Латын тілін синхрониялық аспектіде қарастыру
ЖОСПАР:
І. Латын тілін диахрониялық аспектіде қарастыру мәселесі.
Латын тілі - көне тілдердің бірі (генеология)
Латын графикасына негізделген әліпби (1929-1940)
Латын тілінің ежелгі ғылымдардағы орны
ІІ. Латын тілін синхрониялық аспектіде қарастыру.
2.1. Әлем мәдениетінің тарихындағы латын тілінің маңызы
2.2. Ғылыми-техникалық, гуманитарлық білімдерді дамытудағы латын тілінің рөлі.
2.3.
ІІІ. Рухани жаңғыру: Қазақстандағы латын тіліне көшу мәселесі
3.1. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі - жазу реформасы
3.2.
3.3.
Кіріспеге қажет
Диахрониялық және синхрониялық тіл білімдері
Тіл білімі тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпын, оның тарих бойында өзгеруі мен дамуын зерттейді. Тіл, тілдік құрылым уақыт өткен сайын дамып, жетіліп отырады. Сондықтан да, оны зерттегенде оған тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан қарау жеткіліксіз, сонымен қатар тілге оның шығу тегі, дамуы тұрғысынан да қарау қажет.
Тарихи тіл білімі - тіл тарихы туралы ғылым. Зерттеу нысанасы - бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Тілді шығу тарихы мен тарихи даму тұрғысынан зерттейтін тіл білімі диахрониялық тіл білімі деп аталады. Тілдегі құбылыстардың шығу тегін, тарихи өзгеруі мен дамуын білу оның қазіргі күйін, қыр-сырын жете танып білуге мүмкіндік береді.
Тілді белгілі бір дәуірдегі қалпы тұрғысынан зерттеп, сипаттама беретін тіл білімі синхрониялық тіл білімі деп аталады. Синхрония бойынша бір мезгілде қатар өмір сүруші құбылыстардың арасындағы қатынастар қарастырылады.
Тілді зерттегенде ондағы құбылыстарды диахрониялық тұрғыдан да, синхрониялық тұрғыдан да қарастыру қажет және ол өте маңызды болып табылады.
1.1. Латын тілі - көне тілдердің бірі (генеология)
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің 2017 жылғы 12 сәуірдегі Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында: Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық деп айтқан еді.[1]
Уақыт сыннан өткен өміршең латын графикасын қазіргі таңда әлем халқының 80 пайызы меңгерген екен. Әлемде көп таралған жазбаның бірі латын алфавиті екенін және әлемдік ақпараттардың 70 пайызы дерлік осы таңбамен таратылып отыратынын, ғылымның тілі, халықаралық терминдер мен формулалардың да негізі осы латын таңбасымен белгіленетінін ескерсек, латын ғарпінің зор мүмкіндіктерге ие екенін мойындау керек. [2]
Казіргі уақытта латын тілі филолог-классик үшін ғана емес, гуманитарлық ғылымдар салаларынада жұмыс істейтін кез-келген тұлға үшін үлкен қызығушылық тудыруда. Латын авторларын оқу, антиктік мәдениетті тану антиктік тақырыптарға жазылған немесе антиктік әдебиеттер сюжеттерін пайдаланылған көптеген орыс және шетел әдебиеттері шығармаларын түсінуді жеңілдетеді. Еуропа халықтары интернационалдық сөздіктерінің негізін құрайтын латын лексикасымен танысу лингвистикалық ой-өрісті кеңейтіп, тілдік материалды мейлінше дұрыс бағалауға игі ықпал етеді, жаңа батысеуропалық тілдерді үйренуді жеңілдетеді. [3]
Адам баласы ежелгі Мысырлықтардан бастап бүгінгі күнге дейін түрлі таңбалар, әріптер арқылы өздерінің өмірге деген көзқарастарын білдіруге тырысып келеді. Латын тілі (Latin: lingua latīna; lingua сөзі тіл ұғымын білдіреді) Латиум және Ежелгі Римде Италикалық Латиндер сөйлеген антикалық Италик тілі. Латын тілі балтық, герман, славян, роман және басқа да тілдер тобына енетін үндіеуропа тілдері семьясына жатады. Еуропалық тілдердің басым бөлігі секілді ежелгі Прото-ҮндіЕропалық тілдің жалғасы. Эртруск тілінің ықпалы мен Грек әліпбиін пайдалану латын тілінің Апенин түбегінде қалыптасуына әсер етті. Кейбір тарихи деректерге сүйенсек, алғашқыда (б.з.дейінгі 1-мыңжылдықтың басы) латын тілінде Тибра өзенінің төменгі ағысы бойымен орналасқан Лациум облысы Апеннин түбегінің орталық бөлігінде қоныстанған аз мөлшердегі латын тайпалары сөйледі. Бұл облыстың орталығы аңыз бойынша біздің заманымызға дейінгі 753 жылы негізі қаланған Рим (Roma) қаласы болды. Римнің бой көтеруімен бірге оның айналасында біріккен итальян тайпалары латын тілін қабылдап, римдіктер аталына бастады. Соның салдарынан латын тілі Рим империясының едәуір бөлігіне таралды. Алайда Грецияда - мәдениеті жоғары дамыған елде басқыншылардың тілі тізе бүккендердің, яғни жеңіліс тапқандардың тіліне орын беруге мәжбүр болып: грек тілі империяның екінші тілі болды. Латын және грек тілдерінің ұзақ уақыт бірге өмір сүруі, римдіктердің грек мәдениетімен және ғылымымен тығыз қатынаста болуы грек сөздерінің, сөйленістерінің және грамматикалық тұлғаларының кірмелерін сіңістіру арқылы латын тілін байытты. [4]
Латын тілінің диахрониялық аспектісін қарастыра келе, қазіргі әлемге таныс латын таңбаларының пайда болуы, қолданысқа ену барысындағы өзгерістері туралы айтатын болсақ, латын тілі мен латын жазуы өте баяу және бірте-бірте өзгерістерге ұшырай отырып ұзақ дамыды. Көптеген өте көне латын жазбаларында жазу оңынан солға қарай бағытта жазылған. Б.з.дейінгі IV ғ. ғана жазудың үзілді-кесілді дағдылы бағыты орнайды.
Классикалық латын әліпбиі 23 әріптен, оның 21-і эртруск тілінің ықпалымен пайда болғандар. Ортағасырларда таңбалардың біршама түрленуі орын алу салдарынан заманауи ағылшын алфавитінің негізін қалаған латын ғарпінің 26 таңбасының қалыптасуы мен бекітілуіне ықпал еткен. Бір қызығы кейбір еуропалық тілдердің латын таңбасындағы K және W таңбаларын пайдаланбайтындығы немесе өздерінің диакритикалық белгілерінің болуы. Мысалы: Á,É, Ô және Æ, Œ лигатурасы.
Ең ежелгі латын әліпбиімен таңбаланған жазу ретінде б.з.дейінгі VII ғасырдағы алтын тереуішке ойып жазылған жазуды айтуға болады.
Латын әліпбиінің түпнұсқасы:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X
сияқты таңбалардан тұрған. Елді Цицерон мен Цезрьдің басқаруы тұсында, жоғарыда келтірілген тарихи деректерге сай, латын тіліне көптеген грек тілінің сөздері ауысып келу себебімен әліпбидегі алғашында грек сөздерінің транслитерациясы үшін ғана пайдаланылған Y мен Z таңбалары енгізілген. Елдегі шоқындыру саясатынан кейін латын әліпбиі құрамында 23 әріп болды.
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
Кейіннен заманауи жазу үрдісін бекітіп латын әліпбиіне қосымша тағы да I сияқты J, V-ға ұқсас U әріптері қосылды. Англосаксондық [W] дыбысын беру мақсатында нормандық кітап жазушыларының ұсынысы бойынша W әрпін қосу арқылы қазіргі қолданыстағы 26 әріптен құралған әліпби қалыптасты.
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Орта ғасырлардағы Орталық және Солтүстік Еуропаның Рим Католиктік шіркеулері тарапынан шоқындыру саясатына ұшырауы герман, словян және фин-угор тілдерінің түрленуіне әкеліп соқтырды. Кейіннен роман тілдерінің дамуы кезеңі жаңа дыбыстардың пайда болуымен қатар олардың жазу мәдениетіне енгізілуі орын алды. Осылай неміс тілдерінде ü, ä, ö, португал және француз тілдерінде cedilla - ç, испан және португал тілдерінде ñ, ã, õ тильдалар пайда болды.
Ал қазіргі латын әліпбиінің түпбейнесінің пайда болуы туралы сөз етсек, бастапқыдағы таңбаланулардың біз білетін таңбалардан сәл басқа болғанын аңғаруға болады.
- Алеф. Бастауын мысыр иероглифтеріндегі бұқаны белгілейтін таңбадан алады. Грек тіліне әріп А (Альфа) дыбысын таңбалау үшін алынған.
- Бет. Бұл таңбаның Үй мағынасын беретін фин символынан алынған деген деректер бар. Араб тілінде және ивритте әріп өзінің дыбыстық сәйкестігін сақтап қалған (ب - "ба", ב "бет") және грек тіліне Бета түрінде енген.
С - латын тілінде гректің ескі жазуындағы Гамма таңбалануы ретінде пайдаланылды. Кейіннен С әрпі К дыбысын бере бастады. Көне замандарда э, и әріптерінің алдында тұрып Ц дыбысын берген болатын.
- Делт. Басында балық бейнесінен пайда болса да, фин тілінде есік, кіру деген мағынаны білдірген. Грек тілінде Дельтаға түрленген.
- Хе. Е әрпі алғашында көкке қолын көтеріп тұрған адам бейнесіндегі таңбаны білдірсе, кейіннен фин тілінде терезе, дем шығару мағынасында қолданған. Грек тіліне Эпсилон түрінде енген.
F әрпінің шығу тегі белгісіз. Латын тіліне бұл әріп гректің Фи дыбысынан келген.
- Гиммель. Бұл әріптің бумеранг немесе түйе бейнесінен жасалған деген болжам бар. Түйе бейнесіндегі деген болжамы шындыққа жанасады. Грек тіліне бұл Гамма түрінде енген.
- Хей. Бұл таңбаныңда фин әрпінің алғашқы бейнесі мен мағынасына байланысты түрлі болжамдарды атауға болады. Дегенімен ол латын әліпбиіне сенімді түрде Н әрпінде енді.
- Йод. Қолды бейнелейді. Грек тілінде Йота-ға дейін жеңілдетілген, римдіктер І түрінде пайдаланып, кейіннен жазылуда J нұсқасын қосып алған.
- Каф. Фин тіліндегі алақан мағынасында. Грек тілінде Каппа ретінде беріліп, латын тілінің К әрпіне ауысқан.
- Лямед. Финдіктер үшін әріптің прототипі бақташының асатаяғы болған. Жай таяқ емес мәдениетті түрдегі асатаяқ. Грек тілінде әріп Лямбдаға өзгеріп, латын тіліндегі L әрпіне ауысқан.
- Мем. Әріптің пайда болуына теңіз толқындары түркі болған делінген. Грек тіліне МЮ(Ми) түрінде еніп, латын тіліндегі М әрпіне айналған.
- Нун. Латынша N гректін Ню(Н) әрпінен ауысқан, алғашында фин тілінің жылан, балық немесе жыланбалық бейнесінде болған деседі.
- көз. Грек тіліндегі нұсқасында Омикрон болып, кейіннен қосымша Омега нұсқасын теліп алды. Римдіктер әріпті өзгеріссіз қалдырып, бүгінгі күнге О таңбасымен жетті.
- Пе. Алғашында ауыз бейнесінен жасалған фин таңбасы грек тіліндегі Пи п, латынша Р болып бекітілді.
- Коф. Бұл таңбаның түрленуі туралы пікірлер ғалымдар арасында пікірталас тудырған. Бірі алғашында бұл таңбаның бастауы маймыл бейнесі десе, енді бірі түйін бейнесінен бастау алған деген болжам жасады. Дегенімен Коф-тың дыбысталуы қазақ тіліндегі Қ дыбысына өте ұқсас келген. Гректер бұл фин әрпін 90 санын көрсету үшін қолданған. Ал эртрусктер мен римдіктер әріпті Q түрінде сақтап қалған.
- Рош. Бас. Грек тіліндегі баламасы Ро болған. Римдіктер Р әрпінен айырмасы болсын деп қосымша сызық қосу арқылы R түрінде енгізіп сақтаған.
- Шим. Тіс. Басында пияз бейнесінде болуы да мүмкін. Грек әліпбиінде С дыбысы Сигма (Σ) таңбасын білдірсе, ғасырлар өте келе римдіктер әріптің жазылуын жеңілдету арқылы S-ға дейін жеткізіп бекіткен.
- Тав. Финдіктер де қазіргі заманның адамдары секілді бұл белгіні таңбалау (крест, есепке алыну) мағынасында қолданған. Кейіннен грек тілінде Тау әрпі пайда болып, оның баламасы ретінде латын әліпбиіне Т әрпі енгізілді.
- Уау. Ілмек немесе шоқпар бейнесі. Гректер осыған ұқсас белгілерді 6 санын жазу үшін, ал эртрусктер V дыбысын көрсету үшін қолданған. Гректің Ипсилон (Ү) таңбасы латын тілінің V таңбасынан түрленіп, U нұсқасына дейін түрленген. W таңбасы VІІ ғасырдағы Англияда Waw дыбысын бейнелеу кезінде пайда болған деген болжамдар бар.
- Самех. Бұл белгі ежелгі египеттік Джэд (Djed - шатыр, демеу) иероглифіне ұқсайды. Гректер оны Кси (Ξ) ретінде қолданған. Латын әліпбиінде бұл әріп Х түрінде сақталған.
- Зайн. Финдіктер бұл белгі арқылы найза, қылыш немесе басқа да қару түрлерін белгілеген. Грек әліпбиіне бұл Зета түрінде еніп, римдіктер өз әліпбиінің соңына қойып әліпбиді қорытындылаған екен. [5-9]
Латын тілінің таңбалану тарихы көптеген өзгерістерді өткере отырып, жазу мәдениеті қалыптасқаннан кейін әдеби тілі де қалыптасты. Латын әдеби тілі мен рим әдебиеті тарихы үш кезеңге бөлінеді:
Классикалық кезеңге дейінгі (б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ.);
Классикалық кезең (б.з.д. І ғ.);
Классикалық кезеңнен кейінгі (б.з. І-V ғғ.).
Бірінші кезеңнің авторлары арасынан шығармалары бізге мейлінше толықтай жеткендері деп Плавтты Теренцияны және Катонды атап өтуге болады. Классикалық кезең әдебиеті бізге айтарлықтай толық түрде жетті. Бұл кезеңге аса танымал ақындар мен прозашылардың шығармалары жатады. Цезарь мен Цицерон проза саласында, Вергелий мен Гораций латын әдеби тілін жасауды аяқтай отырып, поэзия саласында көпшілік мойындаған канондарды туғызды. Алайда нақ осы классикалық кезеңде әдеби тіл мен тірі ауезекі сөйлеу тілінің арасының ажыратылуы айтарлықтай күшейді. Бұл ажырау классикалық кезеңнен кейін әсіресе айқын сезіле бастады. Тірі ауызекі латынша сөйлеу тілі Жерорта теңізі бассейні мен Еуропаның оңтүстік-батыс бөліктеріндегі тізе бүккен облыстарда (қазіргі Италия, Испания, Португалия, Франция және басқалары) өте жылдам таралды, мұнда жергілікті тілдердің ықпалымен латын тілі негізінде роман тілдері пайда болды (итальян, француз, испан, португал, румын, молдован және басқалары). Әдеби тілдің, рим қоғамы басшылығы тарапынан жасалған тілдің тағдыры өзінше өзгеше болды. Оның тазалығы рим мектептерінің арқасында жасанды түрде сақталып тұрды. Феодалдық дәуірдің өркендеп, ұлттық мемлекеттердің әлі қалыптаспаған, ал ұлттық тілдердің буыны бекімеген кезеңінде латын тілі Батыста әдеби тіл рөлін атқарды. Ортағасырлық латын әдеби тіл, ғылым тілі, халықаралық байланыстар тілі ретінде кеңінен таралды. Қайта өрлеу дәуірінде жазушы-гуманистер Цезарь мен Цицеронның тілін қайта жаңғыртуға талпыныс жасады. Осы жаңа латын әдебиетінің көрнекті өкілдері антиктік (ежелгі) үлгілерге еліктеуде үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Алайда классикалық латын тілінің жаңа заманның жалпы идеологиялық және мәдени өмірінен алыс болғаны соншалық, оған тіпті тірі ауызекі сөйлеу тілі ретінде де латын тілі жаңа Еуропаның ұлттық тілдеріне өз орнын бере бастайды. Алайда XVIII ғасырға дейін латын тілі ғылым тілі және ресми-іскери хат тілі бола отырып, өзінің халықаралық мәртебесін сақтайды. Батыстағы барлық елдерінің мектептері мен университеттерінде оқу латын тілінде жүргізіледі. Тек ұлттық мемлекеттердің көбеюімен бірге буыны бекіген ұлттық тілдер латынды ғылым мен мәдентиеттің барлық салаларынан толықтай дерлік ығыстырды. Алайда медицина мен жаратылыстануда, тарих және филология ғылымдары салаларында латын тілі өз мәртебесін бүгінгі күнге дейін сақтап келеді. Батыста Ньютон және Линий, Ресейде Ломоносов және Эйлер сияқты көптеген ғалымдар өз еңбектерін латын тілінде жазды.
1.2. Латын графикасы негізіндегі қазақ əліпбиі (1929-1940 жж.)
Кеңес өкметінің алғашқы кезеңінде қазақ даласында оқу араб әріптері бойынша жүргізіліп келген болатын. Бұл шара балалардың тездеп сауат ашуына, қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін үйретуге, сондай-ақ мектеп оқулықтарын жасауға көп қиындықтар келтірді. Сондықтан қазақ халқына араб әліпбиінен латын әліпбиіне көшудің қолайлылығы түсіндірілді. Латын әліпбиіне көшу туралы әңгіме Қазақстанда 1923 жылдың аяғында Мәскеу, Орынбор, Ташкент тәрізді ірі қалалардағы зиялы азаматтар мен сол жерлерде білім алып жүрген қазақ жастары тарапынан көтерілді. Бұл мәселенің көтерілуінің негізгі себебі, сол кезде Кеңес Одағының жүргізіп отырған саясатына орай КСРО құрамындағы барлық түркі халықтарында латын жазуына өту жайы сөз бола бастаған еді, сандай-ақ өркениетті Еуропа елдерінің латын жазуын қолдануы, Түркия латын әліпбиіне көшуі де себепші болды. Олар өз ойларын баспасөзде жариялап, араб жазуын қазақ әліпбиіне ауыстыру жөнінде Қырғыз (қазақ) білімпаздарының 1924 жылы жазда болатын тұңғыш съезінде талқылауды ұсынды.
Съезге латын әліпиінің үш жобасы дайындалып (Н.Төреқұлов (Москва), Х.Досмұхамедов (Ташкент), Мурзин (Орынбор), талқылауға Н.Төреқұловтың жобасы ұсынылды. Жалпы жазу жүйесі, орфография жайлы жасалған баяндамаларда түркі халықтары қолданып жүрген әліпбилер сарапқа салынып салыстырылды, мәселен профессор Л.В.Щерба әліпбидің төрт түрлі жүйесі:
- дыбыс жүйелі әліпби (қазақ пен қырғыз емлесі);
- туыс жүйелі әліпби (орыс емлесі)
- тарих жүйелі әліпби (араб жазуын өзгертпей қолданушылар, ағышлын, неміс, француз емлелері)
-таңба жүйелі әліпби (қытай, шумерлер) болатынын көрсетіп, бұлардың ең жақсысы - дыбыс жүйелісі десе, Ә.Ибраймұлы Емле түзеу жүзінде түрік жұрттарының алдыңғысы - қазақ - деп қазақ әліпбиінің басқаларға қарағанда биік тұратынын атап айтады.
1927 жылы Қызылорда қаласында Жаңа әліпбишілер қоғамы (ЖАҚ) құрылды. Бұл қоғам республикадағы латын әліпбиінің мүддесін қорғайтын тұңғыш ресми ұйым еді. Осы жылдың жазында Жалпыодақтық жаңа түркі әліпбиі Орталық Комитеттің бастығы Ағамолдаоғлы Қазақстанға келіп, латын әліпбиіне көшу мәселелері жөнінде кеңес өткізді. Жаңа түркі әліпбиі комитеттің екінші Пленумы 1928 жылы 7-12 қаңтар аралығында Ташкент шаһарында өткізді. Бұл мәжілісте Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан, Башқұртстан, Якутия және Солтүстік Кавказ республикасындағы жаңа әліпбиге өту процесінің барысы жайлы баяндамалар тыңдалды. Осы пленумда белгілі лингвист-ғалымдар-академик Е.Д.Поливанов, профессор П.Ф.Яковлев тіл ғылымының, яғни лингвистиканың даму (эволюционная лингвистика) қағидалары жайлы баяндама жасады.
Жазба тіл қалыптаспаған немесе жазу жүйесі болғанымен сол тілдің дыбыстық ерекшеліктерін толық қамти алмайтын әліпбилерді қолданып жүрген түркі халықтарында латын жазулы жүйеге өту дау-дамайсыз іске асырылды. Ал, ана тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне, табиғатына сай араб әліпбиінен реформаланған, тілдік қажеттілікті толық өтей алатын төл әліпбиі бар қазақ халқында бұл мәселе үлкен айтыс-тартыс туғызды. А.Байтұрсынов бастаған М.Дулатов, Қ.Кемеңгеров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Е.Омаров, С.Садуақасов тәрізді қазақ зиялылары қазақ әліпбиін латын жазуы негізінде жасалған жаңа әліпбиге көшіруге үзілді-кесілді қарсы болды. [10, 40-42]
А.Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап араб жазуын қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне ыңғайлап, графиканы жетілдіреді. Ол қазақ зиялыларының арасында қызу қолдау тауып, ерекше ілтипатпен қабылданады. А.Байтұрсынұлы реформалаған қазақ əліпбиінің ережелері мен принциптері алғаш рет 1924 жылғы 12-18 маусымында Орынборда өткен қазақ, қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде қабылданады.
Профессор Е.Д.Поливанов А.Байтұрсынұлы əліпбиін: Эту последнюю форму, которую приняла казак-киргизская графика в 1924 году, я, во всяком случае, считаю уже не нуждающейся в исправлениях и представляющей последний шаг в историческом формировании национальной графики, которым с полным правом могут гордиться киргизские (казахские - автор) деятели просвещения - создатели реформы, как крупным культурным завоеванием - деп, жоғары бағалайды. Бірақ осы кезде басқа түрік елдерінде латын графикасына көшу мəселесі қозғалып жатқан болатын. Қ.Жұбанов: Мұнан бас тартып, латын əліпбиін қабылдауымызға ұйтқы болған Қазақстан емес, Бүкілодақтық орталық жаңа Алфавит комитеті Ғылыми кеңесінің қысымы... Бұл жүйе қазақ тілінің ерекшелігіне əбден лайықты (тегінде жалғыз қазаққа ғана тəн деп қарауға болмайды), қазіргі алған жаңа əліпбиімізге де өте қолайлы, өйткені араб жазуын таңбалау табиғатына мұның еш қатысы жоқ жəне дəл сондай-ақ əліпби біткенге бірдей үйлесімді, - дейді [5, 22-б.].
Түркі тілдерінің ішінде латын жазуына көшуді бірінші болып əзербайжандар көтергені белгілі. Түркі халықтарының жазуын латын негізді əліпбиге ауыстыру мəселесін ХІХ ғасырдың соңында əзербайжан қайраткері Ахунды бастаған болатын. 1922 жылы Нариманұлы Нариман Баку қаласында латын əліпбиін жақтап баяндама жасап, оның басшылығымен құрылған комиссия кейін Латын əліпбиін жүзеге асыратын комитетке айналады. Осыдан соң латын əліпбиімен сауат ашылып, оқулықтар, кітап, газет-журналдар жарық көре бастайды. Бұл мəселе түрік, балқар, чуваш т.б. елдерінде қолдау тауып, олар да латын əліпбиіне көшеді. Сөйтіп, бүкіл түркі жұртшылығы латын əліпбиіне көшуі керек деген мəселе көтеріледі. Латын жазуына көшу Орта Азия түркі халықтарында, əсіресе татар халқы мен қазақ даласында бірауыздан қолдау тапқан жоқ. Профессор Е.Д.Поливанов түркі тілдерінің арасында əліпби ауыстыру мəселесін ең алғаш əзербайжандар көтергенін айта келіп, бұл шараны қазақтар мен татарлардың көпке дейін кешіктіргенін айтып, оның объективті себептерін көрсетеді. Ғалым жазуын реформаламаған халық жаңа графикаға əуес келіп, оңай ауысатынын, ал жазуы дұрыс тіл өзге графиканы құп көрмейтінін айта келіп, бұл орайда татарлар мен қазақтардың жазуы біршама тұрақтанғанын, əсіресе қазақтардың жазуы таңбалау жағынан, жазуға қойылатын талаптарды өтеуі жағынан басқа жазулардан əлдеқайда озық тұрғанын айтады.
1926 жылы Баку қаласында Бүкілодақтық І түркологиялық съезд шақырылады. Бұл съезден бұрын Орта Азиядағы түркі елдері əңгімені бір жерден қорытып алу мақсатымен Самарқанда жиылады. Жиылысты ұйымдастырушы өзбек өкіметі болды. Оған Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстаннан өкілдер қатысады.
Жиылыста:
1) жаңа əліпби латын негізінде алынсын;
2) жаңа əліпби үндестік заңына бағындырылып алынсын;
3) бір дыбысқа бір əріп алынсын;
4) əріпке жаңадан үтір, ноқат т.б. белгілер қойылмасын;
5) түрік елдерінде бірдей айтылатын дыбыстардың таңбалары да бірдей болсын;
6) бас əріп алынбасын, - деген қаулы қабылданады.
1926 жылғы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Баку қаласында өткен Бүкілодақтық І түркологиялық съезде латын графикасына негізделген жаңа əліпбиге көшу мəселесі ерекше сөз болады. Съезге К.К.Юдахин, Н.Ф.Яковлев, А.Н.Самойлович, В.В.Бартольд, Н.И.Ашмарин, Л.В.Щербак сынды Ресей ғалымдары, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Н.Төреқұлов, Б.Сүлейұлы тəрізді қазақ білімпаздары қатысады. Оған Қазақстаннан 4 өкіл жіберіледі. Олар:
1. Төреқұлұлы Нəзір;
2. Омарұлы Елдес;
3. Байсейітұлы Əзіз;
4. Сүлейұлы Білəл.
А.Байтұрсынұлы, Е.Омаровтар нақты дəлелдер келтіріп, араб əліпбиінің артықшылықтарын көрсетіп, латын графикасына көшудің қажетсіздігін дəлелдейді. Алайда үкімет орындары латын графикасын жақтағандықтан, съезд қорытындысы бойынша латын жазуына көшу туралы қаулы қабылдайды. Құрылтай қарарында латын əліпбиін түзуде мынадай басты принциптерді ұстану тапсырылады:
орыс графикасының əріптерін алмау;
кірме сөздерді үндесім заңына бағындыру;
бірдей дыбыстарға əріп алмау;
диакритикалық таңба алмау;
созылыңқы дауыссыздарды белгілемеу;
қосар əріп алмау;
жіңішке дауыстыға таңба алмау;
морфологиялық принципті ярпақ-япрақ, торпақ-топрақ деген сияқты сөздердің əдеби вариантын табу үшін пайдалану;
дұрыс айту нормасын қалыптастыру;
кірме сөздерді айтылуы бойынша игеру немесе кірме сөздерді түпнұсқа тілдегі айтылуы бойынша алу (волкан, вулкан емес, маскерад), кірме сөздер үшін əріп алмау (мысалы, орыс тілінде ғ, һ, ө, ü болмағандықтан, Неіnе - Гейне, Нügо - Гюго болып жазылады);
халықаралық сөздердің соңындағы дауыстыны қысқарту: вакансия - ваканс, пианино - пианин, фортепиано - фортепиан, кірме сөздерде о əрпі тұрса, [о] дыбысы етіп айту.
Бакуде өткен түркітанушылардың съезінен кейін қазақ жазуын латын графикасына көшіру шаралары белсенді түрде жүзеге аса бастайды. 1926 жылы Қазақстанда Жаңа əліпбишілер қоғамы құрылады. Оның құрамында Ж.Чомбалов, Ə.Сейдалин, Т.Рысқұлов, Т.Шонанов, А.Байсейітов, Ə.Байділдəұлы, Е.Мұқанов, Б.Майлин, А.Сегізбаев, Е.Алдоңғаров, Б.Байтоғаев, Шарибаев, Б.Малдыбаев, И.Бекенов, К.Арын ғазиев т.б. болады[6].
Жаңа əліпбишілер қоғамының мақсаты:
1) қазақтардың арасында латын əліпбиіне негізделген жазуға көшу идеясын насихаттау;
2) баспа өнімділігін арттыру, қазақ халқының əлемдік мəдениетке жетуі жолындағы жұмыстардың қарқындылығын арттыру, сауаттылық деңгейін арттыру мақсатында латын графикалы жаңа əліпбиді енгізуге қажет алғышарттар дайындау;
3) латын графикасына негізделген əліпбидің қазақ халқының арасында тез таралып, насихатталуы үшін негіз жасау[6].
Осы кезде баспасөз беттерінде əліпби мен емлеге байланысты қызу айтыс-таластар болады. Газет бетіндегі мақалаларды саралау барысында араб əліпбиін жақтаушылардың қатарында: А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Е.Омаров, Қ.Кемеңгерұлы, А.Байтасұлы, І.Ахметұлы, М.Бұралқыұлы, П.Ғалымжанұлы болғанын, ал латын əліпбиін жақтаушылар: Ə.Байділдəұлы, Т.Шонанұлы, Н.Төреқұлов, О.Жандосұлы, М.Жолдыбаев, І.Қайменұлы т.б. болғанын көреміз. Баспасөз бетіндегі айтыстардың қорытындысы 1927 жылы əуелі Ташкентте, кейін Қызылордада өткен конференцияларда талқыланады. Латын əрпін жақтаушылардың бірі - Ə.Байділдаұлы жаңа əліпбиге көшу себебіміз - бұрынғы араб графикасының кемшілігі көп болғандықтан деп, бірнеше белгісін көрсетеді:
1) бір дыбысқа бірнеше таңба (сөз басы, ортасы, соңы) қолданылған;
2) араб əріптерінің көбі бір түсті, астына не үстіне қойылған нүктелерсіз айыру қиын;
3) сөздерді жазғанда оңнан солға қарай жазылады, ал цифраларды жазғанда, солдан оңға қарай қайта ораламыз;
4) алгебра, геометрия, физика сияқты ілім кітаптары барлық жұртта латын əрпімен жазылады, араб əрпі оған үйлеспейді;
5) əріптері біркелкі емес, бірі - үлкен, бірі - кішкентай;
6) араб əрпін музыкада (нота жазуда) қолдану қиын;
7) араб əрпімен жазуда көп қаражатты керек етеді, баспа ісіне қолайсыз, - дейді.
Ал Малдыбайұлы Білəл Жаңа əліпби туралы деген мақаласында Ақыметұлы Ілияс, Жаңақымет сияқты араб əрпін жақтаған азаматтарға жауап ретінде латын графикасының өзгешеліктерін көрсетеді. Атап айтқанда:
1) əліпби өзгерту мəселесін еңбекші таптың мəдениетін өз өміріне үйлестіруімен сабақтастырады;
2) əліпби өзгертумен ғана мəдениетке жете алмаймыз деген арабшылардың сөзіне қадым, жəдиттен бастап əліпби таңбалары өзгеріп келе жатқанын қарсы қояды. Малдыбайұлы Білəл араб жазуында нүктелердің болуын кемшілік ретінде көрсете келіп, жаңа графикаға үйретуде мынадай жол ұсынады: ...Латын əліпбиімен ірі жазуға дағдыландырып, артынан ұсақ жазуға көшсек, екі жазудың түрі бірдей болып кетеді. Яғни сауаттанушылар алдымен латын əріптерін өте ірі етіп жазып, біраз үйренген соң ұсақ етіп жазуға дағдылану керектігін айтады.
Латын графикасын жақтаушылар бұл іске көбінесе саяси астар бермек болғаны байқалады, араб əрпін жақтаушыларды біресе ескішіл деп кінəласа, енді бірде олардың əрбір ісін бұқбантайлық (саботаж) (Н.Төреқұлұлы) деп атайды. Мұндай сарынды О.Жандосұлы мақаласынан да байқаймыз: ... Ырасында жаңа əлібби - октəбір əліббиі. Бұл даусыз. Ағамалыұлы Жолдастың (одақтық жаңа əліббиі комитетінің төрағасы) пленумде: Жаңа əлібби тұрмыстың барлық тауарларына жан береді. Тарих көзімен қарағанда, арабшылдар ағылшын жиһангерлері жағында болды деген сөзі ып-ырас. Ал А.Байтұрсынұлы бастаған араб графикасын қолдаушылар əліпби таңдауды ғылыми тұрғыдан негіздеуге тырысады. А.Байтұрсынұлы: Əліпби деген тілдің негізгі дыбыстарына арналған таңбалардың жұмағы. Неғұрлым тіл дыбыстарына мол жетсе, арнаған дыбысқа дəл келсе, оқуға, жазуға жеңіл болса, үйретуге оңай болса, заманындағы өнер құралдарына орнатуға қолайлы болса, соғұрлым əліпби жақсы болмақ, - дей келіп, əліпбидің қайсысы дұрыс болатынын тексеруде мынадай негіздерге (критерийге) сүйенеді:
1. Тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі қанша?
2. Қайсысымен басылған я жазылған сөз оңай оқылады?
3. Қайсысымен жазу, жазылғанды оқу жеңіл?
4. Қайсысы баспаға қолайлы?
5. Үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы?
6. Көркемдік пен көзге жайлылық жағынан қайсысы артық?
Аталған сұрақтарға нақты дəлелдермен мысал келтіре отырып, А.Байтұрсынұлы латын əрпінің керексіздігін көрсетіп, мынадай қорытындыға келеді:
1. Араб əрпі латын əрпінен жазуға, оқуға оңай, онысы сауатты адамдардың күндегі ісінің жүзінде көп пайдалы болып шығады.
2. Сауат ашу жүзінде араб əрпінің қолайлысы латын əрпінен артық.
3. Баспа ісіндегі араб əрпінің ескісі латын əрпінен төмен, жаңасы артық.
4. Мəшинелерге орнатуға араб əрпінің жаңасы латындікінен анағұрлым артық, ескісін де орнатуға келетінін іс көрсетіп отыр.
5. Араб əліпбиінің əрпі қазақ тілінің дыбыстарына толық жеткілікті, қандай емле жасауына да келеді. Қазақ емлесі - өте оңай, бұқараға қолайлы емле.
Сөйтіп, екі əріпті салыстырғанда, əріп алмастыру мəселесін дəріптеп көтерудің негізсіз екенін көрсетеді. Бұл сияқты мəселені көтеріп, уақытын шығын қылып жүргендер болса, оны еріккен адамдардың ермегі есебіндегі құр қиял деп көрсетеді.
А.Байтұрсынұлы сол кездегі араб əріптерінің жалғыз кемшілігі - əріптердің тартымсыздығы дей келіп, оның көзге тартымды болмайтын себебі - араб қарпі түсіне енбеген орыстың шелек жасайтын шеберлеріне істетіп отырғанында дейді. Мекемелер қазақ мəшинесін керек қылып, қаржысынан қашпай істетпекші болса, онда шелек жамайтын шеберге істетпей, зауытқа істетуге болады. Онда қаріптердің көркемдігі жағынан міндері де жоғалады, - дейді [7]. Араб əрпін қуаттаушылардың бірі - М.Дулатұлы. Ол өз сөзінде А.Байтұрсынұлы жетілдірген араб графикасының артық жақтарын көрсетіп: Араб əрпінің өзгеріп отырғаны ырас. Бірақ қалай өзгертілген, əңгіме сонда болу керек қой. Араб əріптерінің 14-і ғана бұрынғыша болса, өзге ойдан шыққандары жұртқа жат болуы керек еді ғой. Ойдан шығарылған əріптерді жұртқа үйретіп, оқытып жату керек еді ғой. Ондай нəрсе болды ма? Болған жоқ, ендеше бұл өзгертушілердің шеберлігі деп біліңдер, - дейді де, латын əрпіне көшкен жағдайда көп қаржы керек болатынын ескертеді.
Араб əрпін жақтаушылардың бірі - Елдес Омарұлы Жаңа əліпбиге көшсек, мəдениетке жетеміз деушілерді сынайды. Əріп мəдениетке керек деген пікір дұрыс. Бірақ латын əрпін алғанда басқа елдің тілін білеміз деу - адасқандық. Əріп керек болса, мəдениетке тіл тіпті керек. Қазақ əрпінің мəдениетке жетуімізге ешбір бөгеті жоқ. Жаңа мəдениетке ағылшын тілімен жетеміз, қазақ тілімен жетпейміз деу қате. Ескішілдікті, орынсыз еліктегенді қойып, өз əрпімізді, өз тілімізді өңдеуге кіріссек, қазақ тілімен, қазақ əрпімен мəдениетке жетуге, пəн кітаптарын жазуға əбден болады. Əріптің суреті латынша болуы, солдан оңға қарай жазылуы мəдениетке жетудің шарты емес, - десе, енді бір мақаласында латын əрпіне көшу үшін ең аз дегенде 20-30 жыл керек болатынын айтады. Араб əрпін жақтаушы Қ.Кемеңгерұлы мен Б.Бұралқыұлы мектепте араб əрпін де, латын əрпін де қатар оқытып, тəжірибе арқылы тексеру керектігін айта келіп, латын əліпбиіне көшетін болсақ, қазақ арасындағы азғана сауаттының өзі сауатсызға айналатынын ескертеді.
1927-1928 жж. Еңбекші қазақ, Жаңа мектеп, Лениншіл жас, Тілші газеттерінде жаңа латын əліпбиінің жобасы, сол графикамен басылған тақырыптар жариялана бастайды. Ең алғаш жарияланған латын əліпбиінің жобасында 24 əріп, 1 дəйекше болады (яғни төте жазудың жүйесінен ажырамайды):
1929 жылы Қазақстан Орталық Атқару Комитеті Президиумы мен Қазақ АССР Халық Комиссарлары Советі латын графикасы негізінде қазақ әліпбиін бекітті де, оны баспасөз бетінде жариялады. Бұл қазақ жастарын сауаттандыру жұмыстарындағы елеулі қадам еді.
ХІХ ғасырдың басында КСРО-ның алдында тез арада сауатсыздықты жою мәселесі тұрды. Ол кезде Кеңестер Одағы құрамындағы кейбір халықтар мен шағын этностардың жазу жүйелері толық қалыптаса қоймаған еді, олардың арасында бірнеше түркі халықтарымен бірге қазақ халқы болды. [10, 42]
Əліпбиде қазақ тілінің өзіне тəн 9 дауыстысы мен 20 дауыссыз фонемасына əріп арналады. Қ, ғ, к, г дыбыстарының жеке таңбасы болды. Ь таңбасы орыс алфавитінен алынды, ģ - ғ, č - ж, ŋ - ң таңбаларының диакритикасы болды жəне одағайларда ғана қолданылатын, шығыс кірме сөздерінде жазылатын һ дыбысының əрпі бар. Əліпбиде бұдан басқа кірме сөздерде кездесетін əріп қатары болған жоқ. 1928 жылы 18-23 желтоқсан аралығында Қазанда жаңа түркі əліпбиінің Бүкілодақтық орталық комитетінің ІІІ пленумы шақырылады. Қазақстаннан С.Асфендияров, О.Жандосов, Н.Нұрмақов, Т.Шонанұлы, Тоғжанов, Т.Рысқұлов сынды білімпаздар қатынасады. Пленумда көтерілген мəселелер негізінен латын əліпбиіне көшу баяулығы, əзербайжан жазуы қабылдаған əліпби негізінде өзге түркі халықтарының əліпбиін бірдейлестіру, жазу тарихындағы сол дəуірді мұрағат ретінде сақтау, бас əріп мəселесі, емле принципі, фонетикалық жəне морфологиялық принциптерді қатар ұстау деген мəселелер төңірегінде болды.
1929 жылы 24 қаңтарда қазақ жазуының араб əліпбиінен латын графикасына түпкілікті көшкенін хабарлайтын Жаңа əліпби туралы Қазақстан Орталық Кеңес комитеті Президиумы мен Халық комиссарлар кеңесінің қаулысы шықты. Одақтың жаңа əліпби комитетінің ІІІ пленумына қатысқандар жаңа əліпбиді Жұмысшы қара шаруа əліпбиі деп атауды ұсынады. Латын əліпбиін енгізу шаралары іске аса бастайды. Ораз Жандосұлы Жұмысшы қара шаруа əліпбиі деген мақаласында мынадай міндеттерді көрсетеді:
1) жаңа əліпбиге көшуді шындап қолдап, оны іске асыруды үкімет жолымен
міндет қылу сияқты тиісті үкімет шараларын тез қолдану керек;
2) араб əліпбиіне жұмсалатын бар қаражат бұлағын жаңа əліпбиді өркендетуге жұмсау керек;
3) алдымен қала-қалада жаңа əліпби сауатсыздығын жəне ісін қолға алу керек;
4) мəдениет майданында қатар түзеп, қаладан ауылға аттаныс жасау, сүйтіп жаңа əліпбиді мүлиендеген қара шаруа бұқарасы арасында тарату керек.
1929 жылдың жаңа оқу жылынан бастап, Қазақстанның барлық оқу орындарында оқуды жаңа əліпбимен жүргізуге шешім қабылданады. 1929 жылдың 20 ақпанынан бастап Уроки казахского языка для европейцев деген атпен жаңа əліпби сабағы (80 сабақ) жүйелі түрде басылып тұрған. Сонымен қатар наурыз айынан бастап газет бетіндегі кей мақалалар латын графикасында беріле бастаған. Мысалы: Т. ШонанұлыныңШет сөздер імлəсі жайында, т.б. мақалалары латын графикасымен жарық көрген.
Жаңа əліпбиге көшуге байланысты емле мəселесінде бірқатар таластар, қайшылықтар пайда болды. Олар сол кездегі басылым беттерінде жарияланып, көпшіліктің талқысына ұсынылып, түрлі пікірталастар мен айтыстарға негіз болды: Аймауытұлы Ж. Емле, əріп жайында, Емлені өзгертуге жоба, Тағы да емле туралы, Байтұрсынұлы А. Қазақстан мен Қазағыстан туралы, Емле туралы, Дулатұлы М. Емле өзгерту жайында, Залыұлы Н. Қазақша жазу туралы жаңа ережелер, Қайменұлы І. Емлені түзету туралы, Аманжолов С. Жаңа емленің кейбір дыбы-старын өзгерту, емле мен терминдерді дұрыстау туралы, Мамытұлы А. Емле, пəн атаулары, Омаров Е. Айнымалы дыбыстардың жазылу мəселелері, Тоқжігітов Ж. Бас əріптің керегі жоқ, Уəлитов Ш. Емлені өзгерту жайында, Шаймерденов Е. У мен И, Байтоғайұлы Б. Қос сөздер туралы, Омаров Е. Емле мəселесі, Шонанов Т. Шет сөздердің імлəсі жайында т.б. 1929 жылғы18 ақпанда газет бетінде Қазақстан Орталық жаңа əліпби комитетінің емле мəселесі туралы тіл білімпаздарына, оқушыларға, барлық жазушыларға ашық хаты жарияланады. Онда 1929 жылдың 20 наурызында Қазақстан Оқу комиссариаты шақыратын білімпаздар съезіне дейін емле мəселелері талқылануы керектігі ескертіліп, емлеге енген өзгерістерге қатысты оқушылардың пікірі сұралады.
Осыған байланысты Еңбекші қазақ газетінің бетінде көптеген мақала жарық көреді. Мысалы: А.Байтұрсынұлы Емле туралы (1929 ж. 27 наурыз); Емле жайындағы пікірлер (Ақдəулетұлы Əбділда, Мұқанұлы Сəбит, Есенғали Манабайұлдарының пікірлері) (1929 ж. 28 наурыз); Қайменұлы І. Емлені түзету туралы (1929 ж. 10 наурыз); Мамытұлы А. Емле, пəн атаулары туралы (1929 ж. 19 наурыз); Марғұланұлы Ə. Жазу мəселесі (1929 ж. 16-17 тамыз); Аймауытұлы Ж. Əліпби емлесіне түсінік (1929 ж. 18 ақпан); uv, v, іv, yv (1929 ж. 9 наурыз); Əдеби тіл мен емле (1929 ж. 12 мамыр). А.Байтұрсынұлы Емле туралы деген мақаласында: Осы күнге дейін тұтынып отырған емлеміздің кемшіліктерін түзеп, жоғарыда айтылған туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне қамалмай өтетін, екеуінің арасынан жол тауып беретін төменгі ұсыныс болады деймін:
1) Әрбір өз алдына түбірі бар сөз оңаша айтылғандағы естілуінше жазылу;
2) Азған сөз азған күйіндегі естілуінше жазылу;
3) Үйлестіктен дүдəмал естілетін болған дыбыстар айқын орындардағы естілуінше жазылу;
4) Қосымшалар қосылатын сөздермен бірге жазылу;
5) Қосалқы сөз, қос сөз, қосар сөз, қосынды сөз - бəрі де қосарлық (-) белгімен жазылу;
6) Жалғаулықтар бөлек жазылу орындарынан басқа жағы жалғау ережесінше болады;
7) Үйір айтылатын сын есім мен зат есім бөлек жазылу. Қосынды сөзге айналғандары басқа қосынды сөздерше қосарлықпен (-) жазылу. Сын есімнің шырай күшейткіштері де қосарлықпен (-) жазылу;
8) Көсемше, көмекші етістіктер бөлек жазылу, - деп көрсетеді [8].
Емле конференциясы қарсаңында термин қабылдау мəселесі де газет беттерінде көп сөз болған. Ондай мақалалар қатарына Т.Шонанұлының Шет сөздердің емлесі жайында (1927 ж. 26 наурыз), Термин туралы (1928 ж. 7 мамыр) т.б. жатқызуға болады. Т.Шонанұлы Шет сөздердің емлесі жайында деген мақаласында мынадай ұсыныстар береді:
1. Жат сөздер халықтың айтуына жеңіл, құлағына жағымды, түсінігіне үйлесімді, хат тануына оңтайлы болу үшін жат тіл імлəсін тіліміздің заңына үйлестіруіміз керек.
2. Шет сөздер дұрыс жазылу үшін:
1) аяғы қалай жазылуына;
2) түбірінің қазақ тіліне үйлеспейтін дыбыстары қалай өзгертіп қысқартуына жол көрсетілсін;
3) Шет сөздерді дыбыс негізіне сүйеніп (фонетический принцип), жана пішін
меңзеу (морфологическая анология) заңымен қарастырып жазалық;
4) Шет сөздерді дыбыс негізінде тіліміздің заңына сүйеніп жазу үшін тілімізге қалық арқылы кірген араб-парсы жəне ескіден кірген орыс сөздері дерек болсын;
5) Шет сөздегі ф орнына қазақша п жазылсын: физика-пизика;
6) Еуропа ия орыс тілінің басындағы g (г) қазақша j (ж) жазылсын (бұған Еуропа тілінде һ орысқа g басып кірген дыбыстар кірмейді, мысалы, генерал-жанарал, георгий-жəгор;
7) Еуропада сһ, орысшада х, араб-парсыда і дыбысы қазақша қатты сөзде қ, жұмсақ сөзде к жазылсын [9].
Сол сияқты еуропалық сөздердегі ц дыбысының орнына с, орыс тіліндегі в қазақ тіліне у түрінде жазылсын деп, еуропадан енген сөздерге ө, ы, ұ, ə əріптері жазылмасын т.б. деген сияқты бірқатар ұсыныс енгізген.
Орталық Атқару Комитетінің президиумы мен Халық Ағарту Комитетінің шешімі бойынша 1929 жылы Қызылордада емлені реформалауға байланысты конференция шақырылады. Сөйтіп, жаңа жазудың графикасы мен орфографиясы жəне емле принциптерін айқындау жəне қазақ тілі емле ережесін талқылау, қабылдау үшін 1929 жылы 2-4 маусым аралығында Қызылордада ғылыми орфографиялық конференция ұйымдастырылады. Конференцияға Е.Омаров, К.Юдахин, Т.Шонанұлы, Вундцетель, Ə.Байділдин, Қ.Кемеңгерұлы, Əлібаев, Байманов, Тоқтыбаев, Е.Поливанов, Қ.Жұбанов қатысады. Конференцияда осы уақытқа дейін емлеге байланысты айтылған ұсыныстар, айтыс-таластар қорытындыланып, жаңа əліпбиге сай жаңа емле қабылданады.
ХХ ғасырдың басында қазақ орфографиясына негіз болатын жүйені таңдау мəселесі қызу талас тудырды. Осыған байланысты басылым беттерінде көптеген мақала жарық көрді. Олардың қатарына А.Байтұрсынұлының Емле туралы‚ Т.Шонановтың Шет сөздерінің імлəсі жайында‚ А.Мамытұлының Емле‚ пəн атаулары туралы‚ Б.Шопанзаданың Қазақ тілі емлесінің ірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Латын тілін диахрониялық аспектіде қарастыру мәселесі.
Латын тілі - көне тілдердің бірі (генеология)
Латын графикасына негізделген әліпби (1929-1940)
Латын тілінің ежелгі ғылымдардағы орны
ІІ. Латын тілін синхрониялық аспектіде қарастыру.
2.1. Әлем мәдениетінің тарихындағы латын тілінің маңызы
2.2. Ғылыми-техникалық, гуманитарлық білімдерді дамытудағы латын тілінің рөлі.
2.3.
ІІІ. Рухани жаңғыру: Қазақстандағы латын тіліне көшу мәселесі
3.1. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі - жазу реформасы
3.2.
3.3.
Кіріспеге қажет
Диахрониялық және синхрониялық тіл білімдері
Тіл білімі тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпын, оның тарих бойында өзгеруі мен дамуын зерттейді. Тіл, тілдік құрылым уақыт өткен сайын дамып, жетіліп отырады. Сондықтан да, оны зерттегенде оған тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан қарау жеткіліксіз, сонымен қатар тілге оның шығу тегі, дамуы тұрғысынан да қарау қажет.
Тарихи тіл білімі - тіл тарихы туралы ғылым. Зерттеу нысанасы - бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Тілді шығу тарихы мен тарихи даму тұрғысынан зерттейтін тіл білімі диахрониялық тіл білімі деп аталады. Тілдегі құбылыстардың шығу тегін, тарихи өзгеруі мен дамуын білу оның қазіргі күйін, қыр-сырын жете танып білуге мүмкіндік береді.
Тілді белгілі бір дәуірдегі қалпы тұрғысынан зерттеп, сипаттама беретін тіл білімі синхрониялық тіл білімі деп аталады. Синхрония бойынша бір мезгілде қатар өмір сүруші құбылыстардың арасындағы қатынастар қарастырылады.
Тілді зерттегенде ондағы құбылыстарды диахрониялық тұрғыдан да, синхрониялық тұрғыдан да қарастыру қажет және ол өте маңызды болып табылады.
1.1. Латын тілі - көне тілдердің бірі (генеология)
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің 2017 жылғы 12 сәуірдегі Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында: Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық деп айтқан еді.[1]
Уақыт сыннан өткен өміршең латын графикасын қазіргі таңда әлем халқының 80 пайызы меңгерген екен. Әлемде көп таралған жазбаның бірі латын алфавиті екенін және әлемдік ақпараттардың 70 пайызы дерлік осы таңбамен таратылып отыратынын, ғылымның тілі, халықаралық терминдер мен формулалардың да негізі осы латын таңбасымен белгіленетінін ескерсек, латын ғарпінің зор мүмкіндіктерге ие екенін мойындау керек. [2]
Казіргі уақытта латын тілі филолог-классик үшін ғана емес, гуманитарлық ғылымдар салаларынада жұмыс істейтін кез-келген тұлға үшін үлкен қызығушылық тудыруда. Латын авторларын оқу, антиктік мәдениетті тану антиктік тақырыптарға жазылған немесе антиктік әдебиеттер сюжеттерін пайдаланылған көптеген орыс және шетел әдебиеттері шығармаларын түсінуді жеңілдетеді. Еуропа халықтары интернационалдық сөздіктерінің негізін құрайтын латын лексикасымен танысу лингвистикалық ой-өрісті кеңейтіп, тілдік материалды мейлінше дұрыс бағалауға игі ықпал етеді, жаңа батысеуропалық тілдерді үйренуді жеңілдетеді. [3]
Адам баласы ежелгі Мысырлықтардан бастап бүгінгі күнге дейін түрлі таңбалар, әріптер арқылы өздерінің өмірге деген көзқарастарын білдіруге тырысып келеді. Латын тілі (Latin: lingua latīna; lingua сөзі тіл ұғымын білдіреді) Латиум және Ежелгі Римде Италикалық Латиндер сөйлеген антикалық Италик тілі. Латын тілі балтық, герман, славян, роман және басқа да тілдер тобына енетін үндіеуропа тілдері семьясына жатады. Еуропалық тілдердің басым бөлігі секілді ежелгі Прото-ҮндіЕропалық тілдің жалғасы. Эртруск тілінің ықпалы мен Грек әліпбиін пайдалану латын тілінің Апенин түбегінде қалыптасуына әсер етті. Кейбір тарихи деректерге сүйенсек, алғашқыда (б.з.дейінгі 1-мыңжылдықтың басы) латын тілінде Тибра өзенінің төменгі ағысы бойымен орналасқан Лациум облысы Апеннин түбегінің орталық бөлігінде қоныстанған аз мөлшердегі латын тайпалары сөйледі. Бұл облыстың орталығы аңыз бойынша біздің заманымызға дейінгі 753 жылы негізі қаланған Рим (Roma) қаласы болды. Римнің бой көтеруімен бірге оның айналасында біріккен итальян тайпалары латын тілін қабылдап, римдіктер аталына бастады. Соның салдарынан латын тілі Рим империясының едәуір бөлігіне таралды. Алайда Грецияда - мәдениеті жоғары дамыған елде басқыншылардың тілі тізе бүккендердің, яғни жеңіліс тапқандардың тіліне орын беруге мәжбүр болып: грек тілі империяның екінші тілі болды. Латын және грек тілдерінің ұзақ уақыт бірге өмір сүруі, римдіктердің грек мәдениетімен және ғылымымен тығыз қатынаста болуы грек сөздерінің, сөйленістерінің және грамматикалық тұлғаларының кірмелерін сіңістіру арқылы латын тілін байытты. [4]
Латын тілінің диахрониялық аспектісін қарастыра келе, қазіргі әлемге таныс латын таңбаларының пайда болуы, қолданысқа ену барысындағы өзгерістері туралы айтатын болсақ, латын тілі мен латын жазуы өте баяу және бірте-бірте өзгерістерге ұшырай отырып ұзақ дамыды. Көптеген өте көне латын жазбаларында жазу оңынан солға қарай бағытта жазылған. Б.з.дейінгі IV ғ. ғана жазудың үзілді-кесілді дағдылы бағыты орнайды.
Классикалық латын әліпбиі 23 әріптен, оның 21-і эртруск тілінің ықпалымен пайда болғандар. Ортағасырларда таңбалардың біршама түрленуі орын алу салдарынан заманауи ағылшын алфавитінің негізін қалаған латын ғарпінің 26 таңбасының қалыптасуы мен бекітілуіне ықпал еткен. Бір қызығы кейбір еуропалық тілдердің латын таңбасындағы K және W таңбаларын пайдаланбайтындығы немесе өздерінің диакритикалық белгілерінің болуы. Мысалы: Á,É, Ô және Æ, Œ лигатурасы.
Ең ежелгі латын әліпбиімен таңбаланған жазу ретінде б.з.дейінгі VII ғасырдағы алтын тереуішке ойып жазылған жазуды айтуға болады.
Латын әліпбиінің түпнұсқасы:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X
сияқты таңбалардан тұрған. Елді Цицерон мен Цезрьдің басқаруы тұсында, жоғарыда келтірілген тарихи деректерге сай, латын тіліне көптеген грек тілінің сөздері ауысып келу себебімен әліпбидегі алғашында грек сөздерінің транслитерациясы үшін ғана пайдаланылған Y мен Z таңбалары енгізілген. Елдегі шоқындыру саясатынан кейін латын әліпбиі құрамында 23 әріп болды.
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
Кейіннен заманауи жазу үрдісін бекітіп латын әліпбиіне қосымша тағы да I сияқты J, V-ға ұқсас U әріптері қосылды. Англосаксондық [W] дыбысын беру мақсатында нормандық кітап жазушыларының ұсынысы бойынша W әрпін қосу арқылы қазіргі қолданыстағы 26 әріптен құралған әліпби қалыптасты.
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Орта ғасырлардағы Орталық және Солтүстік Еуропаның Рим Католиктік шіркеулері тарапынан шоқындыру саясатына ұшырауы герман, словян және фин-угор тілдерінің түрленуіне әкеліп соқтырды. Кейіннен роман тілдерінің дамуы кезеңі жаңа дыбыстардың пайда болуымен қатар олардың жазу мәдениетіне енгізілуі орын алды. Осылай неміс тілдерінде ü, ä, ö, португал және француз тілдерінде cedilla - ç, испан және португал тілдерінде ñ, ã, õ тильдалар пайда болды.
Ал қазіргі латын әліпбиінің түпбейнесінің пайда болуы туралы сөз етсек, бастапқыдағы таңбаланулардың біз білетін таңбалардан сәл басқа болғанын аңғаруға болады.
- Алеф. Бастауын мысыр иероглифтеріндегі бұқаны белгілейтін таңбадан алады. Грек тіліне әріп А (Альфа) дыбысын таңбалау үшін алынған.
- Бет. Бұл таңбаның Үй мағынасын беретін фин символынан алынған деген деректер бар. Араб тілінде және ивритте әріп өзінің дыбыстық сәйкестігін сақтап қалған (ب - "ба", ב "бет") және грек тіліне Бета түрінде енген.
С - латын тілінде гректің ескі жазуындағы Гамма таңбалануы ретінде пайдаланылды. Кейіннен С әрпі К дыбысын бере бастады. Көне замандарда э, и әріптерінің алдында тұрып Ц дыбысын берген болатын.
- Делт. Басында балық бейнесінен пайда болса да, фин тілінде есік, кіру деген мағынаны білдірген. Грек тілінде Дельтаға түрленген.
- Хе. Е әрпі алғашында көкке қолын көтеріп тұрған адам бейнесіндегі таңбаны білдірсе, кейіннен фин тілінде терезе, дем шығару мағынасында қолданған. Грек тіліне Эпсилон түрінде енген.
F әрпінің шығу тегі белгісіз. Латын тіліне бұл әріп гректің Фи дыбысынан келген.
- Гиммель. Бұл әріптің бумеранг немесе түйе бейнесінен жасалған деген болжам бар. Түйе бейнесіндегі деген болжамы шындыққа жанасады. Грек тіліне бұл Гамма түрінде енген.
- Хей. Бұл таңбаныңда фин әрпінің алғашқы бейнесі мен мағынасына байланысты түрлі болжамдарды атауға болады. Дегенімен ол латын әліпбиіне сенімді түрде Н әрпінде енді.
- Йод. Қолды бейнелейді. Грек тілінде Йота-ға дейін жеңілдетілген, римдіктер І түрінде пайдаланып, кейіннен жазылуда J нұсқасын қосып алған.
- Каф. Фин тіліндегі алақан мағынасында. Грек тілінде Каппа ретінде беріліп, латын тілінің К әрпіне ауысқан.
- Лямед. Финдіктер үшін әріптің прототипі бақташының асатаяғы болған. Жай таяқ емес мәдениетті түрдегі асатаяқ. Грек тілінде әріп Лямбдаға өзгеріп, латын тіліндегі L әрпіне ауысқан.
- Мем. Әріптің пайда болуына теңіз толқындары түркі болған делінген. Грек тіліне МЮ(Ми) түрінде еніп, латын тіліндегі М әрпіне айналған.
- Нун. Латынша N гректін Ню(Н) әрпінен ауысқан, алғашында фин тілінің жылан, балық немесе жыланбалық бейнесінде болған деседі.
- көз. Грек тіліндегі нұсқасында Омикрон болып, кейіннен қосымша Омега нұсқасын теліп алды. Римдіктер әріпті өзгеріссіз қалдырып, бүгінгі күнге О таңбасымен жетті.
- Пе. Алғашында ауыз бейнесінен жасалған фин таңбасы грек тіліндегі Пи п, латынша Р болып бекітілді.
- Коф. Бұл таңбаның түрленуі туралы пікірлер ғалымдар арасында пікірталас тудырған. Бірі алғашында бұл таңбаның бастауы маймыл бейнесі десе, енді бірі түйін бейнесінен бастау алған деген болжам жасады. Дегенімен Коф-тың дыбысталуы қазақ тіліндегі Қ дыбысына өте ұқсас келген. Гректер бұл фин әрпін 90 санын көрсету үшін қолданған. Ал эртрусктер мен римдіктер әріпті Q түрінде сақтап қалған.
- Рош. Бас. Грек тіліндегі баламасы Ро болған. Римдіктер Р әрпінен айырмасы болсын деп қосымша сызық қосу арқылы R түрінде енгізіп сақтаған.
- Шим. Тіс. Басында пияз бейнесінде болуы да мүмкін. Грек әліпбиінде С дыбысы Сигма (Σ) таңбасын білдірсе, ғасырлар өте келе римдіктер әріптің жазылуын жеңілдету арқылы S-ға дейін жеткізіп бекіткен.
- Тав. Финдіктер де қазіргі заманның адамдары секілді бұл белгіні таңбалау (крест, есепке алыну) мағынасында қолданған. Кейіннен грек тілінде Тау әрпі пайда болып, оның баламасы ретінде латын әліпбиіне Т әрпі енгізілді.
- Уау. Ілмек немесе шоқпар бейнесі. Гректер осыған ұқсас белгілерді 6 санын жазу үшін, ал эртрусктер V дыбысын көрсету үшін қолданған. Гректің Ипсилон (Ү) таңбасы латын тілінің V таңбасынан түрленіп, U нұсқасына дейін түрленген. W таңбасы VІІ ғасырдағы Англияда Waw дыбысын бейнелеу кезінде пайда болған деген болжамдар бар.
- Самех. Бұл белгі ежелгі египеттік Джэд (Djed - шатыр, демеу) иероглифіне ұқсайды. Гректер оны Кси (Ξ) ретінде қолданған. Латын әліпбиінде бұл әріп Х түрінде сақталған.
- Зайн. Финдіктер бұл белгі арқылы найза, қылыш немесе басқа да қару түрлерін белгілеген. Грек әліпбиіне бұл Зета түрінде еніп, римдіктер өз әліпбиінің соңына қойып әліпбиді қорытындылаған екен. [5-9]
Латын тілінің таңбалану тарихы көптеген өзгерістерді өткере отырып, жазу мәдениеті қалыптасқаннан кейін әдеби тілі де қалыптасты. Латын әдеби тілі мен рим әдебиеті тарихы үш кезеңге бөлінеді:
Классикалық кезеңге дейінгі (б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ.);
Классикалық кезең (б.з.д. І ғ.);
Классикалық кезеңнен кейінгі (б.з. І-V ғғ.).
Бірінші кезеңнің авторлары арасынан шығармалары бізге мейлінше толықтай жеткендері деп Плавтты Теренцияны және Катонды атап өтуге болады. Классикалық кезең әдебиеті бізге айтарлықтай толық түрде жетті. Бұл кезеңге аса танымал ақындар мен прозашылардың шығармалары жатады. Цезарь мен Цицерон проза саласында, Вергелий мен Гораций латын әдеби тілін жасауды аяқтай отырып, поэзия саласында көпшілік мойындаған канондарды туғызды. Алайда нақ осы классикалық кезеңде әдеби тіл мен тірі ауезекі сөйлеу тілінің арасының ажыратылуы айтарлықтай күшейді. Бұл ажырау классикалық кезеңнен кейін әсіресе айқын сезіле бастады. Тірі ауызекі латынша сөйлеу тілі Жерорта теңізі бассейні мен Еуропаның оңтүстік-батыс бөліктеріндегі тізе бүккен облыстарда (қазіргі Италия, Испания, Португалия, Франция және басқалары) өте жылдам таралды, мұнда жергілікті тілдердің ықпалымен латын тілі негізінде роман тілдері пайда болды (итальян, француз, испан, португал, румын, молдован және басқалары). Әдеби тілдің, рим қоғамы басшылығы тарапынан жасалған тілдің тағдыры өзінше өзгеше болды. Оның тазалығы рим мектептерінің арқасында жасанды түрде сақталып тұрды. Феодалдық дәуірдің өркендеп, ұлттық мемлекеттердің әлі қалыптаспаған, ал ұлттық тілдердің буыны бекімеген кезеңінде латын тілі Батыста әдеби тіл рөлін атқарды. Ортағасырлық латын әдеби тіл, ғылым тілі, халықаралық байланыстар тілі ретінде кеңінен таралды. Қайта өрлеу дәуірінде жазушы-гуманистер Цезарь мен Цицеронның тілін қайта жаңғыртуға талпыныс жасады. Осы жаңа латын әдебиетінің көрнекті өкілдері антиктік (ежелгі) үлгілерге еліктеуде үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Алайда классикалық латын тілінің жаңа заманның жалпы идеологиялық және мәдени өмірінен алыс болғаны соншалық, оған тіпті тірі ауызекі сөйлеу тілі ретінде де латын тілі жаңа Еуропаның ұлттық тілдеріне өз орнын бере бастайды. Алайда XVIII ғасырға дейін латын тілі ғылым тілі және ресми-іскери хат тілі бола отырып, өзінің халықаралық мәртебесін сақтайды. Батыстағы барлық елдерінің мектептері мен университеттерінде оқу латын тілінде жүргізіледі. Тек ұлттық мемлекеттердің көбеюімен бірге буыны бекіген ұлттық тілдер латынды ғылым мен мәдентиеттің барлық салаларынан толықтай дерлік ығыстырды. Алайда медицина мен жаратылыстануда, тарих және филология ғылымдары салаларында латын тілі өз мәртебесін бүгінгі күнге дейін сақтап келеді. Батыста Ньютон және Линий, Ресейде Ломоносов және Эйлер сияқты көптеген ғалымдар өз еңбектерін латын тілінде жазды.
1.2. Латын графикасы негізіндегі қазақ əліпбиі (1929-1940 жж.)
Кеңес өкметінің алғашқы кезеңінде қазақ даласында оқу араб әріптері бойынша жүргізіліп келген болатын. Бұл шара балалардың тездеп сауат ашуына, қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін үйретуге, сондай-ақ мектеп оқулықтарын жасауға көп қиындықтар келтірді. Сондықтан қазақ халқына араб әліпбиінен латын әліпбиіне көшудің қолайлылығы түсіндірілді. Латын әліпбиіне көшу туралы әңгіме Қазақстанда 1923 жылдың аяғында Мәскеу, Орынбор, Ташкент тәрізді ірі қалалардағы зиялы азаматтар мен сол жерлерде білім алып жүрген қазақ жастары тарапынан көтерілді. Бұл мәселенің көтерілуінің негізгі себебі, сол кезде Кеңес Одағының жүргізіп отырған саясатына орай КСРО құрамындағы барлық түркі халықтарында латын жазуына өту жайы сөз бола бастаған еді, сандай-ақ өркениетті Еуропа елдерінің латын жазуын қолдануы, Түркия латын әліпбиіне көшуі де себепші болды. Олар өз ойларын баспасөзде жариялап, араб жазуын қазақ әліпбиіне ауыстыру жөнінде Қырғыз (қазақ) білімпаздарының 1924 жылы жазда болатын тұңғыш съезінде талқылауды ұсынды.
Съезге латын әліпиінің үш жобасы дайындалып (Н.Төреқұлов (Москва), Х.Досмұхамедов (Ташкент), Мурзин (Орынбор), талқылауға Н.Төреқұловтың жобасы ұсынылды. Жалпы жазу жүйесі, орфография жайлы жасалған баяндамаларда түркі халықтары қолданып жүрген әліпбилер сарапқа салынып салыстырылды, мәселен профессор Л.В.Щерба әліпбидің төрт түрлі жүйесі:
- дыбыс жүйелі әліпби (қазақ пен қырғыз емлесі);
- туыс жүйелі әліпби (орыс емлесі)
- тарих жүйелі әліпби (араб жазуын өзгертпей қолданушылар, ағышлын, неміс, француз емлелері)
-таңба жүйелі әліпби (қытай, шумерлер) болатынын көрсетіп, бұлардың ең жақсысы - дыбыс жүйелісі десе, Ә.Ибраймұлы Емле түзеу жүзінде түрік жұрттарының алдыңғысы - қазақ - деп қазақ әліпбиінің басқаларға қарағанда биік тұратынын атап айтады.
1927 жылы Қызылорда қаласында Жаңа әліпбишілер қоғамы (ЖАҚ) құрылды. Бұл қоғам республикадағы латын әліпбиінің мүддесін қорғайтын тұңғыш ресми ұйым еді. Осы жылдың жазында Жалпыодақтық жаңа түркі әліпбиі Орталық Комитеттің бастығы Ағамолдаоғлы Қазақстанға келіп, латын әліпбиіне көшу мәселелері жөнінде кеңес өткізді. Жаңа түркі әліпбиі комитеттің екінші Пленумы 1928 жылы 7-12 қаңтар аралығында Ташкент шаһарында өткізді. Бұл мәжілісте Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан, Башқұртстан, Якутия және Солтүстік Кавказ республикасындағы жаңа әліпбиге өту процесінің барысы жайлы баяндамалар тыңдалды. Осы пленумда белгілі лингвист-ғалымдар-академик Е.Д.Поливанов, профессор П.Ф.Яковлев тіл ғылымының, яғни лингвистиканың даму (эволюционная лингвистика) қағидалары жайлы баяндама жасады.
Жазба тіл қалыптаспаған немесе жазу жүйесі болғанымен сол тілдің дыбыстық ерекшеліктерін толық қамти алмайтын әліпбилерді қолданып жүрген түркі халықтарында латын жазулы жүйеге өту дау-дамайсыз іске асырылды. Ал, ана тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне, табиғатына сай араб әліпбиінен реформаланған, тілдік қажеттілікті толық өтей алатын төл әліпбиі бар қазақ халқында бұл мәселе үлкен айтыс-тартыс туғызды. А.Байтұрсынов бастаған М.Дулатов, Қ.Кемеңгеров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Е.Омаров, С.Садуақасов тәрізді қазақ зиялылары қазақ әліпбиін латын жазуы негізінде жасалған жаңа әліпбиге көшіруге үзілді-кесілді қарсы болды. [10, 40-42]
А.Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап араб жазуын қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне ыңғайлап, графиканы жетілдіреді. Ол қазақ зиялыларының арасында қызу қолдау тауып, ерекше ілтипатпен қабылданады. А.Байтұрсынұлы реформалаған қазақ əліпбиінің ережелері мен принциптері алғаш рет 1924 жылғы 12-18 маусымында Орынборда өткен қазақ, қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде қабылданады.
Профессор Е.Д.Поливанов А.Байтұрсынұлы əліпбиін: Эту последнюю форму, которую приняла казак-киргизская графика в 1924 году, я, во всяком случае, считаю уже не нуждающейся в исправлениях и представляющей последний шаг в историческом формировании национальной графики, которым с полным правом могут гордиться киргизские (казахские - автор) деятели просвещения - создатели реформы, как крупным культурным завоеванием - деп, жоғары бағалайды. Бірақ осы кезде басқа түрік елдерінде латын графикасына көшу мəселесі қозғалып жатқан болатын. Қ.Жұбанов: Мұнан бас тартып, латын əліпбиін қабылдауымызға ұйтқы болған Қазақстан емес, Бүкілодақтық орталық жаңа Алфавит комитеті Ғылыми кеңесінің қысымы... Бұл жүйе қазақ тілінің ерекшелігіне əбден лайықты (тегінде жалғыз қазаққа ғана тəн деп қарауға болмайды), қазіргі алған жаңа əліпбиімізге де өте қолайлы, өйткені араб жазуын таңбалау табиғатына мұның еш қатысы жоқ жəне дəл сондай-ақ əліпби біткенге бірдей үйлесімді, - дейді [5, 22-б.].
Түркі тілдерінің ішінде латын жазуына көшуді бірінші болып əзербайжандар көтергені белгілі. Түркі халықтарының жазуын латын негізді əліпбиге ауыстыру мəселесін ХІХ ғасырдың соңында əзербайжан қайраткері Ахунды бастаған болатын. 1922 жылы Нариманұлы Нариман Баку қаласында латын əліпбиін жақтап баяндама жасап, оның басшылығымен құрылған комиссия кейін Латын əліпбиін жүзеге асыратын комитетке айналады. Осыдан соң латын əліпбиімен сауат ашылып, оқулықтар, кітап, газет-журналдар жарық көре бастайды. Бұл мəселе түрік, балқар, чуваш т.б. елдерінде қолдау тауып, олар да латын əліпбиіне көшеді. Сөйтіп, бүкіл түркі жұртшылығы латын əліпбиіне көшуі керек деген мəселе көтеріледі. Латын жазуына көшу Орта Азия түркі халықтарында, əсіресе татар халқы мен қазақ даласында бірауыздан қолдау тапқан жоқ. Профессор Е.Д.Поливанов түркі тілдерінің арасында əліпби ауыстыру мəселесін ең алғаш əзербайжандар көтергенін айта келіп, бұл шараны қазақтар мен татарлардың көпке дейін кешіктіргенін айтып, оның объективті себептерін көрсетеді. Ғалым жазуын реформаламаған халық жаңа графикаға əуес келіп, оңай ауысатынын, ал жазуы дұрыс тіл өзге графиканы құп көрмейтінін айта келіп, бұл орайда татарлар мен қазақтардың жазуы біршама тұрақтанғанын, əсіресе қазақтардың жазуы таңбалау жағынан, жазуға қойылатын талаптарды өтеуі жағынан басқа жазулардан əлдеқайда озық тұрғанын айтады.
1926 жылы Баку қаласында Бүкілодақтық І түркологиялық съезд шақырылады. Бұл съезден бұрын Орта Азиядағы түркі елдері əңгімені бір жерден қорытып алу мақсатымен Самарқанда жиылады. Жиылысты ұйымдастырушы өзбек өкіметі болды. Оған Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстаннан өкілдер қатысады.
Жиылыста:
1) жаңа əліпби латын негізінде алынсын;
2) жаңа əліпби үндестік заңына бағындырылып алынсын;
3) бір дыбысқа бір əріп алынсын;
4) əріпке жаңадан үтір, ноқат т.б. белгілер қойылмасын;
5) түрік елдерінде бірдей айтылатын дыбыстардың таңбалары да бірдей болсын;
6) бас əріп алынбасын, - деген қаулы қабылданады.
1926 жылғы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Баку қаласында өткен Бүкілодақтық І түркологиялық съезде латын графикасына негізделген жаңа əліпбиге көшу мəселесі ерекше сөз болады. Съезге К.К.Юдахин, Н.Ф.Яковлев, А.Н.Самойлович, В.В.Бартольд, Н.И.Ашмарин, Л.В.Щербак сынды Ресей ғалымдары, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Н.Төреқұлов, Б.Сүлейұлы тəрізді қазақ білімпаздары қатысады. Оған Қазақстаннан 4 өкіл жіберіледі. Олар:
1. Төреқұлұлы Нəзір;
2. Омарұлы Елдес;
3. Байсейітұлы Əзіз;
4. Сүлейұлы Білəл.
А.Байтұрсынұлы, Е.Омаровтар нақты дəлелдер келтіріп, араб əліпбиінің артықшылықтарын көрсетіп, латын графикасына көшудің қажетсіздігін дəлелдейді. Алайда үкімет орындары латын графикасын жақтағандықтан, съезд қорытындысы бойынша латын жазуына көшу туралы қаулы қабылдайды. Құрылтай қарарында латын əліпбиін түзуде мынадай басты принциптерді ұстану тапсырылады:
орыс графикасының əріптерін алмау;
кірме сөздерді үндесім заңына бағындыру;
бірдей дыбыстарға əріп алмау;
диакритикалық таңба алмау;
созылыңқы дауыссыздарды белгілемеу;
қосар əріп алмау;
жіңішке дауыстыға таңба алмау;
морфологиялық принципті ярпақ-япрақ, торпақ-топрақ деген сияқты сөздердің əдеби вариантын табу үшін пайдалану;
дұрыс айту нормасын қалыптастыру;
кірме сөздерді айтылуы бойынша игеру немесе кірме сөздерді түпнұсқа тілдегі айтылуы бойынша алу (волкан, вулкан емес, маскерад), кірме сөздер үшін əріп алмау (мысалы, орыс тілінде ғ, һ, ө, ü болмағандықтан, Неіnе - Гейне, Нügо - Гюго болып жазылады);
халықаралық сөздердің соңындағы дауыстыны қысқарту: вакансия - ваканс, пианино - пианин, фортепиано - фортепиан, кірме сөздерде о əрпі тұрса, [о] дыбысы етіп айту.
Бакуде өткен түркітанушылардың съезінен кейін қазақ жазуын латын графикасына көшіру шаралары белсенді түрде жүзеге аса бастайды. 1926 жылы Қазақстанда Жаңа əліпбишілер қоғамы құрылады. Оның құрамында Ж.Чомбалов, Ə.Сейдалин, Т.Рысқұлов, Т.Шонанов, А.Байсейітов, Ə.Байділдəұлы, Е.Мұқанов, Б.Майлин, А.Сегізбаев, Е.Алдоңғаров, Б.Байтоғаев, Шарибаев, Б.Малдыбаев, И.Бекенов, К.Арын ғазиев т.б. болады[6].
Жаңа əліпбишілер қоғамының мақсаты:
1) қазақтардың арасында латын əліпбиіне негізделген жазуға көшу идеясын насихаттау;
2) баспа өнімділігін арттыру, қазақ халқының əлемдік мəдениетке жетуі жолындағы жұмыстардың қарқындылығын арттыру, сауаттылық деңгейін арттыру мақсатында латын графикалы жаңа əліпбиді енгізуге қажет алғышарттар дайындау;
3) латын графикасына негізделген əліпбидің қазақ халқының арасында тез таралып, насихатталуы үшін негіз жасау[6].
Осы кезде баспасөз беттерінде əліпби мен емлеге байланысты қызу айтыс-таластар болады. Газет бетіндегі мақалаларды саралау барысында араб əліпбиін жақтаушылардың қатарында: А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Е.Омаров, Қ.Кемеңгерұлы, А.Байтасұлы, І.Ахметұлы, М.Бұралқыұлы, П.Ғалымжанұлы болғанын, ал латын əліпбиін жақтаушылар: Ə.Байділдəұлы, Т.Шонанұлы, Н.Төреқұлов, О.Жандосұлы, М.Жолдыбаев, І.Қайменұлы т.б. болғанын көреміз. Баспасөз бетіндегі айтыстардың қорытындысы 1927 жылы əуелі Ташкентте, кейін Қызылордада өткен конференцияларда талқыланады. Латын əрпін жақтаушылардың бірі - Ə.Байділдаұлы жаңа əліпбиге көшу себебіміз - бұрынғы араб графикасының кемшілігі көп болғандықтан деп, бірнеше белгісін көрсетеді:
1) бір дыбысқа бірнеше таңба (сөз басы, ортасы, соңы) қолданылған;
2) араб əріптерінің көбі бір түсті, астына не үстіне қойылған нүктелерсіз айыру қиын;
3) сөздерді жазғанда оңнан солға қарай жазылады, ал цифраларды жазғанда, солдан оңға қарай қайта ораламыз;
4) алгебра, геометрия, физика сияқты ілім кітаптары барлық жұртта латын əрпімен жазылады, араб əрпі оған үйлеспейді;
5) əріптері біркелкі емес, бірі - үлкен, бірі - кішкентай;
6) араб əрпін музыкада (нота жазуда) қолдану қиын;
7) араб əрпімен жазуда көп қаражатты керек етеді, баспа ісіне қолайсыз, - дейді.
Ал Малдыбайұлы Білəл Жаңа əліпби туралы деген мақаласында Ақыметұлы Ілияс, Жаңақымет сияқты араб əрпін жақтаған азаматтарға жауап ретінде латын графикасының өзгешеліктерін көрсетеді. Атап айтқанда:
1) əліпби өзгерту мəселесін еңбекші таптың мəдениетін өз өміріне үйлестіруімен сабақтастырады;
2) əліпби өзгертумен ғана мəдениетке жете алмаймыз деген арабшылардың сөзіне қадым, жəдиттен бастап əліпби таңбалары өзгеріп келе жатқанын қарсы қояды. Малдыбайұлы Білəл араб жазуында нүктелердің болуын кемшілік ретінде көрсете келіп, жаңа графикаға үйретуде мынадай жол ұсынады: ...Латын əліпбиімен ірі жазуға дағдыландырып, артынан ұсақ жазуға көшсек, екі жазудың түрі бірдей болып кетеді. Яғни сауаттанушылар алдымен латын əріптерін өте ірі етіп жазып, біраз үйренген соң ұсақ етіп жазуға дағдылану керектігін айтады.
Латын графикасын жақтаушылар бұл іске көбінесе саяси астар бермек болғаны байқалады, араб əрпін жақтаушыларды біресе ескішіл деп кінəласа, енді бірде олардың əрбір ісін бұқбантайлық (саботаж) (Н.Төреқұлұлы) деп атайды. Мұндай сарынды О.Жандосұлы мақаласынан да байқаймыз: ... Ырасында жаңа əлібби - октəбір əліббиі. Бұл даусыз. Ағамалыұлы Жолдастың (одақтық жаңа əліббиі комитетінің төрағасы) пленумде: Жаңа əлібби тұрмыстың барлық тауарларына жан береді. Тарих көзімен қарағанда, арабшылдар ағылшын жиһангерлері жағында болды деген сөзі ып-ырас. Ал А.Байтұрсынұлы бастаған араб графикасын қолдаушылар əліпби таңдауды ғылыми тұрғыдан негіздеуге тырысады. А.Байтұрсынұлы: Əліпби деген тілдің негізгі дыбыстарына арналған таңбалардың жұмағы. Неғұрлым тіл дыбыстарына мол жетсе, арнаған дыбысқа дəл келсе, оқуға, жазуға жеңіл болса, үйретуге оңай болса, заманындағы өнер құралдарына орнатуға қолайлы болса, соғұрлым əліпби жақсы болмақ, - дей келіп, əліпбидің қайсысы дұрыс болатынын тексеруде мынадай негіздерге (критерийге) сүйенеді:
1. Тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі қанша?
2. Қайсысымен басылған я жазылған сөз оңай оқылады?
3. Қайсысымен жазу, жазылғанды оқу жеңіл?
4. Қайсысы баспаға қолайлы?
5. Үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы?
6. Көркемдік пен көзге жайлылық жағынан қайсысы артық?
Аталған сұрақтарға нақты дəлелдермен мысал келтіре отырып, А.Байтұрсынұлы латын əрпінің керексіздігін көрсетіп, мынадай қорытындыға келеді:
1. Араб əрпі латын əрпінен жазуға, оқуға оңай, онысы сауатты адамдардың күндегі ісінің жүзінде көп пайдалы болып шығады.
2. Сауат ашу жүзінде араб əрпінің қолайлысы латын əрпінен артық.
3. Баспа ісіндегі араб əрпінің ескісі латын əрпінен төмен, жаңасы артық.
4. Мəшинелерге орнатуға араб əрпінің жаңасы латындікінен анағұрлым артық, ескісін де орнатуға келетінін іс көрсетіп отыр.
5. Араб əліпбиінің əрпі қазақ тілінің дыбыстарына толық жеткілікті, қандай емле жасауына да келеді. Қазақ емлесі - өте оңай, бұқараға қолайлы емле.
Сөйтіп, екі əріпті салыстырғанда, əріп алмастыру мəселесін дəріптеп көтерудің негізсіз екенін көрсетеді. Бұл сияқты мəселені көтеріп, уақытын шығын қылып жүргендер болса, оны еріккен адамдардың ермегі есебіндегі құр қиял деп көрсетеді.
А.Байтұрсынұлы сол кездегі араб əріптерінің жалғыз кемшілігі - əріптердің тартымсыздығы дей келіп, оның көзге тартымды болмайтын себебі - араб қарпі түсіне енбеген орыстың шелек жасайтын шеберлеріне істетіп отырғанында дейді. Мекемелер қазақ мəшинесін керек қылып, қаржысынан қашпай істетпекші болса, онда шелек жамайтын шеберге істетпей, зауытқа істетуге болады. Онда қаріптердің көркемдігі жағынан міндері де жоғалады, - дейді [7]. Араб əрпін қуаттаушылардың бірі - М.Дулатұлы. Ол өз сөзінде А.Байтұрсынұлы жетілдірген араб графикасының артық жақтарын көрсетіп: Араб əрпінің өзгеріп отырғаны ырас. Бірақ қалай өзгертілген, əңгіме сонда болу керек қой. Араб əріптерінің 14-і ғана бұрынғыша болса, өзге ойдан шыққандары жұртқа жат болуы керек еді ғой. Ойдан шығарылған əріптерді жұртқа үйретіп, оқытып жату керек еді ғой. Ондай нəрсе болды ма? Болған жоқ, ендеше бұл өзгертушілердің шеберлігі деп біліңдер, - дейді де, латын əрпіне көшкен жағдайда көп қаржы керек болатынын ескертеді.
Араб əрпін жақтаушылардың бірі - Елдес Омарұлы Жаңа əліпбиге көшсек, мəдениетке жетеміз деушілерді сынайды. Əріп мəдениетке керек деген пікір дұрыс. Бірақ латын əрпін алғанда басқа елдің тілін білеміз деу - адасқандық. Əріп керек болса, мəдениетке тіл тіпті керек. Қазақ əрпінің мəдениетке жетуімізге ешбір бөгеті жоқ. Жаңа мəдениетке ағылшын тілімен жетеміз, қазақ тілімен жетпейміз деу қате. Ескішілдікті, орынсыз еліктегенді қойып, өз əрпімізді, өз тілімізді өңдеуге кіріссек, қазақ тілімен, қазақ əрпімен мəдениетке жетуге, пəн кітаптарын жазуға əбден болады. Əріптің суреті латынша болуы, солдан оңға қарай жазылуы мəдениетке жетудің шарты емес, - десе, енді бір мақаласында латын əрпіне көшу үшін ең аз дегенде 20-30 жыл керек болатынын айтады. Араб əрпін жақтаушы Қ.Кемеңгерұлы мен Б.Бұралқыұлы мектепте араб əрпін де, латын əрпін де қатар оқытып, тəжірибе арқылы тексеру керектігін айта келіп, латын əліпбиіне көшетін болсақ, қазақ арасындағы азғана сауаттының өзі сауатсызға айналатынын ескертеді.
1927-1928 жж. Еңбекші қазақ, Жаңа мектеп, Лениншіл жас, Тілші газеттерінде жаңа латын əліпбиінің жобасы, сол графикамен басылған тақырыптар жариялана бастайды. Ең алғаш жарияланған латын əліпбиінің жобасында 24 əріп, 1 дəйекше болады (яғни төте жазудың жүйесінен ажырамайды):
1929 жылы Қазақстан Орталық Атқару Комитеті Президиумы мен Қазақ АССР Халық Комиссарлары Советі латын графикасы негізінде қазақ әліпбиін бекітті де, оны баспасөз бетінде жариялады. Бұл қазақ жастарын сауаттандыру жұмыстарындағы елеулі қадам еді.
ХІХ ғасырдың басында КСРО-ның алдында тез арада сауатсыздықты жою мәселесі тұрды. Ол кезде Кеңестер Одағы құрамындағы кейбір халықтар мен шағын этностардың жазу жүйелері толық қалыптаса қоймаған еді, олардың арасында бірнеше түркі халықтарымен бірге қазақ халқы болды. [10, 42]
Əліпбиде қазақ тілінің өзіне тəн 9 дауыстысы мен 20 дауыссыз фонемасына əріп арналады. Қ, ғ, к, г дыбыстарының жеке таңбасы болды. Ь таңбасы орыс алфавитінен алынды, ģ - ғ, č - ж, ŋ - ң таңбаларының диакритикасы болды жəне одағайларда ғана қолданылатын, шығыс кірме сөздерінде жазылатын һ дыбысының əрпі бар. Əліпбиде бұдан басқа кірме сөздерде кездесетін əріп қатары болған жоқ. 1928 жылы 18-23 желтоқсан аралығында Қазанда жаңа түркі əліпбиінің Бүкілодақтық орталық комитетінің ІІІ пленумы шақырылады. Қазақстаннан С.Асфендияров, О.Жандосов, Н.Нұрмақов, Т.Шонанұлы, Тоғжанов, Т.Рысқұлов сынды білімпаздар қатынасады. Пленумда көтерілген мəселелер негізінен латын əліпбиіне көшу баяулығы, əзербайжан жазуы қабылдаған əліпби негізінде өзге түркі халықтарының əліпбиін бірдейлестіру, жазу тарихындағы сол дəуірді мұрағат ретінде сақтау, бас əріп мəселесі, емле принципі, фонетикалық жəне морфологиялық принциптерді қатар ұстау деген мəселелер төңірегінде болды.
1929 жылы 24 қаңтарда қазақ жазуының араб əліпбиінен латын графикасына түпкілікті көшкенін хабарлайтын Жаңа əліпби туралы Қазақстан Орталық Кеңес комитеті Президиумы мен Халық комиссарлар кеңесінің қаулысы шықты. Одақтың жаңа əліпби комитетінің ІІІ пленумына қатысқандар жаңа əліпбиді Жұмысшы қара шаруа əліпбиі деп атауды ұсынады. Латын əліпбиін енгізу шаралары іске аса бастайды. Ораз Жандосұлы Жұмысшы қара шаруа əліпбиі деген мақаласында мынадай міндеттерді көрсетеді:
1) жаңа əліпбиге көшуді шындап қолдап, оны іске асыруды үкімет жолымен
міндет қылу сияқты тиісті үкімет шараларын тез қолдану керек;
2) араб əліпбиіне жұмсалатын бар қаражат бұлағын жаңа əліпбиді өркендетуге жұмсау керек;
3) алдымен қала-қалада жаңа əліпби сауатсыздығын жəне ісін қолға алу керек;
4) мəдениет майданында қатар түзеп, қаладан ауылға аттаныс жасау, сүйтіп жаңа əліпбиді мүлиендеген қара шаруа бұқарасы арасында тарату керек.
1929 жылдың жаңа оқу жылынан бастап, Қазақстанның барлық оқу орындарында оқуды жаңа əліпбимен жүргізуге шешім қабылданады. 1929 жылдың 20 ақпанынан бастап Уроки казахского языка для европейцев деген атпен жаңа əліпби сабағы (80 сабақ) жүйелі түрде басылып тұрған. Сонымен қатар наурыз айынан бастап газет бетіндегі кей мақалалар латын графикасында беріле бастаған. Мысалы: Т. ШонанұлыныңШет сөздер імлəсі жайында, т.б. мақалалары латын графикасымен жарық көрген.
Жаңа əліпбиге көшуге байланысты емле мəселесінде бірқатар таластар, қайшылықтар пайда болды. Олар сол кездегі басылым беттерінде жарияланып, көпшіліктің талқысына ұсынылып, түрлі пікірталастар мен айтыстарға негіз болды: Аймауытұлы Ж. Емле, əріп жайында, Емлені өзгертуге жоба, Тағы да емле туралы, Байтұрсынұлы А. Қазақстан мен Қазағыстан туралы, Емле туралы, Дулатұлы М. Емле өзгерту жайында, Залыұлы Н. Қазақша жазу туралы жаңа ережелер, Қайменұлы І. Емлені түзету туралы, Аманжолов С. Жаңа емленің кейбір дыбы-старын өзгерту, емле мен терминдерді дұрыстау туралы, Мамытұлы А. Емле, пəн атаулары, Омаров Е. Айнымалы дыбыстардың жазылу мəселелері, Тоқжігітов Ж. Бас əріптің керегі жоқ, Уəлитов Ш. Емлені өзгерту жайында, Шаймерденов Е. У мен И, Байтоғайұлы Б. Қос сөздер туралы, Омаров Е. Емле мəселесі, Шонанов Т. Шет сөздердің імлəсі жайында т.б. 1929 жылғы18 ақпанда газет бетінде Қазақстан Орталық жаңа əліпби комитетінің емле мəселесі туралы тіл білімпаздарына, оқушыларға, барлық жазушыларға ашық хаты жарияланады. Онда 1929 жылдың 20 наурызында Қазақстан Оқу комиссариаты шақыратын білімпаздар съезіне дейін емле мəселелері талқылануы керектігі ескертіліп, емлеге енген өзгерістерге қатысты оқушылардың пікірі сұралады.
Осыған байланысты Еңбекші қазақ газетінің бетінде көптеген мақала жарық көреді. Мысалы: А.Байтұрсынұлы Емле туралы (1929 ж. 27 наурыз); Емле жайындағы пікірлер (Ақдəулетұлы Əбділда, Мұқанұлы Сəбит, Есенғали Манабайұлдарының пікірлері) (1929 ж. 28 наурыз); Қайменұлы І. Емлені түзету туралы (1929 ж. 10 наурыз); Мамытұлы А. Емле, пəн атаулары туралы (1929 ж. 19 наурыз); Марғұланұлы Ə. Жазу мəселесі (1929 ж. 16-17 тамыз); Аймауытұлы Ж. Əліпби емлесіне түсінік (1929 ж. 18 ақпан); uv, v, іv, yv (1929 ж. 9 наурыз); Əдеби тіл мен емле (1929 ж. 12 мамыр). А.Байтұрсынұлы Емле туралы деген мақаласында: Осы күнге дейін тұтынып отырған емлеміздің кемшіліктерін түзеп, жоғарыда айтылған туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне қамалмай өтетін, екеуінің арасынан жол тауып беретін төменгі ұсыныс болады деймін:
1) Әрбір өз алдына түбірі бар сөз оңаша айтылғандағы естілуінше жазылу;
2) Азған сөз азған күйіндегі естілуінше жазылу;
3) Үйлестіктен дүдəмал естілетін болған дыбыстар айқын орындардағы естілуінше жазылу;
4) Қосымшалар қосылатын сөздермен бірге жазылу;
5) Қосалқы сөз, қос сөз, қосар сөз, қосынды сөз - бəрі де қосарлық (-) белгімен жазылу;
6) Жалғаулықтар бөлек жазылу орындарынан басқа жағы жалғау ережесінше болады;
7) Үйір айтылатын сын есім мен зат есім бөлек жазылу. Қосынды сөзге айналғандары басқа қосынды сөздерше қосарлықпен (-) жазылу. Сын есімнің шырай күшейткіштері де қосарлықпен (-) жазылу;
8) Көсемше, көмекші етістіктер бөлек жазылу, - деп көрсетеді [8].
Емле конференциясы қарсаңында термин қабылдау мəселесі де газет беттерінде көп сөз болған. Ондай мақалалар қатарына Т.Шонанұлының Шет сөздердің емлесі жайында (1927 ж. 26 наурыз), Термин туралы (1928 ж. 7 мамыр) т.б. жатқызуға болады. Т.Шонанұлы Шет сөздердің емлесі жайында деген мақаласында мынадай ұсыныстар береді:
1. Жат сөздер халықтың айтуына жеңіл, құлағына жағымды, түсінігіне үйлесімді, хат тануына оңтайлы болу үшін жат тіл імлəсін тіліміздің заңына үйлестіруіміз керек.
2. Шет сөздер дұрыс жазылу үшін:
1) аяғы қалай жазылуына;
2) түбірінің қазақ тіліне үйлеспейтін дыбыстары қалай өзгертіп қысқартуына жол көрсетілсін;
3) Шет сөздерді дыбыс негізіне сүйеніп (фонетический принцип), жана пішін
меңзеу (морфологическая анология) заңымен қарастырып жазалық;
4) Шет сөздерді дыбыс негізінде тіліміздің заңына сүйеніп жазу үшін тілімізге қалық арқылы кірген араб-парсы жəне ескіден кірген орыс сөздері дерек болсын;
5) Шет сөздегі ф орнына қазақша п жазылсын: физика-пизика;
6) Еуропа ия орыс тілінің басындағы g (г) қазақша j (ж) жазылсын (бұған Еуропа тілінде һ орысқа g басып кірген дыбыстар кірмейді, мысалы, генерал-жанарал, георгий-жəгор;
7) Еуропада сһ, орысшада х, араб-парсыда і дыбысы қазақша қатты сөзде қ, жұмсақ сөзде к жазылсын [9].
Сол сияқты еуропалық сөздердегі ц дыбысының орнына с, орыс тіліндегі в қазақ тіліне у түрінде жазылсын деп, еуропадан енген сөздерге ө, ы, ұ, ə əріптері жазылмасын т.б. деген сияқты бірқатар ұсыныс енгізген.
Орталық Атқару Комитетінің президиумы мен Халық Ағарту Комитетінің шешімі бойынша 1929 жылы Қызылордада емлені реформалауға байланысты конференция шақырылады. Сөйтіп, жаңа жазудың графикасы мен орфографиясы жəне емле принциптерін айқындау жəне қазақ тілі емле ережесін талқылау, қабылдау үшін 1929 жылы 2-4 маусым аралығында Қызылордада ғылыми орфографиялық конференция ұйымдастырылады. Конференцияға Е.Омаров, К.Юдахин, Т.Шонанұлы, Вундцетель, Ə.Байділдин, Қ.Кемеңгерұлы, Əлібаев, Байманов, Тоқтыбаев, Е.Поливанов, Қ.Жұбанов қатысады. Конференцияда осы уақытқа дейін емлеге байланысты айтылған ұсыныстар, айтыс-таластар қорытындыланып, жаңа əліпбиге сай жаңа емле қабылданады.
ХХ ғасырдың басында қазақ орфографиясына негіз болатын жүйені таңдау мəселесі қызу талас тудырды. Осыған байланысты басылым беттерінде көптеген мақала жарық көрді. Олардың қатарына А.Байтұрсынұлының Емле туралы‚ Т.Шонановтың Шет сөздерінің імлəсі жайында‚ А.Мамытұлының Емле‚ пəн атаулары туралы‚ Б.Шопанзаданың Қазақ тілі емлесінің ірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz