Аймақтық экономиканын бәсекеге қабілеттілік деңгейін анықтау және бағалау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

1
Аймақтық экономиканын бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1
Бәсеке және бәсекеге қабілеттіліктің негізгі теориялық
тұжырымдамалары, алғышарттары және факторлары
1.2
Бәсекеге қабілеттілікке әсер етуші факторлар мен крийтерийлер
1.3
Аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістерінің ғылыми негіздері және тәжірибесі.
2
Аймақтық экономиканын бәсекеге қабілеттілік деңгейін анықтау және бағалау
2.1
Шығыс Қазақстан облысы экономикасының қазіргі көрсеткіштері
2.2
Шығыс Қазақстан экономикасын дамытудағы іс-шаралардың тиімділігін талдау
2.3
Шығыс Қазақстан облысының экономикасының бәсекеге қабілеттілік деңгейін өзге облыстармен салыстыру
3
Аймақ экономикасын Индустрия 4.0 жағдайында дамыту бойынша шаралар жиынтығы
3.1
Индустрия 4.0 жағдайында аймақтық кәсіпорындардың бәсекелік даму ерекшеліктері және бағыттары
3.2
Аймақ экономикасын Индустрия 4.0 негізінде бәсекеге қабілеттілігін арттыру
3.3
Индустрия 4.0 жағдайында аймақ экономикасын дамыту ұсыныстарының кемшіліктерін анықтау

Қорытынды

Қолданылған әдебиет тізімі

БӘСЕКЕ ЖӘНЕ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ, АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ

Бәсекелестік мәні бір мағынада түсіндірілмейтін экономикалық санаттарға жатады. Экономикалық ойдың қалыптасуы мен дамуына қарай "бәсекелестік" ұғымының мазмұнында түрлі аспектілер көрініс тапты. "Бәсекелестік" ұғымының экономикалық мазмұнын түсінудің бірнеше теориялық тәсілдерін бөліп көрсетуге болады.
Бастапқыда "бәсекелестік" сөзі тұрмыстық тілден экономикалық теорияға кірді және ұзақ уақыт бойы тек екі немесе одан да көп адамның тәуелсіз қарсыластығын ғана белгілейді. Бәсекелестік өзіне тән адамның ішкі қасиеті ретінде қарастырылды, ол табиғи түрде бәсекелестікке ұмтылатын адамдардың экономикалық мінез-құлқында да көрінеді.
Алғаш рет А. Смит "халықтардың байлықтары туралы зерттеу" жұмысында бәсекелестікті анықтауға айқындық енгізуге тырысты. Ол "бәсекелестік қазір сатып алушылар арасында басталады, егер ұсыныс қысқарса, бұл бағаның өсуіне әкеледі", бірақ ұсыныс тым үлкен болған кезде, баға сатушылар арасындағы бәсекелестік неғұрлым төмен болады, "немесе олар үшін бұл тауарды қаншалықты тез өткізуге байланысты" деп жазды 2. А. Смит "өз тауарларын сатудың неғұрлым тиімді шарттары үшін сатушылар арасындағы адал бәсекелестікпен", нарықтың "көрінбейтін қолымен" - бәсекелестік күштердің ықпалымен қалыптасатын нарықтық бағалармен бәсекелесті. А. Смиттің пікірінше, бәсекелестіктің мәні сатушылардың ұзақ мерзімді перспективада нарықта бақылау орнатудың өзара байланысты әрекеттерінің жиынтығы болып табылады. Демек, бәсекелестік-бұл жаңа күшке реакция процесі және мәні бәсекелестердің салыстырмалы артықшылықтары үшін күресі болып табылатын жаңа тепе-теңдікке қол жеткізу тәсілі 3. Бұл ретте бәсекелестік күрестің негізгі әдісі бағаның өзгеруі.
А. Смит еркін бәсекелестік жағдайларының келесідей нақты жиынтығын анықтайды:
бәсекелестер бір-бірімен байланыста емес, тәуелсіз әрекет етуі керек;
әлеуетті немесе бұрыннан бар бәсекелестердің саны төтенше табыстарды алып тастау үшін жеткілікті болуы керек;
экономикалық бірліктер нарықтық мүмкіндіктер туралы қолайлы білімге ие болуы тиіс;
осы білімге сәйкес әрекет еркіндігі қамтамасыз етілуі тиіс;
ресурстар ағынының бағыты мен көлемі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалауына жауап беру үшін жеткілікті уақыт қоры қажет.
Бәсекелестікті мінез-құлықтық түсіндірудің неоклассикалық нұсқасы, оның негізін салушылардың бірі-ағылшын экономисі А. Маршалл оны сирек экономикалық игіліктер үшін күреспен және тұтынушының сатып алуға болатын ақшасымен байланыстырады. Бұл тәсілдің логикасы мында жатыр: көптеген игіліктер (товар, қызмет, ресурстар) қоғамның қажеттілігінен аз болуы, оларды сирек кездесетін деп түсіндіреді. Сол себептен, игіліктердің иелері оларды өз қалауы мен тиімділігі бойынша ыңғайлы орналыстыра алады. Олар шарттар мен өлшемдер (бағаның талап етілетін деңгейі, сапасы және т.б.) қояды және осы шарттардың орындалуына байланысты кімге игіліктер беруге болады, ал кімге - жоқ деп шешеді.
А. Маршаллдың бәсекелестік теорисы XX ғасырдың 40-шы жж. дейін экономикалық білім негізінде болды. Маршалл сұраныс пен ұсыныстың күші еркін әрекет ететінін, саудагерлердің екі жағында берік бірлестігі жоқ екенін, әркім өз бетінше әрекет ететінін және еркін бәсекелестік кеңінен өрістетілетіндігін, яғни сатып алушылар әдетте сатып алушылармен кедергісіз бәсекелесе, ал сатушылар сатушылармен кедергісіз бәсекелесе алатындығына жол берді. Дегенмен, Маршалл өз зерттеуінде келесіні атап көрсетеді: әдетте, әркім өзі үшін сөйлесе де, басқалардың қызметі туралы оның хабардар болуы, оның аз бағамен сатуға немесе басқалардан артық сатып алуға келісім бермеуі үшін жеткілікті деп болжанды.
А. Маршалл осы мақсатқа қатаң сәйкес келетін бірыңғай термин жоқ екенін атап өтті, бірақ "өндіріс пен кәсіпкерлік еркіндігі" немесе "экономикалық еркіндік" деген сөз дұрыс бағытты көрсетеді және оны жақсы болмас үшін қолдануға болады. Осылайша, еркін таңдау мүмкіндігі тең дәрежеде жарысқа да, ынтымақтастыққа да әкелуі мүмкін деп болжады.
Еркін бәсекелестік А. Маршалл бойынша еңбекті оңтайлы бөлуге алып келетін және экономиканың тиімділігін қамтамасыз ететін ұйымдық тәсіл ретінде түсіндірілді.
Еркін бәсекелестіктің ықтимал салдарын зерттей отырып, А. Маршалл оның экономиканы ұйымдастырудың басқа нысандары алдындағы артықшылықтарын негіздейді.
А. Маршаллдың пікірінше, бәсекелестіктің басты артықшылығы төмен бағалар тепе-теңдігін қалыптастыру болып табылады ("қалыпты бағалар", оның терминдерінде). Егер бәсекелестік еркіндігі болмаса, зерттеуші атап көрсеткендей, онда төмен бағалар тек экономикалық емес әдістермен ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, мысалы, дәстүр арқылы.
Еркін бәсекелестік жағдайында бағаның тепе-теңдікке ұмтылысына қатысты А. Маршалл нарықтағы тепе-теңдіктің, тепе-теңдік бағасының және нарықтық тепе-теңдіктің басым тұрақтылығының болуын негіздейді.
А. Маршалл нарықтық экономика теориясында ұзақ уақыт бойы басым болған тағы бір мәлімдемені ұсынды. Ол монополияны бәсекелестіктің толық қарама-қайшылығы деп санады. Нарықта бір немесе басқа да субъектілер болады. Егер еркін бәсекелестік - бұл экономиканың оңтайлы жағдайы болса, онда оның қарама-қарсылығы монополия қоғамдық әл-ауқатты азайтатын ұйымдастырушылық құрылым болып табылады деп есептеген.
Мінсіз бәсекелестік жағдайында тепе-теңдіктің біртұтастығы, тұрақтылығы және детерминациялануы туралы түсінік Леон Вальрастың жалпы тепе-теңдік теориясында өз көрінісін тапты. Жалпы тепе-теңдік тетігін пайдалана отырып, бәсекелестік нарығының алғышарттары негізінде Л. Вальрас еркін бәсекелестік нарықтарында қалыптасқан салыстырмалы бағалар тепе-тең баға және сату көлемі түрінде белгісіз теңдеулер жүйесінің шешімдеріне дәл сәйкес келетінін көрсете отырып, "азайту" рәсімін ұсынады. Еркін нарық бұл нәтижеге еркін болғандықтан ғана жетеді - сынамалар мен қателердің салдары ретінде сату бағалары мен көлемін өзгерту мүмкіндігі бар, сондықтан әрбір экономикалық агент ұсыныс тарапынан да, сұраныс тарапынан да "сезіне отырып" қозғалады.
ХІХ ғ. соңында, әсіресе ХХ ғ.да бәсекелестік ұғымының мінез-құлықтық түсіндірмесімен қатар, құрылымдық тәсіл кеңінен таралды. Оның қайнар көздері Дж.Робинсон, Э. Чемберлен және нарықтың төрт түрінің қазіргі Батыс теориясының іргетасын қалаған басқа да ірі ғалымдар: мінсіз бәсекелестік, монополистік бәсекелестік, олигополия және монополия.
Э. Чемберлин әрбір бәсекелес нарықта ерекшелеуге ұмтыла отырып, ең алдымен өз өнімін саралауға тырысады, бұл бағаны реттейтін ішінара монополист ретінде әрекет ететін субрынка құруға әкеп соғады. Бірінші рет монополия мен бәсекелестік антитез ретінде емес, "монополистік бәсекелестік" ұғымы енгізілді және оған кіретін терминдер бір-бірін жоққа шығармайтыны анықталды. Бұл ғалым тауардың саралануы бірыңғай нарықтың орнына ішінара оқшауланған нарықтардың желісі қалыптасатын жағдайға алып келетініне назар аударды. Э. Чемберленнің негізгі идеясы оның монополистік бәсекелестік теориясының негізіне алынған, - дифференциалды өнімі бар қазіргі заманғы нарықты монополистер арасындағы бәсекелестік ретінде қарастыру мүмкіндігі. Э. Чемберлиннің Дж. Робинсон "жетілдірілмеген бәсекелестік теориясы" 1933 жылы революциялық дәлелге ие болды. Өнімнің біртектілігі туралы болжамдардан және сұраныстың абсолютті серпімді қисықтарынан ауытқу ұсынылды. Бұл ретте саладан еркін кіру және шығу туралы ереже сақталды. Тепе-теңдік шарты бұрынғы болған - шекті пайданың шекті шығындардың теңдігі.
Құрылымдық тәсілде акцент компаниялардың бір-бірімен күресінің өзінен нарық құрылымын, оған үстем болатын шарттарды талдауға ауысып отырады. Бәсекелестікті құрылымдық түсіндіруде фирмалардың баға белгілеудегі бәсекелестігі емес, кім және неге жеңгенін анықтамау, ал фирманың нарықтағы бағаның жалпы деңгейіне әсер етуінің принципті мүмкіндігі (немесе мүмкін еместігі) фактісін анықтау басты назарда болып табылады. Егер мұндай әсер ету мүмкін болмаса, онда сөз жасалған бәсекелестік нарығы туралы, әйтпесе - жетілдірілмеген бәсекелестік түрлерінің бірі туралы болып отыр.
Осылайша, бәсекелестіктің құрылымдық тұжырымдамасы ұйымдардың бір-бірімен күресінің өзінен нарықтың құрылымын, онда үстем болатын жағдайларды талдауға екпін ауыстыруды болжайды.
ХХ ғасырдың басында бәсекелестікке көзқарастар және оның экономикадағы рөлі өзгерді. Сынның негізгі объектісі - оның бір түріне-баға бәсекелестігіне шамадан тыс назар аударудан, оның мәнін динамикалық бәсекелестік күрес көмегімен ашу мүмкіндігінен, сондай - ақ ғылыми-технологиялық инновациялардың рөлін елемеу және мемлекеттің бәсекелестікті дамыту мен қолдауға әсер етуінен жасалған бәсекелестік моделі болды.
Жаңа функционалдық тәсілдің алғашқы экономист - өкілдерінің бірі болып табылады. Шумпетер, ол бәсекелестік нарықтың ерекше өлшемі ретінде оның ғылыми-техникалық прогрестің жаңа жетістіктерін бастамашылық ету қабілетін бөліп көрсетеді.
Бәсекелестік жағдайында жаңа ресурстарды ашу және бұрыннан бар ресурстарды пайдалану мүмкіндіктерін кеңейту жүріп жатыр, сондықтан оны ашу рәсімі ретінде қарастырады. Функционалдық тәсіл бәсекелестіктің экономикалық мәнін қарауды оның экономикалық дамуындағы рөлін зерттеу жағына жылжытады. Бәсекелестіктің бұл түрі бірдей қажеттілікті әртүрлі тәсілдермен қанағаттандыруға болатындықтан, яғни қажеттілікті қанағаттандырудың баламалы тәсілдері бар.
Функционалдық тәсіл бірінші орынға бәсекелестік тұжырымдамасын ескі жаңамен күрес ретінде ұсынады. Бұл күресті ресурстардың жаңа комбинацияларын енгізетін, жаңалықтармен айналысатын өндіріс ұйымдастырушы - кәсіпкерлер жүзеге асырады.
М. Портер бәсекеге қабілеттілік теориясын зерттей отырып, жетекші орын нарық құрылымына және бәсекелестік қатынастардың даму деңгейіне ғана емес, олардың технологиялық өзгерістерге бейімделу дәрежесіне де ие болады. Саладағы бәсекелестік оның негізгі экономикалық құрылымынан туындайды және жұмыс істеп тұрған бәсекелестердің мінез-құлқынан алыс шығады. Саладағы бәсекелестіктің жай-күйі нарыққа жаңа қатысушылардың кіру қаупіне және субституттардың (аналогтардың, алмастырғыштардың) пайда болу қаупіне, сатып алушылар мен жеткізушілердің нарықтық билігіне, қолданыстағы бәсекелестердің арасындағы бәсекелестік сипатына байланысты.Тұтынушылар, жеткізушілер, субституттар,әлеуетті қатысушылар - бұл нақты жағдайларға байланысты аса немесе аз ықпалды болуы мүмкін сала компаниялары үшін "бәсекелестер". Мұндай кең мағынада бәсекелестік кеңейтілген бәсекелестік ретінде анықталуы мүмкін.
Функционалдық тәсілге сәйкес саладағы бәсекелестік тұрақты түрде инвестицияланған капиталға пайда нормасын ең төменгі бәсекелестік деңгейге дейін, яғни "мінсіз бәсекелестік"шарты ретінде экономикалық теорияда айқындалатын шарттарға сәйкес келетін деңгейге дейін төмендету үрдісін туғызады.
Жаңа экономика жағдайында бәсекелестік орта бәсекелестіктің барлық күштері мен қарқындылығының өзара әсер ету дәрежесі бойынша неғұрлым күрделі болып отыр. Бәсекелестік теориясының эволюциясы бәсекелестік қатынастардың мазмұны тұрғысынан қазіргі заманғы экономикалық жүйенің жаңа түсінігіне алып келді. Осы кезеңде экономиканы дамыту экономикалық агенттердің арасындағы қатынастардың өзгеруімен сипатталады: қатаң бәсекелестіктен әр түрлі салалардағы кооперация мен бәсекелестіктің үйлесіміне. Құнды-желілік тәсіл тұрғысынан бәсекелестіктің жаңа түсінігі қалыптасты, оның мәні екі негізгі аспектіде көрініс табады:
біріншіден, бәсекелестік-бұл құндылықтарды жасаудың ең тиімді және сенімді өндірістік тізбегіне ену бойынша бәсекелестік;
екіншіден, бәсекелестік-бұл нарықтағы орын үшін күрес, өйткені алынатын пайда үлесінің мөлшері осыған байланысты.
Бәсекелестікті дамытудың қазіргі кезеңі инновациялармен (өнімдік, технологиялық және ұйымдастырушылық) байланысты. Осының барлығы заманауи экономика жағдайында бизнестің логистикалық тұжырымдамасының пайда болуына, "тізбектер" бәсекелестігінің және құндылықтарды құрудың желілік өндірістік жүйелерінің ішіндегі бәсекелестіктің пайда болуына әкелді.
Құнды-желілік тұжырымдаманың негізінде компаниялардың бәсекелестерге қарағанда соңғы салалық өнімді құрудағы әлеуетті әріптестер болып табылатыны туралы тезис жатыр. Соңғы тұтынушы тауарды сатып ала отырып, тек соңғы сатушыға ғана емес, бүкіл салалық тізбекке - басынан аяғына дейін баға қояды. Салалық тізбектің барлық қатысушылары тұтыну құны мен құндылығын жасауға қандай да бір шамада қатысады, сондықтан тізбекке енгізілген кез келген кәсіпорын өзінің жұмыс аймағы шегіндегі қызмет нәтижелері үшін ғана емес, әртүрлі буындар арасындағы байланыстарды сапалы қамтамасыз ету үшін де жауапты болады.
Бәсекелестік табиғатын зерттеуге көзқарастар типологиясы тұрғысынан статикалық және динамикалық бәсекелестік ұғымын бөліп көрсетуге болады. Статикалық тәсілде бәсекелестік нарықтың қалыптасқан жай-күйін көрсетеді және бәсекелестік күрес өтетін нарықтық жағдайлардың жиынтығын сипаттайды. Статистикалық модель нарықтың екі полярлық жағдайы ретінде бәсекелестік пен монополияны қарама-қарсы қоюды болжайды. Статикалық бәсекелестік көбінесе бәсекелестікті талдауға құрылымдық тәсілге тән.
Динамикалық тәсіл бәсекелестік нарықты дамыту процесі болып табылады. Ол нарық пен фирмалардың өзгеру сипатын негіздейтін нарықтық ортаның эндогенді құрамдас бөлігін білдіреді. Бәсекелестіктің динамикалық сипатын түсіну нарықтық биліктің әртүрлі нұсқаларында - сараланған өнім өндірушілер арасындағы бәсекелестік пен бағалық кемсітушілікте көрініс табатын қатынастар ретінде бәсекелестік пен монополиялардың көп түрлілігін тануға мүмкіндік береді. Бәсекелестікті өзінің табиғаты бойынша серпінді процесс ретінде зерттеу кезінде бәсекелестік пен монополия нарықты дамытудың бірыңғай процесінің сәттерімен ғана көрінеді,"бәсекелестік пен монополияның барлық баға жүйесінде бірыңғай матаға үздіксіз өрмелейді, онда тек өзінің ерекше үлгілерімен ғана ерекшеленіп келеді".
Бәсекелестік-макроэкономикалық, мезоэкономикалық және микроэкономикалық деңгейде көрініс беретін көп деңгейлі құбылыс.
Ол әртүрлі аспектілерде қарастырылуы мүмкін, соның ішінде:
● шаруашылық қызметті үйлестіру тәсілі ретінде;
● нарық агенттерінің өзара іс-қимыл механизмі ретінде;
● экономикалық мақсаттарға қол жеткізу тәсілі ретінде;
● бәсекелестік артықшылықтарды иелену тәсілі ретінде.
Тиісінше, ерекше көрініс нысандары бар бәсекелестіктің әртүрлі түрлері ерекшеленеді. Мысалы, өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігіне экономикалық бақылаудың сипатына қарай еркін және реттелетін бәсекелестік; салааралық пропорцияларды реттеу тәсілі бойынша - салалық және салааралық бәсекелестік қарастырылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикасы дамыған елдер ғылыми-технологиялық дамуда, өз азаматтарына әлеуметтік кепілдіктер беруде, халықаралық нарықтың стратегиялық секторларда бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізген ұлттық компаниялары ұсынатын тауарлар мен қызметтердің сапасы жөніндегі мәселелерді шеше отырып ғылым мен мәдениеттің дамуының жоғары деңгейіне қол жеткізді.
Егер тиімді дамытуды жоспарламаса, өз перспективалары мен мүмкіндіктердін, арнаулы нарықтарды, ондағы бәсекелестер жағдайы мен өз бәсекелестік қабілетін әрдайым тексеріп отырмаса нарық жағдайында бизнестегі тұрақты жетістіктерге жету мүмкін емес.
Бәсекеге қабілеттілік термині қазіргі уақытта ұлттық экономикаға, кәсіпорындарға, тауарларға және т.б. қатысты кең таралған терминнің бірі болып табылады. Қазіргі кезде бәсекеге қабілеттіліктің жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. Алайда, санат ретінде бәсекелестіктің әдіснамалық негіздерін экономикалық ғылымның негізін қалаушылар: А. Смит, К. Маркс, Ф.Энгельс, Дж.Кейнс және басқалар ұсынды. Бәсекелестікті анықтауда мінез-құлық тәсілі ең алғашқы болды.
А. Смит (1723-1790) - экономикалық теориядағы бәсекелестіктің алғашқы зерттеушісі - классикалық экономикалық теорияның негізін қалаған шотланд экономисті. Өз жұмыстарында бәсекелестік негізінен баға мен сапа бәсекелестігі ретінде қарастырылады, яғни, оның негізгі және қарапайым түрлерінде.
Бәсекеге қабілеттілік (А. Смит бойынша)- бұл ең алдымен ең аз шығынмен бір немесе одан да көп өнім шығаруға қабілетті болу және тиісінше нарыққа ең төмен бағамен ұсыну қабілеті .
Бәсекелестікті одан әрі зерттеуді құнның еңбек теориясының негізін қалаған ағылшын экономисті Д. Рикардо (1772-1823) жүргізді. Ол бәсекелестік артықшылықтың халықаралық аспектісін зерттеді. Зерттеудің тақырыбы - елдердің бір-бірімен сауда жасауы тиімді болатын жағдайлар. Д.Рикардоның негізгі қорытындысы - халықаралық сауда-саттықта өндірістегі абсолютті артықшылықтармен қатар, елдердің ішінде тауарларды өндіру шығындарының салыстырмалы арақатынасы да келтіріледі.
Й. Шумпетер бойынша, экономикалық өсім тұрғысынан бәсекелестік - ескі және жаңа арасындағы бәсекелестік: жаңа өнімдер, жаңа технологиялар, қажеттіліктердің жаңа көздері, ұйымның жаңа түрлері. Мұндай мәлімдемелер бәсекелестікті нарық қатысушылары арасында өнімдерді өндіру мен сатудың ең жақсы жағдайлары үшін күрес ретінде анықтауға мүмкіндік береді.
Т.Питерс және Р.Уотерман бәсекеге қабілеттілік түсінігін тереңдетті , олар көптеген үлгілі компаниялардың тәжірибесін мұқият зерттеді, бірақ әлем өте тез өзгеруде, сондықтан бұл тұжырымдама да қазіргі заманғы бизнестің нысандары мен түрлерінің дамумымен қатар жоғары жылдамдықпен өзгеруде.
Дж.Грейсон және К.О'Делл (ХХ ғасырдың қарсаңында американдық менеджмент) жұмысы бәсекеге қабілеттіліктің теориялық негіздерін дамытуға арналған. Қазіргі уақытта осы тақырып бойынша көптеген шетелдік жұмыстар бар, бірақ олардың барлығы, бір жағынан, жоғарыда аталған авторлардың әдістемесіне негізделген.

Автор
Бәсекелестікке қабілеттілік анықтамасы

1
2
М.Портер
тауарлардың, қызметтердің, нарықтық қатынастардың ерекшеліктері нарықта ұқсас тауарлармен, қызметтермен немесе нарықтық қатынастардың бәсекелес субъектілерімен тең дәрежеде әрекет етуге арналған.
М.Гельвановский
экономикалық жарыс субъектісіне артықшылықтар жасайтын қасиеттері болуы
П.Завьялов
Ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекелестеріне сәтті қарсы тұратын тауарлар мен қызметтер ретінде көрсетілетін, елдің экономикалық,ғылыми-техникалық, өндірістік,басқарушы-орындаушылық, маркетингтік және тағы да басқа мүмкіндіктерінің жиытық көрініс.
В.Е. Хруцкий
И. В. Корнеева
белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір нарықта бәсекеге қабілетті өнімдер мен қызметтерді шығарып және сатып, табысты жұмыс істеу мүмкіндігі
Н.С. Яшин
Бір жағынан ғылыми-техникалық,өндірістік, кадрлық потенциалдарының қолдану дәрежесімен анықталатын ұйым көрсеткішімен, екінші жағынан ішкі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық факторлардан тұратын жиынтық түсінік деп беріледі. Ұйымның әрекетінің тиімділігінің ең негізгі көрсеткіші

Бәсекеге қабілеттілік санатын түсіндірудегі айырмашылық оның экономикалық мәні ерекшеліктеріне байланысты. Ең алдымен, бәсекеге қабілеттіліктің көп деңгейлі сипатын атап өту қажет. Қазіргі экономикада бәсекеге қабілеттілік әртүрлі деңгейдегі санаттарға қатысты: бәсекеге қабілеттілік тауар, фирма, өнеркәсіп, аймақ және, сайып келгенде, елдің бәсекеге қабілеттілігі. Бәсекеге қабілеттіліктің әр түрлі деңгейлерінің өзара байланысы мен өзара тәуелділігі туралы нақты түсінікке ие болу үшін біз бәсекеге қабілеттілік пирамидасы деген схеманы қолданамыз.

Четыркина Н.Ю. бәсекеге қабілеттілік - әртүрлі нарық субъектілерінің бәсекелестерімен бәсекелесу қабілеті, нарықтың талаптарын неғұрлым толық көрсетіп қана қоймай, әсіресе, бәсекелестіктің субъектілерін нарық жағдайына ие болу, оларды ұстап тұру, нығайту және кеңейту үшін белсенді қадамдар жасауға бағыттайды деп санайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорын бағасының және бағалық емес сипаттамаларының негізінде бәсекелестердің өнімдеріне қарағанда тұтастай алғанда тұтынушылар үшін тартымды болып табылатын тауарларды сатудың нақты және әлеуетті мүмкіндіктері болып табылады.Бәсекеге қабілеттілікті анықтау үшін қажетті шарт - бәсекелестіктің болуы.
Бәсекелестік- шектелген ресурстар жағдайындағы тәуелсіз тауар өндірушілер арасында өздерінің жеткілікті бағаға дейінгі қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен жүзеге асатын динамикалық және тоқтаусыз процесс.
Бәсекелестік- нарықтық шарушылықтың ең негізгі белгілерінің бірі. Қоғамның даму жағынан, бәсекелестік ескі мен жаңа арасындағы бәсеке ретінде көрсетіледі: жаңа тауарлар, жаңа технологиялар, жаңа қажеттілікті қамтамасыз ету көздері, т.б. Бәсекелестік тұлғаның шығармашылық еркіндігін қамтамасыз етеді, жаңа бәсекелестікке қабілетті тауарлар мен қызметтер шығару арқылы оның экономика саласында өзін-өзі ұйымдастыруы үшін жағдай жасайды.
Бәсекелестік - көптеген деңгейлерде қарастырылатын әржақты,әрі қиын экономикалық категория. Қазіргі мамандар бәсекелестіктің келесі деңгейлерін атап көрсетеді:
макродеңгей - бұл деңгейде шаруашылық жүйенің жұмыс істеу жағдайлары қарастырылады;
мезодеңгей - бұл деңгейде саланың немесе корпорацияның болашақ дамуы құралады;
микродеңгей - бұл деңгейде бәсекелестік тауардың бағасы мен сапасының арақатынасы ретінде көрсетілетін өзінің ең соңғы, қорытынды түріне келеді.
Бұл арақатынас алдыңғы екі деңгейде пайда болған жағдайларға және кәсіпорын қызметкерлеріне байланысты болады.
Бәсекелік артықшылықтардың негізгі бөлігі мезодеңгейде пайда болады-жаңа технологиялар, жаңа материалдар, жаңа ұйымдастыру түрлері қолданылатын фирмалар мен кәсіпорындарда. Осының негізінде бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер пайда болады.
Кəсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін басқару - компанияның бәсекелестік артықшылықтарын үнемі жаңартып отыру мен дамытуды қамтамасыз етуге бағытталған, күрделілік пен жүйелеу қағидаттарына негізделген, сыртқы жағдайлардың ықпалын жəне пайданы оңтайландыру қажеттілігін ескеретін мақсатты процесс.
Бәсекеге қабілеттілікті басқаруды жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті өнім жасауды қамтамасыз ететін факторлар мен шарттар бойынша барлық иерархиялық деңгейлерге тұрақты, жоспарлы, мақсатты әсер ету процессі ретінде түсіну керек. Бәсекеге қабілеттілікті басқару бәсекеге қабілетті өнімді нарыққа келтіру және субъективті факторлардың әсерін азайту мақсатында өнімнің өндіріс пен тұтынудың қалыптастыру процессі ретінде қарастырылады.
Бәсекеге қабілеттілікті басқару қазіргі заманғы тұжырымдамасы ретінде қалыптасу этапында тұр. Яғни ол менеджмент формалары мен әдістерін бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыруға трансформациясы, бәсекелестік потенциал, бәсекелестік стратегияларды қарастырады.
Бәсекеге қабілеттілікті басқару үдерісі - белгілі бір басқарушылық әрекеттердің көмегімен кәсіпорында жүзеге асырылатын комплексті, көпкритерийлі мәселе. Оларды тиімді пайдалану тек қаралатын нысан бойынша объективті және субъективті көзқарастармен бірге жүйелік тәсілмен жүргізіледі, бұл бәсекеге қабілеттілікті басқарудың қажеттілігі мен мәнін түсінуге мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілеттілік құбылысы бағалауды қажет ететін компоненттер тобының жүйеленген жиынтығы ретінде қарастырады. Тиісінше, субъективтік және объективтік көзқарастар, ішкі контрагенттармен тиімді қарым-қатынас орнатуға мұмкіндік беретін бәсекеге қабілеттілікті сыртқы ортаның белгілі бір күйі ретінде қарастырады, нәтежиесінде бәсекеге қабілеттілік осындай қарым-қатынастардың нәтежиесі ретінде көрсетіледі. Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың ресурстарға қол жетімділігі бірдей, яғни нарық ресурстарды тұтынушы ретінде және өндіріс факторы ретінде кәсіпорындардың мүмкіндігін теңестіреді және бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізуде шешуші рөл атқарады.
Осылайша, бәсекеге қабілеттілікті басқару жүйесі бәсекеге қабілетті артықшылықтар мен бәсекелестік потенциалды қалыптастыру жүйесін, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін бәсекелестік стратегиясын, нарықтағы бәсекелестік жағдайды және бәсекелестік мәртебесін анықтайтын жүйе ретінде қарастырылады.
Объективті әдіс бірқатар артықшылықтарды іске асыру нәтижесінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін (артықшылықтардың көзі маңызды емес) және бәсекелес кәсіпорындардың жұмыс нәтижелерін салыстыруды қарастырады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару ұсынылған тәсілдер шеңберінде зерттеу мынадай принциптерге сәйкес келуі керек:
жүйелік;
негізділік;
объективтілік - белгілі бір нарықтарға және клиенттердің қажеттіліктеріне бағдарлану;
ақпараттық - толық көлемдегі сенімді және объективті ақпараттың болуы;
бейімделу - сыртқы ортадағы және кәсіпорынның ішкі құрылымындағы өзгерістеріне бәсекеге қабілеттілікті басқару жүйесінің бейімделуін қамтамасыз ету;
инновациялылық - кәсіпорынның инновациялық сипатын қамтамасыз ету.
Басқару жүйесі келесі өзара байланысты санаттарға негізделген: объект, субъект, мақсаттар, стратегия, тактика, стратегиялық саясат, функциялар, әдістер, құралдар.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару басқарушылық шешімдерді әзірлеуге және жетілдіруге негізделеді, бұл өз кезегінде белгілі бір басқару объектісіне тиісті әсер етеді.
Бәсекеге қабілетті басқарудың негізгі объектілері қаржы ресурстары, кәсіпорынның кадрлық әлеуеті, өндіріс қабілетін және өнімнің тиісті сапасы тәуелді процестер болып табылады. Осылайша, басқару процесінің нақты жағдайы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша басқару шешімдерін жасауға тікелей байланысты.
Басқару субъектісі- барлық деңгейдегі басқару органы және жоспарланған жағдайға қол жеткізуді қамтамасыз ететін жауапты тұлғалар.
Бәсекеге қабілеттілікті басқарудың мақсаты - бәсекелестік артықшылықтарды тиімді пайдалану және нарықта бәсекелестіктің белгіленген талаптарына сәйкес келетін, тұтынушылардың мүдделерін ескере отырып өнім өндіруді, шығындарды азайту және өнімнің қауіпсіздігі мен экологиялық қауіпсіздігіне қойылатын талаптардың орындалуын қамтамасыз ету.

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІККЕ ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР МЕН КРИЙТЕРИЙЛЕР

Ашық социалды-экономикалық жүйе түрінде берілетін кәсіпорын бәсекелестігі көптеген факторларға байланысты болады. Оларды табу, әсер ету дәрежесін анықтау, оларды есепке алу әдістерін белгілеу және оларды өзінің бәсекелестік позициясын күшейту үшін қолдану осы экономикалық категорияны зерттеудің ен негізгі міндеттерінін бірі болып саналады.
Фактор дегеніміз:
қандай да бір процесстің сипатын және өзіндік белгілерін анықтайтын себеп, қозғаушы күші;
көрсеткіштерге әсер ететін себеп немесе элемент.
Ғалымдар бәсекелестік қабілетке әсер етуші факторларды әрқалай классификациялайды. Бұл факторлар әсер етуі, сипаты және табиғаты бойынша өзгеше болады. Көбінесе сыртқы және ішкі факторлар деп бөлуге болады. Сыртқы факторлар кәсіпорын дағдыланатын жағдайлар жиынтығын көрсетеді, ал ішкі орта факторлары бейімделу процессінің мүмкіндігін және тиімділігін анықтайды. Бәсекеге қабілеттілік факторы- бар болуы бір немесе бірнеше бәскеге қабілеттілік критерийларының өзгеруі үшін қажетті және жеткілікті тікелей себеп.
М. Портер барлық бәсекеге қабілеттілік факторларын келесі белгілері бойынша бөлуді ұсынды.
Негізгі және дамыған факторлар: негізгі факторларға табиғат ресурстары, климаттық жағдайлар, біліктілігі жоқ және білікті жұмыс күші, дебиттік капитал және т.б.; дамыған факторлар- кәсіпорындағы ақпарат алмасудың заманауи инфраструктурасы, жоғарғы білікті кадрлар және зерттеу бөлімдері. Негізгі факторлардан келетін артықшылықтар тұрақсыз, табыс аз болады. Дамыған факторлар бәсекелестік қабілеттілік үшін мағызңды рөл атқарады.
Бәсекелестік қабілеттіліктің факторларын бөлудің тағы бір түрі - маманданыру дәрежесі бойынша бөлу: мамандандырылған және жалпы факторлар. Мамандандырылған факторлар - бұл тар шеңберде мамандандырылған қызметкелері, инфраструктура ерекшелігі, белгілі бір білім саласындағы дерекқор және т.б, жалпы факторлар жиі кездеседі және шектелген бәсекелестік артықшылықтар береді, ал мамандандырылған факторлар ұзақ мерзімдік бәсекелестік жағдайын орната алады. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі онда дамыған және мамандандырылған факторлар орнағанда тұрақты және ұзақ мерзімді сипатта болады. Олардың сапасына бәсекелестік артықшылық дәрежесі және оны арттыру мүмкіндігі тәуелді.
Классификациянын келесі принципы- бәсекелестікке қабілеттілік факторларын табиғи және жасанды деп бөлу. Табиғи фактор- өздігімен жеткен факторлар (табиғат ресурстары, географиялық орын). Жасанды факторлар бәсекеге қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін қалыптастырады.
М. Портер ұсынған классификациянын кемшілігі - ол бір топта бір ғана белгіні қарастырып, негізгі, дамыған, табиғи және жасанды факторлар қандай принцип бойынша анықталатынын көрсетпеуі.
Барлық зерттелген, оқылғанды қорытындылай отырып, бәсекелестік - өндіруші, сатып алушы үшін, мемлекет үшін, бүкіл нарық үшін, экономика үшін аса маңызды, қиын механизм. Әр уақытта бәсекелестікті жағымды факт ретінде, кейде жағымсыз факт ретінде қарастырды. Ол экономиканы алға жылжыту, тауарлар мен қызметтерді жетілдіру, жаңа технологияларды дамытудың ең маңызды критерийі болып табылады. Бәсекелестіктің негізіне эгоизм және мақсатқа жету принципі алынған, бірақ егер бәсекелестікті бақылап, басқара алса, және қандай да бір жерлерде ережелер орнатып, ал кей жерлерде араласпаса, ол нарық пен жалпы экономика үшін оң нәтижелер береді.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілік факторлары сыртқы, олардың көрінуі ұйымға аз дәрежеде тәуелді және ұйымның басшылығы толығымен айқындайтын ішкі болып бөлінеді.
Сыртқы факторларға:
экспорт пен импортқа қатысты мемлекеттік саясат;
елдің экономикалық даму деңгейі;
тауарларды экспорттаушы және импорттаушы елдердегі мемлекеттік экономикалық саясат;
капитал нарықтарының жұмыс істеу тиімділігі және қаржы қызметтерінің сапасы;
елдегі инфрақұрылымның даму деңгейі;
ғылыми-технологиялық әлеуеттің даму деңгейі;
еңбек ресурстарының болуы және біліктілік деңгейі;
әртүрлі мемлекеттік және мемлекетаралық дотациялар мен субсидияларды қоса алғанда, амортизациялық салық және қаржы-несие саясаты;
кедендік саясат және онымен байланысты импорттық баждар, квоталар:
мемлекеттік сақтандыру жүйесі;
Халықаралық еңбек бөлінісіне, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету жөніндегі ұлттық бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу;
өнімді стандарттау мен сертификаттаудың және оны құру жүйелерінің мемлекеттік жүйесі;
міндетті стандарттар талаптарының, өнімдер мен жүйелерді міндетті сертификаттау ережелерінің сақталуын мемлекеттік қадағалау және бақылау, метрологиялық бақылау;
тұтынушының мүдделерін құқықтық қорғау;
нарықтың негізгі сипаттамалары: оның түрі мен сыйымдылығы; бәсекелестердің болуы мен мүмкіндіктері;
қоғамдық және мемлекеттік емес институттардың қызметі.
Ішкі факторларға:
кәсіпорынның ұйымдастырушылық және өндірістік құрылымы;
технология;
өндірістік процестерді есепке алу және реттеу;
персоналдың біліктілік деңгейі;
менеджмент сапасы;
басқарманың ақпараттық және нормативтік-әдістемелік базасы;
құрал-жабдықтар;
сапа менеджменті жүйесінің жұмыс істеуі;
стратегиялық басқару деңгейі;
аутсорсингті қолдану ауқымы;
өткізу (дилерлік) желісінің дамуы;
құпия ақпараттың қорғалу дәрежесі (ақпараттық қамтамасыз ету жүйесінің қауіпсіздігі);
қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды қолдану ауқымы;
өнімді сату үшін Интернет желісін пайдалану;
білімді пайдалануға негізделген экономикаға бағдарлау (білім экономикасы);
өндірісті дамытуға инвестициялар тарту тұрақтылығы;
қалыптасқан тұрақты және адал клиенттік базаның өлшемдері;
ҒТП жетістіктерін пайдалану ауқымы;
кәсіпорынның беделі (гудвилл) ;
персоналдың тауар сапасын арттыруға уәждемесі;
аса маңызды стратегиялық бәсекелестік артықшылықтары;
тиімді бәсекелестік стратегиясы;
қайта құрылымдауды уақтылы жүргізу (бірігу, сіңіру, бөлу);
кәсіпорынның (бизнестің) инвестициялық тартымдылығын көрсететін құны.
Кәсіпорынның сыртқы орта факторларына тікелей әсер ету мүмкіндіктері жеткілікті шектеулі, себебі олар кәсіпорынға қатысты объективті түрде әрекет етеді. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің нақты мүмкіндіктері ішкі орта факторлары саласында. Алайда, бұл факторларға әр түрлі тиімділік дәрежесімен әсер етуге болады. Сонымен, әдетте, айтарлықтай күрделі салымдар мен ұзақ өтелімділік мерзімі жұмыстың техникалық-технологиялық жағдайларының инновациялық өзгеруін талап етеді. Алайда, әлемдегі ғылыми-техникалық прогресті дамытудың жоғары деңгейі кезінде экономикалық әлеуеттің едәуір бөлігін құрайтын кәсіпорындардың өндірістік әлеуеті өндірісте қолданылатын қазіргі заманғы технологиялармен анықталады.
Кәсіпорында қолданылатын технологиялар негізгі өндірістік қорлардың сандық және сапалық құрамына, коммуникация жүйесіне, өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың құрамына және біліктілігіне, табиғи ресурстарға (су, отын және т.б.), ақпаратты өңдеу жүйесіне қойылатын талаптарды қалыптастырады. Өз кезегінде жоғарыда аталған талаптар кәсіпорынның өндірістік қуатын, өндірістік процесті іске асыру үшін қажетті айналым қаражатының саны мен сапасын анықтайды.
Сонымен қатар, өндірістің қазіргі заманғы техникалық-технологиялық жағдайларын құрудың барлық маңыздылығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.