Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру нәтижесі ретіндегі жергілікті өзін - өзі басқарудың мәні

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру нәтижесі ретіндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні

Муниципалдық басқару туралы ғылымның пайда болуы объективті қоғамдық қажеттіліктерден туындаған. Халықаралық тəжірибе оның қалыптасуы, дамуы жəне жетілуі əсіресе əлеуметтану, экономика, құқық тұрғысынан алғанда ұзақ жəне күрделі үдерісті білдіретінін көрсетті. Жергілікті қоғамдастық пен жергілікті өзін-өзі басқару туралы білімнің теориялық негіздері муниципалдық реформалар барысында көптеген еуропа елдерінде, сондай-ақ АҚШ пен Жапонияда XIX ғ. қаланды, ал қауымдық, қалалық басқару дəстүрлерінің тамыры терең қоғамның бастапқы ұяшықтарында жатыр: антикалық əлемнің полистік демократиясында, ортағасырлық сословиелік мемлекеттің қалалық жəне ауылдық қауымдарында (Муниципальная наука: теория, методология, практика. Под общ. ред Иванова В.Н. -- М.: Муниципальный мир, 2003).
Барлық халықтарда болған ұжымдық көршілік мүддеге қатысты мəселені бүкіл əлем болып шешу салтын жергілікті өзін-өзі басқарудың тарихи тамыры деп санауға болады.Үлы француз революциясы жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасының үлкен ықпал етті, ол тек жоғары мемлекеттік басқару саласында билікті ұйымдастырудың жаңа формаларының пайда болуына алып келіп қана қоймай, жергілікті басқарудың орталықтың күшті бюрократиялық қамқорлығына тəуелсіз жаңа үлгісіне айналу міндетін алдыға қойды. Муниципалды басқару бастамаларын дəйекті жүргізу талабы конституциялық, құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаттарынан қисынды қорытынды шығаруды білдірді, ол полициялық, бюрократиялық мемлекетті, абсолютизм дəуірін алмастыруға келеді. Жергілікті өзін-өзі басқару теориясын талдау жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне көптеген əр түрлі теориялар, пікірлер, көзқарастар бар екенін көрсетеді.
Өзін-өзі басқаратын бірліктер мемлекеттен көпшілік-құқықтық заңды тұлғалармен ерекшеленеді.
-- жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтары ажырамас жəне мемлекет үшін қол сұғылмайтын;
-- жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің емес, жергілікті қоғамдастықтардың қалауларын жүзеге асырады;
-- қауымдардың мемлекеттікінен басқа ерекше мақсаттары мен мүдделері бар.
XXғ. - XXIғ. Жергілікті істердегі тəуелсіздік жəне жергілікті деңгейде жекелеген мемлекеттік қызметтерді жүзеге асыруға сəйкес басқару қызметтерін жүзеге асыратын муниципалды органдар жергілікті мүдделер аясынан асады, сондықтан мемлекеттік əкімшілік құралы ретінде əрекет етуі тиіс [Кубаев К.Е., Местное самоуправление, Алматы университеті, 2003].
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқарудың біршама орталықсыздандырылған түрі ретінде түсіндіріледі.
-- жергілікті өзін-өзі басқару бөлшектеу мен орталықсыздандыру аралығында қаралады;
-- негізгі мақсат - ұйымдастық тұрғындарының əл-ауқаты (муниципалды білімнің);
-- азаматтардың қоғамдық істерді басқаруға қатысуға құқығын жүзеге асыру;
-- жергілікті жерде халықтың өмірлік маңызды қажеттіліктері мен жалпы мемлекеттік даму мүдделерін қанағаттандыруға қабілетті тиімді билікті қалыптастыру - инстанция деп қаралады, оның көмегіне тек қатты қажеттілік болған кезде, қауым өкілдерінің жеке бастамалары əлсіз болғанда жүгінген жөн. Мұндай көзқарастар еркін қауым деп аталатын теорияның негізіне жатты, ол Еуропада ХІХ ғасырдың бірінші жартысында -- ортасында таралды.
Еркін қауым теориясының мəні мынаған келіп саяды: қауым табиғаты жағынан еркін, оларды мемлекет құрмаған, себебі олар одан бұрын туындаған жəне де өздерінің жеке істерімен жеке басқару құқығына ие. Осыдан келіп өзін-өзі басқару ұғымына келесі элементтер енгізілді:
1) мемлекеттік істерге қарағанда табиғаты жағынан ерекшеленетін қауымның өзіндік істерін басқару;
2) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тек қауым мүшелерімен сайлануы;
3) қауымның жеке құзырына мемлекеттік органдардың араласпауы.
Осылай, еркін қауым теориясын жақтаушылар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін, мемлекеттік басқару қызметімен, қоғамдық мүдделерін - саяси мүдделерімен қарсы қойды. Олар мемлекет пен өзін-өзі басқаруды екі бір бірімен байланыспайтын, əр түрлі мазмұндағы ұғым ретінде қарастырды: жергілікті мүддені бір жағынан жəне жалпы ұттық мүддені екінші жағынан.
Еркін қауым теориясының практикалық жарқын іске асуы 1831 жылы Бельгия Конституциясында орын алды. Аталған конституция қауымдық басқаруға арналған жеке мақаладан тұрды, жəне де ең бастысы муниципалдық билікті мемлекеттің төртінші билігі ретінде (заңнамалық, атқарушылық жəне сотпен қатар) мойындады, олар қауым мемлекеттен бұрын пайда болған; оның заңдары оны табады, бірақ қалыптастырмайды деген тезисті қорғады.
Алайда, еркін қауымдар теориясының бір елеулі кемшілігі болды. Ол мемлекетпен құрылған, бірақ заңмен қорғалатын дербестікті пайдаланатын сайланбалы лауазымды тұлғалармен басқарылатын ірі əкімшілік бірліктерді өзінің қарау шегінен шығарды (облыстар, департаменттер, аймақтар, провинциялар жəне т. б.). Табиғи құқықтарына сүйене отырып, осы өзін-өзі басқаратын аймақтық бірліктердің орталық бірліктен тəуелсіздігін сақтау өте қиын болар еді. Ал ауылдық жəне қалалық қауымдарды өзін-өзі басқарудың жалғыз ықтимал түрі деп есептеу -- шындықтан алшақтауды жəне ақиқаттықтың негізгі өлшемі -- қоғамдық практикаға бастапқыдан қайшы тұрған теорияны қолдаған болар еді. Еркін қауым ұғымын өзін-өзі басқарудың негізгі белгісі деп тануға болмайтыны анықталғанда, оны басқа ұғыммен алмастыру қажеттігі туындады [М.Б.Кенжегузин, С.А.Абдуллаев, Децентрализация государственного управления, Алматы.-2003ж.].
Шаруашылық теориясына сəйкес, өзін-өзі басқару - бұл мемлекеттік емес, қауымның өз істеріне жетекшілік ету болып есептелді. Алайда, өзін-өзі басқаратын бірліктердің барлығының қызметін шаруашылық мəселелермен байланыстыруға тырысқан шаруашылық теориясы, көп ұзамай ғылымдағы беделін жоғалтты. Практика шаруашылық қызметінің жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі белгісі емес екенін дəлелдеді. Барлық жерде дерлік өзін-өзі басқару органдары көптеген əлеуметтік мəселелермен айналысты (қоғамдық тəртіпті қорғау, кедейлерге қамқорлық, өртке қарсы жəне санитарлық іс- шараларға басшылық жəне т. б.).
Сондықтан, көп ұзамай осы теорияның орнына жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғамдық теориясы орын алды. Оны əзірлеудегі жетекші рөл неміс ғалымдары Гирке мен Шеффнерге тиесілі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғамдық теориясы еркін қауым теориясы сияқты өз міндеттерін жүзеге асырудағы еркіндікті жергілікті қоғамдастықтардың мойындауы қағидатынан шығады. Революцияға дейінгі мемлекеттанушы Н.М. Коркунов осы теория мазмұнын былай айқындап берді: Қоғамдық теория өзін-өзі басқарудың мəнін жергілікті қоғамға өзінің қоғамдық мүдделерін өзі басқару жəне үкімет органдарының тек мемлекеттік істерді басқаруының сақталуын қамтамасыз етуден көреді. Осыған байланысты, қоғамдық теорияны жақтаушылар жергілікті өзін-өзі басқару органдарына ведомстволық бағынышты органдарға мемлекеттік басқару істерінен мəні жағынан ерекшеленетін істердің тізімін жасауға бірнеше рет талпыныс жасады.
Қоғамдық теорияның ең жүйелі өкілдері өзін-өзі басқарудың бірліктерін жеке компаниялармен, қайырымдылық жəне ғалым қоғамдармен теңестірді. Əрине, бұл ұйымдардың қызметі мемлекеттің əкімшілік қызметінен ерекшеленеді. Дегенмен, олардың жəне өзін-өзі басқарушы бірліктердің арасында тамыры терең ерекшеліктер бар. Ең алдымен, жеке одақтардың болуы факультативті сипатқа ие. Мəселен, мемлекет акционерлік компаниялардан жəне ғалым қоғамдардан қандай да бір қызметте қалыптасуы мен жүзеге асыруын талап етпейді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару органдары орындалуы міндетті сипатқа ие бірқатар міндеттердің орындалуын басқарады.
Қазіргі таңда тəжірибе жергілікті өзін-өзі басқарудың табиғаты бір мағыналы анықтала алмайтынын көрсетті, жалпымемлекеттіктерден ерекшеленетін жергілікті істерді нақты бөліп алу қиындық туғызады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қызметтері тек жеке-құқықтық емес, жариялық сипатқа да ие болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік те, сондай-ақ, қоғамдық білімнің де элементтерінен тұрады, бұл осы ұғымды заманауи түсіндіруде бейнеленді (Байрамов Б. Местное самоуправление как политический институт Человек и закон, 2003).
Адамның қандай да бір қоғамдық бірлікке, қайырымдылық қоғамға, клубқа қатыстылығы мен олардың талаптарына бағынуы оның ізгі еркіне байланысты болып табылады.
Қандай да бір өзін-өзі басқаратын бірлікке қатыстылығы мен оның органдарына бағынуы заңмен белгіленеді. Сондықтан, қоғамдық теория өкілдері жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарына ведомстволық бағынышты органдарының істерінің тізімін жасай алмады. Неміс ғалымдары Лоренц Штейн мен Рудольф Гнейст Англиядағы жергілікті істерді басқару тəжірибесінен алынған көптеген мысалдармен мемлекет тапсырмасымен қоғамдық тəртіпті қорғау, мемлекеттік жəне жергілікті салықтарды тарату, қатынас жолдарын меңгеру, кедейлерге қамқорлық жасау жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен орындалатынын көрсетті. Ол оларды мақсатқа сəйкестік ұғымы бойынша қауымға бастайды, яғни жергілікті өзін-өзі басқару органдары оларды жақсырақ орындайды деп есептейді. Өзін-өзі басқару органдары бар жерлерде олардың құзыретіне кіретін істерді мемлекеттік органдар меңгереді.
Осылайша, қоғамдық теориясы, бір жағынан, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекет əкімшілігінің жалпы жүйесінен бөлінуі тиіс деген дұрыс тұжырым жасаса, екінші жағынан олардың мемлекеттік билік органдарынан толық даралануы туралы негізсіз ережесі болды. Бұл теорияны өзін-өзі басқаратын бірліктердің мемлекеттік емес сипаттағы қызметін негіздеуге, өзін- өзі басқару органдарының үкімет əкімшілігінің бақылауына шамадан тыс бағыныстылығына қарсы күресте сүйеу табуға талпынған жақтаушыларының саны айтарлықтай болды.
Өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясының туындауы XIX ғасырдың екінші жартысы - XX ғ.басындағы реалиялардың өзгеруіне байланысты болды. Өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясының негізгі ережелерін Лоренц Штейн мен Рудольф Гнейстом əзірленді. Олардың теориясы бойынша, өзін-өзі басқару - жергілікті мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың формаларының бірі. Жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы барлық өкілеттіктер мемлекет арқылы берілді, мемлекеттік билік көзі бар. Алайда, жергілікті өзін-өзі басқару үкіметтік шенеуніктер арқылы емес, жергілікті өзін-өзі басқарудың, жергілікті басқарудың нəтижелеріне мүдделі жергілікті тұрғындардың көмегімен жүзеге асырылады (Ковешников Е.М. Муниципальное право. -- М.: Издательство НОРМА -ИНФРА, 2002).
Осы негіздерге байланысты келесі сұрақ туындайды: жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік басқарудың тапсырмаларын өздерінің дербестігін сақтай отырып орындауды қалай үйлестіруге болады? Мемлекеттік теория өкілдерінің бұл мəселені теориялық шешуінің екі түрлі жолын көреміз. Бір ғалымдар жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарының дербестік критерийлерін муниципалдық лауазымдардың орынын алмастыру ерекшеліктерінен көрді, ал кейбірі өзін-өзі басқару органдары мемлекет өз міндеттерінің белгілі бір бөлігін жүзеге асыруды жүктеген үкіметтің емес, жергілікті халықтың органдары екенін тұжырымдады. Өзін-өзі басқарудың лауазымдарын алмастыру механизмінің сипаттық ерекшелігін не олардың сайланбалылығынан, немесе олардың ақысыз, құрметті болуынан көрді. Өзін-өзі басқаруды сайланбалы лауазымдар жүйесімен теңестіру ғылыми əдебиетте кең қолданыс тапты жəне халық арасында кең танылған болды. Сонымен қатар, тиімді өзін-өзі басқарудың əрекет етуі үшін тек лауазымдарды алмастырудың сайланбалы тəртібі жеткіліксіз. Басқарушылық қызмет атқаратын тұлға өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру құралдарын таңдауда дербестікке ие болса ғана жергілікті қажеттіліктерге зейін бөлуі мүмкін. Ал егер ол өзге адамдардың тапсырмаларын селқос орындаушы жағдайында болса, лауазымды алмастырудың сайланбалы сипатына қарамастан жергілікті қоғамдастықтың мүдделерін білдіре алмайды. Демек, өзін-өзі басқарудың мəні лауазымды тұлғалардың (сайланбалы немесе өзінің міндеттерін ақысыз атқарушы) ерекше жағдайына теңестірілмеуі қажет.
Ресейде бұл теорияны əзірлеген В.П. Безобразов, А.Д. Градовский, Н.М. Коркунов, Н.И. Лазаревский жəне т.б. болды. Мысалы В.П.Безобраковтың атап өткеніндей, Өзін-өзі басқару құрамына бірыңғай тұтастың бір бөлшегі ретінде кіретін барлық мемлекеттік басқарудың жалпы организмімен жиынтықта болмаса, басқаша қарастырыла алмайды. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекет арқылы сəйкес өкілеттіліктерге ие болса, онда бұл соңғылар үшін өзінің қайнар көзі ретінде нақ осы мемлекеттік билік болады деп тұжырымдалды (Шамхалов Ф. Основы теории государственного управления: Учебник для вузов. -- М.: ЗАО Издательство Экономика, 2003).
Жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясы базасында туындаған заңи теория ХІХ ғасырда нақты ықпалға ие болды. Оның жақтастары жергілікті өзін-өзі басқарудың мəнін негізгі бір белгіге түйістірді - өзін-өзі басқаратын бірліктер мемлекеттен жариялы-құқықтық заңи тұлғаларымен бөлектелген болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтары мемлекет үшін ажырамас жəне қол сұғылмайтын деп есептеді. Олардың пікірінше, өзін-өзі басқару органдары, мемлекеттің емес, жергілікті қоғамдастықтардың еріктерін жүзеге асырады. Қауымның мемлекеттің мақсаттары мен мүдделеріне қарағанда ерекшеленетін айрықша мақсаттары мен мүдделері бар.
Біздің қоғамымыздағы экономикалық реформалардың қазіргі құраушы бөлігі болып жергілікті өзін-өзі басқару сферасы табылады.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, жергілікті өзін-өзі басқару сферасындағы қайта құрулар ең алдымен, демократия принциптеріне сәйкес келетін, әлемде территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы ретінде мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін тиімді аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Жергілікті басқару - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін регламенттеу мүмкіндігі және олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен халық мүддесі үшін басқару.
Өзін-өзі басқару - бұл қандай да бір қоғамдық ұйымның автономдық қызмет етуі, бұл берілген ұйымның мүшелері қабылдаған нормлары мен шешімдерімен қамтамасыз етіледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетте 3 негізгі мақсатты орындау үшін қызмет етеді: мемлекеттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз ету; жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын дамыту және жергілікті істерді жүргізуде тиімділігін жоғарылату. Осыған сәйкес жергілікті басқаруды елдің конституциялық құрылымының негізі, халықтың жергілікті мәнге ие сұрақтарды шешуге қатысу хұқы және халық билігінің формасы деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару - бұл азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі мен тәуелсіздігі, қоғамның пікірінің жариялылық пен есептілігі, заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару - жергілікті істерді сол ортада тұратын адамдардың өздерінің шешу құқығы. Бұл конституциялық құрылымның негізгі бөлігінің бірі болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына келетін болсақ, бұл мәселеге ең алғаш назар аударғандардың бірі француздық мемлекеттік қызметкер, тарихшы және литератор А.Токвиль болды. Өзінің Америкадағы Демократия деген еңбегінде ол: Қоғамдық институттардың тәуелсіздікті қалыптастыру үшін ойнайтын рөлі ғылым үшін мектептің болуы сияқты роль ойнайды. Олар халықтың тәуелсіздікке деген жолын ашады және осы дербестікті пайдалануға үйретеді. Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп жазған болатын.
Жергілікті өзін-өзі басқару теорияларын қалыптастыруға герман заң мектебі үлкен үлес қосты. Алғашында неміс ғалымдары жергілікті, қоғамдық жергілікті өзін-өзі басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып, еркін қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы) алға шығарылды, оның негізін француз және бельгиялық құқықтан алған болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы адамның еркіндік құқы сияқты табиғи сипатқа ие, немесе, қауымдастық мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырылуының келесідей негізін құраушы бастауларын алға шығарады:
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қоғам мүшелерінің сайлауы
қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және мемлекетпен берілген істерге бөлінуі
жергілікті өзін-өзі басқару - қауымдастықтың өз табиғаты бойынша мемлекеттік істерден ерекшеленетін өз істерін басқару
жергілікті өзін-өзі басқару органдары - мемлекеттік емес, қауым органдары
мемлекеттік органдар қауымдастықтың жеке концепциясына араласуға құқы жоқ. Олар тек қауымдастықтың өз компетенциясына шегінен шығып кетпеуін қадағалауы керек.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың қоғамдық теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен қоғамдастықты қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті қоғамдастықтардың өз мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау қағидасынан шығады. Өзін-өзі басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті шаруашылық істерін жүргізу.
Жергілікті өзін-өзі басқаруда орталықсыздандырылған биліктердің болуын негіздейтін жергілікті өзін-өзі басқару идеясы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тәуелсіздігі мен дербестігін қарастыруды мемлекеттің пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай келмеуі, себебі ол табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып табылады.
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып табылады.
Қазіргі кезде республикадағы өзін-өзі басқаруды құру қажеттілігі мемлекеттің заңдық қызметінде көрініс тапқан. Заңның қабылдануы ең алдымен аймақтық экономиканың қалыптасуына бағытталған. 1998 жылы 8 қазанда ҚР Конституциясына толықтырулар мен өзгерістердің енгізілуі жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қамтамасыз етудегі келесі этап болып табылады.
Қазақстан Республикасының Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобасында келесідей анықтамалар беріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару - халықтың өздігінен ұйымдасу жүйесі (ауылдық және қалалық қоғамдастықтар), ол коммуналды меншік, өзіндік қаржы ресурстары және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органдары негізінде жергілікті мәні бар сұрақтарды өздері және өз жауапкершіліктерімен шешетін халық топтары тұрып жатқан территорияларды қамтиды.
Жергілікті мәні бар сұрақтар - халықтың осы заңмен көрсетілгендей, ауылдық және қалалық жергілікті қоғамдастықтардағы өмір сүруін қамтамасыз ету жайындағы сұрақтар [Кемел М.Жергілікті өзін-өзі басқару, бүгін және ертең.Егемен Қазақстан,16 наурыз,2005ж.].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары - осы заңмен, мемлекеттік органдармен жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге өкілеттілік беретін жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау өкілдіктері немесе атқарушы органдар.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары - қалалық және ауылдық қоғамдастықтардың территорияларында әсер ететін, заңдық күші бар, тікелей таңдау жолымен сайланған және халықтың мүддесін қорғайтын және оның атынан шешім қабылдайтын жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органы - жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органдары делегирлеу шегінде және шарттар мен жергілікті қоғамдастық территориясында басқару қызметтерін жүзеге асыратын жергілікті өзін-өзі басқару органы немесе лауазымдық тұлға.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімі - халық топтары өмір сүріп жатқан территорияда әсер ететін жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілі және орындаушы органның және халық билігінің басқа да формаларының актілері.
Жергілікті басқарудың лауазымдық тұлғасы - жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық қызметтерін орындаушы, таңдап алынған немесе еңбек контракті бойынша жұмыс істеуші тұлға.
Қазақстан Республикасы азаматтары ауылдық және қалалық қоғамдасытқтарда келесі жолдармен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру құқықтары бар:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау арқылы
- халыққа сұрау жүргізу арқылы бастаманы жүзеге асыру
- халықтың құқықтық бастамащылықты жүзеге асыру арқылы
- осы территорияларда тұрып жатқан сайлаушыларды жазалау шараларын құрастыру және орындауға қатысу арқылы.

1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидалары, функциялары және модельдері
Жергілікті өзін өзі басқару органдары - иерархиялық жүйеде емес, жергілікті халықтың билік органдары. Осы себеппен әр аймақтың өзіндік ерекшеліктері сияқты жергілікті өзін өзі басқару органдарының бөлінуі де орынды. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының дамуын қамтамасыз ету мақсатында тек бұл органның статусына қатысты ғана емес, сонымен берге мемлекеттік меншік объектілерін муниципалды ұйымдарға беру жағдайымен муниципалды органның қызмет тәртібін де реттейді.
Халықаралық тәжірибеде жоғарғы тұрған мемлекеттік органдардың жергілікті өзін өзі басқару органдарының жұмысына әсер ету дәрежесі бойынша жергілікті өзін өзі басқарудың түрлі типтері мен формалары бар. Бұл жергілікті өзін өзі басқару органдарының мемлекеттік, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктердің элементі ретінде болуына байланысты. Осыған сәйкес жергілікті өзін өзі басқару жүйесі мыналармен ерекшеленеді:
-- азаматтардың қоғам бірлестігі мүшесі ретінде өзінің тұрғылықты жеріндегі территорияның дамуына мәселелерді өз бетінше шешу құқығының болуы;
-- биліктің көлденеңнен болуымен қатар тікелей басқару жүйесінің құрылуы негізінде мемлекетті басқарудың иерархиялық принципінің болу шарты.
Халықаралық тәжірибеде жергілікті өзін өзі басқарудың үш типті моделін айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті өзін өзі басқарудың англосаксондық жүйесі (кейде жергілікті басқаруда Америкалық түрі деп те аталады). Бұндай жүйе АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия сияқты келімсек елдерде кең тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі - жергілікті сайланбалы органды бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкімет өкілінің болмауы. Дегенмен мемлекеттік басқару жүйесінің жергілікті өзін өзі басқару органдарына ықпал етіп отыратын механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған ортаны қорғау министрлігі жергілікті қауымның құзыретіне берілген мәселенің іске асырылуын толық бақылап отырады. Қысқасы мемлекет жергілікті өзін өзі басқарудың өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс жасауын ғана қадағалайды. Ал, қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы механизмдерін пайдалана отырып (субвенция, дотация т.б.) жергілікті қауымның бағдарламаларына әсер ете алады. Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі жергілікті өзін өзі басқару органдары заң бойынша рұқсат етілген мәселелерді ғана жүзеге асыра алады. Муниципалитет жеке автономиялық құрылым есебінде парламенттің берген билігін ғана іске асырады. Муниципалдық басқарманың құқықтық негізін - статустарды - Парламент белгілеп береді. Орталық үкімет пен муниципалитеттің өзара қарым-қатынасы заңмен белгіленеді [Шамхалов Ф.И. Теория государственного управления. - М.: ЗАО Издательство Экономика, 2002ж.-638б.].
2. Жергілікті өзін өзі басқарудың француздық жүйесі
Бұл жүйе Франция, Италия, Испания және т.б. көптеген Батыс Европа елдеріне тараған. Жбақылауға алуы басым. Жүйенің басты ерекшелігі - жергілікті мемлекеттік басқару мен ӨӨБ-дың қатар жүргізілуі. Дегенсен бұл жүйеде орталық үкіметтің жергілікті органдарды әкімшілік тұрғысынан бақылауға алуы басым. Орталық үкіметтің қолында сол бақылауды жүргізетін түрлі бюрократтық әдіс-тәсілдер де баршылық. Мысалы: жергілікті органдардың шешімін қолдау не қолдамау, шешімді уақытша тоқтату, кері шақырып алу, жергілікті органдарды тарату т.б. олардың бәрі бір ғана мақсатты көздейтіні анық, ол-жергілікті қауымның қызметін орталыққа тәуелді ету.
Франциядағы ЖӨӨБ-дың негізін коммуналар құрайды, әрбір коммуна өз Кеңестерін сайлайды, ал Кеңес өзінің құрамынан мэр сайлап алады. Мэр өз жұмысын муниципалдық Кеңестің бақылауымен жүзеге асады. Сонымен бірге мэрдің жұмысына департаменттегі мемлекет өкілі болып саналатын республика комиссары әкішілік бақылау жасайды. Республика комиссарының міндеті-жергілікті органның қабылдаған шешімдерінің заңға сәйкес борлуын қадағалау [Шамхалов Ф.И. Теория государственного управления. - М.: ЗАО Издательство Экономика, 2002ж.-638б.].
3. Жергілікті өзін өзі басқарудың аралас жүйесі
Германия мен Жапонияның ЖӨӨБ құрылымы тән. Жапонияның ЖӨӨБ заңына ішкі ұйымның және жергілікті органдардың барлық деңгейін-қала, поселка, ауылдардың міндетерін, оның құрылымын жекелеп регламенттейді.
Германияда - общиналар, қалалар, аудандар ЖӨӨБ - дың базалық бірлігі елде коммуналдық басқару органдарының талабы үндеспеген, түрлі жерде олар тұлғалық сызықты иемденеді және жергілікті басқарудың формасы мен типінің үлкен диопазондары бақыланады.
ҚР қазіргі кезде өзінің мемлекеттік дамуында жаңа бір сапалы деңгейге шықты. Мұндай жағдай мемлекеттік басқару мен билік жүйесіндегі түпкілікті қайта құруды талап етеді. Аталған билік жүйесі Қазақстандағы мемлекеттіктің қалыптасуына өз үлесін қосты. Бірақ қазіргі кезде мемлекеттік құрылымда бұл жүйенің қызметтері қоғамның және мемлекеттің дамуында теріс әсер беретін кемшіліктерін байқатып отыр. Әсіресе, бұл қатынаста жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін атап көрсетуге болады. Сондықтан да еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдірудің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өзекті мәселелердің қатарында [Шамхалов Ф.И. Теория государственного управления. - М.: ЗАО Издательство Экономика, 2002ж.-638б.].
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің территориялық кеңдігінен, республика халқының көп ұлтты құрылымына, табиғи-климаттық және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың түрлі ерекшеліктерне байланысты басқа елдің ЖӨӨБ тәжірибесін сол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.