Бейіндік оқыту сатылары
КІРІСПЕ
Елбасымыз Н. Назарбаев 2012 жылғы 5 қазан күні Назарбаев Бүгінгі таңда жас ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беру маңызды рөл атқарады. Өскелең ұрпақты әлеуметтік мәдениетке сәйкес, жан-жақты дамыған, ұлттық бәсекеге қабілетті тұлға ретінде қалыптастыру қоғам алдындағы ең басты мәселелердің бірі. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшу. Бұл қоғамдағы түрлі бағыттардағы өзгерістерге сәйкес білім берудің қызметіне жаңаша қарау, әлемдік жинақталған тәжірибеге және табыстарға сыни тұрғыда талдау мен бағалау, сонымен қатар ең маңыздысы ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып оқыту мен тәрбиелеудің тиімді Университетінде оқыған Қазақстан білім қоғамы дәрісінде: Орта білім беру жолында біз 12 жылдық оқытуға көшуге дайындықты жалғастырамыз. Жаңа білім беру үлгі қалыптары әзірленуде...-деп ерекше атап өтті. 12 жылдық білім беру ерекшелігі білім беру парадигмасының өзгеруі: білім, білік, дағдыға негізделген білім беру мазмұнынан - құзыреттілікке негізделген білім беру мазмұнына ауысуы, оқушы тұлғасын әлеуметтендіру, білім сапасын арттыру, отандық құжаттарымызды шетел мемлекетерінің талаптарына сәйкестендіру. Сонымен қатар 12 жылдық білім беру мектептің жоғары сатысындағы оқушыларды әлеуметтендіруді көздейтін профильдік оқытуды жүзеге асыруға, мектептің кәсіби білім беру ұйымдарымен ынтымақтастықты шыңдауға арналған.
Әлемдік тәжірибеде XXI ғасырда білім беру жүйесін қарқынды дамытудың қажеттілігін, білім беру қоғам дамуының тұжырымдамасын анықтайды. Сонымен қатар білім беру жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын айқындау−қоғам талабы. Отандық жалпы орта білім беретін мектептерді жаңартудың жетекші бағыттарының бірі - мектепті жоғары сатысында бағдарлы оқытуды енгізу болып табылады. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі 2006 жылдың қыркүйек айынан бастап бағдарлы оқуға көшуді жоспарланып, осыған байланысты бағдарлы мектепте оқу процесін енгізудің және ұйымдастырудың кешенді мәселелері қарастырылды.
Бағдарлы оқыту - жалпы білім беретін мектептердің жоғарға сатысында даралап оқытуға, оқушының әлеуметіне және мектептің жоғарғы сатысының орта және жоғарғы кәсіптік білім беру мекемелерімен сабақтастығына бағытталған арнайы дайындық жүйесі.
Бағдарлы оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың өзіндік білім алу бағдарламаларын құруды және оның жүзеге асырылуын , оқушының отбасында, жергілікті және аймақтық ортада әлеуметтенуін, оқушылардың орта және жоғары кәсіптік оқу орындарына дайындау үшін орта жалпы білім беру бағдарламаларындағы жеке пәндерді тереңдетіп оқытуды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан мектебіндегі бейіналды және бейіндік оқыту туралы қағидаларды жасаудың нормативтік құқықтық базасы болып келесілер табылады: 2011 жылдың 24 қазанындағы ҚР Білім туралы заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР заңы; 2011-2020 жылдарға Қазақстан Республикасы білімін дамытудың мемлекеттік бағдарламасы; 2012-2016 жылдарға оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша әрекеттің ұлттық жоспары (2012 жылдың 25 маусымындағы ҚР Үкіметінің № 832 жарлығы) [1].
Бұл жұмыстың негізгі жасалымы қызметін орта білімнің келесі басым бағыттары атқарады: заманауи қазақстандық қоғамның динамикалық сұраныстарына сай мектеп білімінің мазмұнын келтіру; оқушыларды жаңа білім мен технологияларға, әлемді танудың заманауи тәсілдеріне баулу; функционалдық сауаттылықты дамыту, құзіреттіліктер мен дағдылар қалыптастыру; оқушылардың конструкциялық-жасампаз және шығармашылық әрекетінің негіздерін қалыптастыру; жаратылыстық-ғылыми, қоғамдық-гуманитарлық және технологиялық білім қатынастарын оңтайландыру; оқыту формалары мен әдістерін таңдау еркіндігін және вариативтілігін қамтамасыз ету; оқушылардың зияткерлік, рухани және эмоциялық-психологиялық сапаларын конвергенциялау; оқушылардың дене және психикалық денсаулығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету, олардың мотивтерін, бастамашылдығын және шығармашылығын дамыту; тұлғалық-бағдарланған әрекет, оқытудың дербес траекториясын іске асыру; басқа мәдени көздерге қатысты ашықтық пен ұлттық мәдениетке деген құрметке тәрбиелеуде білім мазмұнын бағдарлау.
Бейіналды және бейіндік оқытуды ұйымдастыру кезінде оқытудың метапәндік нәтижелеріне (кілт құзіреттіліктерге) бағдар алу қажет, өйткені олар өмірлік мәселелерді өздігінен ұтымды шешуге, өзіндік анықталуға, әлеуметтену мен өздік шыңдалуға деген тұлға қабілеттерінің қалыптасуына мүмкіндік беретін әмбебап білімнің, тәжірибе мен қабілеттердің, құндылықтық бағдарлардың тұтас жүйесін оқушылардың игеруіне жол ашады. 2012-2016 жылдарға оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша әрекеттің ұлттық жоспарын іске асыру оқытуға деген құзіреттілік әрекетті енгізу негізінде мүмкін болады: метапәндік нәтижелер тұлғалық, әлеуметтік, азаматтық, ақпараттық, басқарушылық, коммуникациялық және технологиялық құзіреттіліктердің қалыптасуына негізделеді. Осылайша, білім мазмұны компоненттерінің қатынасын оңтайландыру білімдік парадигмадан жүйелі-әрекеттік (құзіреттілік) парадигмасына өтуді ұйғарады.Оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындау орта білім деңгейлері мазмұнының сабақтастығына негізделуі тиіс. Бастауыш мектепте бастысы болып кәсіби әрекетке қызығушылықты, еңбекке деген оң қатынасты қалыптастыру, кәсіби әрекет пен оның қоғамдық маңызын түсіну. Негізгі орта мектепте 5-8 сыныптарда - кәсіп және еңбек әлемімен танысу, тұлғаның кәсіби бағыттылығын қалыптастыру, өзіндік қабілеттер мен бейімділіктерді адекватты бағалауды, кәсіби өздік сананы қалыптастыру. 9-10, 11-12 сыныптардағы бейіналды және бейіндік оқыту деңгейінде - кәсіби басымдықтар мен пайымдарды анықтау, олардың оқушылардың мүмкіндіктері мен бейімдеріне сәйкестігі [2,3].Мектептік білім беру жүйесін реформалау жағдайларында, дәлірек айтқанда оның бейіндік оқытуға өту жағдайларында оқушыларға 9 сыныпта-ақ сәйкес бейінді таңдау, былайша алғанда болашақ кәсіпті таңдау жайлы мәселені шешуге тура келеді. Сондықтан оқушыларда бейіналды оқыту кезеңінде түрлі пәнді үйренуге мотивацияны қалыптастыру мәселесі өзекті де, маңызды міндет болып табылады. Дер кезінде қалыптасқан мотивация түрлі бейінді таңдау қажеттілігіне байланысты оқушылардағы қиналысты жойып, бұл таңдауды саналы да, қолайлы етеді. Мотивация қалыптасуына педагогикалық шарттардың (мұғалімнің кәсіби және тұлғалық сапасы, түрлі оқу құралдарын пайдалану, кәсіптің әлеуметтік қажеттілігі және т.б.) едәуір ықпал ететіндігі белгілі. Жоғарыда аталып өтілгендерге сай, бұл жұмыстың мақсаты - педагогикалық үрдісті ұйымдастырудың педагогикалық шарттарына химияны үйренуге оқушылар мотивациясының қалыптасуын анықтау болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі - 12-жылдық мектепте химиядан оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындық курстары арқылы оқыту нәтижесінде ұрпақтың болашақ кәсіп пен мамандыққа деген бейімін қалыптастыру және соған сай білімі мен машық-дағдысын арттыру.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы: жұмыста алғаш рет бейіндік оқытуға өту жағдайында мотивация қалыптасуына педагогикалық факторлар ықпалының ерекшеліктері анықталды.
Жұмыстың мақсаты - 12-жылдық мектептегі бейіндік оқыту ерекшеліктерін ашу.
Жұмыстың зерттеу міндеттері:
Дипомдық жұмыс мақсатын жүзеге асыру үшін алға мынадай міндеттер қойылды:
1.Тоғызыншы бейіналды сынып оқушыларындағы химияны үйрену мотивациясын анықтаушы ең маңызды педагогикалық шарттарды айқындау.
2. Ең маңызды педагогикалық шарттарды құраушы факторларды ашу.
Зерттеу бірнеше сатыда жүзеге асты:
1.Теориялық саты: психологиялы-педагогикалық әдебиеттер талдауы, зерттеу негіздері ретінде анкеталар жасау.
2.Эксперименттік саты: химия пәні сабағында бейіндік оқытуға өту жағдайларында оқушылардағы мотивацияның қалыптасуын анықтау мақсатында педагогикалық зерттеудің ұйымдастыру және оны жүргізу.
3.Соңғы саты: педагогикалық эксперимент нәтижелерін жинақтау, өңдеу, талдау, интерпретациялау (жүйелеу) мен қорыту, тұжырымдар жасау.
Іс-тәжірибелік маңыздылығы: жұмыс нәтижелері оқу үрдісінің ұйымдасу тиімділігін жоғарылату үшін орта білім жүйесінде пайдаға асуы мүмкін.
Зерттеу жорамалы - зерттеу жұмысында ұсынылған әдістеме 12-жылдық мектептер мен жаратылыстану пәндерін тереңдетіп өтетін мекемелердегі оқу үрдісінде қолдануда оның сапасы мен меңгерілуін арттыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу пәні - химиядан оқушылардың органикалық химия бойынша Айналамыздағы полимерлер бейіналды және бейіндік курсында алған білімдері негізінде өту сабақтары.
Зерттеу орны - Шымкент қаласы, АӘИУ-де, Ж.Аймауытов атындағы №64 мектеп-гимназиясында педагогикалық практика кезінде өтілді.
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және 63 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Мәтін 5 суретті, 2 кесте мен 4 формуланы қамтитын 62 баспалық беттен тұрады.
1 12-ЖЫЛДЫҚ МЕКТЕПТЕГІ БЕЙІНАЛДЫ ЖӘНЕ БЕЙІНДІК ОҚЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Бейіналды және бейіндік оқытудың психологиялы-педагогикалық негіздері
Оқушылардың сапалы білімге қол жеткізуін, олардың қабілеті мен қызығушылығын, танымдық және өмірлік қажеттіліктеріне, бейімділіктеріне сәйкес қамтамассыз ету болып табылады. Бейіндік білім беру - оқушының тұлғалық және өмірлік өзін-өзі анықтауын қамтамассыз ететін, оқытудың даралануы мен саралануын жүзеге асыратын жалпы орта білім беруді аяқтау кезеңі. Бұл оқыту әрекетінің ұйымдастыру жүйесінде жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылығы мен талабы, қабілеттері ескерілген жағдайда оқушының танымдық, болашақ кәсіби бағдарына сәйкес дербес дамуына жағдай жасалады. Бейінді оқыту - білім алушылардың мүдделерін, бейімділігі мен қабілеттерін ескере отырып, оқытуды саралау және даралау процесі, білім беру процесін ұйымдастыру. Бейінді оқыту жалпы оқыту процесінің құрылымын, мазмұны мен ұйымдастырылуын өзгерту арқылы оқушылардың қызығушылығын неғұрлым толық ескеруге, олардың қабілетін дамытуға, жоғары сынып оқушыларына өздерінің кәсіби қызығушылығы мен оқуын жалғастыруға қатысты ұстанған бағыт-бағдарына сәйкес білім беру үшін жағдай туғызуға мүмкіндік беретін саралау мен даралау құралы болып табылады.
Қазіргі қоғамның маңызды проблемаларының бірі-бұл құбылмалы әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүріп қана қоймай, болып жатқан құбылысқа белсенді әсер ете отырып, оны жақсартуға бейім тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Мұндай тұлғаға -шығармашыл, белсенді, әлеуметтік жауапты, жақсы дамыған интеллект иесі, жоғары білімді, кәсіби сауатты болу талаптары бірінші кезекте тұрады. Осыған орай, баланың дамуындағы маңызды рөлді мектеп атқарады. Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері білім мен тәрбие беру тұжырымдамасында негізгі орын алады. Сонда: Жеке тұлғаның қалыптасуы-үздіксіз күрделі процесс. Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескеріп, балалар мен жастардың білімге, ғылымға ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу,- деп атап көрсетіліп, мектеп алдындағы міндеттердің бірі етіп қояды. Білімді де білікті, салиқалы да парасатты, жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу мемлекеттік маңызды іс. Бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру - барлық педагогикалық ұжымдардың бірігуін талап етеді. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын, мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты. Әр оқушының болмысы арқылы дамытушылық, шығармашылық ойлау, өз
бетінше шешім қабылдау қабілетінің қалыптасуы тиіс. Жеке тұлғаны дамыту мәселелері-Л.С.Выготскийдің, М.Б.Блонскийдің, С.Л.Рубинштейннің, Л.В.Занковтың, Д.В.Элькониннің еңбектерін атауға болады. Бейіндік білім беру оқушылардың қабілеттері мен бейімділіктерін ескере отырып, оқытуды саралау-даралау тұрғысынан қарауды ескереді. Саралап оқытудың теориялық негіздерін педагогикалық-психологиялық зерттеулерде А.Н.Леонтьевтің, Г.И.Щукинаның, Б.Г.Ананьевтің, А.А.Кирсановтың, Е.С.Разумовский, Э.Унттың, С.А.Бударныйдың, А.М.Гельмонттың, Е.Л.Голанттың еңбектерін жатқызуға болады. Мектепте бағдарлы сараланған бағытта В.В.Гузеевтің, В.А.Монаховтың, М.Ж.Жадринаның, В.В.Фирсовтың, Т.Б.Захаровтың еңбектерінде көрініс тапты. Осылайша педагогика және психология әдебиеттерінде бейінді оқытуды саралау-даралау процесі, жеке тұлғаға бағытталуы қарастырылған.
Осы себепті де мектепте психологиялық қызметті құру өте тиімді болып табылады, өйткені бейіндік оқыту барысында төмендегідей мәселелер қамтылып, оқыту мен тәрбиенің сапасын арттыруға өз үлесін қосары анық, олар:
* Жас ерекшелігіне сәйкес оқушылардың тұлғалық, интеллектуалдық дамуына ықпал ету.
* Оқушылардың кәсіби бейімділіктерін диагностикалау, оның жан- жақты дамуына жағдай жасау.
* Мектепте әлеуметтік- психологиялық жағдайдың жақсаруына жағдай туғызу.
* Оқушыларының тұлғалық, интеллектуалдық мүмкіншілігіне сәйкес білім бағдарламаларын меңгеруде психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
* Әлеуметтік жағдайдың дамуына психологиялық зерттеу жүргізу.
* Оқушыларының тұлғалық дамуының ауытқуын анықтау, профилактикалық жұмыстар жүргізу.
* Оқу-тәрбие процесінде мұғалімдерді, оқушыларды, ата-аналарды психологиялық ғылыми- әдістемелік іс- әрекетпен қамтамасыз ету.
* Таным қабілет деңгейлері жеткіліксіз оқушылармен қосымша коррекциялық жұмыстар жүргізу қажет.
Бейіндік бағытта оқытуда мектептегі психологиялық қызметтің мақсаты болып:
1. Тұтас педагогикалық процесті психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету;
2. Мектептегі оқушылардың жеке- бастық, психологиялық, әлеуметтік дамуына жағдай жасауын негіздеу;
3. Оқушылардың таным белсенділіктері мен психологиялық процестерінің даму динамикасының өсуіне жағдай жасауға ықпал ету;
4. Оқушылардың бейіндік ерекшеліктерін анықтау мен оның дамуына жағдай жасау болып табылады.
Бейіндік оқыту барысындағы психологиялық қызметтің іс- әрекетінің негізгі бағыттары:
* Психодиагностика- тұлға туралы жан-жақты психологиялық ақпарат жинау.
* Психопрофилактика- дезадаптация, белгілі бір жағдайға бейімделмеудің алдын-алу немесе жағымды психологиялық жағдайды жасау, баланың психологиялық жұмысбастылық деңгейін төмендету және алдын-алу жұмыстарын жүзеге асыру.
Психологиялық көзқарас тұрғысынан бейіндік оқыту жеткіншектік және жасөспірімдік кезеңдер міндеттерін біріктіру әрекеті болып табылады. Бір жағынан, мектептік оқыту кезеңінде психикалық даму аяқталмағандықтан, білім мазмұнының сан-алуандығы мен әмбебаптығын қамтамасыз ету қажет. Екінші жағынан, жасөспірімнен жоғары жасқа тән кәсіби өздік анықталу біршама ерте талап етіледі .Бейнідік қабілетті дамыту мен шыңдау барысында психологиялық қызметтің жұмыс бағыттарының жүзеге асуына қатысушылар: барлық сынып оқушылары, мектептегі мұғалімдер ұжымы мен әкімшілік, оқушылардың ата-аналары.
Оқушының бейіндік қабілетін анықтауда қолданылатын психодиагностикалық әдіс-тәсілдер қатарына: сұрақнама, сауалнама, тест, іс-әрекет нәтижесіне талдау, сұхбат, байқау және тағы басқа да зерттеу әдістерін жатқызуға болады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда 12 жылдық мектеке өту барысында білім беру ұйымдарында оқушыларды бейіндік сыныптарда оқыту келесідей көрсеткіштерге қол жеткізуде мүмкіндік береді:біріншіден, сыныптағы оқушының барлығы бірдей тереңдетілген пәнді оқуға бұрын міндетті болса, енді белгілі блоктық жүйенің бірін таңдап, бала қалауымен оқуға мүмкіндік алады. Екіншіден, бейіндік пәндерлі таңдау бойынша қабілеті есепке алына оқытылғандықтан, мұндағы оқыту үрдісі де тиімді, үйлесімді, сапалы болып шығады. Тереңдетіле құрылған бағдарламаны жақсы игеруге мүмкіндік алды. Оқыту сапасы артады. Үшіншіден, тек жақсы оқитын оқушылар ғана емес оқу қабілеті орта оқушылар да өз мүмкіндігіне қарай белгілі бір мамандықтың біріне бейімделе оқытылады.Төртіншіден, мұндай қалауымен біріккен топты оқыту мұғалім еңбегіне жеңілдік береді, әрі оқушының қызығушылығы ескеріліп, оның бейімділігі арта түседі. Сөйтіп болашақта жоғары оқу орнында оқуға мүмкіндігі бола бермейтін шәкірттерге сұранысқа ие алғашқы кәсіптік білім беру қолға алынады. Оқушының өмірден өз орнын таба аларлық мүмкіндікке ие болуының әлеуметтік мәні бар екені көрінеді.
Білім беру ұйымдарында бейіндік оқытуды ұйымдастыру барысында психологиялық қызметін құруда мектеп әкімшілігі мен психолог маман келесідей мәселелердің шешімін табуға ықпал етуі қажет, ол:
* бейіндік оқыту мәселесін тереңнен зерттеуді ұйымдастыру (педагогикалық кеңес, әдістемелік кеңес арқылы), оқушылар мен ата- аналар арасында жүргізу;
* білім беру мен білім алуға деген сұрасынтарға диагностика жүргізу;
* белгілі бейімділікке байланысты оқытуда арнайы кабинеттер мен оқу орындайын даярлау, құрал- жабдықтармен қамтамасыз ету.
* оқушылардың кәсіби бейімділіктерін анықтау, психодиагностикалық жұмыстар жүргізу, соның негізінде қажетті әдебиеттерді алу;
* элективтік курстарды ұйымдастыру;
* әр оқушының бейімін ескеру мен оның жан- жақты дамуына психологиялық, әлеуметтік тұрғыдан жағдай жасау.
Бағдарлы оқытуда оқушыға шығармашылық, әлеуметтік, креативтілік, коммуникативтік қызмет саласындағы құзіреттілігін айқындай отырып, жеке жетістіктерінің негізінде өз бейінін айқындау мен шыңдай түсуде оқытудың жаңа формалары мен психологиялық қызметті құру, әрі оның жан -жақты жұмыс жасауы жалпы жаңа заман үдерісіне сәйкес экономикалық әлеуметімізді молайту үшін қажыр-қайрат көрсете білетін, ғылымның мол жетістіктерімен қаруланған, бейіндік қабілеті шыңдалған тұрақты өзгерістерді ескере отырып, қоғам өміріне еркін енуіне дайындығын қамтамасыз ететін жалпы орта білімді дамытудың қарқынын арттыру қажет етеді. Ең басты міндет адамгершілігі мол, адам жанын түсіне алатын, тәрбиелі, білімді, мәдениетті, жауапкершілігі мен өз ой-пікірін ашық айта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бейіналды дайындық деңгейінде тұрған оқушылар алдында тек болашақ кәсіби бағытты анықтау міндеті ғана емес, сонымен қатар нақты оқу орнын таңдау, әрі сол арқылы жоғарылатылған немесе тереңдетілген деңгейде өту үшін пәнді таңдау міндеті де тұрады. Осы жастағы оқушылардың барлығы да келесі факторлар әсерінен соңғы таңдау жасауға қабілетті емес:
1) жас ерекшеліктері;
2) дербес ерекшеліктер.
Кәсіби өздік анықталу кезінде қажет жауапкершілік, мақсаткершілік және басқа да тұлға қасиеттері әрқашан тиісті қалыптаспаған. Бейіндік оқыту оқушылардың қызығушылықтарын, бейімі мен қабілеттерін барынша толықтай есепке алуға мүмкіндік беретін және оларды кәсіби оқытуға жол ашатын оқытуды жіктеу мен дербестендірудің тиімді құралы болып табылады [4].
Қызығушылықтар - бұлар қоршаған ортаның белгілі-бір құбылыстарын тануға деген тұлғаның арнайы бағыттылығын беретін және сол арқылы әрекеттің белгілі-бір түріне деген тұрақты бейімін көрсететін оның мотивтері. Тұлға өмірінің барлық жақтарын қамти отырып, әрекетінің барлық түрлері, қызығушылықтар барынша сан-алуан болуы мүмкін. Адам қызығушылығын туғызатын нысандар (заттар, құбылыстар, әрекет түрлері) саны негізінен тұлғаның рухани байлығы мен оның дамуының жан-жақтылығын көрсететін қызығушылықтар көлемін сипаттайды. Дегенмен көптеген қызығушылықтар арасынан тұлғаны барынша көрсететін орталық қызығушылық немесе оның әрекетінің жекелеген түрлеріндегі жетекші қызығушылық бөлініп алынуы тиіс.
Оқыту бейінін, ал кейін болашақ кәсіпті ұтымды таңдау үшін тек тұлғаның қызығушылығы мен бейімі ғана емес, сонымен қатар оның қабілеттілігі де үлкен маңызға ие.
Қабілеттілік - бұл адамның түрлі әрекет, кәсіп түрлерін ұтымды игеруіне, жетілуіне, қиын жағдайларда функционалдық міндеттерді тиімді атқаруына мүмкіндік беретін оның ерекшелігі. Қабілеттіліктің қалыптасуына зейіннің, жадының, шығармашылық ойлау мен басқа да психикалық үрдістердің және тұлға қасиеттерінің жетілуі жол ашады. Егер қабілеттілік мәнін қысқаша формуламен өрнектер болсақ, онда ол былай айтылады: мен жасай аламын, менде мүмкіндіктер бар. Тұлғаның қызығушылығы, бейімі мен қабілеті максималды түрде сай келуге ұмтылу қажет. Қазақстандық 12-жылдық мектептегі бейіналды оқыту сатысы 9-10 сыныптарды қамтып, мұндағы білім мазмұнында материалды тереңдету мен кеңейту, практикаға бағдарланған оқытуды күшейту қарастырылады. Бұл сатыда оқушылар түрлі әрекеттердегі өздерінің қабілетін анықтай бастап, оның белгілі-бір түріне қызығушылықтары көрініс береді.
Бейіндік оқытуды ұйымдастырудағы қадамдардың бірі - бұл оқушылармен диагностикалық шараларды, психологиялық және педагогикалық жұмыстарды жүргізу, оқушылардың қызығушылықтарын, сұраныстары мен қажеттіліктерін айқындау. Бұл тек педагогтарды ғана емес, сонымен қатар психологтар мен әлеуметтік педагогтарды да тартуды қажет ететін көлемді жұмыс. Бейіндік топтар мен сыныптар ашу үшін бәрінен бұрын осындай бағыттағы жұмысқа деген мектептің, педагогтардың, балалардың, ата-аналар мен мектептің материалды-техникалық базасының дайындығын зерттеу қажет.
Білімді ерте бейіндеу мен мамандандыру бала психикасының жекелеген жақтарына келетін таңдамалы жүктемені көрсетеді. Сауатты психологиялық сүйемелдеусіз бұл жағдайлар балалардың зияткерлік және тұлғалық дамуының әркелкілігіне алып келуі мүмкін. Сондықтан психологиялық сүйемелдеудің маңызды міндеттерінің бірі - дамудағы әркелкілік туындауының мүмкін факторларын мониторингілеу және дер кезінде реттеу. Жасөспірімдер оқу бейінін мәжбүрлі таңдауды жиі іске асырады. Бала алдына уақытша бастама қалыртастыру міндеті мүлдем қойылмай, мұнда көптеген жағдайларда бұл міндетті ата-аналар шешеді. Нәтижесінде оның оқуға деген мотивациясы жоғалады. Сондықтан психологиялық сүйемелдеу міндеттерінің бірі болып тереңдетіп кәсіпке бағдарлау табылады [5-7].
Жоғарыда аталған міндеттерден басқа, психологиялық сүйемелдеу бейіндік сыныптарға оқушыларды таңдау кезіндегі психологиялық диагностиканы да ұйғарады.
Бейіналды дайындықты сүйемелдеудің психологиялық ерекшеліктерін психология облысындағы ғалымдар мен практиктер де қарастырған.
Қызығушылықтарды, бейіндер мен қабілеттерді қалыптастыру және дамыту адам әрекетімен тікелей байланысты. Сондықтан әрекет түрлерінің ең кең спектрін оқушылардың игеруі және онымен танысуы үшін жағдайларды қамтамасыз ету қажет. Мысалы, Жапонияда әрбір оқушы кәсіпті таңдау туралы шешімді қабылдамас бұрын, әрекеттің оннан астам негізгі түрлерін меңгеруге міндетті. Жоғарғы сыныптарда оқу бейінін таңдау көбінесе оқушылардың кәсіби таңдаулары мен қызығушылықтарына тәуелді. Мектептік пәннің болашақ кәсіби әрекет облысымен байланысы орын алады. Сондықтан (мектептің орта және базалық звеносындағы) ерте сатыларда оқушылардың қызығушылықтары мен бейімін анықтау бойынша мақсатты жұмыстарды жүргізу маңызды. Сондай-ақ, оқушылар тұлғасының кәсіби бағыттылығын, олардың кәсіби қызығушылықтары мен мотивациясын қалыптастыру үшін жағдайлар жасау қажет.
Қазіргі кезде адамның қабілетін емес, оның мотивациясы мен өмірлік мақсаттарын маңызды сәт деп санау қажет болғандықтан, нақ осылар тұлға дамуының бастамаларын анықтайды. Сондықтан өзі қойған мақсатқа ұтымды түрде жету үшін маңызды болып табылатын оқушы қабілеттерін дамытуға барлық күш-жігерді бағыттау қажет. Көптеген мәліметтер бастапқыда қабілетсіздеу болғанымен, бірақ өзіндік міндеттерді шешуге мақсатты түрде бағытталған адамдардың қабілеті жоғары, бірақ қызығушылығы төмендеу адамдарға қарағанда барынша өміршең болатындығын көрсетеді.
Оқушылардың кәсіби өздік анықталуының кәсіби-бағдар жұмысы мен психологиялы-педагогикалық сүйемелденуі бейіндік дайындыққа дейінгі жүйедегі ажырағысыз компонент болып табылады. Мектептік оқудың барлық сатысын қамтуитындай жұмыс жүйесін жасау өте маңызды. Диагностикалық жұмыс әрбір жастық сатыдағы әр баланың қызығушылығы мен бейімін максималды анықтайтындай құрылуы тиіс. Оқушылардың қызығушылықтары мен бейімдерін зерттеу түрлі тәсілдермен: оқу пәндерін игерудегі олардың жетістіктерін қарапайым бақылаудан түрлі сауалнамалар қолдануға дейін жүргізіледі. Сондықтан сұрыптауға арналған әдістемелер блогын құру кезінде басымдық күнделікті сабақта мұғалім беретін қабілеттіліктердің өзекті деңгейін бағалауға емес, оқушылардың дербес психологиялық ерекшеліктері мен мотивациясын анықтауға беріледі.
Жалпы білім алу барысында жоғарғы сынып оқушыларының дербес психологиялық ерекшеліктерін зерттеу оқу бейінін таңдау кезіндегі қателіктер ықтималдығын төмендетеді. Бұл кезде келесідегідей бірқатар маңызды сұрақтарға жауап беру қажет: диагностиканы қай жаста, қандай мақсатта, қандай формада мақсатты түрде жүргізген дұрыс және т.б. Балалық шақта кейбір кәсіби маңызды қасиеттер жасырын күйде болып, олардың көрініс беруі үшін жағдайлар болмайды. Жасөспірім үшін өзіндік сананың жеткіліксіз деңгейі, эмоциялық күйдің тұрақсыздығы, адекватты емес өздік бағалау, өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігі тән. Кәсіби кеңес беру барысында кәсіби қажеттіліктің келесі компоненттері зерттеледі: мотивтер (қызығушылықтар, бейімділіктер, сұраныстар), қабілеттіліктер; тұлғалық ерекшеліктер. Бейіндік сыныптарға сұрыптауды басымдық мотивациялық компонентке берілетін топтық кәсіби кеңес берудің алуантүрлілігі ретінде қарастыруға болады.
Бейіндік сыныптарға сұрыптауды оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің мезеттік өлшенуі ретінде емес, өзі туралы шынайы ұғымды қалыптастыру құралы, мектептегі психологиялық кәсіби бағдар беру жұмысының элементі ретінде қарастыру қажет. Оқушыларды таңдау негізі ретінде оқушылардың қызығушылықтарын, бейімділіктері мен ерекшеліктерін зерттеу негізінде оқытуды мамандандыруды нақтылау мақсаты болып табылатын Г.В. Резапкина ұсынған психологиялық-педагогикалық диагностика нұсқасын алуға болады.
Бейіндік сыныптарға сұрыптаудың ұсынылушы нұсқасында дәстүрлі және түрлендірілген әдістемелерді пайдалануға болады: негізінде А. Голомштоктың Қызығушылықтар картасы, П. Ржичанның зияткерлік әлеует тесті, ойлау типіндегі сауалнама, ақыл-ой дамуының мектептік тесті жатқан Л. Йовашидің Кәсіби бейімділіктер сауалнамасы мен Бейін сауалнамасы. Әдіскерлермен жұмыс әрбірі бір сабаққа есептелген үш сатыда жүргізіледі. Бірінші сатыда Кәсіби бейімділіктер сауалнамасы мен Бейін әдістемелері көмегімен оқушылардың қызығушылықтары мен бейімділіктері анықталады. Екінші сатыда оқушылардың вербальді емес зияткерлігінің даму деңгейі мен олардың ойлау типі анықталады. Диагностикалау үшін Зияткерлік әлеует тесті (П. Ржичан) мен оойлау сауалнамасы қолданылады. Үшінші саты - негізгі ойлау операцияларының қалыптасу және ұғымдарды игеру деңгейін анықтау. Бұл мақсатта ШТУР авторлық түрлендірмесі - Ақыл-ой дамуының тесті қолданылады. Диагностика сатылары балалар алынған ақпаратты пайымдай алатындай түрде уақытпен бөлінуі тиіс. Диагностиканың екі сатысының арасындағы ыңғайлы уақыт аралығы - қызығушылықтар мен бейімділіктерді анықтау және ойлау ерекшеліктерін анықтау - бір аптадан бір айға дейінгі кезеңді құрайды [8].
Н.Э. Тарасенко өзінің Оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін сфераларын диагностикалау және дамыту атты мақаласында ұсынылған әдістемелер кешені өзінің үнемділігінің, ақпараттылығы мен сенімділігінің арқасында бейіндік сыныптарға сұрыптау міндеті үшін ыңғайлы деп есептейді. Бұдан басқа, аталған сатыда оқушылардың қабілеттерін зерттеу мен оларды өздік бағалауға арналған әдістемелер қолданылады [9]. Бұл оқушылардың өздері туралы білімдерінің кеңеюіне мүмкіндік беріп, сонымен қатар Шынайы Меннің қалыптасуына жол ашады.
Сонымен, Е.В. Прудникова [10] Оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындауды сүйемелдеуге деген психологтың негізгі әрекеттері деген жұмысында оқушылардың денсаулығы, психологиялық мүмкіндіктері, қызығушылықтары, бейімділіктері мен қабілеттері есебімен олардың оптималды дамуы мен білім алуы үшін жағдайлар жасау бейіналды оқытуға дайындаудың қажетті сатысы болып табылады деп есептейді. Мұндай әрекет оқыту бейіні мен кейінгі кәсіби әрекет сферасына салыстырмалы оқушылардың өзіндік анықталуына жол ашуы тиіс.
Ойлаудың базалық құрылымдарының қалыптасуы адамда 14 жасқа қарай аяқталады. Сондықтан бейіндік оқыту 10-сыныптан басталады, яғни барынша ерте бейіндеу адами мәдениеттің ауқымды бөлігі оқушы санасынан қиыс кетіп, оның мәдени қорына түспеуіне алып келуі мүмкін. 9-сыныптан кейін оқушылар өздерінің қызығушылықтары, бейміділіктері мен қабілеттіліктері және оларды кәсіпті таңдауда кейін іске асыру есебімен білім бейінін өз бетінше таңдаулары тиіс.
Түрлі кәсіпті таңдау жетістігі едәуір дәрежеде адам қабілетіне тәуелді, яғни қабілеттіліктер дамуының бастапқы деңгейіне көбінесе адамның кейінгі карьерасы тәуелді болып келеді. Бейіндік сыныптар мен кейінгі бейіндік оқытуды қалыптастыру негізінде бейіналды және бейіндік сыныптарды психологиялық сүйемелдеу мониторингі жатыр. Е.В. Прудникова ұсынған диагностикалық бағдарлама келесідей диагностика параметрлерін қамтиды: ерекшеліктер (ШТУР); вербальді емес зияткерлік (Равен); қызығушылықтар (Голомштоктың қызығушылықтар картасы); пәнге деген қатынасты зерттеу сауалнамасы; мотивация (Алексеев түрлендірмесіндегі Спилбергер); тұлға бейіні (Голанд); өздік бағалау; Климовтық ДДО; мінез-құлықтық сауалнама (Подмазиндік МПДО).
Оқушылармен диагностикалық зерттеулер нәтижелері негізінде кейінгі білім жолын (яғни бейіндік оқытуды) анықтау және таңдаумен; әрекеттің мүмкін кәсіби сфераларының диапазонын анықтаумен байланысты дербес кеңестер; тұлғалық өздік дамудың, кәсіби өздік анықталудың дербес жоспарын жасауға көмек беру және т.б. жүргізіледі.
Диагностикалық зерттеу нәтижелерімен әкімшілік, педагогтар, сынып жетекшілері құлағдар болады. Алынған нәтижелер мен оқушылар өтініштері негізінде бейіндік сыныптарды қалыптасыру жүргізіледі. Педагогтар оқушылармен жұмыстың дербес бағдарламаларын құру кезінде алынған психологиялық мәліметтерді есепке алады. Психологиялық мониторингте әрбір оқушы үшін таңдалған білім маршрутының дұрыстығы мен осы оқу тиімділігін бақылау мақсатында бейіндік оқуға кіру мен шығудағы диагностикалық бағдарламалар негізделген. Осылайша, Е.В. Прудникова оқушылар қызығушылығын, бейімділігі мен қабілеттерін диагностикалау бейіндік оқыту сапасының маңызды қасиеттерінің бірі болып табылып, оқу үрдісінің барлық субъектілеріне әрбір оқушының дербес ерекшеліктерін ескере отырып, оқуды құру мүмкіндігін ұсынады деп санайды [11].
Қоғам дамуының заманауи сатысының негізгі беталысы болып білімді жіктеудің жоғары дәрежесі, еңбек әрекетін барынша тар бағытталған мамандану табылады. Қазіргі кездегі қоғам дамуы тіршіліктің барлық жақтарын барынша стратификациялауға бағытталып, жекелеген индивидтер мен олардың топтары арасындағы айырмашылықтың тереңдеуіне алып келеді. Осыған байланысты барлық оқу пәндері бойынша оқушыларды дайындаудың сапалық бірдей деңгейін қамтамасыз ету, әрбір жасты толық білім, машық пен дағды жиынтығымен жабдықтау мүмкіндігі жойылады.
Т.В. Макаренко өзінің Бейіналды дайындық пен бейіндік оқытуды сүйемелдеу бойынша педагог-психолог әрекеті атты жұмысында адам үшін маңызды әрекет түрлерін таңдау кезінде дербестікті қамтамасыз етудегі қоғам қызығушылығын ашып, болашақ қайраткер ретінде оқушы тұлғасын қалыптастыру бойынша мектеп жұмысының бағытын анықтайды. Ал бұл оқу-тәрбие үрдісін жоспарлау кезінде басымдықты оқушылардың бейіналды және бейіндік дайындығын дамытуға беру қажеттігін білдіреді. Осы бағыт аясындағы педагог-психолог әрекетінің міндеттері білім жүйесіндегі практикалық психология қызметі шеңберінде нақты анықталған. Олар келесілерден тұрады: білім мекемелерінің жағдайларына балаларды, жеткіншектер мен жастарды бейімдеу бойынша жұмыс, педагогтарға, тәрбиешілерге және бейімделу кезеңінде балаларға көмек беретін баса да тұлғаларға нақты ұсыныстар беру; оқушыны оқу үрдісіне бейімдеу мен тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз етуге арналған білім үрдісіне қатысушылармен дербес жұмыс бағдарламасын жасау; білім жүйесіндегі жаңа сатыға өту кезіндегі дезадаптациялық күйлердің алдын-алуға ықпал жасайтын жағдайлар жасау; білім мекемелерінде психологиялық жайлы климат жасау бойынша жұмыстардың алуан түрлерін жүргізу; педагогикалық ұжымның психологиялық жүктелуін жою бойынша іс-шараларды жүзеге асыру және басқалар. Жұмыста педагог-психолог әрекетінің 5 бағыты көрсетілген[12]:
1) психопрофилактика;
2) психодиагностика;
3) психологиялық түзету;
4) психологиялық кеңес беру;
5) психотерапия.
Бейіналды және бейіндік дайындықты психологиялық сүйемелдеу мониторингі: зияткерлік дамудың психологиялық мониторингін, оқушылардың танымдық қызығушылықтары мен мінез-құлқын және мәліметтер банкін қалыптастыру; оқушылармен, ата-аналармен, жас мұғалімдермен кәсіби бағдар беру жұмысын және түзетпе-дамыту жұмысын мониторингілеу; психологиялық сүемелдеу элементі ретіндегі клубтық сабақтар, курстар мен факультативтер жүйесі.
Жылына бір рет жүргізілетін оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін мониторингілеу бейіндік сыныптардағы оқушылардың білім сапасының жоғары нәтижелерін бермейді. Бейіналды сыныптарда Қызығушылықтар картасын құра отырып, оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттеу бойынша кешенді әрекет қажет. Мұндай жұмысты құраушылар болып келесілер табылады:
oo ата-аналар мен оқушыларда туындаған түрлі мәселелерді анықтау мақсатында сыныптық ата-аналар жиналыстарын өткізу;
oo Оқушылардан сауалнама алу.
Бейіндік оқыту бойынша мектеп жұмысын оқушылар мен олардың ата-аналарының тілегі бойынша әкімшілік шешімге сай бастау қажет. Ата-аналар үшін кешенді бағдар болып жоғарғы оқу орнына балаларды дайындау табылады, мұндай ата-аналар мектептен балаларды әлеуметтендірудің түрлі формаларындағы көмекті күтеді.
Бейіндік оқыту моделі үш блокты қамтиды: бейіналды дайындық (үйірмелер, лицейлік сыныптар), бейіндік оқыту (бейіндік топтар, таңдау курстары), кәсіби бағдар беру жұмысы (дербес кеңестер). Бейіндік оқытуды ұйымдастыру кезінде қызығушылықтарды диагностикалау тек осы жұмыстағы оң жағдайларды ғана емес, сонымен қатар алда кездесетін қиындықтарды да анықтауға мүмкіндік береді [13].
1.1.2 Бейіндік оқыту. Бейіндік оқыту сатылары
Жалпы білім берудің жоғарғы сатысын жаңартудың негізгі идеясы білімнің едәуір жекеше, функционалдық, әрі тиімді болуы қажеттілігінде жатыр. 2020-жылға дейінгі кезеңде Қазақстандық білімді модернизациялау концепциясына сай жалпы білім беру мектептерінің жоғарғы сатысында бейіндік оқыту қарастырылып, еңбек нарығының сұраныстары есебімен оқушыларды әлеуметтендіру мен оқуын жекелендіруге бағытталған арнайы дайындық жүйесін жасау міндеті қойылды. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін жоғарғы мектеп бастауыш, орта және жоғарғы кәсіби бөлім мекемелері мен мектептің жоғарғы сатыларын біріктіру жолымен жүргізу керек [1].
Бейіндік оқытуға өту мына міндеттерді алға қояды:
- жекелеген жалпы білім пәндерін терең үйретуді қамтамасыз ету;
-оқуды жіктеу мен жекелендіру үшін жағдайлар жасау, қабілеттіліктеріне, бейімдіктері мен сұраныстарына сай жеке жалпы білім траекториясының түрлі категорияларын оқушылардың таңдауы;
- оқушыларды әлеуметтендіру мүмкіндіктерін кеңейту;
- жалпы және кәсіби білім сабақтастығын қамтамасыз ету, жоғарғы оқу орнына дайындық кемшіліктерін жою [2].
Жаңа мектеп білім жүйесінде мына сатыларды бөліп көрсетуге болады:
:: пропедевтикалық;
:: бейіналды;
:: бейіндік.
1.1.3 Бейіндік оқытудың пайда болу тарихы
Бейіндік бағдарлау әлемде ұзақ уақыт жаппай сипатқа ие болды. Ата-аналардың әлеуметтік жағдайы әрбір бала үшін негізгі фактор болды. Басқаша айтқанда, кәсіби бағдарлау әлеуметтік бағдарлаумен толығымен алмасты [3].
Жыл сайын білікті жұмыс күшінің жетіспеуі, біліктілігі жоғары мамандарға қоғам сұранысы іскерлік ортаны қазіргі заманғы осы әлеуметтік мәселеге назар аударуға мәжбүрледі [4].
ХХ ғасыр басында АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германия мен Францияда жастарды кәсіби бағдарлаудың алғашқы жекеменшік қызметтері пайда болып, кейін әлемнің көптеген елдерінде түрлі бюролар, кабинеттер мен бағдарлау институттары құрылды.
Дегенмен алғашқы кезде Батыста кәсіби бағдарлау айқын классикалық сипатта болды. Кәсіпті таңдау әлеуметтік теңсіздікпен шектелген болатын.
Қазіргі кезде АҚШ-тағы колледждер мен университеттер маңында кәсіби бағдарлаудың жекеменшік агенттіктері мен арнайы орталықтары бар [5].
Ұлыбританияда жастарды кәсіби бағдарлау жұмыстарына бағыттаушы жетекші орган болып оқушыларға өмірлік жолды таңдауда көмектесетін жастарды жұмыспен қамту қызметі табылады. Кәсіби бағдарлау мәселелерімен айналысатын мемлекеттік және жекеменшік зерттеу ұйымдары да бар. Мектеп мұғалімдеріне қажетті кәсіби дайындық талаптары көрсетілген кәсіп бойынша әдебиеттер, кәсіби дайындық бойынша анықтамалар, өндірістік оқыту бойынша анықтамалар ұсынылып, балалармен және ата-аналармен кездесулер, кәсіби әрекеттегі бастамалар жайлы жыл сайын лекциялар, топ-серуендер ұйымдастырылады.
Францияда кәсіби бағдарлауды ұйымдастыру жауапкершілігі Ұлттық білім министрлігіне жүктелген. Кәсіби ақпараттандыру мен бағдарлау облысындағы практикалық жұмысты кеңесшілер жетекшілігімен оқу орындарының оқытушылары жүргізеді. V-VІ сыныптарда (бақылау кезеңінде) оқушыны ары қарай бағдарлау мақсатында ол жайлы жан-жақты ақпарат жиналады. V сыныпты аяқтаған соң оқушылар педагогтар көмегімен ары қарайғы оқу немесе кәсіп бағытын таңдайды. Осы сыныптарда оқу барысындағы кәсіби бағдарлау бірнеше сатыны қамтиды: оқушылар мен ата-аналарды ақпараттандыру, бағдарлау жайлы мәселені шешуге оқушылар мен ата-аналарды дайындау; тағайындау (оқу орындарына барлық оқушыларды бөлу).
Кәсіби бағдарлаудың тәрбиелік концепциясының мақсаты деп жас адам өзінде қалыптасқан қабілеттілік пен қоғам (қажеттілігі) сұраныстары жайлы ақпарат арқасында жасайтын белсенді де, саналы таңдауды есептейді.
Германияда кәсіби бағдарлау дамуы мемлекеттік қызмет шеңберінде жүзеге асып, мұнда ол мектептерде жүргізілді. Еңбек бойынша федералды ведомство еңбек нарығында қалыптасқан конъюктураны бақылауда ұстап, түрлі кезеңде кәсіби бағдарлау жайлы мектептерге ұсыныстар береді. Кәсіби үгіт-насихат осы ведомствалар мен фирмалар мектептерге тегін тарататын әсем буклеттер, сонымен бірге ата-аналар мен оқушыларға арналған радио-және телебағдарламалар көмегімен жүзеге асырылады. Елде кәсіби кеңес қызметінің ауқымды желісі жұмыс істейді. Кәсіби кеңесшілер оқушылардың кәсіби мүмкіндігін анықтау мақсатында олардың психофизиологиялық сипаттамасының көптеген әдістемесін жасайды.
Жалпы білім беретін мектеп шеңберіндегі кәсіби бағдарлау Еңбек және экономика әлеміне кіріспе деген жалпы атауға ие, қолданбалы оқу пәндерінің циклі көмегімен жүзеге асады [6].
Кәсіби алды дайындық бойынша жіктемелік оқыту тәжірибесі ТМД елдерінің ішінде көрші Ресейде де бар. 1864 жылы классикалық (университетке түсуге жол ашушы) және шынайы (қолданбалы) білім енгізілді [2].
Ол елдегі жастардың кәсіби бағдарын басқарудың мемлекеттік қызметінің туындауы өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары басталды. Елдегі кәсіби бағдарлауды басқару жүйесін шартты түрде төрт негізгі сатыға бөлуге болады:
1.20-шы жылдар соңы мен 30-шы жылдар басы - кәсіби бағдарлау жұмыстарының пайда болуы мен қалыптасуы, оның әдістерінің формаларын іздеу, жинақталған эксперименттік және практикалық материалды талдау.
2.30-шы жылдардың соңы мен 50-шы жылдар басы - эпизодтық жұмыс жасау, кәсіби бағдарлау үрдісіне ғалымдар мен мамандардың мардымсыз қатысуы.
3.60-шы жылдар басы - 80-шы жылдар басы - кәсіби бағдарлау міндеттерін шешудегі белсенді ізденіс.
4.1984 жылдан қазіргі кезге дейін - кәсіби бағдарлаудың мемлекеттік қызметінің дамуын теориялық және ұйымдастыру - әдістемелік жабдықтау.
Бірінші саты. Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдардан-ақ кәсіби бағдарлау, кәсіби таңдау мен кәсіби кеңес мәселелерін зерттеуге үлкен көңіл бөлініп, оны жүзеге асыруға ағарту, денсаулық сақтау және еңбек халық комиссариаттары органдары қатысты.
Еңбектік тәрбиелеу мен оқыту осы жылдары өндірістік әрекетке өскелең ұрпақты дайындаудың маңызды құраушы бөлігі ретінде қарастырылды.
1933 жылы еңбек халық комитетінің өндірістік психотехника зертханасы ашылып, оның негізгі мақсаты психология тұрғысынан кәсіпті зерттеу мен профессиограмма жасау болды.
1927 жылы А.И.Герцен атындағы Институттың Психология-педагогикалық бөліміне қарасты тәжірибелі-көрсеткіштік ғылыми-практикалық мекеме ретінде психология-педагогикалық амбулатория құрылып, оның міндеттерінің бірі мектеп бітірушілерін психотехникалық зерттеуден өткізумен оларды кәсіби кеңестендіру болды.
Екі жылдан соң елде кәсіби кеңсе беруші бюролардың, кабинеттер мен зертханалардың тұтас желісі пайда болды.
Бұл құрылымды сызбалы түрде былай көрсетуге болады: бірінші звено - кеңестік республикалардың еңбек халық комитетінің бөлімдері жанындағы бюро немесе салалық кәсіби кеңес беру кабинеттері, екінші звено - ғылыми-зерттеу институттары мен оқу орындары жанындағы психотехникалық зертханалар; үшінші бюро - тікелей өндірісте: зауыттарда, мекемелер мен фабрикаларда жасалған кәсіби кеңес бюролар. Осы звенолар жұмысы халықтық еңбек комиссараты жанындағы ведомствааралық кеңес біріктіріп, бағыттады. Бірақ осы жүйелер ішінен оның басты звеносы - жалпы білім беру мектебіның қалып кетпеуін атап өту қажет.
30 жылдар басында елде психотехника облысындағы буржуазиялық концепция байсалды сынға ұшырады; кәсіби бағдарлау жұмыстарының жеке бағыты ретінде кәсіби бағдарды бөлып алу қажеттігі мен оны жалпы білім беру мектептерінің базасында жүргізу туралы ойлар айтылды.
Екінші саты (30-ыншы жылдар соңы - 50-інші жылдар басы). Жаппай жүйелі кәсіби бағдарлау жұмыстар жүргізілмеді, оны тек педагог-энтуазистер ғана қолға алды. Осы кезеңде кәсіби бағдарлаудың біріңғай мемлекеттік қызметін ұйымдастыру бойынша әрекеттер тоқтады.
Үшінші саты. Тоқыраудың ұзақ кезеңінен соң 50-інші жылдар соңы мен 60-ыншы жылдар басында елдегі кәсіби бағдарлау жұмысының жандануы байқалды. Бұл негізінен, кәсіп таңдауға оқушыларды алға жылжытқан өмірмен мектеп байланысының нығайюына байланысты халықтық білім жүйесінің қайта құрылуына тікелей тәуелді болды. 80-інші жылдардың басында аяқталған осы кезеңде төмендегілерді анықтауға әрекеттер жасалған жұмыстардың едәуір мөлшері жарияланды;
а) кәсіби бағдарлаудың кеңестік жүйесінің бастапқы теориялық ұстанымы;
б) ел масштабындағы осы жүйенің ұйымдасу құрылымы. Орта жалпы білім мектебі оқушылары белгілі бір кәсіп (мамандық) дағдыларымен және машықтарымен қаруландырушы жалпы және политехникалық білімды біріктіре білді [6].
Кәсіби бағдарлау бойынша арнайы ұйымдасқан жұмыстар жүргізілді: сабақтарда зертханалық және практикалық сабақ түрлеріне көп уақыт бөлініп, практика мен теориялық білім байланысы тереңдей түсті. Қалалардың, облыстардың, өлкелер мен республикалардың алдынғы қатардағы мектептерінің тәжірибелері елдегі кәсіби бағдарлау мәселелерін жасаумен кәсіби-техникалық білімның бүкіл одақтық ҒЗИ айналысты. Еңбек психологиясы бөліміның қызметкерлері профессиограммалық ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау мен шұғыл іздестіру әдістемесін жасады: олар жастарды кәсіби бағдарлауды педагогтарға көмек беретін қысқаша профессиограммаларды, әдістемелік нұсқауларды құрады.
Кәсіби бағдарлаудың өзекті міндеттерінің практикалық шешімі КСРО-да 80-інші жылдар басында кәсіби бағдарлау мемлекеттік қызметінің негізгі контурларының қалыптасқандығын көрсетті. Мұның нәтижесі болып бүкіл елде кәсіпті үгіттеу бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елбасымыз Н. Назарбаев 2012 жылғы 5 қазан күні Назарбаев Бүгінгі таңда жас ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беру маңызды рөл атқарады. Өскелең ұрпақты әлеуметтік мәдениетке сәйкес, жан-жақты дамыған, ұлттық бәсекеге қабілетті тұлға ретінде қалыптастыру қоғам алдындағы ең басты мәселелердің бірі. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшу. Бұл қоғамдағы түрлі бағыттардағы өзгерістерге сәйкес білім берудің қызметіне жаңаша қарау, әлемдік жинақталған тәжірибеге және табыстарға сыни тұрғыда талдау мен бағалау, сонымен қатар ең маңыздысы ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып оқыту мен тәрбиелеудің тиімді Университетінде оқыған Қазақстан білім қоғамы дәрісінде: Орта білім беру жолында біз 12 жылдық оқытуға көшуге дайындықты жалғастырамыз. Жаңа білім беру үлгі қалыптары әзірленуде...-деп ерекше атап өтті. 12 жылдық білім беру ерекшелігі білім беру парадигмасының өзгеруі: білім, білік, дағдыға негізделген білім беру мазмұнынан - құзыреттілікке негізделген білім беру мазмұнына ауысуы, оқушы тұлғасын әлеуметтендіру, білім сапасын арттыру, отандық құжаттарымызды шетел мемлекетерінің талаптарына сәйкестендіру. Сонымен қатар 12 жылдық білім беру мектептің жоғары сатысындағы оқушыларды әлеуметтендіруді көздейтін профильдік оқытуды жүзеге асыруға, мектептің кәсіби білім беру ұйымдарымен ынтымақтастықты шыңдауға арналған.
Әлемдік тәжірибеде XXI ғасырда білім беру жүйесін қарқынды дамытудың қажеттілігін, білім беру қоғам дамуының тұжырымдамасын анықтайды. Сонымен қатар білім беру жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын айқындау−қоғам талабы. Отандық жалпы орта білім беретін мектептерді жаңартудың жетекші бағыттарының бірі - мектепті жоғары сатысында бағдарлы оқытуды енгізу болып табылады. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі 2006 жылдың қыркүйек айынан бастап бағдарлы оқуға көшуді жоспарланып, осыған байланысты бағдарлы мектепте оқу процесін енгізудің және ұйымдастырудың кешенді мәселелері қарастырылды.
Бағдарлы оқыту - жалпы білім беретін мектептердің жоғарға сатысында даралап оқытуға, оқушының әлеуметіне және мектептің жоғарғы сатысының орта және жоғарғы кәсіптік білім беру мекемелерімен сабақтастығына бағытталған арнайы дайындық жүйесі.
Бағдарлы оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың өзіндік білім алу бағдарламаларын құруды және оның жүзеге асырылуын , оқушының отбасында, жергілікті және аймақтық ортада әлеуметтенуін, оқушылардың орта және жоғары кәсіптік оқу орындарына дайындау үшін орта жалпы білім беру бағдарламаларындағы жеке пәндерді тереңдетіп оқытуды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан мектебіндегі бейіналды және бейіндік оқыту туралы қағидаларды жасаудың нормативтік құқықтық базасы болып келесілер табылады: 2011 жылдың 24 қазанындағы ҚР Білім туралы заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР заңы; 2011-2020 жылдарға Қазақстан Республикасы білімін дамытудың мемлекеттік бағдарламасы; 2012-2016 жылдарға оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша әрекеттің ұлттық жоспары (2012 жылдың 25 маусымындағы ҚР Үкіметінің № 832 жарлығы) [1].
Бұл жұмыстың негізгі жасалымы қызметін орта білімнің келесі басым бағыттары атқарады: заманауи қазақстандық қоғамның динамикалық сұраныстарына сай мектеп білімінің мазмұнын келтіру; оқушыларды жаңа білім мен технологияларға, әлемді танудың заманауи тәсілдеріне баулу; функционалдық сауаттылықты дамыту, құзіреттіліктер мен дағдылар қалыптастыру; оқушылардың конструкциялық-жасампаз және шығармашылық әрекетінің негіздерін қалыптастыру; жаратылыстық-ғылыми, қоғамдық-гуманитарлық және технологиялық білім қатынастарын оңтайландыру; оқыту формалары мен әдістерін таңдау еркіндігін және вариативтілігін қамтамасыз ету; оқушылардың зияткерлік, рухани және эмоциялық-психологиялық сапаларын конвергенциялау; оқушылардың дене және психикалық денсаулығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету, олардың мотивтерін, бастамашылдығын және шығармашылығын дамыту; тұлғалық-бағдарланған әрекет, оқытудың дербес траекториясын іске асыру; басқа мәдени көздерге қатысты ашықтық пен ұлттық мәдениетке деген құрметке тәрбиелеуде білім мазмұнын бағдарлау.
Бейіналды және бейіндік оқытуды ұйымдастыру кезінде оқытудың метапәндік нәтижелеріне (кілт құзіреттіліктерге) бағдар алу қажет, өйткені олар өмірлік мәселелерді өздігінен ұтымды шешуге, өзіндік анықталуға, әлеуметтену мен өздік шыңдалуға деген тұлға қабілеттерінің қалыптасуына мүмкіндік беретін әмбебап білімнің, тәжірибе мен қабілеттердің, құндылықтық бағдарлардың тұтас жүйесін оқушылардың игеруіне жол ашады. 2012-2016 жылдарға оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша әрекеттің ұлттық жоспарын іске асыру оқытуға деген құзіреттілік әрекетті енгізу негізінде мүмкін болады: метапәндік нәтижелер тұлғалық, әлеуметтік, азаматтық, ақпараттық, басқарушылық, коммуникациялық және технологиялық құзіреттіліктердің қалыптасуына негізделеді. Осылайша, білім мазмұны компоненттерінің қатынасын оңтайландыру білімдік парадигмадан жүйелі-әрекеттік (құзіреттілік) парадигмасына өтуді ұйғарады.Оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындау орта білім деңгейлері мазмұнының сабақтастығына негізделуі тиіс. Бастауыш мектепте бастысы болып кәсіби әрекетке қызығушылықты, еңбекке деген оң қатынасты қалыптастыру, кәсіби әрекет пен оның қоғамдық маңызын түсіну. Негізгі орта мектепте 5-8 сыныптарда - кәсіп және еңбек әлемімен танысу, тұлғаның кәсіби бағыттылығын қалыптастыру, өзіндік қабілеттер мен бейімділіктерді адекватты бағалауды, кәсіби өздік сананы қалыптастыру. 9-10, 11-12 сыныптардағы бейіналды және бейіндік оқыту деңгейінде - кәсіби басымдықтар мен пайымдарды анықтау, олардың оқушылардың мүмкіндіктері мен бейімдеріне сәйкестігі [2,3].Мектептік білім беру жүйесін реформалау жағдайларында, дәлірек айтқанда оның бейіндік оқытуға өту жағдайларында оқушыларға 9 сыныпта-ақ сәйкес бейінді таңдау, былайша алғанда болашақ кәсіпті таңдау жайлы мәселені шешуге тура келеді. Сондықтан оқушыларда бейіналды оқыту кезеңінде түрлі пәнді үйренуге мотивацияны қалыптастыру мәселесі өзекті де, маңызды міндет болып табылады. Дер кезінде қалыптасқан мотивация түрлі бейінді таңдау қажеттілігіне байланысты оқушылардағы қиналысты жойып, бұл таңдауды саналы да, қолайлы етеді. Мотивация қалыптасуына педагогикалық шарттардың (мұғалімнің кәсіби және тұлғалық сапасы, түрлі оқу құралдарын пайдалану, кәсіптің әлеуметтік қажеттілігі және т.б.) едәуір ықпал ететіндігі белгілі. Жоғарыда аталып өтілгендерге сай, бұл жұмыстың мақсаты - педагогикалық үрдісті ұйымдастырудың педагогикалық шарттарына химияны үйренуге оқушылар мотивациясының қалыптасуын анықтау болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі - 12-жылдық мектепте химиядан оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындық курстары арқылы оқыту нәтижесінде ұрпақтың болашақ кәсіп пен мамандыққа деген бейімін қалыптастыру және соған сай білімі мен машық-дағдысын арттыру.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы: жұмыста алғаш рет бейіндік оқытуға өту жағдайында мотивация қалыптасуына педагогикалық факторлар ықпалының ерекшеліктері анықталды.
Жұмыстың мақсаты - 12-жылдық мектептегі бейіндік оқыту ерекшеліктерін ашу.
Жұмыстың зерттеу міндеттері:
Дипомдық жұмыс мақсатын жүзеге асыру үшін алға мынадай міндеттер қойылды:
1.Тоғызыншы бейіналды сынып оқушыларындағы химияны үйрену мотивациясын анықтаушы ең маңызды педагогикалық шарттарды айқындау.
2. Ең маңызды педагогикалық шарттарды құраушы факторларды ашу.
Зерттеу бірнеше сатыда жүзеге асты:
1.Теориялық саты: психологиялы-педагогикалық әдебиеттер талдауы, зерттеу негіздері ретінде анкеталар жасау.
2.Эксперименттік саты: химия пәні сабағында бейіндік оқытуға өту жағдайларында оқушылардағы мотивацияның қалыптасуын анықтау мақсатында педагогикалық зерттеудің ұйымдастыру және оны жүргізу.
3.Соңғы саты: педагогикалық эксперимент нәтижелерін жинақтау, өңдеу, талдау, интерпретациялау (жүйелеу) мен қорыту, тұжырымдар жасау.
Іс-тәжірибелік маңыздылығы: жұмыс нәтижелері оқу үрдісінің ұйымдасу тиімділігін жоғарылату үшін орта білім жүйесінде пайдаға асуы мүмкін.
Зерттеу жорамалы - зерттеу жұмысында ұсынылған әдістеме 12-жылдық мектептер мен жаратылыстану пәндерін тереңдетіп өтетін мекемелердегі оқу үрдісінде қолдануда оның сапасы мен меңгерілуін арттыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу пәні - химиядан оқушылардың органикалық химия бойынша Айналамыздағы полимерлер бейіналды және бейіндік курсында алған білімдері негізінде өту сабақтары.
Зерттеу орны - Шымкент қаласы, АӘИУ-де, Ж.Аймауытов атындағы №64 мектеп-гимназиясында педагогикалық практика кезінде өтілді.
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және 63 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Мәтін 5 суретті, 2 кесте мен 4 формуланы қамтитын 62 баспалық беттен тұрады.
1 12-ЖЫЛДЫҚ МЕКТЕПТЕГІ БЕЙІНАЛДЫ ЖӘНЕ БЕЙІНДІК ОҚЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Бейіналды және бейіндік оқытудың психологиялы-педагогикалық негіздері
Оқушылардың сапалы білімге қол жеткізуін, олардың қабілеті мен қызығушылығын, танымдық және өмірлік қажеттіліктеріне, бейімділіктеріне сәйкес қамтамассыз ету болып табылады. Бейіндік білім беру - оқушының тұлғалық және өмірлік өзін-өзі анықтауын қамтамассыз ететін, оқытудың даралануы мен саралануын жүзеге асыратын жалпы орта білім беруді аяқтау кезеңі. Бұл оқыту әрекетінің ұйымдастыру жүйесінде жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылығы мен талабы, қабілеттері ескерілген жағдайда оқушының танымдық, болашақ кәсіби бағдарына сәйкес дербес дамуына жағдай жасалады. Бейінді оқыту - білім алушылардың мүдделерін, бейімділігі мен қабілеттерін ескере отырып, оқытуды саралау және даралау процесі, білім беру процесін ұйымдастыру. Бейінді оқыту жалпы оқыту процесінің құрылымын, мазмұны мен ұйымдастырылуын өзгерту арқылы оқушылардың қызығушылығын неғұрлым толық ескеруге, олардың қабілетін дамытуға, жоғары сынып оқушыларына өздерінің кәсіби қызығушылығы мен оқуын жалғастыруға қатысты ұстанған бағыт-бағдарына сәйкес білім беру үшін жағдай туғызуға мүмкіндік беретін саралау мен даралау құралы болып табылады.
Қазіргі қоғамның маңызды проблемаларының бірі-бұл құбылмалы әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүріп қана қоймай, болып жатқан құбылысқа белсенді әсер ете отырып, оны жақсартуға бейім тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Мұндай тұлғаға -шығармашыл, белсенді, әлеуметтік жауапты, жақсы дамыған интеллект иесі, жоғары білімді, кәсіби сауатты болу талаптары бірінші кезекте тұрады. Осыған орай, баланың дамуындағы маңызды рөлді мектеп атқарады. Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері білім мен тәрбие беру тұжырымдамасында негізгі орын алады. Сонда: Жеке тұлғаның қалыптасуы-үздіксіз күрделі процесс. Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескеріп, балалар мен жастардың білімге, ғылымға ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу,- деп атап көрсетіліп, мектеп алдындағы міндеттердің бірі етіп қояды. Білімді де білікті, салиқалы да парасатты, жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу мемлекеттік маңызды іс. Бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру - барлық педагогикалық ұжымдардың бірігуін талап етеді. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын, мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты. Әр оқушының болмысы арқылы дамытушылық, шығармашылық ойлау, өз
бетінше шешім қабылдау қабілетінің қалыптасуы тиіс. Жеке тұлғаны дамыту мәселелері-Л.С.Выготскийдің, М.Б.Блонскийдің, С.Л.Рубинштейннің, Л.В.Занковтың, Д.В.Элькониннің еңбектерін атауға болады. Бейіндік білім беру оқушылардың қабілеттері мен бейімділіктерін ескере отырып, оқытуды саралау-даралау тұрғысынан қарауды ескереді. Саралап оқытудың теориялық негіздерін педагогикалық-психологиялық зерттеулерде А.Н.Леонтьевтің, Г.И.Щукинаның, Б.Г.Ананьевтің, А.А.Кирсановтың, Е.С.Разумовский, Э.Унттың, С.А.Бударныйдың, А.М.Гельмонттың, Е.Л.Голанттың еңбектерін жатқызуға болады. Мектепте бағдарлы сараланған бағытта В.В.Гузеевтің, В.А.Монаховтың, М.Ж.Жадринаның, В.В.Фирсовтың, Т.Б.Захаровтың еңбектерінде көрініс тапты. Осылайша педагогика және психология әдебиеттерінде бейінді оқытуды саралау-даралау процесі, жеке тұлғаға бағытталуы қарастырылған.
Осы себепті де мектепте психологиялық қызметті құру өте тиімді болып табылады, өйткені бейіндік оқыту барысында төмендегідей мәселелер қамтылып, оқыту мен тәрбиенің сапасын арттыруға өз үлесін қосары анық, олар:
* Жас ерекшелігіне сәйкес оқушылардың тұлғалық, интеллектуалдық дамуына ықпал ету.
* Оқушылардың кәсіби бейімділіктерін диагностикалау, оның жан- жақты дамуына жағдай жасау.
* Мектепте әлеуметтік- психологиялық жағдайдың жақсаруына жағдай туғызу.
* Оқушыларының тұлғалық, интеллектуалдық мүмкіншілігіне сәйкес білім бағдарламаларын меңгеруде психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
* Әлеуметтік жағдайдың дамуына психологиялық зерттеу жүргізу.
* Оқушыларының тұлғалық дамуының ауытқуын анықтау, профилактикалық жұмыстар жүргізу.
* Оқу-тәрбие процесінде мұғалімдерді, оқушыларды, ата-аналарды психологиялық ғылыми- әдістемелік іс- әрекетпен қамтамасыз ету.
* Таным қабілет деңгейлері жеткіліксіз оқушылармен қосымша коррекциялық жұмыстар жүргізу қажет.
Бейіндік бағытта оқытуда мектептегі психологиялық қызметтің мақсаты болып:
1. Тұтас педагогикалық процесті психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету;
2. Мектептегі оқушылардың жеке- бастық, психологиялық, әлеуметтік дамуына жағдай жасауын негіздеу;
3. Оқушылардың таным белсенділіктері мен психологиялық процестерінің даму динамикасының өсуіне жағдай жасауға ықпал ету;
4. Оқушылардың бейіндік ерекшеліктерін анықтау мен оның дамуына жағдай жасау болып табылады.
Бейіндік оқыту барысындағы психологиялық қызметтің іс- әрекетінің негізгі бағыттары:
* Психодиагностика- тұлға туралы жан-жақты психологиялық ақпарат жинау.
* Психопрофилактика- дезадаптация, белгілі бір жағдайға бейімделмеудің алдын-алу немесе жағымды психологиялық жағдайды жасау, баланың психологиялық жұмысбастылық деңгейін төмендету және алдын-алу жұмыстарын жүзеге асыру.
Психологиялық көзқарас тұрғысынан бейіндік оқыту жеткіншектік және жасөспірімдік кезеңдер міндеттерін біріктіру әрекеті болып табылады. Бір жағынан, мектептік оқыту кезеңінде психикалық даму аяқталмағандықтан, білім мазмұнының сан-алуандығы мен әмбебаптығын қамтамасыз ету қажет. Екінші жағынан, жасөспірімнен жоғары жасқа тән кәсіби өздік анықталу біршама ерте талап етіледі .Бейнідік қабілетті дамыту мен шыңдау барысында психологиялық қызметтің жұмыс бағыттарының жүзеге асуына қатысушылар: барлық сынып оқушылары, мектептегі мұғалімдер ұжымы мен әкімшілік, оқушылардың ата-аналары.
Оқушының бейіндік қабілетін анықтауда қолданылатын психодиагностикалық әдіс-тәсілдер қатарына: сұрақнама, сауалнама, тест, іс-әрекет нәтижесіне талдау, сұхбат, байқау және тағы басқа да зерттеу әдістерін жатқызуға болады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда 12 жылдық мектеке өту барысында білім беру ұйымдарында оқушыларды бейіндік сыныптарда оқыту келесідей көрсеткіштерге қол жеткізуде мүмкіндік береді:біріншіден, сыныптағы оқушының барлығы бірдей тереңдетілген пәнді оқуға бұрын міндетті болса, енді белгілі блоктық жүйенің бірін таңдап, бала қалауымен оқуға мүмкіндік алады. Екіншіден, бейіндік пәндерлі таңдау бойынша қабілеті есепке алына оқытылғандықтан, мұндағы оқыту үрдісі де тиімді, үйлесімді, сапалы болып шығады. Тереңдетіле құрылған бағдарламаны жақсы игеруге мүмкіндік алды. Оқыту сапасы артады. Үшіншіден, тек жақсы оқитын оқушылар ғана емес оқу қабілеті орта оқушылар да өз мүмкіндігіне қарай белгілі бір мамандықтың біріне бейімделе оқытылады.Төртіншіден, мұндай қалауымен біріккен топты оқыту мұғалім еңбегіне жеңілдік береді, әрі оқушының қызығушылығы ескеріліп, оның бейімділігі арта түседі. Сөйтіп болашақта жоғары оқу орнында оқуға мүмкіндігі бола бермейтін шәкірттерге сұранысқа ие алғашқы кәсіптік білім беру қолға алынады. Оқушының өмірден өз орнын таба аларлық мүмкіндікке ие болуының әлеуметтік мәні бар екені көрінеді.
Білім беру ұйымдарында бейіндік оқытуды ұйымдастыру барысында психологиялық қызметін құруда мектеп әкімшілігі мен психолог маман келесідей мәселелердің шешімін табуға ықпал етуі қажет, ол:
* бейіндік оқыту мәселесін тереңнен зерттеуді ұйымдастыру (педагогикалық кеңес, әдістемелік кеңес арқылы), оқушылар мен ата- аналар арасында жүргізу;
* білім беру мен білім алуға деген сұрасынтарға диагностика жүргізу;
* белгілі бейімділікке байланысты оқытуда арнайы кабинеттер мен оқу орындайын даярлау, құрал- жабдықтармен қамтамасыз ету.
* оқушылардың кәсіби бейімділіктерін анықтау, психодиагностикалық жұмыстар жүргізу, соның негізінде қажетті әдебиеттерді алу;
* элективтік курстарды ұйымдастыру;
* әр оқушының бейімін ескеру мен оның жан- жақты дамуына психологиялық, әлеуметтік тұрғыдан жағдай жасау.
Бағдарлы оқытуда оқушыға шығармашылық, әлеуметтік, креативтілік, коммуникативтік қызмет саласындағы құзіреттілігін айқындай отырып, жеке жетістіктерінің негізінде өз бейінін айқындау мен шыңдай түсуде оқытудың жаңа формалары мен психологиялық қызметті құру, әрі оның жан -жақты жұмыс жасауы жалпы жаңа заман үдерісіне сәйкес экономикалық әлеуметімізді молайту үшін қажыр-қайрат көрсете білетін, ғылымның мол жетістіктерімен қаруланған, бейіндік қабілеті шыңдалған тұрақты өзгерістерді ескере отырып, қоғам өміріне еркін енуіне дайындығын қамтамасыз ететін жалпы орта білімді дамытудың қарқынын арттыру қажет етеді. Ең басты міндет адамгершілігі мол, адам жанын түсіне алатын, тәрбиелі, білімді, мәдениетті, жауапкершілігі мен өз ой-пікірін ашық айта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бейіналды дайындық деңгейінде тұрған оқушылар алдында тек болашақ кәсіби бағытты анықтау міндеті ғана емес, сонымен қатар нақты оқу орнын таңдау, әрі сол арқылы жоғарылатылған немесе тереңдетілген деңгейде өту үшін пәнді таңдау міндеті де тұрады. Осы жастағы оқушылардың барлығы да келесі факторлар әсерінен соңғы таңдау жасауға қабілетті емес:
1) жас ерекшеліктері;
2) дербес ерекшеліктер.
Кәсіби өздік анықталу кезінде қажет жауапкершілік, мақсаткершілік және басқа да тұлға қасиеттері әрқашан тиісті қалыптаспаған. Бейіндік оқыту оқушылардың қызығушылықтарын, бейімі мен қабілеттерін барынша толықтай есепке алуға мүмкіндік беретін және оларды кәсіби оқытуға жол ашатын оқытуды жіктеу мен дербестендірудің тиімді құралы болып табылады [4].
Қызығушылықтар - бұлар қоршаған ортаның белгілі-бір құбылыстарын тануға деген тұлғаның арнайы бағыттылығын беретін және сол арқылы әрекеттің белгілі-бір түріне деген тұрақты бейімін көрсететін оның мотивтері. Тұлға өмірінің барлық жақтарын қамти отырып, әрекетінің барлық түрлері, қызығушылықтар барынша сан-алуан болуы мүмкін. Адам қызығушылығын туғызатын нысандар (заттар, құбылыстар, әрекет түрлері) саны негізінен тұлғаның рухани байлығы мен оның дамуының жан-жақтылығын көрсететін қызығушылықтар көлемін сипаттайды. Дегенмен көптеген қызығушылықтар арасынан тұлғаны барынша көрсететін орталық қызығушылық немесе оның әрекетінің жекелеген түрлеріндегі жетекші қызығушылық бөлініп алынуы тиіс.
Оқыту бейінін, ал кейін болашақ кәсіпті ұтымды таңдау үшін тек тұлғаның қызығушылығы мен бейімі ғана емес, сонымен қатар оның қабілеттілігі де үлкен маңызға ие.
Қабілеттілік - бұл адамның түрлі әрекет, кәсіп түрлерін ұтымды игеруіне, жетілуіне, қиын жағдайларда функционалдық міндеттерді тиімді атқаруына мүмкіндік беретін оның ерекшелігі. Қабілеттіліктің қалыптасуына зейіннің, жадының, шығармашылық ойлау мен басқа да психикалық үрдістердің және тұлға қасиеттерінің жетілуі жол ашады. Егер қабілеттілік мәнін қысқаша формуламен өрнектер болсақ, онда ол былай айтылады: мен жасай аламын, менде мүмкіндіктер бар. Тұлғаның қызығушылығы, бейімі мен қабілеті максималды түрде сай келуге ұмтылу қажет. Қазақстандық 12-жылдық мектептегі бейіналды оқыту сатысы 9-10 сыныптарды қамтып, мұндағы білім мазмұнында материалды тереңдету мен кеңейту, практикаға бағдарланған оқытуды күшейту қарастырылады. Бұл сатыда оқушылар түрлі әрекеттердегі өздерінің қабілетін анықтай бастап, оның белгілі-бір түріне қызығушылықтары көрініс береді.
Бейіндік оқытуды ұйымдастырудағы қадамдардың бірі - бұл оқушылармен диагностикалық шараларды, психологиялық және педагогикалық жұмыстарды жүргізу, оқушылардың қызығушылықтарын, сұраныстары мен қажеттіліктерін айқындау. Бұл тек педагогтарды ғана емес, сонымен қатар психологтар мен әлеуметтік педагогтарды да тартуды қажет ететін көлемді жұмыс. Бейіндік топтар мен сыныптар ашу үшін бәрінен бұрын осындай бағыттағы жұмысқа деген мектептің, педагогтардың, балалардың, ата-аналар мен мектептің материалды-техникалық базасының дайындығын зерттеу қажет.
Білімді ерте бейіндеу мен мамандандыру бала психикасының жекелеген жақтарына келетін таңдамалы жүктемені көрсетеді. Сауатты психологиялық сүйемелдеусіз бұл жағдайлар балалардың зияткерлік және тұлғалық дамуының әркелкілігіне алып келуі мүмкін. Сондықтан психологиялық сүйемелдеудің маңызды міндеттерінің бірі - дамудағы әркелкілік туындауының мүмкін факторларын мониторингілеу және дер кезінде реттеу. Жасөспірімдер оқу бейінін мәжбүрлі таңдауды жиі іске асырады. Бала алдына уақытша бастама қалыртастыру міндеті мүлдем қойылмай, мұнда көптеген жағдайларда бұл міндетті ата-аналар шешеді. Нәтижесінде оның оқуға деген мотивациясы жоғалады. Сондықтан психологиялық сүйемелдеу міндеттерінің бірі болып тереңдетіп кәсіпке бағдарлау табылады [5-7].
Жоғарыда аталған міндеттерден басқа, психологиялық сүйемелдеу бейіндік сыныптарға оқушыларды таңдау кезіндегі психологиялық диагностиканы да ұйғарады.
Бейіналды дайындықты сүйемелдеудің психологиялық ерекшеліктерін психология облысындағы ғалымдар мен практиктер де қарастырған.
Қызығушылықтарды, бейіндер мен қабілеттерді қалыптастыру және дамыту адам әрекетімен тікелей байланысты. Сондықтан әрекет түрлерінің ең кең спектрін оқушылардың игеруі және онымен танысуы үшін жағдайларды қамтамасыз ету қажет. Мысалы, Жапонияда әрбір оқушы кәсіпті таңдау туралы шешімді қабылдамас бұрын, әрекеттің оннан астам негізгі түрлерін меңгеруге міндетті. Жоғарғы сыныптарда оқу бейінін таңдау көбінесе оқушылардың кәсіби таңдаулары мен қызығушылықтарына тәуелді. Мектептік пәннің болашақ кәсіби әрекет облысымен байланысы орын алады. Сондықтан (мектептің орта және базалық звеносындағы) ерте сатыларда оқушылардың қызығушылықтары мен бейімін анықтау бойынша мақсатты жұмыстарды жүргізу маңызды. Сондай-ақ, оқушылар тұлғасының кәсіби бағыттылығын, олардың кәсіби қызығушылықтары мен мотивациясын қалыптастыру үшін жағдайлар жасау қажет.
Қазіргі кезде адамның қабілетін емес, оның мотивациясы мен өмірлік мақсаттарын маңызды сәт деп санау қажет болғандықтан, нақ осылар тұлға дамуының бастамаларын анықтайды. Сондықтан өзі қойған мақсатқа ұтымды түрде жету үшін маңызды болып табылатын оқушы қабілеттерін дамытуға барлық күш-жігерді бағыттау қажет. Көптеген мәліметтер бастапқыда қабілетсіздеу болғанымен, бірақ өзіндік міндеттерді шешуге мақсатты түрде бағытталған адамдардың қабілеті жоғары, бірақ қызығушылығы төмендеу адамдарға қарағанда барынша өміршең болатындығын көрсетеді.
Оқушылардың кәсіби өздік анықталуының кәсіби-бағдар жұмысы мен психологиялы-педагогикалық сүйемелденуі бейіндік дайындыққа дейінгі жүйедегі ажырағысыз компонент болып табылады. Мектептік оқудың барлық сатысын қамтуитындай жұмыс жүйесін жасау өте маңызды. Диагностикалық жұмыс әрбір жастық сатыдағы әр баланың қызығушылығы мен бейімін максималды анықтайтындай құрылуы тиіс. Оқушылардың қызығушылықтары мен бейімдерін зерттеу түрлі тәсілдермен: оқу пәндерін игерудегі олардың жетістіктерін қарапайым бақылаудан түрлі сауалнамалар қолдануға дейін жүргізіледі. Сондықтан сұрыптауға арналған әдістемелер блогын құру кезінде басымдық күнделікті сабақта мұғалім беретін қабілеттіліктердің өзекті деңгейін бағалауға емес, оқушылардың дербес психологиялық ерекшеліктері мен мотивациясын анықтауға беріледі.
Жалпы білім алу барысында жоғарғы сынып оқушыларының дербес психологиялық ерекшеліктерін зерттеу оқу бейінін таңдау кезіндегі қателіктер ықтималдығын төмендетеді. Бұл кезде келесідегідей бірқатар маңызды сұрақтарға жауап беру қажет: диагностиканы қай жаста, қандай мақсатта, қандай формада мақсатты түрде жүргізген дұрыс және т.б. Балалық шақта кейбір кәсіби маңызды қасиеттер жасырын күйде болып, олардың көрініс беруі үшін жағдайлар болмайды. Жасөспірім үшін өзіндік сананың жеткіліксіз деңгейі, эмоциялық күйдің тұрақсыздығы, адекватты емес өздік бағалау, өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігі тән. Кәсіби кеңес беру барысында кәсіби қажеттіліктің келесі компоненттері зерттеледі: мотивтер (қызығушылықтар, бейімділіктер, сұраныстар), қабілеттіліктер; тұлғалық ерекшеліктер. Бейіндік сыныптарға сұрыптауды басымдық мотивациялық компонентке берілетін топтық кәсіби кеңес берудің алуантүрлілігі ретінде қарастыруға болады.
Бейіндік сыныптарға сұрыптауды оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің мезеттік өлшенуі ретінде емес, өзі туралы шынайы ұғымды қалыптастыру құралы, мектептегі психологиялық кәсіби бағдар беру жұмысының элементі ретінде қарастыру қажет. Оқушыларды таңдау негізі ретінде оқушылардың қызығушылықтарын, бейімділіктері мен ерекшеліктерін зерттеу негізінде оқытуды мамандандыруды нақтылау мақсаты болып табылатын Г.В. Резапкина ұсынған психологиялық-педагогикалық диагностика нұсқасын алуға болады.
Бейіндік сыныптарға сұрыптаудың ұсынылушы нұсқасында дәстүрлі және түрлендірілген әдістемелерді пайдалануға болады: негізінде А. Голомштоктың Қызығушылықтар картасы, П. Ржичанның зияткерлік әлеует тесті, ойлау типіндегі сауалнама, ақыл-ой дамуының мектептік тесті жатқан Л. Йовашидің Кәсіби бейімділіктер сауалнамасы мен Бейін сауалнамасы. Әдіскерлермен жұмыс әрбірі бір сабаққа есептелген үш сатыда жүргізіледі. Бірінші сатыда Кәсіби бейімділіктер сауалнамасы мен Бейін әдістемелері көмегімен оқушылардың қызығушылықтары мен бейімділіктері анықталады. Екінші сатыда оқушылардың вербальді емес зияткерлігінің даму деңгейі мен олардың ойлау типі анықталады. Диагностикалау үшін Зияткерлік әлеует тесті (П. Ржичан) мен оойлау сауалнамасы қолданылады. Үшінші саты - негізгі ойлау операцияларының қалыптасу және ұғымдарды игеру деңгейін анықтау. Бұл мақсатта ШТУР авторлық түрлендірмесі - Ақыл-ой дамуының тесті қолданылады. Диагностика сатылары балалар алынған ақпаратты пайымдай алатындай түрде уақытпен бөлінуі тиіс. Диагностиканың екі сатысының арасындағы ыңғайлы уақыт аралығы - қызығушылықтар мен бейімділіктерді анықтау және ойлау ерекшеліктерін анықтау - бір аптадан бір айға дейінгі кезеңді құрайды [8].
Н.Э. Тарасенко өзінің Оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін сфераларын диагностикалау және дамыту атты мақаласында ұсынылған әдістемелер кешені өзінің үнемділігінің, ақпараттылығы мен сенімділігінің арқасында бейіндік сыныптарға сұрыптау міндеті үшін ыңғайлы деп есептейді. Бұдан басқа, аталған сатыда оқушылардың қабілеттерін зерттеу мен оларды өздік бағалауға арналған әдістемелер қолданылады [9]. Бұл оқушылардың өздері туралы білімдерінің кеңеюіне мүмкіндік беріп, сонымен қатар Шынайы Меннің қалыптасуына жол ашады.
Сонымен, Е.В. Прудникова [10] Оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындауды сүйемелдеуге деген психологтың негізгі әрекеттері деген жұмысында оқушылардың денсаулығы, психологиялық мүмкіндіктері, қызығушылықтары, бейімділіктері мен қабілеттері есебімен олардың оптималды дамуы мен білім алуы үшін жағдайлар жасау бейіналды оқытуға дайындаудың қажетті сатысы болып табылады деп есептейді. Мұндай әрекет оқыту бейіні мен кейінгі кәсіби әрекет сферасына салыстырмалы оқушылардың өзіндік анықталуына жол ашуы тиіс.
Ойлаудың базалық құрылымдарының қалыптасуы адамда 14 жасқа қарай аяқталады. Сондықтан бейіндік оқыту 10-сыныптан басталады, яғни барынша ерте бейіндеу адами мәдениеттің ауқымды бөлігі оқушы санасынан қиыс кетіп, оның мәдени қорына түспеуіне алып келуі мүмкін. 9-сыныптан кейін оқушылар өздерінің қызығушылықтары, бейміділіктері мен қабілеттіліктері және оларды кәсіпті таңдауда кейін іске асыру есебімен білім бейінін өз бетінше таңдаулары тиіс.
Түрлі кәсіпті таңдау жетістігі едәуір дәрежеде адам қабілетіне тәуелді, яғни қабілеттіліктер дамуының бастапқы деңгейіне көбінесе адамның кейінгі карьерасы тәуелді болып келеді. Бейіндік сыныптар мен кейінгі бейіндік оқытуды қалыптастыру негізінде бейіналды және бейіндік сыныптарды психологиялық сүйемелдеу мониторингі жатыр. Е.В. Прудникова ұсынған диагностикалық бағдарлама келесідей диагностика параметрлерін қамтиды: ерекшеліктер (ШТУР); вербальді емес зияткерлік (Равен); қызығушылықтар (Голомштоктың қызығушылықтар картасы); пәнге деген қатынасты зерттеу сауалнамасы; мотивация (Алексеев түрлендірмесіндегі Спилбергер); тұлға бейіні (Голанд); өздік бағалау; Климовтық ДДО; мінез-құлықтық сауалнама (Подмазиндік МПДО).
Оқушылармен диагностикалық зерттеулер нәтижелері негізінде кейінгі білім жолын (яғни бейіндік оқытуды) анықтау және таңдаумен; әрекеттің мүмкін кәсіби сфераларының диапазонын анықтаумен байланысты дербес кеңестер; тұлғалық өздік дамудың, кәсіби өздік анықталудың дербес жоспарын жасауға көмек беру және т.б. жүргізіледі.
Диагностикалық зерттеу нәтижелерімен әкімшілік, педагогтар, сынып жетекшілері құлағдар болады. Алынған нәтижелер мен оқушылар өтініштері негізінде бейіндік сыныптарды қалыптасыру жүргізіледі. Педагогтар оқушылармен жұмыстың дербес бағдарламаларын құру кезінде алынған психологиялық мәліметтерді есепке алады. Психологиялық мониторингте әрбір оқушы үшін таңдалған білім маршрутының дұрыстығы мен осы оқу тиімділігін бақылау мақсатында бейіндік оқуға кіру мен шығудағы диагностикалық бағдарламалар негізделген. Осылайша, Е.В. Прудникова оқушылар қызығушылығын, бейімділігі мен қабілеттерін диагностикалау бейіндік оқыту сапасының маңызды қасиеттерінің бірі болып табылып, оқу үрдісінің барлық субъектілеріне әрбір оқушының дербес ерекшеліктерін ескере отырып, оқуды құру мүмкіндігін ұсынады деп санайды [11].
Қоғам дамуының заманауи сатысының негізгі беталысы болып білімді жіктеудің жоғары дәрежесі, еңбек әрекетін барынша тар бағытталған мамандану табылады. Қазіргі кездегі қоғам дамуы тіршіліктің барлық жақтарын барынша стратификациялауға бағытталып, жекелеген индивидтер мен олардың топтары арасындағы айырмашылықтың тереңдеуіне алып келеді. Осыған байланысты барлық оқу пәндері бойынша оқушыларды дайындаудың сапалық бірдей деңгейін қамтамасыз ету, әрбір жасты толық білім, машық пен дағды жиынтығымен жабдықтау мүмкіндігі жойылады.
Т.В. Макаренко өзінің Бейіналды дайындық пен бейіндік оқытуды сүйемелдеу бойынша педагог-психолог әрекеті атты жұмысында адам үшін маңызды әрекет түрлерін таңдау кезінде дербестікті қамтамасыз етудегі қоғам қызығушылығын ашып, болашақ қайраткер ретінде оқушы тұлғасын қалыптастыру бойынша мектеп жұмысының бағытын анықтайды. Ал бұл оқу-тәрбие үрдісін жоспарлау кезінде басымдықты оқушылардың бейіналды және бейіндік дайындығын дамытуға беру қажеттігін білдіреді. Осы бағыт аясындағы педагог-психолог әрекетінің міндеттері білім жүйесіндегі практикалық психология қызметі шеңберінде нақты анықталған. Олар келесілерден тұрады: білім мекемелерінің жағдайларына балаларды, жеткіншектер мен жастарды бейімдеу бойынша жұмыс, педагогтарға, тәрбиешілерге және бейімделу кезеңінде балаларға көмек беретін баса да тұлғаларға нақты ұсыныстар беру; оқушыны оқу үрдісіне бейімдеу мен тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз етуге арналған білім үрдісіне қатысушылармен дербес жұмыс бағдарламасын жасау; білім жүйесіндегі жаңа сатыға өту кезіндегі дезадаптациялық күйлердің алдын-алуға ықпал жасайтын жағдайлар жасау; білім мекемелерінде психологиялық жайлы климат жасау бойынша жұмыстардың алуан түрлерін жүргізу; педагогикалық ұжымның психологиялық жүктелуін жою бойынша іс-шараларды жүзеге асыру және басқалар. Жұмыста педагог-психолог әрекетінің 5 бағыты көрсетілген[12]:
1) психопрофилактика;
2) психодиагностика;
3) психологиялық түзету;
4) психологиялық кеңес беру;
5) психотерапия.
Бейіналды және бейіндік дайындықты психологиялық сүйемелдеу мониторингі: зияткерлік дамудың психологиялық мониторингін, оқушылардың танымдық қызығушылықтары мен мінез-құлқын және мәліметтер банкін қалыптастыру; оқушылармен, ата-аналармен, жас мұғалімдермен кәсіби бағдар беру жұмысын және түзетпе-дамыту жұмысын мониторингілеу; психологиялық сүемелдеу элементі ретіндегі клубтық сабақтар, курстар мен факультативтер жүйесі.
Жылына бір рет жүргізілетін оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін мониторингілеу бейіндік сыныптардағы оқушылардың білім сапасының жоғары нәтижелерін бермейді. Бейіналды сыныптарда Қызығушылықтар картасын құра отырып, оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттеу бойынша кешенді әрекет қажет. Мұндай жұмысты құраушылар болып келесілер табылады:
oo ата-аналар мен оқушыларда туындаған түрлі мәселелерді анықтау мақсатында сыныптық ата-аналар жиналыстарын өткізу;
oo Оқушылардан сауалнама алу.
Бейіндік оқыту бойынша мектеп жұмысын оқушылар мен олардың ата-аналарының тілегі бойынша әкімшілік шешімге сай бастау қажет. Ата-аналар үшін кешенді бағдар болып жоғарғы оқу орнына балаларды дайындау табылады, мұндай ата-аналар мектептен балаларды әлеуметтендірудің түрлі формаларындағы көмекті күтеді.
Бейіндік оқыту моделі үш блокты қамтиды: бейіналды дайындық (үйірмелер, лицейлік сыныптар), бейіндік оқыту (бейіндік топтар, таңдау курстары), кәсіби бағдар беру жұмысы (дербес кеңестер). Бейіндік оқытуды ұйымдастыру кезінде қызығушылықтарды диагностикалау тек осы жұмыстағы оң жағдайларды ғана емес, сонымен қатар алда кездесетін қиындықтарды да анықтауға мүмкіндік береді [13].
1.1.2 Бейіндік оқыту. Бейіндік оқыту сатылары
Жалпы білім берудің жоғарғы сатысын жаңартудың негізгі идеясы білімнің едәуір жекеше, функционалдық, әрі тиімді болуы қажеттілігінде жатыр. 2020-жылға дейінгі кезеңде Қазақстандық білімді модернизациялау концепциясына сай жалпы білім беру мектептерінің жоғарғы сатысында бейіндік оқыту қарастырылып, еңбек нарығының сұраныстары есебімен оқушыларды әлеуметтендіру мен оқуын жекелендіруге бағытталған арнайы дайындық жүйесін жасау міндеті қойылды. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін жоғарғы мектеп бастауыш, орта және жоғарғы кәсіби бөлім мекемелері мен мектептің жоғарғы сатыларын біріктіру жолымен жүргізу керек [1].
Бейіндік оқытуға өту мына міндеттерді алға қояды:
- жекелеген жалпы білім пәндерін терең үйретуді қамтамасыз ету;
-оқуды жіктеу мен жекелендіру үшін жағдайлар жасау, қабілеттіліктеріне, бейімдіктері мен сұраныстарына сай жеке жалпы білім траекториясының түрлі категорияларын оқушылардың таңдауы;
- оқушыларды әлеуметтендіру мүмкіндіктерін кеңейту;
- жалпы және кәсіби білім сабақтастығын қамтамасыз ету, жоғарғы оқу орнына дайындық кемшіліктерін жою [2].
Жаңа мектеп білім жүйесінде мына сатыларды бөліп көрсетуге болады:
:: пропедевтикалық;
:: бейіналды;
:: бейіндік.
1.1.3 Бейіндік оқытудың пайда болу тарихы
Бейіндік бағдарлау әлемде ұзақ уақыт жаппай сипатқа ие болды. Ата-аналардың әлеуметтік жағдайы әрбір бала үшін негізгі фактор болды. Басқаша айтқанда, кәсіби бағдарлау әлеуметтік бағдарлаумен толығымен алмасты [3].
Жыл сайын білікті жұмыс күшінің жетіспеуі, біліктілігі жоғары мамандарға қоғам сұранысы іскерлік ортаны қазіргі заманғы осы әлеуметтік мәселеге назар аударуға мәжбүрледі [4].
ХХ ғасыр басында АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германия мен Францияда жастарды кәсіби бағдарлаудың алғашқы жекеменшік қызметтері пайда болып, кейін әлемнің көптеген елдерінде түрлі бюролар, кабинеттер мен бағдарлау институттары құрылды.
Дегенмен алғашқы кезде Батыста кәсіби бағдарлау айқын классикалық сипатта болды. Кәсіпті таңдау әлеуметтік теңсіздікпен шектелген болатын.
Қазіргі кезде АҚШ-тағы колледждер мен университеттер маңында кәсіби бағдарлаудың жекеменшік агенттіктері мен арнайы орталықтары бар [5].
Ұлыбританияда жастарды кәсіби бағдарлау жұмыстарына бағыттаушы жетекші орган болып оқушыларға өмірлік жолды таңдауда көмектесетін жастарды жұмыспен қамту қызметі табылады. Кәсіби бағдарлау мәселелерімен айналысатын мемлекеттік және жекеменшік зерттеу ұйымдары да бар. Мектеп мұғалімдеріне қажетті кәсіби дайындық талаптары көрсетілген кәсіп бойынша әдебиеттер, кәсіби дайындық бойынша анықтамалар, өндірістік оқыту бойынша анықтамалар ұсынылып, балалармен және ата-аналармен кездесулер, кәсіби әрекеттегі бастамалар жайлы жыл сайын лекциялар, топ-серуендер ұйымдастырылады.
Францияда кәсіби бағдарлауды ұйымдастыру жауапкершілігі Ұлттық білім министрлігіне жүктелген. Кәсіби ақпараттандыру мен бағдарлау облысындағы практикалық жұмысты кеңесшілер жетекшілігімен оқу орындарының оқытушылары жүргізеді. V-VІ сыныптарда (бақылау кезеңінде) оқушыны ары қарай бағдарлау мақсатында ол жайлы жан-жақты ақпарат жиналады. V сыныпты аяқтаған соң оқушылар педагогтар көмегімен ары қарайғы оқу немесе кәсіп бағытын таңдайды. Осы сыныптарда оқу барысындағы кәсіби бағдарлау бірнеше сатыны қамтиды: оқушылар мен ата-аналарды ақпараттандыру, бағдарлау жайлы мәселені шешуге оқушылар мен ата-аналарды дайындау; тағайындау (оқу орындарына барлық оқушыларды бөлу).
Кәсіби бағдарлаудың тәрбиелік концепциясының мақсаты деп жас адам өзінде қалыптасқан қабілеттілік пен қоғам (қажеттілігі) сұраныстары жайлы ақпарат арқасында жасайтын белсенді де, саналы таңдауды есептейді.
Германияда кәсіби бағдарлау дамуы мемлекеттік қызмет шеңберінде жүзеге асып, мұнда ол мектептерде жүргізілді. Еңбек бойынша федералды ведомство еңбек нарығында қалыптасқан конъюктураны бақылауда ұстап, түрлі кезеңде кәсіби бағдарлау жайлы мектептерге ұсыныстар береді. Кәсіби үгіт-насихат осы ведомствалар мен фирмалар мектептерге тегін тарататын әсем буклеттер, сонымен бірге ата-аналар мен оқушыларға арналған радио-және телебағдарламалар көмегімен жүзеге асырылады. Елде кәсіби кеңес қызметінің ауқымды желісі жұмыс істейді. Кәсіби кеңесшілер оқушылардың кәсіби мүмкіндігін анықтау мақсатында олардың психофизиологиялық сипаттамасының көптеген әдістемесін жасайды.
Жалпы білім беретін мектеп шеңберіндегі кәсіби бағдарлау Еңбек және экономика әлеміне кіріспе деген жалпы атауға ие, қолданбалы оқу пәндерінің циклі көмегімен жүзеге асады [6].
Кәсіби алды дайындық бойынша жіктемелік оқыту тәжірибесі ТМД елдерінің ішінде көрші Ресейде де бар. 1864 жылы классикалық (университетке түсуге жол ашушы) және шынайы (қолданбалы) білім енгізілді [2].
Ол елдегі жастардың кәсіби бағдарын басқарудың мемлекеттік қызметінің туындауы өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары басталды. Елдегі кәсіби бағдарлауды басқару жүйесін шартты түрде төрт негізгі сатыға бөлуге болады:
1.20-шы жылдар соңы мен 30-шы жылдар басы - кәсіби бағдарлау жұмыстарының пайда болуы мен қалыптасуы, оның әдістерінің формаларын іздеу, жинақталған эксперименттік және практикалық материалды талдау.
2.30-шы жылдардың соңы мен 50-шы жылдар басы - эпизодтық жұмыс жасау, кәсіби бағдарлау үрдісіне ғалымдар мен мамандардың мардымсыз қатысуы.
3.60-шы жылдар басы - 80-шы жылдар басы - кәсіби бағдарлау міндеттерін шешудегі белсенді ізденіс.
4.1984 жылдан қазіргі кезге дейін - кәсіби бағдарлаудың мемлекеттік қызметінің дамуын теориялық және ұйымдастыру - әдістемелік жабдықтау.
Бірінші саты. Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдардан-ақ кәсіби бағдарлау, кәсіби таңдау мен кәсіби кеңес мәселелерін зерттеуге үлкен көңіл бөлініп, оны жүзеге асыруға ағарту, денсаулық сақтау және еңбек халық комиссариаттары органдары қатысты.
Еңбектік тәрбиелеу мен оқыту осы жылдары өндірістік әрекетке өскелең ұрпақты дайындаудың маңызды құраушы бөлігі ретінде қарастырылды.
1933 жылы еңбек халық комитетінің өндірістік психотехника зертханасы ашылып, оның негізгі мақсаты психология тұрғысынан кәсіпті зерттеу мен профессиограмма жасау болды.
1927 жылы А.И.Герцен атындағы Институттың Психология-педагогикалық бөліміне қарасты тәжірибелі-көрсеткіштік ғылыми-практикалық мекеме ретінде психология-педагогикалық амбулатория құрылып, оның міндеттерінің бірі мектеп бітірушілерін психотехникалық зерттеуден өткізумен оларды кәсіби кеңестендіру болды.
Екі жылдан соң елде кәсіби кеңсе беруші бюролардың, кабинеттер мен зертханалардың тұтас желісі пайда болды.
Бұл құрылымды сызбалы түрде былай көрсетуге болады: бірінші звено - кеңестік республикалардың еңбек халық комитетінің бөлімдері жанындағы бюро немесе салалық кәсіби кеңес беру кабинеттері, екінші звено - ғылыми-зерттеу институттары мен оқу орындары жанындағы психотехникалық зертханалар; үшінші бюро - тікелей өндірісте: зауыттарда, мекемелер мен фабрикаларда жасалған кәсіби кеңес бюролар. Осы звенолар жұмысы халықтық еңбек комиссараты жанындағы ведомствааралық кеңес біріктіріп, бағыттады. Бірақ осы жүйелер ішінен оның басты звеносы - жалпы білім беру мектебіның қалып кетпеуін атап өту қажет.
30 жылдар басында елде психотехника облысындағы буржуазиялық концепция байсалды сынға ұшырады; кәсіби бағдарлау жұмыстарының жеке бағыты ретінде кәсіби бағдарды бөлып алу қажеттігі мен оны жалпы білім беру мектептерінің базасында жүргізу туралы ойлар айтылды.
Екінші саты (30-ыншы жылдар соңы - 50-інші жылдар басы). Жаппай жүйелі кәсіби бағдарлау жұмыстар жүргізілмеді, оны тек педагог-энтуазистер ғана қолға алды. Осы кезеңде кәсіби бағдарлаудың біріңғай мемлекеттік қызметін ұйымдастыру бойынша әрекеттер тоқтады.
Үшінші саты. Тоқыраудың ұзақ кезеңінен соң 50-інші жылдар соңы мен 60-ыншы жылдар басында елдегі кәсіби бағдарлау жұмысының жандануы байқалды. Бұл негізінен, кәсіп таңдауға оқушыларды алға жылжытқан өмірмен мектеп байланысының нығайюына байланысты халықтық білім жүйесінің қайта құрылуына тікелей тәуелді болды. 80-інші жылдардың басында аяқталған осы кезеңде төмендегілерді анықтауға әрекеттер жасалған жұмыстардың едәуір мөлшері жарияланды;
а) кәсіби бағдарлаудың кеңестік жүйесінің бастапқы теориялық ұстанымы;
б) ел масштабындағы осы жүйенің ұйымдасу құрылымы. Орта жалпы білім мектебі оқушылары белгілі бір кәсіп (мамандық) дағдыларымен және машықтарымен қаруландырушы жалпы және политехникалық білімды біріктіре білді [6].
Кәсіби бағдарлау бойынша арнайы ұйымдасқан жұмыстар жүргізілді: сабақтарда зертханалық және практикалық сабақ түрлеріне көп уақыт бөлініп, практика мен теориялық білім байланысы тереңдей түсті. Қалалардың, облыстардың, өлкелер мен республикалардың алдынғы қатардағы мектептерінің тәжірибелері елдегі кәсіби бағдарлау мәселелерін жасаумен кәсіби-техникалық білімның бүкіл одақтық ҒЗИ айналысты. Еңбек психологиясы бөліміның қызметкерлері профессиограммалық ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау мен шұғыл іздестіру әдістемесін жасады: олар жастарды кәсіби бағдарлауды педагогтарға көмек беретін қысқаша профессиограммаларды, әдістемелік нұсқауларды құрады.
Кәсіби бағдарлаудың өзекті міндеттерінің практикалық шешімі КСРО-да 80-інші жылдар басында кәсіби бағдарлау мемлекеттік қызметінің негізгі контурларының қалыптасқандығын көрсетті. Мұның нәтижесі болып бүкіл елде кәсіпті үгіттеу бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz