Рубинштейн еңбектерінде де қарастырылды. Олар эмоционалды күйлердің базалық, теориялық негіздерін қарастырды [12,13,14].
Мазасыздануды эксперименттік тұрғыда зерттеуді алғаш С.Д.Спилбергер (С.D.Spielberder) және оның ізбасарлары бастаған. Бірақ әлі күнге дейін мазасыздану детерминациясы мен функциясының механизмдері айқын емес [16].
Жекелеген мазасыздануды біздер, жағдайға қатысты субъект әрекеті құрылымының теріс сигналы деп түсінеміз. Мазасыздану негізінен жеке тұлғаның жағымсыз сипаты емес. Әрбір адамда өзіне тән мазасыздану деңгейі болады. Бұл пайдалы, яғни жеке тұлғаның белсендiлiгінің шарты ретіндегі мазасыздану болады.
В.К. Вилюнас мазасыздану табиғаты туралы ұғымын талдай келе былай дейді: "Мазасыздану - нақты жағдайда мінез-құлықты басқаратын және түзейтін механизм" [17].
Зерттеудің мәселесі. Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, өзіне деген сенімсіздікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы, негізінен, баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал оған дейін бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Мектептегі оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне, өз міндетіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздікті күшейтеді, нәтижесінде мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата-аналар да, мұғалімдер де жақсы біледі. Ал мектептік кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз-өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады. Бұл жағдайлар қалыпты мектеп оқушылары туралы айтылып отыр, олар өз отбасыларында тәрбиеленіп, ата-ана мейірімін көріп жүрген балалар. Ал осындай қиын сәттерде ата-ана мейірімен жырақ, мектеп-интернатта тәрбиеленіп жатқан жасөспірімдердің жағдайы болмақ?
Осы жағдайларды ескере келе, тұлғаның, әсіресе мектеп-интернатта тәрбиеленушілердің мазасыздану ерекшеліктерін қарастыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектеп-интернаттағы оқушылардың тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу обьектісі: мектеп-интернат жасөспірімдерінің тұлғалық мазасыздануларының көрінісі.
Зерттеу пәні: жасөспірім оқушылардың мазасызданулары
Зерттеудің болжамы: мектеп-интернаттағы жасөспірімдердің мазасыздануы қалыпты мектептегі жасөспірімдерге қарағанда жоғары болады және оларда тұлғалық мазасыздану ситуациялық мазасызданумен қатар жүреді.
Зерттеу міндеттері:
oo Мазасыздану мәселесін теориялық зерттеу;
oo Интернат оқушыларының тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін қарастыру;
oo Интернат оқушылары мен жай мектеп оқушыларының мазасыздану деңгейін салыстыру;
oo Интернат оқушыларының тұлғалық және ситуациялық мазасыздану ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: зерттеуге әдістемелік өзек болған З.Фрейд, Ч.Д.Спилбергер, А.М Пригожин, Р.С.Немов, Л.А.Китаев - Смык, А.В.Петровский, Г.Г.Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, М.З.Неймерк, В.А.Бакеев, А.Адлер, Э.Фромм еңбектері.
Зерттеу әдістері:
1. Өзін-өзі бағалау тесті (Ч.Д.Спилбергер және Ю Л Ханин).
2. Филлипстің мектептік мазасыздану тесті.
3. Ж. Тейлордың тұлғалық және ситуациялық мазасыздануды анықтайтын тесті.
Зерттеу базасы: Алматы облыстық И.Нүсіпбаев атындағы мектеп-интернат және Қ.А.Ясауи атындағы №123 мектеп-гимназия
Зерттеудің практикалық мәні мен ғылыми жаңалығы: Зерттеуден алынған нәтижелер ата-аналармен жұмыста, арнайы тренинг бөлмелерінде мектеп-интернат жасөспірімдерінің тұлғалық мазасыздануларын алдын алу мақсатында қолдануға болады. Алынған зерттеу нәтижелері негізінде жасөспірімдердің тұлғалық мазасыздануларын төмендететін психологиялық старатегияларды қолдануға мүмкіндік туады. Сондай-ақ, теориялық - эксперименттік зерттеу нәтижелерін, жасөспірімдердің тұлғалық мазасыздану ерекшеліктерін анықтауда қолданған әдістерді психодиагностикалық практикада, психологиялық консультация практикасында қолдануға болады.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу проблемасы бойынша психологиялық әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып-үйрену, зерттеу мәселесінің қазіргі кездегі хал-ахуалын анықтау істері жүргізілді, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық-әдіснамалық талдау жасалды.
Екінші кезеңде - тақырып бойынша деректі материалдар жинау жалғастырылды. Жинақталған материалдарға құрылымдық талдау жүргізілді.
Үшінші кезеңде - алынған материалдар сұрыптап өңделді. Эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, қорытындыланды. Жұмыстың мәтіні жазылды.
Зертеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 64 бетті құрайды.
1 БӨЛІМ. МЕКТЕП-ИНТЕРНАТТА ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ МАЗАСЫЗДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
0.1 Тұлғаның мазасыздану мәселесінің психологияда қарастырылуы
Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез ретінде қарастыруды жөн көреді.
А.М.Прихожан: Мазасыздану - бұл төніп келе жатқан қауіпті алдын ала сезінумен, сәтсіздікті күтумен байланысты, эмоционалдық дискомфортты уайымдау - дейді. Мазасыздануды эмоционалдық күй ретінде және жекелік кескін немесе темпераменттің тұрақты қасиеті ретінде де айырып көрсетеді [18].
Р.С.Немовтың анықтамасы бойынша: Мазасыздану - әлеуметтік құрылымдағы жағдайда қорқыныш пен үрейді сезіну, жоғарғы алаңдаушылық күйіне әкелетін адамның тұрақты немесе ситуативті көрініс табатын қасиеті [19].
Л.А.Китаев-Смык, өз кезегінде Ч.Д.Спилбергердің ұсынуымен мынаны белгілейді, психологиялық зерттеулерде мазасызданудың екі түрінің анықтамасы соңғы жылдары кеңінен тарала бастады: Мінездің мазасыздануы және Ситуативтік мазасыздану [20,16].
А.В.Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану - үрейдің реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын индивидтің қатерді уайымдауға бейім болуы жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі. Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда жоғары болады, сонымен қатар психологиялық жарақат салдарын өткізіп жатқан сау адамдарда, көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті көрінісінің бұзылуы деп көрсетіледі.
Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына және де жеке тұлға мен оны қоршаған ортаның өзара әрекеті ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған (Петровский, 1990) [21].
Г.Г.Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е.Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады, мазасыздану - бұл кез келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестердің әсер етуінен туындайтын қиын, өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған [22].
Мазасыздану - жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті үрей-эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын адам миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты.
Зерттеулерде жеткіншектердің тартылыс деңгейінде М.З.Неймарк мынаны анықтады: тартылыс - олардың сәттілікке тартылуына қанағаттанбауынан келіп шыққан агрессия, қорқыныш, алаңдаушылық түріне кері эмоциялық күй. Соған қоса, мазасыздану түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын балалар да байқалады. Олар ең жақсы оқушы болуға немесе ұжымда ең жақсы орында болуға және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады [23].
Ресейлік психологтар, баладағы адекватты емес өзін жоғары бағалау, дұрыс емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің бала жетістіктерін жоғары бағалаудан, яғни мақтау, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін-өзі бағалаушылық баланы толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптар және қиындықтармен соқтығысқанда оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ бала бар күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін құрметтеуді, өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де, бұл баланың әрдайым қолынан келе бермейді. Сыныптағы құрбыларының арасында қалаулы орынға ие болуға оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге, нәтижесі мазасыздыққа әкелуі мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан бала санасына сәтсіздік, сенімсіздік және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауды жібермейтін қорғаныс механизмі өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан іздеуге тырысады: ата - ана, мұғалім, достары арасынан. Сәтсіздік себептері өзінде екенін мойындаудан бас тартып, жетіспеушіліктерін айтқандардың барлығымен конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтықты байқатады.
М.С.Неймарк оны адекватты емес деп айтады, өзіндік әлсіздіктерінен өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс, кез-келген тәсілдерімен санасына өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне қарсы сескену және ашу ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы мүмкін.
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігі болса, қызығуларының өзіне ғана бағытталуына әкеледі. Мұндай күй балада үрейленуді, уайымдамауды туғызбай қоймайды. Алғашында үрей баланың алдында тұрған шынайы қиындықтардан туындап, содан соң баланың әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне деген қатынасының адекватты емес болуынан ол тұрақты кескінге ие болады. Мұның бәрі балаға кері әсерін тигізіп, бала кез-келген жағдайдан сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы үрей мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны жеңу өте маңызды екенін Л.С.Славина, М.С.Неймарк атап өткен [24,25].
Бұл авторлардың жұмыстарында, адекватты емес аффектті жеңу өте қиын екені көрсетілген. Басты міндет бұл бала мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін сәйкестендіруге әкелу немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау деңгейіне көтеруге көмектесу немесе өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең шынайы жолы - бұл баланың қызығушылықтары мен ұмтылыстарын баланың шамасы жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып табылады.
Сонымен, балалардағы күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес аффектпен байланысты екенін, Л.С.Славинаның аффективті құлықтағы балаларды зерттеген зерттеулерінде көрсетіледі [24].
Бұған қоса, ресейлік психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей, балалар құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік инстингтердің салдары болып табылмайды.
Бұл зертеулерді мазасыздануды түсіну үшін теориялық база ретінде қарастыруға болады: бала өмріндегі белгілі бір жағымсыз жағдайлардан тындайтын шынайы үрейдің нәтижесі ретінде оның қызметі мен қатынасы барысында туындайтын білімі ретінде. Басқаша айтқанда бұл биологиялық емес, әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспектіні қамтиды, яғни психофизиологиялық алаңдаушылық пен үрейді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің деңгейіне негізделетін, жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін зертеу жолымен бағытталуда.
Мазасызданудың кешенді симптомды мәселісін қарастырған В.С.Мерлиннің жұмыстарына да тоқталған жөн. Мазасыздануды В.В.Белоусов екі жолмен тексерді - физиологиялық және психологиялық [26,27].
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге қолданған А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А.Бакеевтің зерттеуі ерекше қызықты болып табылады (Бакеев 1971). Зерттелінушілердің мазасыздану деңгейлері В.В.Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай қорытынды шығаруға болады: эмоционалды уайымдау, жаны жай таппау, жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі мінез-құлықтың кері формаларының негізі болып табылады [21,28,27].
Мазасыздану түсінігін психологияға психоаналитиктер және психиаторлар енгізді. Психоанализдің көптеген өкілдері мазасыздануды жеке тұлғаның тума қасиеті және ол адамға о бастан-ақ берілген тән күйі ретінде қарастырды. Психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд адамның бірнеше тума әуестік инстингтері болады деді. Олар оның көңіл күйін анықтайды, адам құлығының қозғаушы күші болып табылады. З.Фрейд биологиялық құмарлық пен әлеуметтік пайымдардың ұштасуы невроз бен мазасыздандыруды тудырады деп есептеді. Алғашқыдағы инстингтер адамның есеюіне байланысты көріністің жаңа формаларынан болады (Фрейд 1994). Жаңа формада олар өркениеттің тыйымдарына кездесіп, адам өз құмарлығын жасырып, көрсетпей, қысып ұстауға мәжбүр болады. Индивид өмірінің психикалық драммасы туылғаннан басталады және бүкіл өмірінде жалғасады [29].
Жекелік психологияда А.Адлер невроздардың туындауына жаңа көзқарас ұсынады. Адлердің пікірі бойынша, невроздың негізінде қорқыныш, қиындықтардан қорқу сияқты механизмдер жатыр.
А.Адлер балада дұрыс емес ұстаным мен өмір стилінің пайда болуына әкеліп соқтыратын үш шартты айтады:
1. Ағзаның органикалық, физикалық толық еместігі. Мұндай жетіспеушіліктегі балалардың көңілін аулап, басқа адамдармен қызықтырмаса олар толығымен өздерімен босамауы мүмкін. Өзін басқа балалармен салыстыру, бұндай балаларды толық еместік, пәс түсу, күйзелу сезіміне әкеледі. Бұл сезім таныстарының кекетуі, келемеждеуі салдарынан күшеюі мүмкін. Әсірсе, бала өзін кәдімгі балаға қарағанда, нашар сезінетін қиын ситуацияларда бұл сезім ұлғаяды. Бірақ толық еместік өз-өзімен патогендік болып табылмайды. Ауру баланың өзі де ситуацияны өзгеруге қабілеттілікті сезінеді. Нәтижесі, барлық уақытта белгілі мақсаты бар, түрлі күші бар және түрліше көрінетін, индивидтің шығармашылық күшіне байланысты.
Ағзаның жетіспеушілігімен байланысты баланың үрейін және қиыншылықтарын суреттеген, оны жеңу жолдарын табуға тырысқан алғашқы зерттеуші - А.Адлер болды.
2. Тым ерке болу да осындай нәтижелерге әкелуі мүмкін. Орнына еш нәрсе бермей барлығын өзі ала беру әдетінің пайда болуы. Қиындықтарды жеңумен байланысты емес, оңай алынған жеңіс өмір стилі бола бастайды. Бұл жағдайда да барлық қызығушылықтар мен қамқорлықтар өзіне бағытталып, адамдармен қатынас жасау, көмек беру, оларға қамқор болу тәжірибесі болмайды. Қиындықтарға деген жалғыз реакция тәсілі - басқа адамдардан талап ету. Мұндай балалар үшін қоғам жау сияқты көрінеді.
3. Елеусіз қалған бала. Елеусіз қалған бала махаббаттың және достық қарым - қатынастың не екенін білмейді. Қиындықтармен кездескенде қиындықтарды бағалайды, ол басқалардың көмегімен оларды жеңуге болатынына сенбегендіктен, өз күшіне де сенбейді. Ол махаббатқа және жоғары бағалаушылыққа адамдарға пайдалы әрекет жасау арқылы қол жеткзуге болатынына сенбейді. Сондықтан да оның бойында күдік басым және ешкімге сенбейді. Оның басқаларға деген махаббаттан тәжірибесі жоқ, өйткені оны жақсы көрмейді және оның орнын өшпенділікпен толтырады. Осыдан - тұйықтық, қарым - қатынасқа түспеушілік, қызметтестікке бейімделмеушілік қалыптаса бастайды [30].
Көп деңгейде К.Хорни жеке тұлға арасындағы теорияны құраушы ретінде танымал. Жеке адам басқа адамдардан жеке адамдар арасындағы ситуациялардан бөлектенуі мүмкін емес. Сәби өзінің туылған алғашқы күнінен бастап - ақ адамдармен өзара қарым - қатынасқа түседі және бірінші кезекте анасымен. Индивидтің ары қарай дамуы мен әрекеті жеке тұлға арасындағы қарым-қатынастың өнімі болып саналатын бастапқы алаңдаушылық, үрей бар деп есептейді.
К.Хорни сияқты мазасыздануды тек қана жеке тұлғаның негізгі қажеттіліктерінің бірі ретінде қарастырмай, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де қарастрады. Жақсы емес әлеуметтік ортаға жақындау нәтижесінде, ерте жастық шақта пайда болған мазасыздану, күнделікті және әрдайым адамның бүкіл өмірінде болады. Алаңдаушылық сезімінен құтылу индивид үшін орталық қажеттілікке айналады және оның әрекетін анықтайтын күш болып табылады [31].
Адам қорқыныш пен үрейден, құтылу тәсілі болып табылатын түрлі әрекеттерді өңдеп шығарады. Мазасыздану түсінігіне Э.Фромм басқаша келеді (Фромм 1990). К.Хорниге қарағанда, Э.Фромм психикалық дискомфорт мәселесін қоғам дамуының тарихи тұрғысынан қарастырады.
Э.Фроммның пікірі бойынша, мазасыздану қорқыныш реакциясына негізделген, ал қорқыныш ағзаның бүтіндігін сақтаумен байланысты, белгілі бір ситуацияларға жауап беретін тума реакция болып табылады.
Үрейдің көмегімен бала қорқыныштан құтылуы мүмкін, қарастырылған теорияларды анализдеп және жүйелеп, үрейдің бірнеше бастауларын, бөліп көрсетуге болады:
1. Потенциалды физикалық зиянды үрей, бұл алаңдаушлық түрі, ауыртпашылық, қауіп - қатер, физикалық сәтсіздік стимулдарымен байланысудың нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббатты жоғалтып алудан үрей (ана махаббаты, құрбыларының сенімі).
3. Үрей, әдетте, төрт жастан кем емес кезде байқалатын кінә сезімінен туындауы мүмкін. Біраз үлкен жастағы балалардың кінә сезімдері өзін кемсіту, өзіне деген ыза, өзін лайықсыз ретінде ойлап уайымдау, сезімдерімен сипатталады.
4. Қоршаған ортаны меңгеріп алуға қабілетсіздіктен тындайтын үрей. Ол қоршаған орта бөліп шығаратын мәселелерді адам шеше алмайтынын сезінгенде көрінеді. Үрей толық еместік сезімімен байланысты, бірақ онымен пара - пар емес.
5. Үрей фрустрация күйінде де пайда болуы мүмкін. Фрустрация қатты қажеттілік немесе қалаулы мақсатқа жетуде кедергі пайда болғанда, уайым ретінде анықталады. Үрей күйін әкелетін (ата-ана махаббатынан айырылу және т.с.с) және фрустрацияны туғызатын ситуациялар арасында толық тәуелсіздік жоқ және авторлар да осы түсініктердің арасын нақты айырып көрсетпейді.
6. Үрей әр адамға сол немесе басқа дәрежеде тән. Болмашы үрей мақсатқа жетуге жұмылдыра әрекеттендіреді. Үрейдің мықты сезімі эмоционалды бұзылған болуы мүмкін және жан күйзелісіне әкеледі. Үрей адамға міндетті түрде шешілуі керек мәселелерді ұсынады. Осы мақсатта түрлі қорғаныс механизмдерін (тәсілдерін) қолданады.
7. Үрейдің пайда болуында үлкен мән отбасылық тәрбиеге беріледі, ананың роліне, бала мен ананың өзара қарым - қатынасына. Жастық шақ кезеңі жеке тұлғаның келесі дамуын болжайтын кез болып табылады [32].
К.Роджерс мазасызданудың басқа бастауын мынада деп көреді, сана деңгейінің астында жатқан құбылыстар бар және де егер олар жеке тұлға үшін қауіпті сипатта болса, онда оларды саналы тұрғыдан ұғынғанға дейінгі бейсана астында қабылдап қоюы мүмкін. Бұл адам алаңдаушылықтың себептерін бағалай алмау күйіне, толқу, үрей ретінде саналы қабылданатын, жүрек соғуы өсуінің реакциясын тудыруы мүмкін. Үрей оған себепсіз болып көрінеді.
Негізгі үрей және жеке тұлғаның негізгі конфликтін К.Роджерс жеке тұлғаның саналы және санасыз жүйесінің қатынасынан шығарып қарастырады. Егер осы екі жүйенің арасында толық келісім болса, онда адамның көңіл күйі жақсы болып, ол сабырлы, өзіне қанағаттанарлық сезімде болады. Ал, керісінше, екі жүйе арасындағы келісім бұзылса, түрлі уайымдау алаңдау, үрей пайда болады. Бұл эмоционалдық күйлерді ескертудің басты шарты тез арада, адам өзінің бағалаушылығын қарастыра алуы және жаңа өмір шарттары талап ететін болса, өзін өзгерту болып табылады. Сонымен К.Роджерс теориясының шиеленіс драммасы - ол өткен тәжірибесі нәтижесінде құрылған өзі туралы түсінігі мен қазіргі алынып жатқан тәжірибесі арасындағы индивид өмірінің процесінде пайда болады. Осы қарама - қайшылық мазасызданудың негізгі қайнар көзі [33].
Негізгі жұмыстардың анализі көрсеткендей, шет елдердегі авторлар мазасыздану табиғаты түсінігін екі жақтан қарастырады. Мазасыздану түсінігі адамға о бастан-ақ берілген қасиет ретінде және мазасыздану түсінігін адамға сыртқы әлемге реакциясы ретінде, яғни мазасыздану өмірдің әлеуметтік шарттарынан шыққан деп негіздейді.
Мазасыздану күйін зерттеудегі сәйкес көзқарасты функционалды бағыт көрсетеді. В.М.Астаповтың айтуынша, күй және тұлғалық қасиет ретінде өтетін мазасызданудың жалпы теориясы дамыту үшін, мазасызданудың қызметін анализдеп, айрықшалап алу керек [34].
Функционалды бағыт мазасыздану күйін реакция қатары деп қана емес, іс-әрекет ағымының динамикасына әсер ететін, субьективті фактор ретінде қарастыруға да болады деп тұжырымдаған.
Мазасызданудың қайнар көздерінде, мазмұн, көріну формасында, компенсация және қорғаныста ашық көрінетін спецификасы бар. Әрбір жас кезеңінде нақты бір аудан бар, ол шынайы қауіптің әсерінен немесе тұрақты мазасызданудан тәуелсіз, көп балаларда жоғары мазасыздануды шақыратын іс-әрекет обьектісі. Бұл мазасызданудың жасерекшелік шыңдары әлеуметтік қажеттіліктердің әсері болып табылады.
В.Р.Кисловская проективті тесттердің көмегімен мазасызданудың жасерекшелік динамикасын зерттеуде, мектепке дейінгі балаларда бала бақшадағы тәрбиелеушілермен және ата-аналарымен қарым-қатынаста мазасызданудың жоғары болатындығын байқады. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың мазасыздануы, ересек адамдармен және өзімен жасты құрбыларымен қарым-қатынаста жоғары болатындығын көрсетті.
Жасөспірімдерде мазасыздану өзінің сыныптастарымен, ата-аналарымен және бөтен ересектер, мұғалімдермен қарым-қатынаста жоғары айқындалады. Жоғары сынып оқушыларында мазасыздану жан-жақты қарым-қатынаста көрінеді, әсіресе олардың мазасызданулары ата-аналарымен қарым-қатынаста және олар тәуелді болып отырған басқа да ересектермен қарым-қатынаста айқындалады [35].
И.В.Дубровина лангютидтті зерттеу бойынша, мынандай тұжырымға келді, 9 сынып оқушыларының мазасыздану деңгейі 7-8 сынып оқушыларына қарағанда тез төмендейді, бірақ 10 сыныпта қайта жоғарылайды, оның себебі: өзін бағалаудағы мазасызданудың жоғарылауы [36].
Бозбалалардың мазасыздану деңгейінде жеткіншектерге қарағанда жыныстық және индивидуалды айырмашылықтар және мінез-құлқында кейбір факторлар байқалады (үлгерім, өз қатарының ортасындағы деңгейі, өзінбағалау ерекшелігі, жоғары жүйке іс-әрекеті түрімен байланысты мазасыздану).
Мазасыздануды қарастырған теориялар және мазасыздану мен үрей түсінігі, мынандай қорытынды шығаруға мүмкіндік береді: бұл күйлер қоғам өмірінің тарихи кезеңімен байланысты. Қорқыныш мазмұнында, үрейдің жасерекшелік шыңының мінезінде, үрейді уайымдаудың интенсивтілігі мен орналасуында біздің мемлекетіміздің соңғы 10 жылдығында жасөспірімдермен бала мазалануларының саны аса өсуде екендігі көрініс береді.
Қысқаша барлық шетелдік теорияларды бөлуге болады (З.Фрейд, К.Хорни, К.Изард, Ч.Д.Спилбергер), олар мазасыздануды динамикалық бағыт көзқарасында қарастырады, ал ресейлік психологтар (В.В.Суворова, В.Н.Астапов, И.В.Дубровина, Л.И.Божович, Н.Д.Левитов, В.Р.Кисловская және тағы басқалары) мазасыздануды реактивті және тұлғалық деп қарастырды, ол үрей мен мазасыздануды тұлға қасиеті ретінде ажырататын Ч.Д.Спилбергердің теориясына сәйкестенеді. Мазасыздану функционалды бағытта тұлға іс-әрекетін толықтай ұйымдастыратын, субьективті фактор ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, К.Изардтың теориясы бойынша мазасыздану - бұл фундаменталды эмоцияның комплекстік байланысуы. Мазасыздану күйін эксперименталды, эмпирикалық және теориялық зерттеулердің көп болуына қарамастан, бұл түсінік қазіргі әдебиеттерде әлі күнге дейін жеткілікті өңделмеген [29,31,37,16,38,34,36,39,40,35].
Бихевиористік бағыт мазасыздануды анықталған жүріс тұрыстық реакция ретінде қарастырған. Бұл бағыттың өкілдері Д.Уотсон, Т.Торндайк, К.Лешли және тағы басқалары мазасыздануды нақты бір стимулдан пайда болатын негативті процесс ретінде қарастырған. Табиғаттың жаратылысына қарсы келе, бихевиористтер ғылыми зерттеудің негізгі зерттелуі деп жүріс тұрыстың жаңа қалыптасу формасын ажыратты. Олар балаларда мазасызданудың және қорқыныштың қалыптасу мүмкіндігі бар екендігін көрсетті.
Бихевиористтік бағытқа реакция ретінде 20 ғасырдың, 50-ші жылдарының аяғы 60-шы жылдарының басында психологияның когнитивті мектебі пайда болды. Оның өкілдері Дж.Келли, Л.Фестингер эмоционалды күйді және соның ішінде мазасыздануды келесі түрде қарастырды ...субьект бір аспектіде екі әртүрлі психологиялық білімдермен орналастырғанда, эмоционалды күйлер жағдайларда туындайды. Мазасыздану кері эмоция, ыңғайсыздық күйі ретінде түсіндірілді, ол жағдайдың оңға айналуын күту немесе өткен қиындықтарға байланысты жаңа ақпарат алумен қалпына келеді. Бұл бағыттағы психологтардың зерттеулерін талдай келе, мынаны айтуға болады, субьектіге белсенді позиция және шешім қабылдау мүмкіндігі қайтарылды.
Д.Гамбург және Дж.Адамс физиологиялық бағыттың принпінде тұрған психологтар ретінде, мазасыздануды табиғаттың соматикалық ауруларымен сәйкестендірді. Олар мазасыздану деңгейін ағзаның вегетативті құрылымын тіркеу әдісімен өлшеуді ұсынды. Сонымен К.Кеннон мазасыздану кезінде адам қанындағы адреналин деңгейі жоғарылайды деген. Фанкейштейн және Кинг былай деп айтқан: Мазасыздану кезінде қанға мехалилді салуда, қан қысымы бірден түсіп кетеді, мазасыздану және мазалану күйі таламустың тітіркенуінде бақыланады. Келесі айта кететін жайт, мазасыздану деңгейін қанға гормондар және химиялық дәрумендер салу жолымен өлшеу тәсілі немесе бас миының бөлек ауданын тітіркендіру, бұл күйдің алғашқы фиксация жасау мүмкіндігінің бірі болды. Бірақ мазасыздануды бұндай жолмен анықтауда ішкі механизмдер сонымен қатар қалыптастырудағы адамның саналы іс-әрекеті және жағымсыз эмоционалды жағдайдағы өзгерулер есепке алынбады [45].
З.Фрейдтің көрсеткен мазасызданудың дабылды және моралды көріністері туралы түсінігі қорқыныш ретінде, өзіне аффекті және когнитивті процессті алады. Ол біздің мазасыздану күйі кезіндегі гнесеологиялық және онтологиялық механизмдеріміз туралы көріністі растайды. Адам қажеттілікті сезінгенде алғашқы қысымды азайту үшін іздеуші іс-әрекет жасайды. Көптеген ойлар және жүріс-тұрыс формалары қысымды тек қана азайтып қоймайды, ол оны туындата да алады, стрессті және мазасыздануды шақырады. Бұндай көрініс қажеттіліктің тура көрінісі жоқ екендігін байқатады. Дамушы тұлғаның және жанның негізгі мәселесі мазасыздануды тудыратын прототипикалық жағдайлар мынандай:
1) қалаушы обьектіні жоғалту. Мысалы: бала, ажырасқан ата-ана, жақын құрбысын жоғалту және тағы басқа.
2) махаббатты жоғалту. Мысалы: махаббатын жоғалту және оған қымбат болып саналатын, махаббатты қайта қалпына келтіре алмау.
3) тұлғалығын (өзін) жоғалту. Мысалы: кастрация қорқынышы, түрін жоғалту, ортаға мазақ болу.
4) өзіне деген махаббатты жою. Мысалы: супер Эго іс-әрекетке немесе мінез-құлық белгілеріне әсер еткенде, ол өзіне деген өшпенділікпен аяқталады.
Осындай немесе басқада жағдайлар мазасыздануды тудырады. Мазасыздануды азайтудың 2 негізгі тәсілі бар:
1) Жағдайға жанама түрде қарау. Біз мәселелерді шешеміз, қарсылықтарға қарсы тұрамыз, қауіпті жеңеміз немесе олардан қашамыз. Бір сөзбен айтқанда, жаман күйден арылу үшін, мәселелермен өзара байланыс жасауға ұмтыламыз. Осындай жолмен қиындықтарды жеңеміз және олардың қайтадан пайда болу мүмкіндігін азайтамыз. Гамлеттің сөзімен айтсақ, біз тынбайтын мұхитқа қарсы қаруланамыз және қарсылық көрсетуден таймай оны соңына дейін апарамыз.
2) Жағдайда мазасыздануға қарсы қорғаныс тежелуден немесе сол жағдайдың өзін жоққа шығарудан сақтайды. З.Фрейд тежелу тәсілін қорғаныс механизмдері деп атаған. Егер Эго өзінің әлсіздігін мойындаса, онда ол сыртқы әлем түріне шынайы мазасыздану күйімен танылады.
З. Фрейд негізгі қорғаныс механизмдерін және мазасыздануды түсіруді ұсынды. Олар:
1) Сублимация - қысымды, репрессияны шынайы түрде шешеді және жоғалтады. Берілудің шынайылығы санадан бір нәрсені жоюдан және санадан алшақ ұстаудан тұрады.
2) Жоққа шығару- бұл Эгоны мазалаушы шынайы жағдайларды қабылдамау. Шынайы форманы қабылдаушы қиялға қашу.
3) Рационализация- бұл жарамды себептерді табу немесе жарамсыз ойлар мен іс-әрекеттер үшін негізделу, реактивті білімдер жүріс-тұрысты немесе сезімдерді диаметриалды қарама-қарсы армандарға ауыстырады: бұл арманның анық және бейсаналы инверсиясы.
4) Реактивті білім- басқа қорғаныс механизмдері сияқты алғашында бала кезде қалыптасады. Өкінішке орай, реактивті білімдердің әсерлері әлеуметтік қарым-қатынасты бұзады. Реактивті білімді бөлудегі негізгі мінездемелер мынандай- ригидтілік және экстраваганттылық. Кері қажеттілік қайта-қайта ауысуы керек.
5) Изоляция- бұл жанның басқа сферасынан жағдай бөлігінің мазасыздануын шақыратын бөлім болып табылады. Бұндай бөлімде жағдай эмоционалды реакция шақырмайды. Нәтижесінде бұл адам басқа адамдардан бөлектенген мәселелерді шешеді. Осындай жолда жағдай ешқандай сезіммен байланыспайды, ол басқа адамдарда болған сияқты болып қала береді. Адам ары қарай идеяға кете береді және өзінің сезімдеріне аз-аздан жақындайды.
6) Проекция- басқа адамға, жануарға немесе сапа обьектісіне қосып жазу сезімі немесе пиғылы, бұл сол қосып жазудан шығады. Бұл қорғаныс механизімі, бұнда тұлға аспектісі сыртқы ортаға индивидумның іштей араласуын көрсетеді және қауіп сыртқы қауіпті күш ретінде қарастырады.
7) Регрессия- бұл дамудың ертедегі деңгейіне қайта оралу немесе қарапайым тәсілге көшу болып келеді. Бұл жағдайды шешудің оңай түрі. Қысымды азайта келе, ол мазасызданудың шешілмеген қайнар көздері болып қалады [1].
Осы барлық қорғаныс мезанизмдерінің арқасында жан өзін ішкі және сыртқы мазасызданудан және қысымнан сақтайды. Қорғаныс шындықтан қашады (регрессия);шындықты шеттетеді (жоққа шығару);шындықтың алдын анықтайды (рационализация); шындықты ауыстырады (реактивті білім); қорғаныс ішкі сезімді-сыртқы әлемге орналастырады (проекция); шындықты бөледі (изоляция); немесе шындықтан қашады (регрессия). Кез келген жағдайда либидозды энергия, қорғанысты қолдану үшін керек, Эгоның күшін шеттетеді. Эго іс-әрекетіне пайдалы болатын психологиялық энергиямен байланыстырады. Қорғаныс өте әсерлі болған кезде, ол Эгоға кіре бастайды және оның бейімделуге қабілеттілігін және пысықтығын азайтады. Егер қорғаныс Эгоны ұстана алмаса, онда ол тірегі жоқ, мазасыздануға берілген болып қалады [42].
К.Хорни қарым-қатынас бұзылған кезде мазасыздануды төмендету үшін 9 қажеттілікті ұсынады.Ол бұл қажеттіліктерді невротикалық деп атаған. Ол мына көрсеткіштер:
1. Махаббатқа және қолдауға невротикалық қажеттілік (басқаларды қанағаттандыруға деген тілек және жоғары сезімталдылық.
2. Бағытталушы жұпқа деген невротикалық қажеттілік (адам махаббатты бағалайды, жалғыз қалудан және жетім болудан қорқады)
3. Өмірдің шеттетілуіне невротикалық қажеттілік.
4. Күшке деген невротикалық қажеттілік.
5. Басқаларды пайдалануға деген невротикалық қажеттілік
6. Маңыздылыққа деген невротикалық қажеттілік (өзін бағалау бұқараның қабылдау деңгейінде анықталады.)
7. Тұлғалық жетістіктерге деген невротикалық қажеттілік.
8. Тәуелсізділікке деген невротикалық қежеттілік.
9. Шынайылыққа және тазалыққа деген невротикалық қажеттілік.
Бұл 9 қажеттіліктер жанжалдың ішкі қайнар көздері болып табылады. Бірақ бұл барлық жанжалдар шешілетін және қашып құтыла алатын болмайды, себебі жанжал бұл әлеуметтік шарттардан пайда болатын құбылыс [43].
Мағжан Жұмабаев эмоция, ішкі сезімдер түрлері және олардың жағымды, жағымсыздығы туралы дербес тоқталып айта келіп, осы сезімдерді тәрбиелеу қажеттілігіне тоқталады. Бала мазасыздану туралы қорқу сезімінде баса айтады. Қорқу сезімі-адам жанында бір бақытсыздық күткенде болады,-деп оның терең талдай отырып, Бала тым қорқақ келеді. Мұның себебі-баланың қиялы тыс тірі һәм денесі әлсіз-деген тұшымды ой айтады. Алдымен, баланың қорықпауына мән беру керектігі, жасында қорқақ болған баланың ерлік істерге бара алмайтындығымен түйіндейді [44].
Эмоциялық күй-қалып, мазасыздану жөнінде Қазақстанда жазылған еңбектер де бар. Мысалы, айтып кететін болсақ, М.В.Кузубованың Жасөспірімдік шақтағы мазасыздану жайлы және А.Л.Ескендірованың Агрессияға байланысты, З.Б.Мадалиеваның мазасыздануға қатысты кандидаттық диссертация жұмыстары осы тақырыптар жөнінде ізденушілерге бағыт-бағдар болады [45,46,47].
Э.Фромм, К.Хорни, Г.Салливандардың тұжырымдамаларына сәйкес, мазасыздану - әлеуметтік құбылыс. Адамдар тумасынан мазасыз болмайды, оларды мазасыз болуға өмірлік жағдайлар себепші болады. Г.Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады: невротикалық және экзистенциалды. Мазасыз (қорқақ) адамдар: бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезеңде қорқыныш сезімі ақырғы шегіне жетеді, яғни олар адамдардан өзге балалардан, ит, найзағайдан, тағы басқалардан қорқады [32,31,48].
Сонымен, мазасыздану дегеніміз қиындық жағдайындағы әлеуметтік қажеттіліктер фрустрациясын бастан кешіру. Ал, бастан кешулер денегіміз Л.И.Божович айтқандай-ақ, ерекше эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді [39]. Мазасыздану мен тынышсыздық таламусты тітіркендірген кезде байқалған. З.Фрейд ұғымынша, мазасызданулар қорқыныштан бөлек аффектілер мен когнитивті процестерді қосып алады [29]. Қажеттіліктерді түйсінген адам ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның негізгі проблемасы мазасыздануды жоюға болады. Мазасыздану күтетін немесе алдын ала болжаған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады және кез келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде дамуы әбден мүмкін. З.Фрейдің психоаналитикалық теориясы 19 ғасырда физика мен биология дамытқан позитивизм климатында өсті. Индивид ең алдымен сыртқы әлеммен өзара әрекеттестік арқылы ұстап тұрған күрделі энергетикалық жүйе деп қарастырылды. 19 ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар түсінігінше, адам-көп дәрежеде қоғам жемісі болып табылады.
1.2 Мектеп-интернаттағы оқушылардың мазасыздану ерекшеліктерінің психологиялық аспектілері
Ата-ана мейірімінен айырылған балалардың мазасыздану ерекшеліктерінің жолын іздеу - қоғамдық тәрбиелеу жүйесіне бағытталған маңызды аспектілердің бірі болып табылады. Көрсетілген жағдайлар ішкі отбасылық (бала - ата-аналық) депривация шартында мазасыздану ерекшеліктерін анықтау бағытындағы зерттеудің міндеттілігін анықтайды.
Интернат оқушыларының мазасыздануына шетел авторлары бірнеше жұмыстар арнаған. Л.И.Божович 1960жылы, И.Лангмейер, З.Матейчек 1984, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, Т.И.Юферева (1982, 1990) зерттеулерінде байқалады. Тәрбиешілердің тәрбиесінде өскен оқушылардың мазасыздануы практика жүзінде ғылыми қызығушылықтардың сферасынан тыс болып қала береді [39,49,50,51,52].
Интернат оқушыларының мазасыздану ерекшеліктері әртүрлі әлеуметтену тәсілдерінің әсерінен пайда болады (отбасында және интернат ордаларының шартында) және ерекше ғылыми статусқа ие болып, қоғамдық тәрбиелеудің қазіргі жүйесіндегі қолданбалы тапсырмаларды шешудің шынайы перспективасын ашады.
Мектеп-интернаттағы әлеуметтену шартының анализін Л.И.Божович әлеуметтік байланыс жүйесіндегі баланың обьективті күйінің ерекшеліктерін қарастырудан бастайды, спецификалық жақын даму зонасында, оның жетекші қажеттілігінің қанағаттану мүмкіндігі туралы көзқарас бірінші ретте тұлғааралық өзара іс-әрекеттің қанықтығының азаюымен мінезделеді. Ерекшеліктердің біріне мынаны жатқызуға болады ... мектеп-интернатының шартында оқушылар үнемі құрбыластарымен, бір қалыпты әсерлермен, бір педагогикалық әсердің болуымен анықталуы. Осының әсерінен басқалармен және ересектермен қарым-қатынас жасау шектеледі ...балаларда үнемі тәжірибенің және білімнің жиналуынан маңызды қайнар көздердің бірі шеттетіліп қалады, жан-жақтылығын сіңіре алмайды [39].
В.П.Шуменко айтып кеткендей, мұндай шартта оқушылар бір қалыпты және әлеуметтік ортаға тәуелді болып қалады. Осының әсерінен оларда мазасызданудың ерекшеліктері байқалады [53].
Л.И.Божович, Л.С.Славинаның 1957 жылғы жұмыстарында мынаны байқаймыз, оқушылар мінез-құлқының регламентациясы интернат шартында және қатып қалған ереженің болуында оқушылардың белсенділігін төмендетіп, мазасыздану күйін жоғарылатады [54].
М.И.Лисина 1976 жылы қоғамдық тәрбиедегі оқушылардың ерекшеліктеріне жататын мынандай анализді ұсынады:
1) Сәйкес ересек-бала қатынасының аз мөлшерлігі.
2) Ересектердің бір-бірімен жүріс-тұрыс бағдарламасының сәйкестенбеуі.
3) Интимділіктің төмендігі және ересектермен оқушылар арасындағы сенімділік байланысының жоқтығы.
4) Олардың эмоционалды қиындықтары.
5) Әрбір оқушыға деген ересектердің әсері жекеден қарағанда көбіне топтық болып келеді.
6) Бала жүріс-тұрысына деген қатаң тәртіптің болуы.
7) Бала-басқа балалар қарым-қатынасының аздығы.
8) Топтағы оқушылардың жастарының бірдей болуы.
Осы ересектердің қатарына оқушылардың эмоционалды қалыпсыздығын жатқызуға да болады [56].
Отбасы әсерінен тыс болатын баланың психикалық және тұлғалық дамуының ерекшелік талдамасы психологиялық зерттеулерде мынандай көзқараста жүреді, оның белсенді даму деңгейінен, сол немесе басқа қажеттіліктердің басымдылығына тәуелділігі. Күнделікті бір сыртқы шарт қабылданады және уайымдалады. И.Лангмейер, З.Матейчек айтқандай жас тұлғаның қажеттілігі, сонымен қатар жетіспейтін қанағаттануға әсері өзгереді. Бұл кездері көбіне ана махаббатының жетіспеушілігі байқалады және ол қанағаттануға үлкен әсерін тигізеді [49].
Ұйымшылдықтың болмауы жүріс-тұрыс қалыптасуының ауытқуына әкеледі, дамудағы тұлғалық қиындықтарға, қиын тәрбиеге, эмоционалды қысымға және фрустрацияға әкеліп соғады, сонымен қатар өтірік айтудың дамуы, қызғаныш, агрессия, өз-өзіне деген сенімсіздік, пассивтілік, конформдылыққа әсер етуі мүмкін.
Көрсетілген адекватты емес аффективті реакциялар (ұрысу, ызалану, агрессия, дөрекілік) Л.С.Славиннің ойынша өмірлік маңызды қажеттіліктің қанағаттанбауына байланысты өзінің бағасын, мүмкіндіктерін түсірмеуіне қорғаныс реакциясы болып табылады. Сонымен қатар К.А.Абульханова-Славская былай айтқан, депривацияның дәлелі - анасымен қарым-қатынас жасаудың аздығы, инфантилизмге жетекшілік, ерте жастағы агрессия немесе ақыл-ойдың артта қалуы тұлға белсенділігінде аккумуляцияланады [56].
Мектеп - интернаттағы оқушылардың мазасыздану ерекшеліктеріне Б.Н.Боденко мынаны жатқызады:
oo Шындыққа деген теріс қарым-қатынас, ол туралы нақты көзқарастың болмауы.
oo Қарым-қатынас стилінің дұрыс қалыптаспауы.
oo Мектеп программасын меңгеру кезіндегі қиындықтардағы, интеллектуалдық сферадағы спецификалық бұзылыстар [57].
Жақсы отбасылық әсердің болмауын түйсіну былай ажыратылады: Нақты сезімтал тәжірибе, көрнекі-бейнелік ойлау және қабылдау, сонымен қатар, керісінше, іс-әрекет жоспарын талап ететін мінез-құлық мектеп-интернаттағы 8-9 сынып оқушыларының интеллектуалдық және тұлғалық даму ерекшеліктері Д.Р.Кадырбаеваның жұмыстарында көрініс тапқан [58].
Эмоционалды-интеллектуалдық сфераларда бұзылысты анықтаушы мектеп-интернат шартындағы ата-аналық қарым-қатынас депривациясы, тұлғалық даму процесінеде әсерін тигізеді. Біржақтылық, балалардың мотивация сферасының кедейлігі (бірқалыпты өмірге байланысты), жағдайдың шетіне шыға алмаушылық, басқалармен қарым-қатынасқа түскенде мазасыздану, тағы басқалар соңғы психологиялық ерекшеліктерге жатады.
Тұлға дамуындағы жасөспірімдік деңгейге өтуде, жетекші қажеттілікті автономды рөлге ие болу эмансипация және қоғамдық өзіндік реализация алады. В.П.Шуменконың ойынша, индивидке деген педагогикалық мүмкіншіліктің ұжымті назар аударуы, жылудың жоқтығы, сенімсіздіктің болмауы жеткіншекті ересек адам рөліне өту қажеттілігінен айырады. Ересектермен қарым-қатынастың жоқтығынан, алдарына жас эталондарын (кімге ұқсағысы келеді, неге және нені істеу керек?) қою мүмкіндіктері болмайды [53].
Интернат ордаларында тәрбиеленушілердің әлеуметтік эталондарының шеттетілуі, жасөспірімдердің жақын даму зонасын адекватты қамтамасыздандыру мен индентификациялау автономды әлеуметтік рөлдер моделін меңгеру және бақылау мүмкіндіктерінің төмен нәтижесі сияқты жүйе болып табылады. Осыған байланысты Й.Лангмейер, З.Матейчектің айтуынша, депривацияланған бала бұған қиындықпен жетеді және ереже бойынша толық емес. Ересек рөліне деген қажеттіліктің өтелмеуі, оқушыны үлкен мазасыздануға әкеліп соқтырады [49].
Интернаттағы педагогикалық ұжымті ортаның қысымы баланы үлкен мазасыздыққа ұшыратып, дау-дамайлы мәселелерге ұшыратуы мүмкін. Н.Н.Толстыхтың жұмыстарында жасөспірімдердің болашаққа деген қатынасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz