Ақмолла өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының жалпы сиаттамасы: ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихында өз орнын алатын, үлкен мұра қалдырған, өзіндік стильдері бар ақын-жазушылар. Олар (Ақмолла, Нұржан, Мақыш, Шәді т.б.) - адамгершілікті, оянушылықты, ағартушылықты мақсат еткен қайраткерлер. Бұл ақындар өздерінің шығармаларында феодалдық қараңғылыққа, ескі діни сенімге, надандыққа қарсы шықты. Олар халықты оятуды, оқуға тартуды мақсат етті, жаңа - жәдит оқуын жақтады, оны насихаттап, жаңалық үшін күресті. Өздерінің негізгі көзқарасы - ағартушылық болды. Сондықтан да олардың өлеңдерін діни ағартушылық поэзия деп бөліп атауға болар еді. Дін - адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени сана. Діннің басты мақсаты - адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдайға сенімі [1, 291].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Дұрысында тарихта болған, заманында өз әлінше қоғамдық прогресшіл қызмет атқарған, әлеуметтік-мәдени, әдеби мәні бар азды-көпті шығармалар қалдырған ақын-жазушылардың бәрінің де аттары аталуға, қызметтері мен шығармалары көрсетілмейтін ақын-жазушылар болмауға тиісті [2,4]. Олар: Ақмолла Мұхамедияров (1839-1895), Әбубәкір Шоқанов-Кердері (1858-1912), Мақыш Қалтаев (1865-1916), Нұржан Наушабаев (1859-1919), Машһүр Жүсіп Көпеев (1857-1931), Шәді Жәңгіров және басқалары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыптың өзектілігі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біз Ақмолла толғауларынан дінге қатысты келелі мәселелерді түсінгендейміз, ақынның жоғарыдағы "соқырлар" деп отырғаны хат білмейтін сауатсыздарды айтқаны, расында қара танымаған, көзі қарақты емес жанның көкірегі де ақ болмайды, кеудесінде сәуле болмаған кісіге жақсылық жасау, кісіге игілікті іс істеу деген атымен болмақ емес. Ондайлар кесапатты кер, ұр да жық, кежір болады, өзі білмейді, білгеннің тілін құлаққа ілмейді. Осы себепті Ақмолла бүкіл халықты өнер мен білімге, парасаттылыққа шақырады. Күллі ел-жұртына бар даусымен "оқыңдар, біліңдер, еңбек етіңдер" деп жар салады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзі көп оқыған, көп білген, көп көрген, көп тоқыған, іші сара, көңілі дана, ақылы дара адам. Ол қандай өлең шығарса да, қандай толғау толғаса да, тіпті жай ауызекі әңгіменің өзінде де ел қамын, халық қайғысын бар жанымен күйзеле сөз етті. Ол өмір сүрген ХІХ ғасырдың екінші жартысы ел-жұрттың екі жақты қанауға түскен ауыр кезі еді. Қарапайым ел нулы, сулы жерінен айырылып, шөл, шөлейт жерлерде азап пен сорды белшесінен басып жүрген сорлы халықтың сырттан көрген қорлығы аздай, ішінен іріп-шіріп, өзінің бауыры би мен болыстың өз туғанына жасаған қасиетсіз ісі адам жанын түршіктіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбындағы мәселелерді жан-жақты саралап,барынша жүйелі де толық ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын көптің басына түскен ауыр күнді жарқырата толғайды, не істейтінін білмей, теңселіп жүрген елдің жағдайын Ақмолла ақын терең түсінеді, мұндай қиындықтан, қиын күннен тек оқу іздеу арқылы, өнер іздеу арқылы құтылуға, арылуға болатынын жырлайтын ақын екендігін зерделеу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- А.Мұхамедиярұлының өлеңдеріндегі ұлттық құндылықтарды, дін мәселесін саралаудағы тұлғаның өзіне ғана тән шеберлігін айқындау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- бүкіл әлем, он сегіз мың ғалам бір жаратушының қолында, несібе беруші де, жарық сәуле сыйлаушы да, бақыт, байлық, денсаулық та, бәрі де сол құдіреттің ісімен болмақшы деген ойды сараптау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ақмолла ақын туындыларындағы өзі де екі дүниенің барлығына бұл жалған мен (алдамшы өмір) нағыз мәңгілік тұрақтықтың шындығын, жеке өз басы ғана сеніп қоймай, өз басы ғана мінәжат етіп қоймай, өзі секілді басқа мұсылман баласының да "Алланы бір, пайғамбарды хақ" деп тануын көпшілікке насихаттау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәні: Қазіргі қазақ әдебиеті пәні бойынша зерттеулер жүргізілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері: А.Мұхамедиярұлы шығармалары негізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 АҚМОЛЛА МҰХАМЕДИЯРҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МҰРАСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шын мәнісінде Ақмолла өлеңдері халықтың, өз елінің жақсы қасиеттерін, ішкі-сыртқы жағдайын, болмысын барынша терең ашып, жарқырата көрсеткен поэзия дер едік.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылды тот баспайтыны сияқты, халық өмірін жырлаған ақындардың мұрасын кір шалмай, тереңірек үңілген сайын сан қырлы құбылыстарымен жарқырап көрінеді. Ақмолла мұрасы сондай мөлдір, таза. Оның шығармасына тереңірек зер салып, зерттеген сайын, саф алтындай бағалы, салихалы өлеңдерді көреміз. Әр өлеңді оқыған сайын ой тұңғиығына беріліп, өткен суреттеріне толы бір дәуірдің бет-бейнесін, болмысын елестетеміз. Ақын өлеңдерінің қолда бар нұсқаларын қарап отырсақ, онда ақыл-өрісі кеңіген, көзқарасы қалыптасқан ақынның зерделі шумак;тарын кездестіреміз. Соған қарағанда, Ақмолла өлеңдері түгел дерлік қолда бар деп айта алмаймыз. Өлеңдегі ой-тебіреніс ақынның кемелденген шағындағы леңдерін байқатады. Бұл Ақмолланың ойда жоқта өлең жазып кетпегенін дәлелдеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы бүгінгі күнге дейін бірді-екілі мақалалар болмаса, өмірі мен шығармашылығын зерттеген еңбектері аз болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы зерттеулерде оның шығармаларының тақырыптары, мазмұны негізінде дұрыс көрсетілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірсыпыра зерттеушілер Ақмолла шығармаларының тақырыптық, идеялық бағытын сөз өткенде, кейде оны бір жақты, ұшқары бағалаған. "Діншіл", "ескішіл", "уайымшыл", тіпті "панисламистік", "пантюркистік" идеядағы ақын деуге барған. Өйткені, қанағаты көтеріліп, нәпсінің соңына түскен кісі өзін-өзі ұстай алмайды, тежей де алмайды. Ақмолла өлеңінде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көкірегің қатып қалған қара тастай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ісің көп келіспеген одан басқа-ай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дұға оқып азаптану - құр әдетің,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырет пайдасына жарамастай. [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біздің ойымызша, жоғарыдағы сын пікірлердің біржақты ұшқары пікірлермен ұштасуы кеңес әдебиетінің сыны мен әдебиеттану ғылымының алғашқы жылдарында болған әртүрлі ағымдардың әсерінен болса керек. Ол ағымдар кезінде қазақ әдебиеттану ғылымында да бой көрсеткен болатын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бүкіл саналы ғұмырын халқының оқып, білім іздеуін, бір-біріне мейірімді-қайырымды болуын тілеп, арман еткен Ақмолла өзінің ой-пікірін өлеңмен толғады, жырмен суреттеді. Ол:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек оқуда ілтипат, шарапаттар,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқырлар әкелер зор кесапаттар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқыған көкке ұшар, суда жүзер,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Деме онда әулиелік, керемет бар, - [3,140].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп оқу-білімнің ішкі-сыртқы мән-маңызын жан-жақты таратып толғаса, сол кездің оқушылары үшін бұл аса қажетті дүние еді. Оның да бірнеше себебі бар, біріншіден, бұл өлең қарапайым халыққа арналып жазылған туынды екені дау тудырмайды; екіншіден, ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың қарапайым өлеңінің сарыны аңқып тұр; үшіншіден, өнер мен білім тек қана ауыр еңбекпен, сарылып ізденумен келмек, оның басқадай құпиясы жоқ, жалықпай жанын қинап, жұмыс істеген жанның Алла алдынан ақ күн шығарады. Бір жағынан орыс шенеуніктері алым-салық алып халықты бір күйзелтсе, екінші жағынан, ішімізден шыққан шонжарлар үсті-үстіне елге ауыр салық төлетіп, онсыз да хал-ахуалы нашар елді туралатып тастады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би, болыс, өнер емес пара жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нашарға өкім қылып текке, неген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ісіңді жөндейміз" деп иек қағып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұнан да хайуан артық шуын жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- деп Ақмолла сол кездің нақ шындығын сөйлесе, бұл ақ сөз деп білеміз
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Пролеткультшылдық", "вульгарный социализм", "ұлттық нигилизм" секілді ағымдар әсерінен халқымыздың асыл мұраларынан бас тартып, таза пролетарлық мәдениет жасаймыз деген қате пікірлер болды. Сөйтіп, пролетарлық мәдениеттің өзі адам баласының ғасырлар бойы жасаған мол қазынасының заңды жалғасы екенін ұғына алмады. Осының салдарынан тарихымызда өзіндік орны бар ақындарымыз бен жазушыларымыз қаға беріс қалып, олардың шығармашлығы жете зерттелмеді. Бұдан әрі қарай тағы не болады екен, көз жүгіртіп қарайықшы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарасаң биден кейін ауылнайға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарнын толтырады ет пен майға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықтан жиып алып, пайдаланып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарады сәлем бере болыснайға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқыр ғой надан адам нұрды көрмес,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көз жоғын мойнына алып, соңына ермес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әркімге өз керегін іздеу керек,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балаға жыламаған емшек бермес, - [3,59].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығы, оның ішінде Ақмолла Мұхамедиярұлы туралы зерттеушілеріміз бен сыншыларымыздың жаңсақ пікірлерін осы секілді ағымдардың әсерінен айтылған сындар деп білеміз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ерте оқып, ерте сауаты ашылған Ақмолла алғашқы бала оқытып жүрген кезінің өзінде өлең жазумен айналысқан. Көп өлеңдері халық аузында жатталып қалған. Ауыл-ауылды көп аралап, феодалдық зорлық-зомбылықты көп көрген, халықтың тыныс-тіршілігімен жете таныс болғандықтан, оның мұрасы бай да, мол. Қолда бар өлеңдері аз болғанымен, айтар ойы, озық көзқарасы, терең мазмұны бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың көзі тірісінде бір-ақ кітабы жарық көрген. Ол Марджани жөніндегі марсиясы. Бұл кітаптың 1892 жылы Қазан университетінің баспасында жарық көргенін жоғарыда айттық. Бұл кітап негізінен Ақмолланың ақындық атын шығарған тұңғыш жинағы еді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жинақтағы өлеңдерді толғау деп те атауға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алғашында Ақмолла бұл өлеңді мадақтау, ода тұрғысында жазған. Бірақ бұл кезде Марджани қайтыс болады да, оран "Марсия жоқтау" деп ат берген. Бұл марсиясында ақын жаңа идеологиялық ағымның өкілі Марджаниді дәріптеп, жаңашылдықты, өнер-білімге ұмтылуды мақсат еткен. Мұнда феодалдық қатігез дәстүрлердің керегесі ыдырай бастағаны байқалады. Жаңа оқу жүйесін қолдаған Марджаниді дәріптейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын Марджанидің орыс тілін үйрену, дін сабақтарымен қоса, қоғамдық сабақтарды оқту керек деген ойына қуана қосылып, соны мадақтайды. Ақмолла оны жаңа дәуірдің "Қараңғы түндегі шамшырағы", "Ешкімнің қолынан келмейтін тереңдікте жатқан шындық туын тапқан" деп бағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл марсияның көлемі, ұзын ырғағы 200 жолдай, онда ақынның идеялық көзқарасын анықтайтын, жанын ұғынуға аз да болса септігін тигізетін өлең шумақтары көптеп кездеседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақынның екінші кітабы өзі өлгеннен кейін тоғыз жылдан соң Троицк қаласында 1904 жылы Харитонов баспасында жарық көрді. Онда Ақмолланың қысқаша өмірбаяны жазылған. Ал 1907 жылы Қазан қаласындағы Шеріп баспаханасында алдыңғы толғауларымен қоса, Ақмолланың түрмеде жазған өлеңдері біріктіріліп, арнайы кітап болып басылды. Осыдан кейін Ақмолла өлеңдері көпке дейін белгісіз болып, оны жинап бастыруға ешкім ерен салған жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек Қазан революциясынан кейінгі зор өзгерістерден кейін, яғни 1935 жылы Ақмолланың өлеңдері жиналып, жеке кітап болып басылып шықты. Оны баспаға әзірлеп, алғы сөзін жазған, ақындық жолын талдаған дауылпаз ақынымыз Сәкен Сейфуллин еді. Кітап шыққаннан кейін қазақ ақындары, сыншылары, Ақмолланың ақындығын тани бастады. Дегенмен, ақын шығармашылығына жан-жақты талдау жасау, қомақты зерттеулер болған жоқ. Ақмолланың барлық шығармасы өзінің азап шегіп езілген, туған жерінен айрылған, береке-бітімі кеткен ел-жұртына арналған. Ол ақыл-есі кетіп, түсі қашқан, не істерге білмей, тұғырыққа тірелген жұртына аянышпен, жанашырлықпен қарайды, жалғыз жаратушы Алланы бір сәт те естерінен шығармауды, екі білекті сыбанып, еңбек етуді ұсынады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл дүниеде қонақ - сен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дәулет, бақыт таптым деп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не берсе де Алла деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шүкірлігің тастама.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бағың бір күн ұйықтаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олай-былай қаларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қалған ісің оңалмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қайран болып тұрарсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Маған не хал болды деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егін жыртып саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Саудагерлік қыларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғарып болып жығылсаң,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз малыңнан берерсің.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(Құда ғафу қылмаса),
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Михнетті көрерсің.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Суға қармақ саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шортан түгіл шабақ жоқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балдыр алып қаларсың,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бермейін деген уақытта,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылай қайран боларсың, - [3,147].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп адам баласының тіршілік үшін бар жанымен аянбай күресуінің керектігін, алайда, ісі ілгері баспаса, не істесе де туралап, бір орында тұрып қалса, ол жалғыз Алланың құдіреті екенін терең түсіндіреді. Бұл жағдайды біздің ғұлама ата-бабамыз "Құдайсыз қурай сынбайды" деп бір-ақ ауыз сөзбен айтатын еді ғой.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыда айтқанымыздай, Ақмолла қазақ даласында түрлі есіммен аталып жүрген. Ол бірде Әлмұханбет, енді бір жерде Құби қожа делінген. Қазақстан ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорында түрлі қолжазбалар бар. Оның бірсыпыра өлеңдерін Қыздарбек Қазбеков жинап, қолжазба қорына берген. Ол Алтыбас Ақмолла өлеңдері деп аталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зер сала оқып, осылардың кейбірі А.Мұхамедиярұлынікі деген қорытындыға келдік. Шындығында, Алтыбас Ақмолла да, естек Ақмолла да бір адам. Оны жоғарыда дәлелдедік. Сөзімізді айқындау үшін осы өлеңдерді талдауды дұрыс көрдік.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осындағы мына өлең Ақмолланыкі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адам сол көңілі түзік діндер болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Залым сол дін тұтпаған мірдәр болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Баланы бір наданға беру харам,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аузына атасының бұлғар болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
немесе:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кәрілік жаман екен терлемейді,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
һим қайда бар, һим қайда жүр демейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарашы мына нафас дұшпандығын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біреуден ал, біреуге бер демейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, өлеңнің әр жерінен алынған шумақтардан Ақмолланың стиліне тән, ой-пікірімен үйлесіп жататын жақтарын аңғару қиын емес. Сөз саптауы да, сөздердің татаршаланып келуі де Ақмоллаға тән қасиеттер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыбы және идеялық негізі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Темірғали Исмайыловтың 1946 жылы қолжазба қорына тапсырған мына өлеңі Ақмолла Мұхамедиярұлынікі. Ал, ол Алтыбас Ақмолланыкі делінген. Бұл өлеңді бір адам, бір автор жазған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла айдын келді жағалаған,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аяғын кер жорға аттың тағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұсында әр Мұсаның бір Перғауын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қара ит те пайғамбарға абалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би болмас белін жалпақ буғанменен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Теңелмес бір анадан туғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақымақтар көзін жұмып құр мүлгиді,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Таба алмай өнер-білім жиғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала боянғанмен тауыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кесепаты жаманның алыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кілем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жөкеге май жаққанмен қайыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәстектен туған құлын тұлпар болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарақұстың баласы сұңқар болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспаннан аққу ілген ақ тұйғын құс,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарғадай өлімтікке іңкәр болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәстектің дүбірі шықпас шапса дағы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Устіне кілем жауып шапсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылына әр нәрсе тартпай қоймас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өсіріп сылап-сипап бақсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспанда ай нұрланар толған сайын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұмытылар пенделігің барған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болғанда ашу пышақ, ақыл таяқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сол таяқ кемімей ме жонған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңде де Ақмолла Мұхамедиярұлының жырларындағы ой-пікірлер, толғаныстар, бір-бірімен астасып жатыр. Өзінің жауларына мойымаған ақынның сөз кестесін "Қара ит те пайғамбарға абалаған" деп отыруы осы ойымызға дәлел болатын секілді. Өйткені, Ақмолла дәуірі тұсында ел ішінен шыққан ағартушылар көп қуғын-сүргін көрді. Олардың көпшілігі қазақ даласындағы теңсіздікті сынап-мінеп, сын тезіне алады. Әрі осы өлеңнің кейбір жолдары, шумақтары ақынның қолда бар өлеңдерінен кездеседі. Өткір сөзі, уытты өлеңдері оны халық арасына кеңінен таратып, есімі құрметке бөленді. Жоғарыдағы өлең өзінің интонациясы, стильдік жағынан Ақмоллаға тән белгілерді көрсете алады. Ашынған, зорлық-зомбылық көрген адамның аузынан ғана осындай ащы сөз шықса керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Енді Сабыр Шәріповтің жинаған өлеңдерінің ішіндегі мына шумақты да Ақмолланыкі деуге көңіл бұратын дәлел жоқ емес, бұл да Алтыбас Ақмолланыкі делінген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бар еді жыл құсындай бір қоңыр қаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Умітті едік ол шақырса келер деп жаз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сүрінгенде сүйенген орын еді,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар ек шүрегейлі өзі әм хаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңілдегі бөтенше мақсұтымның,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Барамыз адам таппай айтарға наз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңнің Ақмолланыкі екені даусыз. Өйткені, Ақмолла жинақтарында табиғат лирикасына арналған көптеген өлеңдері бар. Онда ақын табиғаттың тамаша кезеңдерін әлеуметтік тұрмыспен астастыра жазған. Онда тәуір ойлар, көңілге қуаныш құятын жылы суреттер басым. Ақмолланың көптеген өлеңдерінде өзін әділетсіз қоғамның түсінбейтіні, ескілік қараңғылығында қалып отырған халықтың жақсы ниеттерді әлі де болса ұға алмайтыны жиі айтылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы өлеңде де сол пікірлер басым. Оның үстіне, өлең әсте ақынның өзінің жеке көңіл күйімен беріледі. Ақмолланың күз, жаз, табиғат суреттері секілді өлеңдері үзік-үзік. Осыған қарағанда, олар толық жиналмаған. Ел арасында бұл өлеңнің әлі де басқа шумақтары бар екені шек келтірмейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, қолжазба қорындағы кейбір өлеңдерге зер сала қарасақ, олардың арасынан әлі де Ақмолланың біраз өлеңдері табылары сөзсіз. Өйткені, көптеген өлеңдерден Ақмоллаға тән стильдік, тілдік ерекшеліктерді аңғару қиын емес. Тіпті кейбір тіркестер Ақмолланың қолда бар өлеңдерімен үндесіп, қабысып жатыр. Әрине, бұл орайда әлі де терең талдау керектігі айқын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың ел арасында сақталған, қағазға түспеген өлеңдері көп. Осы тұрғыдан келгенде, 1935 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінде "Ақмолла өлеңдері туралы" деген мақала басылды. "Ақмолла өлеңдерінің қазақ тілінде басылуы өте қажет. Сәкеннің мына жинаған өлеңдері түгел деуге болмайды. Оның осы күнге дейін татар, башқұрт тілдерінде басылғандарынан басқа, ел ішінде қалған бірлі-жарым өлеңдері бар. Мысалы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қисапсыз бай болсаң да Қарынбайдай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Патшадай Әмір-темір дін түзетіп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да әйдік батыр Арыстандай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да Жиреншедей тілге шешен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырда жатар орның тар лақыт жай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
не болмаса:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Стамбол патша болсаң, Құдыс шамға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұқар мен укім етсең де Ундістанға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағылшын, Қытай, Мәскеу, Румді алып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дін түзеп әмір етсең де бұл жиһанға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кірерсің ақыр бір күн көрстанға".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
С.Машақов дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллиннің жинап бастырған Ақмолла өлеңінің құндылығын айта келіп, оның өмірінің кейбір сәттеріне тоқталады. Ақмолланы халықтың мұңын жоқтаған ағартушы ақын деп біледі. Сөйтіп, оның бірді-екілі халық арасында қалған өлеңдерін мысалға алады. Оны жоғарыда келтірдік.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың белгісіз өлеңдері татар-башқұрт арасында да мол. Оның біразы Башқұрстандағы мұсылмандардың діни басқармасында сақталған. Белгілі түрколог, діни жазушы Ресейдің шығысында 1908-1918 жылдары шығып тұрған "Шора" журналының редакторы Риза Фахретдиновтың үш томға жуық қолжазбасында татар, башқұрт, қазақ әдеби мұраларын біріктіретін және тарихи ескерткіштер көп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Р.Фахретдинов "Асар" деп аталатын кітабының 34-томын баспаға әзірлеген. Бірақ ол жарияланбай қалған. Сол кітаптың бір тарауы ескі ақын хаттары мен жиған-тергендерін құрайды. Бұл туралы башқұрттың белгілі ғалымы, филология ғылымының докторы А.Харисовмынадай қызық факті келтіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Асарда" Ақмолла Мұхамедиярұлының өз қолымен жазған мәнді хаттары бар". Оның бірін мына фотокөшірмеден көруге болады. Бұл Ақмолланың өз қолымен жазған өлеңі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар және башқұрт халықтарының арасында да Ақмолланың жаңа өлеңдері баршылық. Оның бірсыпырасы мерзімді баспасөздегі кейбір мақалалар ішінде берілген. Оған "Жолда", "Башқұрларым, оқу керек, оқу керек", "Айыбына достың көз салма" деген өлеңдерін жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1971 жылы Уфада "Башқұрт поэзиясының антологиясы" жарық көрді. Оны Әхнәф Харисов, Ғайни Хосайынов, Ким Әхмет және басқалар құрастырған. Осы кітаптың бір тарауы Ақмоллаға арналған. Онда уытты тілді ақынның шығармашылығына талдау жасалған. Сондай-ақ бір топ өлеңдері, атап айтқанда:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Башқұрларым, оқу керек, оқу керек;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Шиһабетдин Марджани Марсиясы (айырым строфалар);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Мекенім менің жатқан аты зындан;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Менің жатқан орным - түрме - деген өлеңдері кіргізілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондай-ақ Ақмолла шығармашылығы татар әдебиетшілерінің назарынан тыс қалып отырған жоқ. Ақынның бір топ өлеңдері белгілі ғалым М.Ғайнуллин құрастырған "ХІХ ғасыр басындағы татар әдебиетінің хрестоматиясына" енген. Оның шығармашылығы татар және башқұрт мектептерінің оқу бағдарламасына енгізілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз заманының көрнекті ақыны Ақмолла Мұхамедиярұлы татар, башқұрт ғалымдары зерттеулерінің негізгі тақырыбына айналған. Өйткені, Ақмолла Салават Юлаев пен Мажит Ғафури арасындағы ең атақты, ең беделді, ең дарынды, шыншыл ағартушы ақын ретінде бағаланады. Сондай-қ Ақмолла башқұрт жазба әдебиетінің негізін қалаушы деп есептеледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Акмулла по существу был первым общепризнанным писателем Башкирии, который в отличие от религиозно-мистических поэтов суфийского толка выражал в своих произведениях земные стремления, идеалы и чувства простого человека".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорынан Ақмолланың мұрасы жөнінде қосымша деректер табылды. Яғни, Ақмолла кезінде өлең жазып қана қоймай, айтысқа да түскен. Өнер жарысында алдына жан салмаған. Оны Р.Фахретдинов, А.Харисов, М.Үмбетбаев, Д.Қашқынбаев зерттеулерінен аңғаруға болады. Сондай айтыстың бірі қолжазба қорында өз көмбесін ашуды көп жылдар бойы күтіп жатқан. Ол - Ақмолла мен Мәшһүрдің жазбаша айтысы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, бұл жөнінде әртүрлі пікір де тууы мүмкін. Оған келесі тарауда тоқталамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорыта келгенде, Ақмолланың өмірі, шығармашылық қызметі бүгінгі өскелең қазақ өнерінің, поэзиясының қалыптасу кезеңінің тарихына қосылуға тиіс. Оның өлеңдері бүгінгі жас ұрпақтың мұрасына айналғаны жөн. Ақмолла ақын Қазақ Совет Энциклопедиясының тарихына енді. "Ақмолла өлеңдерінің көпшілігі заман жайында, қазақтың тұрмысы, хал-жайы, оқу, өнер, ғылым туралы, дін, адамның мінез-құлқы туралы болып келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын қазақ арасындағы ру, ақсақалдық, бектік, феодалдық қоғам қалдықтарын сынап-мінейді. Халықты оянуға, ілгері ұмтылуға үндейді. Бірсыпыра өлеңдерінде табиғат, жыл мезгілдері көріністерін, халық өмірінің көрікті суреттерін береді. Солардан идеялық, саяси, философиялық қорытындылар жасайды. Ақмолла шығармалары қазақтың он бір буынды қара өлеңі үлгісінде жазылған".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла ақын қазір ғана өзінің шын бағасын алуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ол бұрын дінді аңсаған, ескілікті көксеген, молда ақын делінген еді, ол - халық тарихына, халық мәдениетіне үлкен үлес қосқан озық ойлы оқымысты. Сондықтан да Ақмолла поэзиясы өз дәуіріндегі биік ойдың, жаңашыл ағымның жарқын көрінісі бола алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
А.Мұхамедиярұлы өлеңдерінің көпшілігі Сәкен Сейфуллин жинап бастырған кітапқа енген. Ал кейбір жаңа табылған өлеңдері Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорынан алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2 А.МҰХАМЕДИЯРҰЛЫ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ДІН ТАҚЫРЫБЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде ағартушылық, оянушылық ағымдар терең тамыр жайып, халық арасынан оқыған, көзі ашық адамдар шыға бастады. Осылай Уфада "Усмания", Орынборда "Хусаиния", Троицкіде "Расулия" секілді татар, башқұрт жоғары оқу орындары ашылды. Оларға қазақ балалары да алынды. Жұрттың жаратушысын, оның ең сенімді елшісін шынайы тануын жырға қосады. Біз ақынның "Өзіме" атты арнау өлеңінен көп жағдайды аңғарамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құтырып, нәпсің билеп, кеткен жаман,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жуан мойын өгіздей жеккен жаман.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Мұртыңнан" жетектеп алып жүріп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Неше жерде абыройыңды төккен жаман [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халқымыз "нәпсі сайтан" деп тегіннен-тегін айтқан дейсіз бе, адамға қиыны да өзгені емес, өзін жеңуі - кімде-кім өзін-өзі тоқтатып, өз-өзіне тыю сала алса, жаман істен жиіркеніп, кілең жақсылыққа, абзал дүниеге аңсары ауса, ондай жанды "әулие" деуге болар еді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар, қазақ, башқұрт әдебиетшілері қоғамдық өмірді сынайтын көптеген прозалық және поэзиялық шығармалар тудырды. Мысалы, Мұса Ақжігіт 1886 жылы "Хисамутдин молла" деген сатиралық повесін, ал Ғабдрахман Ілияси "Кедей қызы" деген драмасын 1887 жылы жазды. Бұдан басқа да прогресшіл идеялары анық көрінген кітаптар болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ жерінде орыс мектептерінің ашылуына байланысты көптеген адамдар орыс өнері мен әдебиетін жете тануға мүмкіндік алды. Орыс әдебиетінің ықпалын алған ақындардың қатарына Ақмолланы да қосуға болады. Ол түрмеден шыққаннан кейін бір жыл бойы орыс жерін аралады. Қалай болғанда да, бұл оның орыс өмірінің кейбір сәттерін аңғаруына әсер етті. Әрі Ақмолла жадитшілік ағымның насихатшысы, жыршысы болды. Ақмолла Марджанидің жолын жалғастырушы әрі насихаттаушы ақын. Ол қазақ халқының болашағын осы жаңа оқу арқылы өзгертуге болады деп есептейді. Сөйтіп, Марджаниді мақтап, ұзын толғау мадхия жазды. Бірақ, ақын кітабын бастаған шақта Марджани қайтыс болады. Сөйтіп, мадхияға жоқтау-марсия деп ат береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өзіндік серпілістің, жадитшілдік дәуірдің ақыны. Оның өлеңдерінде Марджанидің ояну, ұмтылу, талап ету, ақылға ерік беру, еркіндік алу сияқты пікірлері қазақ сахарасында жаңғырды. Ол Марджаниді және солардың топтарын мақтады. Қазақ арасында тұрып, Татарстандағы, Қазандағы бай-молдаларды мазақтады, сөкті, соларға қазақ сахарасында соғыс ашты", - деп жазды кезінде татар әдебиетшісі Ә. Сағди "Біздің юл" журналында [5,11].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, Ақмолланың жадитшіл ақын екеніне дау жоқ. Яғни, ол өзінің болмысында, көзқарасында, мұрасында прогресшіл бағыт ұстаған, ағартушы ақын. Ақмолла өнердің кез келген саласынан хабары бар, қағілез жан еді. Ол өз өлеңдерін жатқа, дауысын көтере бастап, нәзік сазды үнмен оқиды екен. Тілі өткір, ойын ашық айтып, дүниенің әділетсіздігін, халықтың күйін реалистік тұрғыда жырлайды. Оны өзі өлеңге қосып, өзі де күйзеліп, өкініш білдіріп отырады. Ол бір өлеңінде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзімді түзумін деп ақтамаймын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңілімде болса ойым сақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Айтыңыз, бұл сезімді қате болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзімді қатем жоқ деп мақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дертім бар, тілім шолақ баяндауға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Майданда қолым шолақ аянбауға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жортқанмен күйсіз көлік ұзамайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түседі біраздан соң аяңдауға, - деген өлең жолдары куә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзінің өмір туралы толғаныстарын осылай баяндай келіп, қоғамдағы үстем тап өкілдерінің істерін әшкерелейді. Көңілге оралған ойларын уытты сөзбен араластырып, өткір тілмен баяндайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, Ақмолла қазақ, башқұрт, татар ақындары арасында кезінде кеңінен мәлім болған. Р.Фахретдинов өзінің жарық көрмеген "Асар" кітабының төртінші томында Ақмолламен кездесуін естелік етіп жазады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1894 жылы Муфти Султанов Ақмолланы құрметтеп, қонаққа шақырады. Оған Ақмолланың замандасы, ой-пікірлері ұқсас Мұхаметсәлім Үмбетбаев та келеді. Осы кездесуді "Асарда" Р. Фахретдинов былай деп баяндайды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Қалаға біздің шайырымыз (шайыр - ақын) Ақмолла келді,- дедім мен Муфтиге. Ол сізге келуді сұрап отырған жоқ. Бірақ мен сізден онымен кездесіп, әңгімелесуіңізді сұрар едім.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Шайыр дегеніңіз кім?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ақын, анығын білмедім. Орыстарда Пушкин, ал бізде Үмбетбаев ақын. Орысша жақсы білмегендіктен, таразы басына Ақмолла мен Пушкинді қоя алмаймын, ал Үмбетбаев пен Ақмолланы өлшеуге болады" [6,431].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла мен Үмбетбаев осы кездесуде бір-бірімен жақсы танысады, шай үстіндегі әңгіме қыза-қыза ақындық айтысқа ауысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өз өлеңдерін сазды дауыспен, көтере және батыл оқып, жақсы әсер қалдырады. Ол тоқтасымен, Мұхамедсәлім эфенди өнер саласындағы өз құбылысының жылы әсеріне беріле отырып, ағынан жарылып, әңгімеге араласты. Бұған дейін олар бір-бірін танымайтын. Ақмолла бітсе, Мұхамедсәлім іліп әкетіп, екеуі де өлеңдерін шеберлікпен оқыды. Олар жастық шақтарын еске ала отырып, уақытты да, қайда отырғандарын да ұмытты. Мен Муфтидің дәл осы кештегідей рахатқа бөленгенін көргенім жоқ. Мен де мұндай көңілді кездесуді одан кейін де көре алмадым" [7,19].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұхамедсәлім Үмбетбаев өзінің болмысында, тыныс-тіршілігінде, мақсат-мүддесінде ағартушы ақын екені даусыз. Ол қызмет ете жүріп, көптеген өлеңдер жазды. Онда халықты оятуды басты мақсат етіп қойды. Орысша жетік болған, тілмаш ретінде көп жыл орыс-татар арасында қызмет істеген. Ол орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкиннің "Бақшасарай фонтанын" бірінші болып татаршаға аударды, өле-өлгенінше ағартушылық жолдан таймады. Бірақ, ол да әлеуметтік-демократтық революция кезінде оған үн қоса алмайды, ағартушылық бағытта қалып қояды. Екі ақынның кездесуі, көзқарастары ұқсас, ұстаған жолдары бір, ағартушыларды жақындастырып, дос қылып жібереді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетшісі З. Шакиров Р. Фахретдиновпен әңгімелескен бір сәтін былай деп еске алған: "Р. Фахретдиновтың осы кездесу жөніндегі айтқандарынан менің есімде өте маңызды қалғаны мынау. - Ақмолла өте жылдам, тынымсыз адам екен, өлеңдерін жатқа, ерекше бір шеберлікпен әрі шабыттана оқыды. Үмбетбаев, керісінше, байыпты әрі секемшіл екен, әр сөзін ойланып, салмақтап сөйледі. Ақмолла башқұрт және қазақ сөздерін араластырып, қазақ акцентпен сөйледі, бірақ мұның өзі қалыпты жағдай секілді көрінді. Үмбетбаев сөз арасында өлеңдерін оқығанда түркі сөздерін башқұртшалап отырды" [8,25].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, бұдан Ақмолла ақынның поэтикалық ортасының үлкен болғанын аңғаруға болады. Екі ақынның кездесуі жөніндегі мәлімет Мұхамедсәлім Үмбетбаевтың қолжазба архивіндегі естеліктен де кездесті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Троицк тарапында қазақтар арасында жүрген Ақмолла есімді Мәшһүр ақын бар еді. 1890-1895 жылдар арасында қазақша көп бейттер жазған. Бейттерін жатқа оқып еді. Бір заман Мұхамедияр Муфти оқыды. Тыңдауға мәжіліске біз де шақырылдық, көп ғибратты сөздер айтты", - деп жазған ол естелігінде [9,40].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, осыдан Мұхамедсәлімнің Ақмолланы жоғары бағалағанын анық көреміз. Бұдан кейін екі ақын кезікпеді. Бірақ бір-біріне деген жылы көңілдері суыспайды. Екеуі де бала оқытып, дүмшелермен, надандармен күреседі. Ақмолла ақынның ағартушылық рухқа толы асқақ үні қазақ сахарасынан басталып, башқұрт, татар халықтарының да жүрегіне жетеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың поэтикалық ортасын сөз еткенде, көптеген жайларды айта кетуге болады. Жоғарыда айтқанымыздай, ол тек қана өлең жазумен айналыспай, өзіне көзқарасы жақын прогресшіл қайраткерлерге де ықпал жасап отырған. Сөйтіп, ақын мұраты бір ғана ел ішінде тарамай, бауырлас қазақ, башқұрт, татар халықтарының арасында кеңінен мәлім болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ даласы қашаннан әнге, жырға, аңызға бай, күнделікті ел өмірі де той-томалақ, ән-жырсыз өтпейді. Осындай отырыстарда ақындар шыңдалып, олардың поэзиясы сомдалады. Жақсы ән, жарқын жыр әр адамның көңіл кілтін ашып, жүрекке ұялайды. Ақмолла ақынның да поэзиясы өзі құрметтеген, өзін құрметтеген қазақ халқының жүрегінен берік орын тепті. Оның өлеңдері ауыздан-ауызға өтіп, қазақ сахарасының ылдиынан төскейіне жетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықты ағартуды, оқытуды мұрат тұтқан ақын поэзиясы оның жанына көптеген мұңдас, ойлары орайлас ақындарды, қайраткерлерді топтастырады. Әсіресе, Ақмолла қазақтың атақты ақындарының бірі Нұржан Наушабаевпен жақын дос болады. Қостанай жағында бала оқытып жүрген кезінде Нұржан екеуі жиі кездесіп жүрген. Бір-бірімен айтысқа түспесе де, қалжың ретінде бір-біріне бір-екі ауыз өлең де арнаған. Осы қарым-қатынас, достық Нұржанның идеялық жағынан әсер алуына ықпал етпей қоймайды. Нұржанның халықты оқуға, ағартушылыққа шақырған өлеңдерінде Ақмолла сарыны, соның ықпалы айқын аңғарылып тұрады. Мысалы, Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең әуелі тазалау керек іштің кірін,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Іште толып жатпасын сасық ірің.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
О, дариға, іш тазарсын, іс тазарсын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болмаса пайда бермес құры білім.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қысқаша осы болар түсіндіру,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адамның сыртын көрмей, ішін білу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ішінен ілім-білім табылмаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не пайда келтірмекші сырты сұлу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жақсының мәжілісінде шағыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаманның саудасында табыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кілем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала бояғанмен тауыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мінезі ақымақтардың сол сықылды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүре ме божысыз ат жеккенменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзінің қалыбындай боп жарасар ма,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жібекті шуда жіппен тіккенменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, осы секілді бір ойдың үндесіп, қабысып келуі екі ақынның ұстаған бағытын, бір-біріне тигізген игі ықпалының жарқын мысалы бола алады. Екі ақынның бұдан басқа да өзара үндесіп жатқан өлеңдері баршылыққ. Нұржан Ақмолладан жасы кіші болғандықтан, оны қатты құрметтеп, алдынан қия өтпеген. Ақмолла да өзінің поэтикалық рухы жағынап жүрегіне жақын ақын інісіне ілтипат көрсетіп, сағынғанда іздеп келіп жүрген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағартушы Ақмолла ақынның озық ойы, ұстаған жолы жаңа дәуірдің танымен оянған көптеген қазақ жастарының жүрегінен берік орын алады. Олар А.Мұхамедиярұлының бай да мазмұнды поэзиясынан сусындайды, рух алады. Ақынның ұстаған жолын тереңдете түседі. Ақмолла мектебінен өткен ақындардың бірі - атақты демократ ақынымыз Сұлтанмахмұт Торайғыров.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сұлтанмахмұт Ақмолла өлеңдерімен Троицкіде оқып жүргенінде танысады. Бірте-бірте Ақмолла өлеңдері зерделі жастың жүрегіне берік ұялайды. "Шындықтың ауылын іздеген" жасқа Ақмолла өлеңдері ерекше әсер етеді. Енді ол ақын өлеңдерін көшіріп алып, қалтасына салып жүреді. Жастардың жиналған ортасында Ақмолла өлеңдерін жатқа оқиды. Сөйтіп, Ақмолла поэзиясының ықпалымен Сұлтанмахмұт бірді-екілі өлеңдерін жазады. Ақмолла өлеңдеріндегі шындықтан ол сол тұстағы дәуір тынысын аңғарады... Халықты ағартуды, оқытуды әлі де болса тереңдете түсу қажеттігін зердесіне тоқиды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ол: "Құрметті білім, өнер иесі, жаны бір, қаны бір туысқандарым! Басымызға келген жақсылық, жамандық, аянышты халдерімізді айтып, кемшілік, қоршылықта болып, қараңғылықтан шыға алмайтындығымыздың себептерін көрсетіп, сандалып тұрғанда тым болмаса қапамызды шығарып, зарланайық та!
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ердің халі білінер лебіз айтса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кімнің халі білінер қарап жатса, [10,120].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп атақты Ақмолла шағыр (ақын) айтыпты ғой, - деп ол 1912 жылы "Зарландым" деген әңгіме-фельетонында жазды. Осы үлкен мақаладағы ойлар негізінен халықты ағарту, оқыту, жағымсыз әдеттерді сынау-мінеу тұрғысында жазылған. Сөйтіп, Сұлтанмахмұт Ақмолла секілді халықты өнер-білімге, ғылымға ұмтылуға шақырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла поэзиясының ықпалын алған кептеген халық ақындары бар. Тұрмағанбет Ізтілеуов, Омар Шипин, Иманжан Жылқайдаров, драматург Шахмет Құсайынов, атақты жазушымыз Сәбит Мұқанов сынды талантты да белгілі қайраткерлер Ақмолланың өлеңдерін көп оқыған, жатқа білген. Жүрген жерлерінде оның өлеңдерін халыққа таратып отырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұрмағанбет Ізтілеуов - белгілі талант, сонымен бірге ол халық мұрасын жинаған белді қайраткер. Жастайынан халық жырынан сусындаған ақын көптеген шайырлар мұрасының халыққа жетуіне, жазылуына еңбек сіңірді. Ол Ақмолланың жырларын жатқа айтып, елге таратқан, өзі одан үлгі алып, шабыттанып жырлаған. Ақмолла ақынның бірсыпыра өлеңдері бүгінгі өскелең ұрпаққа Тұрмағанбет ақынның айтуымен жетіп отыр. Ол өлеңдер негізінен Қазақстан ұлттық ғылым академиясының қолжазба қорында сақтаулы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Суырып салма ақындарымыздың бірі - Омар Шилин. Ол - халық басындағы ауыр күндерді, тарихи оқиғаларды жырлаған аяулы азамат. Ақынға халықты сүю, оның асыл мұраттарын жырлау тұрғысынан әсер еткен кім десек, ең алдымен Ақмолланы айтар едік. Омар Ақмолла өлеңдерін көп білген, жатқа айтқан. Үлкен әсер, идеялық ықпал алған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла шындығында ақындардың атасы болды. Ол біздің Омар Шипинге және басқа да халық ақындарына өмірге жолдама берді", - деген ақын Сырбай Мәуленовтің сөзіне қосылмасқа болмайды" [11,13].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Академик жазушы Сәбuт Мұқанов башқұрт әдебиетін терең білген әрі орынды мақтан тұтқан қайраткер. Ол халық ақыны Ақмолла ақын шығармашылығын өте жоғары бағалап, қандай мәжілісте, кеңесте, кездесулерде болмасын, өлеңдерін жатқа оқыған. "Сәбит Мұқанов Ақмолланың барлық өлеңдерін дерлік жатқа айтушы еді" [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Кажется, - говорил Сабит, - что во рту у этого язвительного человека не язык, а змея. Он всегда готов был больно ужалить врага, его сатира разила беспощадно всех, кто угнетал народ, глумился над бедняками" [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетінде де Ақмолланың өзіндік ықпалы жоғары болды, Ғабдолла Тоқай, Мажит Ғафурилердің нәр алған поэзиялық арқауына айналды. Оның поэтикалық бай мұрасының дастарқанынан екі ақын дәм татты. Ащы мен тұщыны, шындық пен әділетсіздікті, қараңғылық пен жарықты олар осы ақын мұрасынан алғаш рет таныды. Үш халықтың бай мұрасын меңгерген ақынның көл-көсір, шыншыл асқақ үнді поэзиясының ұшқындары олардың көңілін оятты, шымырлатты, ой салды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, бұдан Ақмолла ақынның өзінен кейінгілерге идеялық жағынан үлкен ықпал еткен ағартушы екенінің тағы бір дәлелін көргендей боламыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өлеңдерінің ауқымы кең, сондықтан да оның өлеңдерін бірнеше топқа жіктеу қажет. Соның ішінде Ш.Марджани туралы марсиясын ерекше бөліп қарауға болады. Ақмолланың көп өлеңдері қазақ тілінде жазылған. Дегенмен, татар, башқұрт арасында көп жүріп, кітабы сонда шыққандықтан, бірсыпыра өлеңдерінде татар, башқұрт сөздері жиі кездеседі. Әсіресе, Марджани туралы марсиясында Ақмолла араб, парсы, татар тілдерін көп пайдаланған. Осыған қарап, татар ғалымдары оны өздерінің төл ақыны деп есептеп келеді. Тіміскіленген ит нәпсінің соңына ерген пенде Ақмолла айтқандай, "неше жерде абыройын төгеді", қанша жерде масқара, мазақ болады. Біздің ұлағатты ата-бабамыз Жаратқаннан "ақ жүзді, абыройлы" болуын қатты тілеген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нәпсіге ерік берген жанның төрдегі басы төменге, биіктегі абыройы жерге түседі. Бір ойланарлық дүние нәпсінің адамды алдайтыны, болымсыз жерден арбайтыны, сөйтіп әр жерде ұятқа қалдыратын сиқыр екендігін ұғуымыз керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Діни кітаптарда жақсылығың да, жамандығың да бір Аллаға мәлім делінеді, сол себептен күнделікті ісің мен еткен құлшылығыңда алшақтық болмау керек екен. Өйткені, сізге адамды да, адам емес ақымақты да алдауға болады, ал құдіретті, жаратқан иені ешқашан, ешуақытта алдай алмайсың. Ақмолла да осы бір құдіреттің алдында күнәһар екенін жасырып тұрған жоқ. Ділің мен пиғылында тазалық болмаса, Алланың алдындағы оқыған құран, бес уақыт намаз, отыз күн ораза бәрі желге ұшып кетпек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біз ұлы Абайға көз жүгіртсек: "...Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек... Иманы бар деуге ғылымы жоқ ... я алдағанға, я бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, я өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз? .. Иманға қарсы келерлік орында ешбір пенде Құдай тағала кеңшілігімен кешеді-дағы демесін... "Қылыш арасында серт жоқ" деген, "Құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ" деген жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрсын" [4,148].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы Ақмолланың Алла ісіне адал болмасаң, қаншалық істеген құлшылығың қабыл болмайды деген ой-пікірін Абай одан әрі тереңдете, үлкен мән-мағына бере, терең толғайды. Расында, адалдық өзінше өмірдің бір маңызды саласы екені, оның барлық істе аса қажет екені қаншама ғасырдан бері айтылып, жырланып, талас-тартыс болып келе жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының жалпы сиаттамасы: ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихында өз орнын алатын, үлкен мұра қалдырған, өзіндік стильдері бар ақын-жазушылар. Олар (Ақмолла, Нұржан, Мақыш, Шәді т.б.) - адамгершілікті, оянушылықты, ағартушылықты мақсат еткен қайраткерлер. Бұл ақындар өздерінің шығармаларында феодалдық қараңғылыққа, ескі діни сенімге, надандыққа қарсы шықты. Олар халықты оятуды, оқуға тартуды мақсат етті, жаңа - жәдит оқуын жақтады, оны насихаттап, жаңалық үшін күресті. Өздерінің негізгі көзқарасы - ағартушылық болды. Сондықтан да олардың өлеңдерін діни ағартушылық поэзия деп бөліп атауға болар еді. Дін - адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени сана. Діннің басты мақсаты - адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдайға сенімі [1, 291].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Дұрысында тарихта болған, заманында өз әлінше қоғамдық прогресшіл қызмет атқарған, әлеуметтік-мәдени, әдеби мәні бар азды-көпті шығармалар қалдырған ақын-жазушылардың бәрінің де аттары аталуға, қызметтері мен шығармалары көрсетілмейтін ақын-жазушылар болмауға тиісті [2,4]. Олар: Ақмолла Мұхамедияров (1839-1895), Әбубәкір Шоқанов-Кердері (1858-1912), Мақыш Қалтаев (1865-1916), Нұржан Наушабаев (1859-1919), Машһүр Жүсіп Көпеев (1857-1931), Шәді Жәңгіров және басқалары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыптың өзектілігі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біз Ақмолла толғауларынан дінге қатысты келелі мәселелерді түсінгендейміз, ақынның жоғарыдағы "соқырлар" деп отырғаны хат білмейтін сауатсыздарды айтқаны, расында қара танымаған, көзі қарақты емес жанның көкірегі де ақ болмайды, кеудесінде сәуле болмаған кісіге жақсылық жасау, кісіге игілікті іс істеу деген атымен болмақ емес. Ондайлар кесапатты кер, ұр да жық, кежір болады, өзі білмейді, білгеннің тілін құлаққа ілмейді. Осы себепті Ақмолла бүкіл халықты өнер мен білімге, парасаттылыққа шақырады. Күллі ел-жұртына бар даусымен "оқыңдар, біліңдер, еңбек етіңдер" деп жар салады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзі көп оқыған, көп білген, көп көрген, көп тоқыған, іші сара, көңілі дана, ақылы дара адам. Ол қандай өлең шығарса да, қандай толғау толғаса да, тіпті жай ауызекі әңгіменің өзінде де ел қамын, халық қайғысын бар жанымен күйзеле сөз етті. Ол өмір сүрген ХІХ ғасырдың екінші жартысы ел-жұрттың екі жақты қанауға түскен ауыр кезі еді. Қарапайым ел нулы, сулы жерінен айырылып, шөл, шөлейт жерлерде азап пен сорды белшесінен басып жүрген сорлы халықтың сырттан көрген қорлығы аздай, ішінен іріп-шіріп, өзінің бауыры би мен болыстың өз туғанына жасаған қасиетсіз ісі адам жанын түршіктіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбындағы мәселелерді жан-жақты саралап,барынша жүйелі де толық ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын көптің басына түскен ауыр күнді жарқырата толғайды, не істейтінін білмей, теңселіп жүрген елдің жағдайын Ақмолла ақын терең түсінеді, мұндай қиындықтан, қиын күннен тек оқу іздеу арқылы, өнер іздеу арқылы құтылуға, арылуға болатынын жырлайтын ақын екендігін зерделеу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- А.Мұхамедиярұлының өлеңдеріндегі ұлттық құндылықтарды, дін мәселесін саралаудағы тұлғаның өзіне ғана тән шеберлігін айқындау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- бүкіл әлем, он сегіз мың ғалам бір жаратушының қолында, несібе беруші де, жарық сәуле сыйлаушы да, бақыт, байлық, денсаулық та, бәрі де сол құдіреттің ісімен болмақшы деген ойды сараптау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ақмолла ақын туындыларындағы өзі де екі дүниенің барлығына бұл жалған мен (алдамшы өмір) нағыз мәңгілік тұрақтықтың шындығын, жеке өз басы ғана сеніп қоймай, өз басы ғана мінәжат етіп қоймай, өзі секілді басқа мұсылман баласының да "Алланы бір, пайғамбарды хақ" деп тануын көпшілікке насихаттау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәні: Қазіргі қазақ әдебиеті пәні бойынша зерттеулер жүргізілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері: А.Мұхамедиярұлы шығармалары негізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 АҚМОЛЛА МҰХАМЕДИЯРҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МҰРАСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шын мәнісінде Ақмолла өлеңдері халықтың, өз елінің жақсы қасиеттерін, ішкі-сыртқы жағдайын, болмысын барынша терең ашып, жарқырата көрсеткен поэзия дер едік.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылды тот баспайтыны сияқты, халық өмірін жырлаған ақындардың мұрасын кір шалмай, тереңірек үңілген сайын сан қырлы құбылыстарымен жарқырап көрінеді. Ақмолла мұрасы сондай мөлдір, таза. Оның шығармасына тереңірек зер салып, зерттеген сайын, саф алтындай бағалы, салихалы өлеңдерді көреміз. Әр өлеңді оқыған сайын ой тұңғиығына беріліп, өткен суреттеріне толы бір дәуірдің бет-бейнесін, болмысын елестетеміз. Ақын өлеңдерінің қолда бар нұсқаларын қарап отырсақ, онда ақыл-өрісі кеңіген, көзқарасы қалыптасқан ақынның зерделі шумак;тарын кездестіреміз. Соған қарағанда, Ақмолла өлеңдері түгел дерлік қолда бар деп айта алмаймыз. Өлеңдегі ой-тебіреніс ақынның кемелденген шағындағы леңдерін байқатады. Бұл Ақмолланың ойда жоқта өлең жазып кетпегенін дәлелдеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы бүгінгі күнге дейін бірді-екілі мақалалар болмаса, өмірі мен шығармашылығын зерттеген еңбектері аз болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла туралы зерттеулерде оның шығармаларының тақырыптары, мазмұны негізінде дұрыс көрсетілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірсыпыра зерттеушілер Ақмолла шығармаларының тақырыптық, идеялық бағытын сөз өткенде, кейде оны бір жақты, ұшқары бағалаған. "Діншіл", "ескішіл", "уайымшыл", тіпті "панисламистік", "пантюркистік" идеядағы ақын деуге барған. Өйткені, қанағаты көтеріліп, нәпсінің соңына түскен кісі өзін-өзі ұстай алмайды, тежей де алмайды. Ақмолла өлеңінде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көкірегің қатып қалған қара тастай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ісің көп келіспеген одан басқа-ай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дұға оқып азаптану - құр әдетің,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырет пайдасына жарамастай. [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біздің ойымызша, жоғарыдағы сын пікірлердің біржақты ұшқары пікірлермен ұштасуы кеңес әдебиетінің сыны мен әдебиеттану ғылымының алғашқы жылдарында болған әртүрлі ағымдардың әсерінен болса керек. Ол ағымдар кезінде қазақ әдебиеттану ғылымында да бой көрсеткен болатын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бүкіл саналы ғұмырын халқының оқып, білім іздеуін, бір-біріне мейірімді-қайырымды болуын тілеп, арман еткен Ақмолла өзінің ой-пікірін өлеңмен толғады, жырмен суреттеді. Ол:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек оқуда ілтипат, шарапаттар,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқырлар әкелер зор кесапаттар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқыған көкке ұшар, суда жүзер,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Деме онда әулиелік, керемет бар, - [3,140].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп оқу-білімнің ішкі-сыртқы мән-маңызын жан-жақты таратып толғаса, сол кездің оқушылары үшін бұл аса қажетті дүние еді. Оның да бірнеше себебі бар, біріншіден, бұл өлең қарапайым халыққа арналып жазылған туынды екені дау тудырмайды; екіншіден, ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың қарапайым өлеңінің сарыны аңқып тұр; үшіншіден, өнер мен білім тек қана ауыр еңбекпен, сарылып ізденумен келмек, оның басқадай құпиясы жоқ, жалықпай жанын қинап, жұмыс істеген жанның Алла алдынан ақ күн шығарады. Бір жағынан орыс шенеуніктері алым-салық алып халықты бір күйзелтсе, екінші жағынан, ішімізден шыққан шонжарлар үсті-үстіне елге ауыр салық төлетіп, онсыз да хал-ахуалы нашар елді туралатып тастады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би, болыс, өнер емес пара жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нашарға өкім қылып текке, неген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ісіңді жөндейміз" деп иек қағып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұнан да хайуан артық шуын жеген,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- деп Ақмолла сол кездің нақ шындығын сөйлесе, бұл ақ сөз деп білеміз
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Пролеткультшылдық", "вульгарный социализм", "ұлттық нигилизм" секілді ағымдар әсерінен халқымыздың асыл мұраларынан бас тартып, таза пролетарлық мәдениет жасаймыз деген қате пікірлер болды. Сөйтіп, пролетарлық мәдениеттің өзі адам баласының ғасырлар бойы жасаған мол қазынасының заңды жалғасы екенін ұғына алмады. Осының салдарынан тарихымызда өзіндік орны бар ақындарымыз бен жазушыларымыз қаға беріс қалып, олардың шығармашлығы жете зерттелмеді. Бұдан әрі қарай тағы не болады екен, көз жүгіртіп қарайықшы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарасаң биден кейін ауылнайға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарнын толтырады ет пен майға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықтан жиып алып, пайдаланып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарады сәлем бере болыснайға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқыр ғой надан адам нұрды көрмес,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көз жоғын мойнына алып, соңына ермес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әркімге өз керегін іздеу керек,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балаға жыламаған емшек бермес, - [3,59].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығы, оның ішінде Ақмолла Мұхамедиярұлы туралы зерттеушілеріміз бен сыншыларымыздың жаңсақ пікірлерін осы секілді ағымдардың әсерінен айтылған сындар деп білеміз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ерте оқып, ерте сауаты ашылған Ақмолла алғашқы бала оқытып жүрген кезінің өзінде өлең жазумен айналысқан. Көп өлеңдері халық аузында жатталып қалған. Ауыл-ауылды көп аралап, феодалдық зорлық-зомбылықты көп көрген, халықтың тыныс-тіршілігімен жете таныс болғандықтан, оның мұрасы бай да, мол. Қолда бар өлеңдері аз болғанымен, айтар ойы, озық көзқарасы, терең мазмұны бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың көзі тірісінде бір-ақ кітабы жарық көрген. Ол Марджани жөніндегі марсиясы. Бұл кітаптың 1892 жылы Қазан университетінің баспасында жарық көргенін жоғарыда айттық. Бұл кітап негізінен Ақмолланың ақындық атын шығарған тұңғыш жинағы еді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жинақтағы өлеңдерді толғау деп те атауға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алғашында Ақмолла бұл өлеңді мадақтау, ода тұрғысында жазған. Бірақ бұл кезде Марджани қайтыс болады да, оран "Марсия жоқтау" деп ат берген. Бұл марсиясында ақын жаңа идеологиялық ағымның өкілі Марджаниді дәріптеп, жаңашылдықты, өнер-білімге ұмтылуды мақсат еткен. Мұнда феодалдық қатігез дәстүрлердің керегесі ыдырай бастағаны байқалады. Жаңа оқу жүйесін қолдаған Марджаниді дәріптейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын Марджанидің орыс тілін үйрену, дін сабақтарымен қоса, қоғамдық сабақтарды оқту керек деген ойына қуана қосылып, соны мадақтайды. Ақмолла оны жаңа дәуірдің "Қараңғы түндегі шамшырағы", "Ешкімнің қолынан келмейтін тереңдікте жатқан шындық туын тапқан" деп бағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл марсияның көлемі, ұзын ырғағы 200 жолдай, онда ақынның идеялық көзқарасын анықтайтын, жанын ұғынуға аз да болса септігін тигізетін өлең шумақтары көптеп кездеседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақынның екінші кітабы өзі өлгеннен кейін тоғыз жылдан соң Троицк қаласында 1904 жылы Харитонов баспасында жарық көрді. Онда Ақмолланың қысқаша өмірбаяны жазылған. Ал 1907 жылы Қазан қаласындағы Шеріп баспаханасында алдыңғы толғауларымен қоса, Ақмолланың түрмеде жазған өлеңдері біріктіріліп, арнайы кітап болып басылды. Осыдан кейін Ақмолла өлеңдері көпке дейін белгісіз болып, оны жинап бастыруға ешкім ерен салған жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тек Қазан революциясынан кейінгі зор өзгерістерден кейін, яғни 1935 жылы Ақмолланың өлеңдері жиналып, жеке кітап болып басылып шықты. Оны баспаға әзірлеп, алғы сөзін жазған, ақындық жолын талдаған дауылпаз ақынымыз Сәкен Сейфуллин еді. Кітап шыққаннан кейін қазақ ақындары, сыншылары, Ақмолланың ақындығын тани бастады. Дегенмен, ақын шығармашылығына жан-жақты талдау жасау, қомақты зерттеулер болған жоқ. Ақмолланың барлық шығармасы өзінің азап шегіп езілген, туған жерінен айрылған, береке-бітімі кеткен ел-жұртына арналған. Ол ақыл-есі кетіп, түсі қашқан, не істерге білмей, тұғырыққа тірелген жұртына аянышпен, жанашырлықпен қарайды, жалғыз жаратушы Алланы бір сәт те естерінен шығармауды, екі білекті сыбанып, еңбек етуді ұсынады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл дүниеде қонақ - сен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дәулет, бақыт таптым деп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не берсе де Алла деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шүкірлігің тастама.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бағың бір күн ұйықтаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олай-былай қаларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қалған ісің оңалмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қайран болып тұрарсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Маған не хал болды деп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егін жыртып саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Саудагерлік қыларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғарып болып жығылсаң,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз малыңнан берерсің.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(Құда ғафу қылмаса),
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Михнетті көрерсің.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Онан пайда таба алмай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Суға қармақ саларсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шортан түгіл шабақ жоқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балдыр алып қаларсың,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бермейін деген уақытта,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылай қайран боларсың, - [3,147].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп адам баласының тіршілік үшін бар жанымен аянбай күресуінің керектігін, алайда, ісі ілгері баспаса, не істесе де туралап, бір орында тұрып қалса, ол жалғыз Алланың құдіреті екенін терең түсіндіреді. Бұл жағдайды біздің ғұлама ата-бабамыз "Құдайсыз қурай сынбайды" деп бір-ақ ауыз сөзбен айтатын еді ғой.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыда айтқанымыздай, Ақмолла қазақ даласында түрлі есіммен аталып жүрген. Ол бірде Әлмұханбет, енді бір жерде Құби қожа делінген. Қазақстан ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорында түрлі қолжазбалар бар. Оның бірсыпыра өлеңдерін Қыздарбек Қазбеков жинап, қолжазба қорына берген. Ол Алтыбас Ақмолла өлеңдері деп аталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зер сала оқып, осылардың кейбірі А.Мұхамедиярұлынікі деген қорытындыға келдік. Шындығында, Алтыбас Ақмолла да, естек Ақмолла да бір адам. Оны жоғарыда дәлелдедік. Сөзімізді айқындау үшін осы өлеңдерді талдауды дұрыс көрдік.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осындағы мына өлең Ақмолланыкі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адам сол көңілі түзік діндер болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Залым сол дін тұтпаған мірдәр болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Баланы бір наданға беру харам,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аузына атасының бұлғар болса.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
немесе:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кәрілік жаман екен терлемейді,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
һим қайда бар, һим қайда жүр демейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарашы мына нафас дұшпандығын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біреуден ал, біреуге бер демейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, өлеңнің әр жерінен алынған шумақтардан Ақмолланың стиліне тән, ой-пікірімен үйлесіп жататын жақтарын аңғару қиын емес. Сөз саптауы да, сөздердің татаршаланып келуі де Ақмоллаға тән қасиеттер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыбы және идеялық негізі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Темірғали Исмайыловтың 1946 жылы қолжазба қорына тапсырған мына өлеңі Ақмолла Мұхамедиярұлынікі. Ал, ол Алтыбас Ақмолланыкі делінген. Бұл өлеңді бір адам, бір автор жазған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла айдын келді жағалаған,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аяғын кер жорға аттың тағалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұсында әр Мұсаның бір Перғауын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қара ит те пайғамбарға абалаған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Би болмас белін жалпақ буғанменен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Теңелмес бір анадан туғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақымақтар көзін жұмып құр мүлгиді,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Таба алмай өнер-білім жиғанменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала боянғанмен тауыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кесепаты жаманның алыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кілем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жөкеге май жаққанмен қайыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәстектен туған құлын тұлпар болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарақұстың баласы сұңқар болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспаннан аққу ілген ақ тұйғын құс,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарғадай өлімтікке іңкәр болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәстектің дүбірі шықпас шапса дағы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Устіне кілем жауып шапсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Асылына әр нәрсе тартпай қоймас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өсіріп сылап-сипап бақсаң дағы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аспанда ай нұрланар толған сайын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұмытылар пенделігің барған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болғанда ашу пышақ, ақыл таяқ,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сол таяқ кемімей ме жонған сайын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңде де Ақмолла Мұхамедиярұлының жырларындағы ой-пікірлер, толғаныстар, бір-бірімен астасып жатыр. Өзінің жауларына мойымаған ақынның сөз кестесін "Қара ит те пайғамбарға абалаған" деп отыруы осы ойымызға дәлел болатын секілді. Өйткені, Ақмолла дәуірі тұсында ел ішінен шыққан ағартушылар көп қуғын-сүргін көрді. Олардың көпшілігі қазақ даласындағы теңсіздікті сынап-мінеп, сын тезіне алады. Әрі осы өлеңнің кейбір жолдары, шумақтары ақынның қолда бар өлеңдерінен кездеседі. Өткір сөзі, уытты өлеңдері оны халық арасына кеңінен таратып, есімі құрметке бөленді. Жоғарыдағы өлең өзінің интонациясы, стильдік жағынан Ақмоллаға тән белгілерді көрсете алады. Ашынған, зорлық-зомбылық көрген адамның аузынан ғана осындай ащы сөз шықса керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Енді Сабыр Шәріповтің жинаған өлеңдерінің ішіндегі мына шумақты да Ақмолланыкі деуге көңіл бұратын дәлел жоқ емес, бұл да Алтыбас Ақмолланыкі делінген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бар еді жыл құсындай бір қоңыр қаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Умітті едік ол шақырса келер деп жаз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сүрінгенде сүйенген орын еді,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар ек шүрегейлі өзі әм хаз,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңілдегі бөтенше мақсұтымның,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Барамыз адам таппай айтарға наз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл өлеңнің Ақмолланыкі екені даусыз. Өйткені, Ақмолла жинақтарында табиғат лирикасына арналған көптеген өлеңдері бар. Онда ақын табиғаттың тамаша кезеңдерін әлеуметтік тұрмыспен астастыра жазған. Онда тәуір ойлар, көңілге қуаныш құятын жылы суреттер басым. Ақмолланың көптеген өлеңдерінде өзін әділетсіз қоғамның түсінбейтіні, ескілік қараңғылығында қалып отырған халықтың жақсы ниеттерді әлі де болса ұға алмайтыны жиі айтылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы өлеңде де сол пікірлер басым. Оның үстіне, өлең әсте ақынның өзінің жеке көңіл күйімен беріледі. Ақмолланың күз, жаз, табиғат суреттері секілді өлеңдері үзік-үзік. Осыған қарағанда, олар толық жиналмаған. Ел арасында бұл өлеңнің әлі де басқа шумақтары бар екені шек келтірмейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, қолжазба қорындағы кейбір өлеңдерге зер сала қарасақ, олардың арасынан әлі де Ақмолланың біраз өлеңдері табылары сөзсіз. Өйткені, көптеген өлеңдерден Ақмоллаға тән стильдік, тілдік ерекшеліктерді аңғару қиын емес. Тіпті кейбір тіркестер Ақмолланың қолда бар өлеңдерімен үндесіп, қабысып жатыр. Әрине, бұл орайда әлі де терең талдау керектігі айқын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың ел арасында сақталған, қағазға түспеген өлеңдері көп. Осы тұрғыдан келгенде, 1935 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінде "Ақмолла өлеңдері туралы" деген мақала басылды. "Ақмолла өлеңдерінің қазақ тілінде басылуы өте қажет. Сәкеннің мына жинаған өлеңдері түгел деуге болмайды. Оның осы күнге дейін татар, башқұрт тілдерінде басылғандарынан басқа, ел ішінде қалған бірлі-жарым өлеңдері бар. Мысалы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қисапсыз бай болсаң да Қарынбайдай,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Патшадай Әмір-темір дін түзетіп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да әйдік батыр Арыстандай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болсаң да Жиреншедей тілге шешен,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақырда жатар орның тар лақыт жай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
не болмаса:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Стамбол патша болсаң, Құдыс шамға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұқар мен укім етсең де Ундістанға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағылшын, Қытай, Мәскеу, Румді алып,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дін түзеп әмір етсең де бұл жиһанға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кірерсің ақыр бір күн көрстанға".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
С.Машақов дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллиннің жинап бастырған Ақмолла өлеңінің құндылығын айта келіп, оның өмірінің кейбір сәттеріне тоқталады. Ақмолланы халықтың мұңын жоқтаған ағартушы ақын деп біледі. Сөйтіп, оның бірді-екілі халық арасында қалған өлеңдерін мысалға алады. Оны жоғарыда келтірдік.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың белгісіз өлеңдері татар-башқұрт арасында да мол. Оның біразы Башқұрстандағы мұсылмандардың діни басқармасында сақталған. Белгілі түрколог, діни жазушы Ресейдің шығысында 1908-1918 жылдары шығып тұрған "Шора" журналының редакторы Риза Фахретдиновтың үш томға жуық қолжазбасында татар, башқұрт, қазақ әдеби мұраларын біріктіретін және тарихи ескерткіштер көп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Р.Фахретдинов "Асар" деп аталатын кітабының 34-томын баспаға әзірлеген. Бірақ ол жарияланбай қалған. Сол кітаптың бір тарауы ескі ақын хаттары мен жиған-тергендерін құрайды. Бұл туралы башқұрттың белгілі ғалымы, филология ғылымының докторы А.Харисовмынадай қызық факті келтіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Асарда" Ақмолла Мұхамедиярұлының өз қолымен жазған мәнді хаттары бар". Оның бірін мына фотокөшірмеден көруге болады. Бұл Ақмолланың өз қолымен жазған өлеңі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар және башқұрт халықтарының арасында да Ақмолланың жаңа өлеңдері баршылық. Оның бірсыпырасы мерзімді баспасөздегі кейбір мақалалар ішінде берілген. Оған "Жолда", "Башқұрларым, оқу керек, оқу керек", "Айыбына достың көз салма" деген өлеңдерін жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1971 жылы Уфада "Башқұрт поэзиясының антологиясы" жарық көрді. Оны Әхнәф Харисов, Ғайни Хосайынов, Ким Әхмет және басқалар құрастырған. Осы кітаптың бір тарауы Ақмоллаға арналған. Онда уытты тілді ақынның шығармашылығына талдау жасалған. Сондай-ақ бір топ өлеңдері, атап айтқанда:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Башқұрларым, оқу керек, оқу керек;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Шиһабетдин Марджани Марсиясы (айырым строфалар);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Мекенім менің жатқан аты зындан;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Менің жатқан орным - түрме - деген өлеңдері кіргізілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондай-ақ Ақмолла шығармашылығы татар әдебиетшілерінің назарынан тыс қалып отырған жоқ. Ақынның бір топ өлеңдері белгілі ғалым М.Ғайнуллин құрастырған "ХІХ ғасыр басындағы татар әдебиетінің хрестоматиясына" енген. Оның шығармашылығы татар және башқұрт мектептерінің оқу бағдарламасына енгізілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз заманының көрнекті ақыны Ақмолла Мұхамедиярұлы татар, башқұрт ғалымдары зерттеулерінің негізгі тақырыбына айналған. Өйткені, Ақмолла Салават Юлаев пен Мажит Ғафури арасындағы ең атақты, ең беделді, ең дарынды, шыншыл ағартушы ақын ретінде бағаланады. Сондай-қ Ақмолла башқұрт жазба әдебиетінің негізін қалаушы деп есептеледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Акмулла по существу был первым общепризнанным писателем Башкирии, который в отличие от религиозно-мистических поэтов суфийского толка выражал в своих произведениях земные стремления, идеалы и чувства простого человека".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорынан Ақмолланың мұрасы жөнінде қосымша деректер табылды. Яғни, Ақмолла кезінде өлең жазып қана қоймай, айтысқа да түскен. Өнер жарысында алдына жан салмаған. Оны Р.Фахретдинов, А.Харисов, М.Үмбетбаев, Д.Қашқынбаев зерттеулерінен аңғаруға болады. Сондай айтыстың бірі қолжазба қорында өз көмбесін ашуды көп жылдар бойы күтіп жатқан. Ол - Ақмолла мен Мәшһүрдің жазбаша айтысы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрине, бұл жөнінде әртүрлі пікір де тууы мүмкін. Оған келесі тарауда тоқталамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорыта келгенде, Ақмолланың өмірі, шығармашылық қызметі бүгінгі өскелең қазақ өнерінің, поэзиясының қалыптасу кезеңінің тарихына қосылуға тиіс. Оның өлеңдері бүгінгі жас ұрпақтың мұрасына айналғаны жөн. Ақмолла ақын Қазақ Совет Энциклопедиясының тарихына енді. "Ақмолла өлеңдерінің көпшілігі заман жайында, қазақтың тұрмысы, хал-жайы, оқу, өнер, ғылым туралы, дін, адамның мінез-құлқы туралы болып келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын қазақ арасындағы ру, ақсақалдық, бектік, феодалдық қоғам қалдықтарын сынап-мінейді. Халықты оянуға, ілгері ұмтылуға үндейді. Бірсыпыра өлеңдерінде табиғат, жыл мезгілдері көріністерін, халық өмірінің көрікті суреттерін береді. Солардан идеялық, саяси, философиялық қорытындылар жасайды. Ақмолла шығармалары қазақтың он бір буынды қара өлеңі үлгісінде жазылған".
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла ақын қазір ғана өзінің шын бағасын алуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ол бұрын дінді аңсаған, ескілікті көксеген, молда ақын делінген еді, ол - халық тарихына, халық мәдениетіне үлкен үлес қосқан озық ойлы оқымысты. Сондықтан да Ақмолла поэзиясы өз дәуіріндегі биік ойдың, жаңашыл ағымның жарқын көрінісі бола алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
А.Мұхамедиярұлы өлеңдерінің көпшілігі Сәкен Сейфуллин жинап бастырған кітапқа енген. Ал кейбір жаңа табылған өлеңдері Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорынан алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2 А.МҰХАМЕДИЯРҰЛЫ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ДІН ТАҚЫРЫБЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде ағартушылық, оянушылық ағымдар терең тамыр жайып, халық арасынан оқыған, көзі ашық адамдар шыға бастады. Осылай Уфада "Усмания", Орынборда "Хусаиния", Троицкіде "Расулия" секілді татар, башқұрт жоғары оқу орындары ашылды. Оларға қазақ балалары да алынды. Жұрттың жаратушысын, оның ең сенімді елшісін шынайы тануын жырға қосады. Біз ақынның "Өзіме" атты арнау өлеңінен көп жағдайды аңғарамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құтырып, нәпсің билеп, кеткен жаман,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жуан мойын өгіздей жеккен жаман.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Мұртыңнан" жетектеп алып жүріп,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Неше жерде абыройыңды төккен жаман [3,52].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халқымыз "нәпсі сайтан" деп тегіннен-тегін айтқан дейсіз бе, адамға қиыны да өзгені емес, өзін жеңуі - кімде-кім өзін-өзі тоқтатып, өз-өзіне тыю сала алса, жаман істен жиіркеніп, кілең жақсылыққа, абзал дүниеге аңсары ауса, ондай жанды "әулие" деуге болар еді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар, қазақ, башқұрт әдебиетшілері қоғамдық өмірді сынайтын көптеген прозалық және поэзиялық шығармалар тудырды. Мысалы, Мұса Ақжігіт 1886 жылы "Хисамутдин молла" деген сатиралық повесін, ал Ғабдрахман Ілияси "Кедей қызы" деген драмасын 1887 жылы жазды. Бұдан басқа да прогресшіл идеялары анық көрінген кітаптар болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ жерінде орыс мектептерінің ашылуына байланысты көптеген адамдар орыс өнері мен әдебиетін жете тануға мүмкіндік алды. Орыс әдебиетінің ықпалын алған ақындардың қатарына Ақмолланы да қосуға болады. Ол түрмеден шыққаннан кейін бір жыл бойы орыс жерін аралады. Қалай болғанда да, бұл оның орыс өмірінің кейбір сәттерін аңғаруына әсер етті. Әрі Ақмолла жадитшілік ағымның насихатшысы, жыршысы болды. Ақмолла Марджанидің жолын жалғастырушы әрі насихаттаушы ақын. Ол қазақ халқының болашағын осы жаңа оқу арқылы өзгертуге болады деп есептейді. Сөйтіп, Марджаниді мақтап, ұзын толғау мадхия жазды. Бірақ, ақын кітабын бастаған шақта Марджани қайтыс болады. Сөйтіп, мадхияға жоқтау-марсия деп ат береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өзіндік серпілістің, жадитшілдік дәуірдің ақыны. Оның өлеңдерінде Марджанидің ояну, ұмтылу, талап ету, ақылға ерік беру, еркіндік алу сияқты пікірлері қазақ сахарасында жаңғырды. Ол Марджаниді және солардың топтарын мақтады. Қазақ арасында тұрып, Татарстандағы, Қазандағы бай-молдаларды мазақтады, сөкті, соларға қазақ сахарасында соғыс ашты", - деп жазды кезінде татар әдебиетшісі Ә. Сағди "Біздің юл" журналында [5,11].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, Ақмолланың жадитшіл ақын екеніне дау жоқ. Яғни, ол өзінің болмысында, көзқарасында, мұрасында прогресшіл бағыт ұстаған, ағартушы ақын. Ақмолла өнердің кез келген саласынан хабары бар, қағілез жан еді. Ол өз өлеңдерін жатқа, дауысын көтере бастап, нәзік сазды үнмен оқиды екен. Тілі өткір, ойын ашық айтып, дүниенің әділетсіздігін, халықтың күйін реалистік тұрғыда жырлайды. Оны өзі өлеңге қосып, өзі де күйзеліп, өкініш білдіріп отырады. Ол бір өлеңінде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзімді түзумін деп ақтамаймын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көңілімде болса ойым сақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Айтыңыз, бұл сезімді қате болса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзімді қатем жоқ деп мақтамаймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дертім бар, тілім шолақ баяндауға,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Майданда қолым шолақ аянбауға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жортқанмен күйсіз көлік ұзамайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түседі біраздан соң аяңдауға, - деген өлең жолдары куә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өзінің өмір туралы толғаныстарын осылай баяндай келіп, қоғамдағы үстем тап өкілдерінің істерін әшкерелейді. Көңілге оралған ойларын уытты сөзбен араластырып, өткір тілмен баяндайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, Ақмолла қазақ, башқұрт, татар ақындары арасында кезінде кеңінен мәлім болған. Р.Фахретдинов өзінің жарық көрмеген "Асар" кітабының төртінші томында Ақмолламен кездесуін естелік етіп жазады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1894 жылы Муфти Султанов Ақмолланы құрметтеп, қонаққа шақырады. Оған Ақмолланың замандасы, ой-пікірлері ұқсас Мұхаметсәлім Үмбетбаев та келеді. Осы кездесуді "Асарда" Р. Фахретдинов былай деп баяндайды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Қалаға біздің шайырымыз (шайыр - ақын) Ақмолла келді,- дедім мен Муфтиге. Ол сізге келуді сұрап отырған жоқ. Бірақ мен сізден онымен кездесіп, әңгімелесуіңізді сұрар едім.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Шайыр дегеніңіз кім?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ақын, анығын білмедім. Орыстарда Пушкин, ал бізде Үмбетбаев ақын. Орысша жақсы білмегендіктен, таразы басына Ақмолла мен Пушкинді қоя алмаймын, ал Үмбетбаев пен Ақмолланы өлшеуге болады" [6,431].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла мен Үмбетбаев осы кездесуде бір-бірімен жақсы танысады, шай үстіндегі әңгіме қыза-қыза ақындық айтысқа ауысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла өз өлеңдерін сазды дауыспен, көтере және батыл оқып, жақсы әсер қалдырады. Ол тоқтасымен, Мұхамедсәлім эфенди өнер саласындағы өз құбылысының жылы әсеріне беріле отырып, ағынан жарылып, әңгімеге араласты. Бұған дейін олар бір-бірін танымайтын. Ақмолла бітсе, Мұхамедсәлім іліп әкетіп, екеуі де өлеңдерін шеберлікпен оқыды. Олар жастық шақтарын еске ала отырып, уақытты да, қайда отырғандарын да ұмытты. Мен Муфтидің дәл осы кештегідей рахатқа бөленгенін көргенім жоқ. Мен де мұндай көңілді кездесуді одан кейін де көре алмадым" [7,19].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұхамедсәлім Үмбетбаев өзінің болмысында, тыныс-тіршілігінде, мақсат-мүддесінде ағартушы ақын екені даусыз. Ол қызмет ете жүріп, көптеген өлеңдер жазды. Онда халықты оятуды басты мақсат етіп қойды. Орысша жетік болған, тілмаш ретінде көп жыл орыс-татар арасында қызмет істеген. Ол орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкиннің "Бақшасарай фонтанын" бірінші болып татаршаға аударды, өле-өлгенінше ағартушылық жолдан таймады. Бірақ, ол да әлеуметтік-демократтық революция кезінде оған үн қоса алмайды, ағартушылық бағытта қалып қояды. Екі ақынның кездесуі, көзқарастары ұқсас, ұстаған жолдары бір, ағартушыларды жақындастырып, дос қылып жібереді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетшісі З. Шакиров Р. Фахретдиновпен әңгімелескен бір сәтін былай деп еске алған: "Р. Фахретдиновтың осы кездесу жөніндегі айтқандарынан менің есімде өте маңызды қалғаны мынау. - Ақмолла өте жылдам, тынымсыз адам екен, өлеңдерін жатқа, ерекше бір шеберлікпен әрі шабыттана оқыды. Үмбетбаев, керісінше, байыпты әрі секемшіл екен, әр сөзін ойланып, салмақтап сөйледі. Ақмолла башқұрт және қазақ сөздерін араластырып, қазақ акцентпен сөйледі, бірақ мұның өзі қалыпты жағдай секілді көрінді. Үмбетбаев сөз арасында өлеңдерін оқығанда түркі сөздерін башқұртшалап отырды" [8,25].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, бұдан Ақмолла ақынның поэтикалық ортасының үлкен болғанын аңғаруға болады. Екі ақынның кездесуі жөніндегі мәлімет Мұхамедсәлім Үмбетбаевтың қолжазба архивіндегі естеліктен де кездесті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Троицк тарапында қазақтар арасында жүрген Ақмолла есімді Мәшһүр ақын бар еді. 1890-1895 жылдар арасында қазақша көп бейттер жазған. Бейттерін жатқа оқып еді. Бір заман Мұхамедияр Муфти оқыды. Тыңдауға мәжіліске біз де шақырылдық, көп ғибратты сөздер айтты", - деп жазған ол естелігінде [9,40].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, осыдан Мұхамедсәлімнің Ақмолланы жоғары бағалағанын анық көреміз. Бұдан кейін екі ақын кезікпеді. Бірақ бір-біріне деген жылы көңілдері суыспайды. Екеуі де бала оқытып, дүмшелермен, надандармен күреседі. Ақмолла ақынның ағартушылық рухқа толы асқақ үні қазақ сахарасынан басталып, башқұрт, татар халықтарының да жүрегіне жетеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолланың поэтикалық ортасын сөз еткенде, көптеген жайларды айта кетуге болады. Жоғарыда айтқанымыздай, ол тек қана өлең жазумен айналыспай, өзіне көзқарасы жақын прогресшіл қайраткерлерге де ықпал жасап отырған. Сөйтіп, ақын мұраты бір ғана ел ішінде тарамай, бауырлас қазақ, башқұрт, татар халықтарының арасында кеңінен мәлім болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ даласы қашаннан әнге, жырға, аңызға бай, күнделікті ел өмірі де той-томалақ, ән-жырсыз өтпейді. Осындай отырыстарда ақындар шыңдалып, олардың поэзиясы сомдалады. Жақсы ән, жарқын жыр әр адамның көңіл кілтін ашып, жүрекке ұялайды. Ақмолла ақынның да поэзиясы өзі құрметтеген, өзін құрметтеген қазақ халқының жүрегінен берік орын тепті. Оның өлеңдері ауыздан-ауызға өтіп, қазақ сахарасының ылдиынан төскейіне жетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халықты ағартуды, оқытуды мұрат тұтқан ақын поэзиясы оның жанына көптеген мұңдас, ойлары орайлас ақындарды, қайраткерлерді топтастырады. Әсіресе, Ақмолла қазақтың атақты ақындарының бірі Нұржан Наушабаевпен жақын дос болады. Қостанай жағында бала оқытып жүрген кезінде Нұржан екеуі жиі кездесіп жүрген. Бір-бірімен айтысқа түспесе де, қалжың ретінде бір-біріне бір-екі ауыз өлең де арнаған. Осы қарым-қатынас, достық Нұржанның идеялық жағынан әсер алуына ықпал етпей қоймайды. Нұржанның халықты оқуға, ағартушылыққа шақырған өлеңдерінде Ақмолла сарыны, соның ықпалы айқын аңғарылып тұрады. Мысалы, Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең әуелі тазалау керек іштің кірін,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Іште толып жатпасын сасық ірің.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
О, дариға, іш тазарсын, іс тазарсын,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болмаса пайда бермес құры білім.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қысқаша осы болар түсіндіру,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адамның сыртын көрмей, ішін білу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ішінен ілім-білім табылмаса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Не пайда келтірмекші сырты сұлу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жақсының мәжілісінде шағыс болмас,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаманның саудасында табыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сиырға кілем жапсаң жараспайды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағала бояғанмен тауыс болмас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нұржан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мінезі ақымақтардың сол сықылды,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүре ме божысыз ат жеккенменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзінің қалыбындай боп жарасар ма,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жібекті шуда жіппен тіккенменен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, осы секілді бір ойдың үндесіп, қабысып келуі екі ақынның ұстаған бағытын, бір-біріне тигізген игі ықпалының жарқын мысалы бола алады. Екі ақынның бұдан басқа да өзара үндесіп жатқан өлеңдері баршылыққ. Нұржан Ақмолладан жасы кіші болғандықтан, оны қатты құрметтеп, алдынан қия өтпеген. Ақмолла да өзінің поэтикалық рухы жағынап жүрегіне жақын ақын інісіне ілтипат көрсетіп, сағынғанда іздеп келіп жүрген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағартушы Ақмолла ақынның озық ойы, ұстаған жолы жаңа дәуірдің танымен оянған көптеген қазақ жастарының жүрегінен берік орын алады. Олар А.Мұхамедиярұлының бай да мазмұнды поэзиясынан сусындайды, рух алады. Ақынның ұстаған жолын тереңдете түседі. Ақмолла мектебінен өткен ақындардың бірі - атақты демократ ақынымыз Сұлтанмахмұт Торайғыров.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сұлтанмахмұт Ақмолла өлеңдерімен Троицкіде оқып жүргенінде танысады. Бірте-бірте Ақмолла өлеңдері зерделі жастың жүрегіне берік ұялайды. "Шындықтың ауылын іздеген" жасқа Ақмолла өлеңдері ерекше әсер етеді. Енді ол ақын өлеңдерін көшіріп алып, қалтасына салып жүреді. Жастардың жиналған ортасында Ақмолла өлеңдерін жатқа оқиды. Сөйтіп, Ақмолла поэзиясының ықпалымен Сұлтанмахмұт бірді-екілі өлеңдерін жазады. Ақмолла өлеңдеріндегі шындықтан ол сол тұстағы дәуір тынысын аңғарады... Халықты ағартуды, оқытуды әлі де болса тереңдете түсу қажеттігін зердесіне тоқиды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ол: "Құрметті білім, өнер иесі, жаны бір, қаны бір туысқандарым! Басымызға келген жақсылық, жамандық, аянышты халдерімізді айтып, кемшілік, қоршылықта болып, қараңғылықтан шыға алмайтындығымыздың себептерін көрсетіп, сандалып тұрғанда тым болмаса қапамызды шығарып, зарланайық та!
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ердің халі білінер лебіз айтса,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кімнің халі білінер қарап жатса, [10,120].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
деп атақты Ақмолла шағыр (ақын) айтыпты ғой, - деп ол 1912 жылы "Зарландым" деген әңгіме-фельетонында жазды. Осы үлкен мақаладағы ойлар негізінен халықты ағарту, оқыту, жағымсыз әдеттерді сынау-мінеу тұрғысында жазылған. Сөйтіп, Сұлтанмахмұт Ақмолла секілді халықты өнер-білімге, ғылымға ұмтылуға шақырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла поэзиясының ықпалын алған кептеген халық ақындары бар. Тұрмағанбет Ізтілеуов, Омар Шипин, Иманжан Жылқайдаров, драматург Шахмет Құсайынов, атақты жазушымыз Сәбит Мұқанов сынды талантты да белгілі қайраткерлер Ақмолланың өлеңдерін көп оқыған, жатқа білген. Жүрген жерлерінде оның өлеңдерін халыққа таратып отырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұрмағанбет Ізтілеуов - белгілі талант, сонымен бірге ол халық мұрасын жинаған белді қайраткер. Жастайынан халық жырынан сусындаған ақын көптеген шайырлар мұрасының халыққа жетуіне, жазылуына еңбек сіңірді. Ол Ақмолланың жырларын жатқа айтып, елге таратқан, өзі одан үлгі алып, шабыттанып жырлаған. Ақмолла ақынның бірсыпыра өлеңдері бүгінгі өскелең ұрпаққа Тұрмағанбет ақынның айтуымен жетіп отыр. Ол өлеңдер негізінен Қазақстан ұлттық ғылым академиясының қолжазба қорында сақтаулы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Суырып салма ақындарымыздың бірі - Омар Шилин. Ол - халық басындағы ауыр күндерді, тарихи оқиғаларды жырлаған аяулы азамат. Ақынға халықты сүю, оның асыл мұраттарын жырлау тұрғысынан әсер еткен кім десек, ең алдымен Ақмолланы айтар едік. Омар Ақмолла өлеңдерін көп білген, жатқа айтқан. Үлкен әсер, идеялық ықпал алған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Ақмолла шындығында ақындардың атасы болды. Ол біздің Омар Шипинге және басқа да халық ақындарына өмірге жолдама берді", - деген ақын Сырбай Мәуленовтің сөзіне қосылмасқа болмайды" [11,13].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Академик жазушы Сәбuт Мұқанов башқұрт әдебиетін терең білген әрі орынды мақтан тұтқан қайраткер. Ол халық ақыны Ақмолла ақын шығармашылығын өте жоғары бағалап, қандай мәжілісте, кеңесте, кездесулерде болмасын, өлеңдерін жатқа оқыған. "Сәбит Мұқанов Ақмолланың барлық өлеңдерін дерлік жатқа айтушы еді" [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Кажется, - говорил Сабит, - что во рту у этого язвительного человека не язык, а змея. Он всегда готов был больно ужалить врага, его сатира разила беспощадно всех, кто угнетал народ, глумился над бедняками" [11,14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Татар әдебиетінде де Ақмолланың өзіндік ықпалы жоғары болды, Ғабдолла Тоқай, Мажит Ғафурилердің нәр алған поэзиялық арқауына айналды. Оның поэтикалық бай мұрасының дастарқанынан екі ақын дәм татты. Ащы мен тұщыны, шындық пен әділетсіздікті, қараңғылық пен жарықты олар осы ақын мұрасынан алғаш рет таныды. Үш халықтың бай мұрасын меңгерген ақынның көл-көсір, шыншыл асқақ үнді поэзиясының ұшқындары олардың көңілін оятты, шымырлатты, ой салды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Міне, бұдан Ақмолла ақынның өзінен кейінгілерге идеялық жағынан үлкен ықпал еткен ағартушы екенінің тағы бір дәлелін көргендей боламыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмолла өлеңдерінің ауқымы кең, сондықтан да оның өлеңдерін бірнеше топқа жіктеу қажет. Соның ішінде Ш.Марджани туралы марсиясын ерекше бөліп қарауға болады. Ақмолланың көп өлеңдері қазақ тілінде жазылған. Дегенмен, татар, башқұрт арасында көп жүріп, кітабы сонда шыққандықтан, бірсыпыра өлеңдерінде татар, башқұрт сөздері жиі кездеседі. Әсіресе, Марджани туралы марсиясында Ақмолла араб, парсы, татар тілдерін көп пайдаланған. Осыған қарап, татар ғалымдары оны өздерінің төл ақыны деп есептеп келеді. Тіміскіленген ит нәпсінің соңына ерген пенде Ақмолла айтқандай, "неше жерде абыройын төгеді", қанша жерде масқара, мазақ болады. Біздің ұлағатты ата-бабамыз Жаратқаннан "ақ жүзді, абыройлы" болуын қатты тілеген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Нәпсіге ерік берген жанның төрдегі басы төменге, биіктегі абыройы жерге түседі. Бір ойланарлық дүние нәпсінің адамды алдайтыны, болымсыз жерден арбайтыны, сөйтіп әр жерде ұятқа қалдыратын сиқыр екендігін ұғуымыз керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Діни кітаптарда жақсылығың да, жамандығың да бір Аллаға мәлім делінеді, сол себептен күнделікті ісің мен еткен құлшылығыңда алшақтық болмау керек екен. Өйткені, сізге адамды да, адам емес ақымақты да алдауға болады, ал құдіретті, жаратқан иені ешқашан, ешуақытта алдай алмайсың. Ақмолла да осы бір құдіреттің алдында күнәһар екенін жасырып тұрған жоқ. Ділің мен пиғылында тазалық болмаса, Алланың алдындағы оқыған құран, бес уақыт намаз, отыз күн ораза бәрі желге ұшып кетпек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біз ұлы Абайға көз жүгіртсек: "...Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек... Иманы бар деуге ғылымы жоқ ... я алдағанға, я бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, я өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз? .. Иманға қарсы келерлік орында ешбір пенде Құдай тағала кеңшілігімен кешеді-дағы демесін... "Қылыш арасында серт жоқ" деген, "Құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ" деген жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрсын" [4,148].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыдағы Ақмолланың Алла ісіне адал болмасаң, қаншалық істеген құлшылығың қабыл болмайды деген ой-пікірін Абай одан әрі тереңдете, үлкен мән-мағына бере, терең толғайды. Расында, адалдық өзінше өмірдің бір маңызды саласы екені, оның барлық істе аса қажет екені қаншама ғасырдан бері айтылып, жырланып, талас-тартыс болып келе жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz