Калькуляциялау нысандары бойынша шығындарды бөлу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендетуді
экономикалық ынталандыру

КІРІСПЕ

Нарықтық экономикаға өту барысында еліміздің экономикасының аграрлық
жүйесінде ұйымдық және әлеуметтік-экономикалық күрделі өзгерістердің болып
жатқаны белгілі. Олар меншік пен шаруашылық жүргізудің әр алуан нысандары
басты сипат болып табылатын көп укладты экономиканы қалыптастыруға
бағытталған. Бұл жағдайда Қазақстанның әлеуметтік-экономи-калық және табиғи-
климаттық жағдайының нақты ерекшеліктерін ескере отырып ауыл шаруашылық
өндірісіндегі әртүрлі өнімді өндіру және оның өзіндік құнын төмендетіп,
тұтынушыларға жеткізудің маңызы зор болып отыр. Сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын төмендету кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттырып,
оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатылуға мүмкін-дік беретіні сөзсіз. Осы
орайда өнімнің өзіндік құнын төмендету жолында экономикалық тұрғыдан оны
ынталандыру агроөнеркәсіп жүйесін одан ары дамытудың негізгі жолдарының
бірі болып отыр. Бұл мәселе әсіресе Алматы қаласының төңірегінде орналасқан
сүт, ет өндіретін ауыл шаруашылық кәсіпорындарындағы өнімнің өзіндік құнын
төмендетіп, қала тұрғындарына арзан да, сапалы өнім ұсынып, олардың бәсеке
қабілетін арттыру жолында мәні зор.
Сондықтан диплом жұмысының негізгі мақсаты ауыл шаруашылық кәсіпорынының
өнімнің өзіндік құнының қазіргі жадайын зерттеу, талдау және оны
төмендетуді ынталандырудың нақты бағыттарын анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсатқа байланысты диплом жұмысында мынадай
міндеттер қойылды:
- ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнының теориялық негіздерін, оның
ерекшеліктерін және анықтау әдістерін зерделеу;
- Каменка асыл тұқымды мал зауытының негізгі экономикалық
көрсеткіштерін талдау;
- сүт өнімдерінің өзіндік құнының оның экономикалық көрсеткіштеріне
әсерін саралау;
- шаруашылықта өнімнің өзіндік құнын төмендету бағытында
экономиканың ынталандыру жүйесін жақсарту;
- өндірілетін өнімнің сапасын және бәсеке қабілетін арттыру жолдарын
іздестіру.
Диплом жұмысының нысаны ретінде Каменка асыл тұқымды мал зауыты
болып табылады. Бұл кәсіпорын Қазақстанда асыл-тұқымды сүтті ірі қара
өнімдерін өндіретін мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне нарықтық
экономикаға қатысты шет елдің және Қазақстан экономист ғалымдарының ғылыми
еңбектері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы
өкіметінің арнаулы шешімдері, мемлекеттік нормативтік актілер және
Каменка асыл тұқымды ауыл шаруашылық кәсіпорынының әлеуметтік-
экономикалық мәліметтері пайдаланылды.
Диплом жұмысын жазу барысында математикалық, статистикалық,
экономикалық талдау әдістемелер пайдаланылды.

1 тарау. Ауыл шаруашылығы өнiмiнiң өзiндiк құны және оның
ерекшеліктері.
1. Өзiндiк құнның ұғымы, мәнi мен түсінігі

Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады.
Агроөнеркәсiп саясаты бүгiнде оны жоғары тиiмдi, бәсекеге қабiлеттi,
елiмiздi ауыл шаруашылығы өнiмiмен қамтамасыз етуге, оның сапасын
жоғарлатуға бағытталған. Ауыл шаруашылығында экономикалық қатынастарды
түбегейлi қайта құру мiндетi қойлып отыр, оның мәнi ауыл шаруашылығындағы
тұрғындарына дербестiлiк, кәсiпкерлiк, бастамалық көрсету үшiе мүмкiндiктер
туғызу.
Өнiмнiң өзiндiк құны ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң экономикалық
тиiмдiлiгiнiң аса маңызды көрсеткiшi болып саналады. Онда ауыл шаруашылығы
қызметiнiң түрлiжағы бiрiктiрiледi, түрлi өндiрiстiк ресурстарды пайдалану
нәтижелерi жинақталады. Өзiндiк құнның кемуi кез келген қоғамның, әрбiр
саланың, кәсiпорынның бiрiншi кезектегi және өзектi мiндеттерiнiң бiрi
болып табылады. өнiмнiң өзiндiк құны деңгейiне пайданың сомасы,
рентабильдiлiк деңгейi, кәсiпорынның қаржылық жағдайы және оның төлем
қабiлетi, ұлғаймалы өндiрiс қарқыны, ауыл шаруашылығы өнiмiнiң сатып алу
және бөлшек сауда бағалар деңгейi байланысты.
Өзiндiк құн, бұл құнның бөлек бөлiгi, онда өндiрiстегi материалдарды,
құралдарды тұтыну, еңбекке ақы төлеу ақша түрiндегi көрсетiлген. өзiндiк
құн экономикалық категория, ол өндiрiстiк процестiң бастапқы, жинақталушы
көрсеткiшi болып табылады. Демек ауыл шаруашылығы өнiмнiң бағасы мен
өзiндiк құнын салыстыру өндiрiстiң пайдамен немесе шығынмен жұмыс
iстейтiгiн көрсетедi.
Ауыл шаруашылығы өнiмнiң өзiндiк құны барлық жағдайларда да дұрыс,
бұрмаланып көрсетiлмеген болуы тиiс. Ауыл шаруашылығының белгiлi бiр
өнiмiнiң рентабилдiлiгi төмен немесе шығынға бату жағдайында кәсiпорын
салыстырмалы түрде бағасы арзан ресурстарды түсiнiп пайдалануға немесе
оларды барынша аз тұтынуға тиiс.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы жоспарлы қаржы жұмыстарында
өнiмнiң құны оның бағасын есептеу үшiн бiрден-бiр, сенiмдi бағдар болып
есептеледi. Егер мынадай алғы шартты басшылыққа алсақ, кез келген өндiрiс
қызметi шығын жұмсамай, қызмет етпейдi, нарық жағдайында кез-келген өндiрiс
қызметiнен пайда алу көзбеледi. өзiндiк құн мен баға категориясын
пайдалануға осындай тұрғыдан келу қана күллi шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердi ауыл шаруашылығы өнiмiнiң өзiедiк құнын бiрыңғай принциптер
бойынша есептеуге мәжбүр етедi.
Қазiргi кезде өзiндiк құнды төмендету мәселесi күрделі мәселелердің
бірі болып отыр оны төмендету резервтерiн iздестiру көптеген
шаруашылықтарға өздерiнiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға, банкроттықа
ұшырамай және нарықтық экономика жағдайында қызмет етуге көмектеседi.
Бұл жұмысының мақсаты сүт бағытындағы мал шаруашылығы өнiмiнiң өзiндiк
құнын есептеу және шығынның есебiн жүргiзудiң теориялық негiздерiн
қарастырудан, нақты кәсiпорын мысалы арқылы өзiндiк құн мен шығынның есебiн
ұйымдастыруды зерттеуден, шығынның есебiн жетiлдiруде және өзiндiк құнды
калькуляциялауға өзiндiк жолды ұсынудан тұрады.
Агроөнеркәсiп кәсiпорындар өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құнын кемiту
көрсеткiшiнен өзге абсолюттiк сомадағы күллi ауыл шаруашылығының құнын
жоспарлайды. Сүт өнiмiнiң өзiндiк құны бойынша жоспардың орындалуына талдау
жасау кезiнде шын мәнiнде немесе нақты жұмсаған шығынды қарастыру,
жоспардан ауытқұларды табу және артық жұмсауды болдырмау және әрбiр сала
бойынша шығынды одан әрi кемiту бойынша шаралар белгiлеуi қажет. Мұндай
талдау агроөнеркәсiп кешеннiң шаруашылық есептi енгiзумен және нығайтумен
байланысты. Мұның өзi өндiрiстiң жекелеген буындары бойынша өзiндiк құнның
деңгейiн анықтауға және осы аталған участiкте шығынды азайту үшiн жауап
беретiн жекелеген орындаушылырдың атқарған жұмыстарын бағалауға мүмкiндiк
туғызады.[1]
Сүт өнiмiнiң өзiндiк құны бойынша жоспардың орындалуын бағалау есеп
берген жылдың жоспарлы және нақты өзiндiк құнын есептеу бойынша, оның нақты
көлемi және ассориментi жайындағы мәлiметтер бойынша жүргiзiледi.
Жалпы алғанда, сүт өнiмiнiң өзiндiк құны материалдық шығыннан,
жұмысшыларға жалақы төлеу шығынынан және кешендi салалар шығынынан
құралады. Әрбiр элемент бойынша шығынның азаюы немесе өнiмнiң өзiндiк
құнының қамбаттауын немесе арзандауын туғызады. Сондықтан талдау кезiнде
шикiзаттың, материалдардың, отынның және электр энергиясының шығындарын,
жалақыға жұмсалған шығынды, цехтағы, жалпы зауттағы және басқа шығындарды
тексеру керек.
Өнiмнiң өзiндiк құны бұл ақша түрiнде көрсетiлген оны өндiруге және
өткiзуге жұмсалған шағындар.
Нарықтық қатынастар жағдайында өзiндiк құн кәсiпорынның өндiрiстiк-
шаруашылық қызметiнiң аса маңызды көрсеткiшi болып табылады. Бұл көрсеткiш
бойынша жоспардың орындалуын оның қозғалысын бағалау үшiн; ауыл шаруашылығы
өндiрiсiнiң және ауыл шаруашылығы өнiмiнiң жекелеген түрлерiнiң
рентабильдiлiгiн анықтау үшiн; ауыл шаруашылығы өнiмiнiң өзiндiк құнын
кемiту резервтерiн табу үшiн; өнiмге баға белгiлеу үшiн; мемлекеттiң
көлемiнде ұлттық табысты есептеу үшiн; жаңа техникасы, техналогияны,
ұйымдастыру- техникалық шараларды негiзудiң экономикалық тиiмдiгiгiн
есептеу үшiн қажет.
Активтердiң айналымнан шығуы нәтижесiнде (ақша қаржысы, өзге мүлiк)
осы ұйым капиталының кемуiне әкелетiн мiндеттемелердiң пайда болуы
нәтижесiнде экономикалық тиiмдiлiктiң кемуi ұйымның шығынына жатқызылады.
Әдеттегi қызмет түрлерi бойынша шығындарды құру кезiнде оларды келесi
элементтерi бойынша топтастыру қамтамасыз етiлуге тиiстi:
- материалдық шығындар;
- еңбекке ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтiк мұқтаждарға жұмсалған шығындар;
- амартизациялау;
- өзге шығындар;
Бухгалтерлiк есепте басқару мақсаттары үшiн шығынның салалары бойынша
оның есебiн жүргiзу ұйымдастырылады. Шығын салалары тiзбесi ауыл
шаруашылығы ұйымында дербес белгiленедi.
Бухгалтерлiк есеп беруде ауыл шаруашылығы ұйымының есеп жүргiзу
саясаты туралы ақпаратының құрамында коммерциялық және басқару шығындарын
тану тәртiбiн ашу жатады.1
Ауыл шаруашылығы ұйымының пайдасы мен шығыны туралы есепте өткiзiлген
сүт өнiмiнiң өзiндiк құны бөлек берiледi, сонымен бiрге коммерциялық
шығындар, басқару шығындары, операциялық шығындар және өткiзуден тыс
шығындар, жағдайға қарай төтенше шығындар көрсетiледi.
Шығындар бапталы тiзбесi, олардың құрамы және сүт өнiмi түрлерi
бойынша болу әдiстерi өндiрiс құрылымы мен сипатын ескерiп, жоспарлау, есеп
жүргiзу және сүт өнiмiнiң өзiндiк құнын калькуляциялау мәселелерi бойынша
салалық әдiстемелiк ұсыныстармен анықталады.
Сонымен шаруа қожалықтары үшiн төмендегiдей типтi статьялар
белгiленген:
1. Әлеуметтiк мұқтаждықтарға ақша аудару, қоса атқарылатын еңбекке ақы
төлеу;
2. Тұқым және отырғызатын материал;
3. Миниралдық және органикалық тыңайтқыштар;
4. Мал мен өсiмдiк қорғау құралдары;
5. Жем, шөп;
6. Қайтадан өндеуге арналған шикiзат;
7. Негiзгi құралдардың құрамы
оның iшiнде:
а) мұнай өнiмдерi
б) негiзгi құралдарды амартизациялау;
в) негiзгi құралдарды жөндеу;
8. Жұмыс және қызмет көрсету;
9. Өндiрiстi ұйымдастыру мен басқару;
10. Несиелер бойынша төлемдер;
11. Мал өлiмiнен шығындар;
12. Өзге шығындар;
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында шаруашылық жүргiзудiң нақты жағдайларын
ескере отырып, шығын статьяларының типтi номенклатурасы негiзiнде әрбiр
сала үшiн шығын статьясының нақты номенклатурасы қалыптасады.
Ұйым жұмысының негiзгi көрсеткiшiнiң бiрi өнiмнiң өзiндiк құны болып
табылады. Орындаған жұмыстың және көрсетiлген қызметтiң, өнiмнiң жекелеген
түрлерi бiрлiгiнiң өзiндiк құнын есептеудi калькуляция деп атайды.
Калькуляция, өнiм өндiруге және өткiзуге жұмсалған шығындардың есебiн
жүргiзудiң соңғы сатысы, бұл процесте шығындар топтастырылады және белгiлi
бiр әдiстердiң көмегiмен өнiмнiң өзiндiк құны есептелiнедi.
Өндiрiстiк шығындардың есебiн жүргiзудiң күллi процесi сатыларға
бөлiнедi:
1. Есеп жүргізу нысандары бойынша шығындарды топтастыру.
2. Калькуляциялау нысандары бойынша шығындарды бөлу;
3. Өнiмнiң (атқарылған жұмыстың, көрсетiлген қызметiнiң) бiрлiгiнiң
өзiндiк құнын анықтау.
Өзіндік құнның калькуляциялау үрдісі өндiрiс шығындары туралы және
алынған өнiмнiң саны туралы мәлiметтердi пайдаланудан басталып, нақты
өзiндiк құны бойынша бағалаумен аяқталады.
Нысанның шығынын есептеу өндiрiс түрлерiмен салаларға байланысты.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында шығындарды есептеу объектiлерi: өсiрiлетiн
дақылдар (арпа, күнбағыс, сүт және басқалары) жұмыстың түрлерi (жердi
жырту, негiзгi құрал жабдықтарды жөндеу, қарым-қатынасты тоқтату және
басқалар) болуы мүмкiн.1
АӨК- тiң қайта өндеу салаларында есеп жүргiзу объектiлерi жекелеген
бөлiнулер (сүттi кiлегейге айналдыру, iрiмшiк дайындау және тағы басқа)
болуы мүмкiн.
Аналитикалық есеп шотты әрбiр нысанға емес, топқа ашуға рұқсат
берiледi. Өндiрiсте шығындардың аналитикалық есебi өндiрiс шығындарын
есептеу нысандары калькуляциялау нысандарына барынша сәйкес келетiндей
тұрғыда есептелiнедi. Калькуляциялау нысандары дайын өнiмнiң жекелеген
түрлерi, бұйымдарда, аралық өнім жұмыспен қызымет көрсетудi бiлдiредi. Есеп
жүргiзу нысандары калькуляциялау нысандарына не ғұрлым көбiрек сәйкес
келетiн болса, өндiрiстегi шығындар өнiмнiң нақты түрiнiң өзiндiк құнының
соғұрлым көбiрек кiретiн болады.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарда өндiрiстiк шығын есебiнiң нысандарыи және
калькуляция объектiлерi көбiнесе сәйкес келмейдi. Мәселен, нагiзгi
өндiрiстен қосымша өнiмнiң бiрнеше түрiн алады. Мәселен, мал шаруашылығы.

1.1.1 кесте
Сүттi iрi қара мал өнімдерінің шығындарын есептеу нысандары

Шығындарды есептеу өнiмнiң өзiндiк құнын өнiмнiң өзiндiк құнын
объектiсi есептеу объектiсi есептеу бiрлiгi
1. Сүттi малдың негiзгi Төл 1 бас
табыны (сиырлар және сүт 1центнер
бұқалар)
2. Өндiруге және Тiрi салмағының өсiмi 1 центнер
бордақылауға арналған Тiрi салмақ
малдар (бұзаулар, түрлi 1 центнер
жастағы өгiзшелер,
сиырлар, бұқалар және
негiзгi табыннан
шығарылғандар, сауын
сиырлар)

Әрбiр калькуляциялау нысаны үшiн калькуляциялау бiрлiгiн дұрыс таңдай
бiлу қажет, ол өнiмнiң сипатына, оның физикалық қажеттілігiне сәйкес келуi
тиiс. Бұл үшiн негiзiнде заттай (центнер, тонна, мал басы, гектар, жұмыс
күнi, киловат-сағат және тағы басқа) және коэфицентнердiң көмегiмен
есептелген шартты заттай өлшем бiрлiктер қолданылады. Есептi кезеңнiң
соңында 25, 26, 28 есеп шоттарында ескерiлген шығындар 20, 23 және басқа
есеп шоттарға көшiрiлiп жазылады. Есептiк кезен iшiнде 20 және 23 шоттары
несиеден жоспарлы норматив немесе шығырылған өнiмнiң немесе атқарылған
жұмыстың және көрсетiлген қызметтiң шын мәнiндегi өзiндiк құны жазып
алынады. Есептiк кезен соңында дайын өнiмнiң, жұмыстың көрсетiлген
қызметтiң жоспарлы немесе нормативтiк өзiндiк құны және формула көмегiмен
шығын статьяларындағы қалыптасқан нормалардың өзгеруiмен, ауытқулар
ескеріледі.
Өнім өндiру шығынының және өнiмiнiң өзiндiк құнын калькуляциялаудың
есебiн жүргiзу әдiсi деп өнiмнiң жеке түрiнiң, жұмыстың, көрсетiлген
қызметтiң немесе олардың бiрлiгiнiң есебiн жүргiзу үшiн қолданылатын
тәсiлдер жиынтығын түсiнемiз.
Ұлттық тәжiрибеде өнім өндiру шығындары мен калькуляциялау есебiнiң
төмендегiдей әдiстерi қолданылады:
1) Жай (тiкелей)
2) Тапсырысты
3) Бөлшектi (жартылай фабрикаттар және жартылайсыз фабрикат нұсқалары)
4) Үрдістістi
5) Қосымша өнiм шығыннан жалпы шығыннан алып тастау тәсiлi
6) Коэффиценттер тәсiлi;
7) Пропорционалды;
8) Нормативтi;
9) Комбинациялы;
Өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу кезiнде шығындарды баланстық жинақтау
қағидасы ауыл шаруашылығы салалары үшiн бiрыңғай, өзгермейтiн қағида болып
табылады. Ол бiр тараптан жылдың басында аяқталмаған өнiмге жұмсалған
шығын мен ағымдағы жылдың шығынының теңдiгiн, басқа тараптан, дайын өнiмнiң
өзiндiк құнына қатысты шығын мен жылдың аяғындағы аяқталмаған өнiм шығыны
арасындағы теңдiктi көрсетедi.
Өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiсiн таңдау, өндiрiстiң
түрiне, оның күрделiгiне, ерекшелiктерiне, аяқталмаған өнiмнiң болуына,
өндiрiс процессiнiң ұзақтылығына, өндiрiлген өнiмнiң номенклатурасына және
басқаларға байланысты.
Қарапайым (тiкелей) калькуляциялау әдiсi өнiмнiң жеке түрiнiң,
жұмыстың, қызметтiң өзiндiк құнын тiкелей есептеуге негiзделген. Бұл әдiс
өндiрiс өнiмiнiң тек бiр түрiн қана алу кезiнде қолданылады, бұл жағдайда
шығынның есебiн жүргiзу объектiсi калькуляциялау объектiсiне сәйкес келедi.
Мұнда өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны шығынның көлемін өнiмнiң санына
бөлу жолымен шығарылады. Бұл әдiс қосалқы қызмет көрсетулердiң өзiндiк
құнын және кейбiр өндiрiстiк басқа жұмыстардың өзiндiк құнын есептеу
кезiнде пайдаланылады.1
Тiкелей есептеу әдiсiне тапсырыс әдiсi жатқызылады, мұнда есеп жүргiзу
және калькуляциялау объектiсi жеке өндiрiстiк тапсырыс болып табылады.
Аналитикалық есеп шот тапсырыс түрлерi бойынша ашылады (мұнда тапсырыс, деп
бұйымды жөндеу жұмыстары түрлерiн тағы басқа ).
Бұл әдiс жөндеу, тiгiн шеберханаларында, құрылыста қолданылады.
Тапсырыстың өзiндiк құны оның ашылған күнiнен оның орындалу күнiне дейiнгi
өндiрiстiң барлық шығыны сомасымен анықталады. Демек, бұл әдiстiң кемшiлiгi
тапсырыстың орындалу кезiнде өзiндiк құнды бақылаудың мүмкiн еместiгi.
Өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау және шығын есебiн жүргiзудiң бұл
әдiсi негiзiнде АПК-iнiң қайта ұқсату (өңдеу) кәсiпорындарында және ауыл
шаруашылығы ұйымдарының өнеркәсiптiк өндiрiстерiнде қолданылады, мұнда
өңделетiн шикiзат және материалдар бiр iздiлiкпен бiрнеше өңдеу сатысынан
өтедi.
Өндiрiсте шығынның есебiн жүргiзу бойынша аналитикалық есепшот өндеу
сатылары бойынша ашылады.
Шикiзатты және материалдарды қайта өңдеудегi технологияның
ерекшелiктерiне байланысты болу әдiсiнiң аралық өнім және түпкі өнім
нұсқалары қолданылады. Бөлу әдiсiнiң аралық өнімнің нұсқасы әрбiр болу
шикiзат өңдеудiң аяқталған сатысын бiлдiрген кезде қолданылады, осының
нәтижесiнде өз өндiрiсiнiң аралық өнімін алады, бұлар өндiрiсте не өткiзу
үшiн одан әрi пайдалануға, дайын өнiм деп есептелiнедi. Бұл жағдайда әрбiр
бөлуден кейiн аралық өнімнің өзiндiк құны шығарылады, бұл әртүрлi салада
оларды өңдеу кезiнде аралық өнімнің өзiндiк құнын табуға, немесе оның
сатылу барысында өнiмнiң өзiндiк құнына неғұрлым белсендi бақылауды
қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Түпкі өнім алу барысында шығынның есебiн алу қажет. Бұл әдісті
пайдалану барысында аралық өнімнің өзiндiк құны анықталмайды, дайын өнiмнiң
ғана өзiндiкқұнын есептейді.
Үрдістік әдiс – ауыл шаруашылығы кәсiпорындарындағы ең кең таралған
әдiс. Оның мәнi мынада, өндiрiс шығындары оның барлық үрдісі бойында
өнiмнiң белгiлi бiр түрiне қатысты жинақталды.
Қосымша өнiм шығындарын шығарып тастау әдiсi өнiмнiң өзiндiк құнын
есептеу кезiнде қолданылады, оның мәнi сол, өндiрiс өнiмi өз құрамы бойынша
негiзгi немесе қосымша болып бөлiнедi. Бұл жағдайда тек негiзгi өнiм
есептеледi (калькуляцияланады). Ал қосымша өнiм бұдан бұрын белгiленген
баға бойынша бағаланады. Негiзгi өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу кезiнде
қосымша өнiмнiң өзiндiк құны жалпы шығын көлемінен шығарылып тасталады.
Бұл әдiстiң кемшілігі тәжірибе жүзінде барлық қосымша өнiм
пайдаланбауында. Демек, негiзгi өнiмнiң өзiндiк құнын қолдан өсiру әрекетi
жасалады. Бұған қоса әр түрлi ұйымда қосымша өнiмдi бiрдей бағалау
байқалмайды.
Коэффиценттер әдiсi бiр объектiлер бойынша шығындар ескерiлген
жағдайда өзiндiк құнды есептеу үшiн қолданылады. Яғни өнiмнiң бiрнеше түрi
арасында бөлу қажет. Демек шығындар есебiнiң нысаны калькуляциялау
нысандарына сәйкес келмейдi. Сондықтан шығындарды бөлу үшiн коэффиценттерi
анықталады. Олардың көмегiмен алынған өнiм шартты өнiмге ауыстырылады.
Осының нәтижесiнде шартты өнiмнiң өзiндiк құны, кейiн заттай өнiмнiң
өзiндiк құны шығарылады.
Пропорционалды әдiс өндiрiстен өнiмнiң бiрнеше түрi алынған жағдайда
өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу үшiн қолданылады.
АӨК-тiң қайта өндеу салаларында қолданылады. Бұл жағдайда өндiру
шығындарының жекелеген түрлерi ағымдағы нормалар бойынша ескерiледi,
нормалардан нақты шығындардың жедел есебiн бөлек алу жүргiзiледi. Бұл
орайда шығындардың болған жерлерi, есептерi, жауапты адамдар көрсетiледi,
өнiмнiң нақты өзiндiк құны ағымдағы нормалар, нормалардан ауытқулар,
нормаларды өзгертулер бойынша шығындар самасынан құралады.
Зф=Знорм+А+Ө,
Мұндағы,
- Зф-нақты шығындар;
- Зн-нормативтi шығындар;
- А – нормалардан ауытқу шамасы;
- Ө – нормаларды өзгертудiң шамасы.
Комбинациялы әдiс, өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу әдiсi жоғары
келтiрiлген бiрнеше әдiстi көздейдi. Сонымен, ауыл шаруашылығы ұйымдарында
сүттi және төл басын есептеу кезiнде қосымша өнiмге жұмсалған шығындарды
шығыру әдiсiн, кейiн пропорционалды әдiстi қолданады.
Өндiруге және өзiндiк құнды калькуляциялауға жұмсалған шығындардың
есебiн ұйымдастыру аса маңызды жағдай ретiнде операциялық шоттардың
мiндеттi есепшоттарын: жинақтау бөлу (25,26) калькуляциялық шоттарын
(20,23,29) салыстыру (49) қаржы-нәтижелiк (99) шоттарды жабуды көздейдi.
Бұлар есепшотты жабу операциялары деп аталады. Осылардың нәтижесiнде баланс
есеп шотында ешқандай сальдо қалмайды.
Калькуляциялық есеп шоттарды жабу өнiмiнiң жұмысы қызмет көрсетудiң
нақты өзiндiк құнымен есептелiнедi. Осыдан кейiн өнiмдi, жұмысты, қызмет
көрсету жоспарлы бағалау болады, осы бойынша, олар есептi кезең бойынша
бағаланады, аяқталған өнiм бөлiгi, шын мәнiндегi деңгейге дейiн
жеткiзiледi.
Осымен калькуляциялық есепшоттар кредитi бойынша шартты айналымдар
есепшоттардың дебетi бойынша ескерiлген нақты шығындарға дейiн жеткiзiледi.
Ауыл шаруашылық ұйымдарында “малдардың өлiмiнiң ысыраптары” саласы бойынша
мал шаруашылығы өнiмiн өндiру шығындары құрамында бордақылауда тұрған iрiлi-
уақты малдың ысырабы, құстың, аңның, қоянның омартта аралықты ысырабы
ескерiледi. Ауру-сырқауға немесе стихиялық апаттарға байланысты өлген
малдар құны өнiмнiң өзiндiк құнына кiргiзiлмейдi, 99 “пайда және шығын"
есепшотының дебетi бойынша шығындар ретiнде ескерiледi.

1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзiндiк құнның ерекшеліктері.

Өнiмнiң өзiндiк құны-өнеркәсiп орындары, бiрлестiктерi қызметiнiң аса
маңызды көрсеткiштердiң бiрi, мұнда өнiм өндiрумен, өткiзумен байланысты
кәсiпорынның барлық шығыны ақша түрiнде көрсетiледi.
Өзiндiк құнға өнiмге кеткен еңбек шығындары (негiзгi қорларды
амартизациялау, шикiзат құны, материалдар, жанар-жағар майдың және басқа
материалдық ресурстар) және ауыл шаруашылығы кәсiпорындары қызметкерлерiнiң
еңбегiне төленген шығындар келедi.
Өнiмнiң өзiндiк құнының төрт түрi бар.
Цехтық өзiндiк құнға осы бөлімнің өнiм өндiруге жұмсалған шығындары
кiредi. Жалпы өндірістік өзiндiк құн кәсiпорынның өнiм өндiруге жұмсалған
шығындарын көрсетедi. Толық өзiндiк құн кәсiпорынның өндiруге ғана емес,
өнiмдi өткiзу шығындарында есептесу нәтижесі ескеріледі. Салалық өзіндік
құн жекелеген кәсіпорындардың жұмыс нәтижелеріне ғана емес, тұтас алғанда
сала бойынша өндірісті ұйымдастыруға да байланысты.
Сүт өнімнің өзіндік құнын жүйелі түрде кеміту мемлекетке қоғамдық
өндірісті одан әрі дамыту үшін халықтың материалдық әл-ауқатын арттыру үшін
қосымша қаржылар береді. Сүт өнімінің өзіндік құнын төмендету сүт
өндіретін, кәсіпорындар пайдасы өсуінің аса маңызды көзі.
Агроөнеркәсіп өнімінің шығындары жоспарланады және бастапқы
экономикалық элементтері бойынша, шығындар статьялары бойынша ескеріледі.
Бастапқы экономикалық элементтер бойынша топтастыру, өндіруге
жұмсалатын, шығындар сметасын жасауға мүмкіндік түғызады. Онда
кәсіпорынның материалдық ресурстарға жалпы қажеттігі, негізгі қорларды
амартизациялау сомасы, еңбекке ақы төлеу шығындары және кәсіпорынның өзге
ақша шығындары анықталады. Бұл топтастыруды сондай-ақ бизнес жоспарлардың
өзге бөлімдерімен өзіндік құн бойынша жоспарды келісіп алу үшін, айналым
қаржыларын жоспарлау және оларды пайдалануды бақылау үшін пайдаланады
өнеркәсіпте олардың экономикалық элементтері бойынша келесі шығындар
қабылданған:
- шикізат және негізгі материалдар;
- қосалқы материалдар;
- жанар-жағармай (басқа тараптан);
- энергия (басқа тараптан);
- негізгі қорларды амортизациялау;
- жалақы;
- әлеуметтік сақтандыруға ақша аудару;
- элементтері бойынша бөлінбеген басқа шығындар;
Жалпы шығындағы оның жекелеген экономикалық элементтердің ара қатынасы
(байланысы) өнім өндіруге жұмсалған шығындардың құрылымын анықтайды.
Өнеркәсіптің түрлі саласындағы өндіріске жұмсалған шығындар құрылымы
біркелкі емес, ол әр саланың өзіндік ерекше жағдайларына байланысты.
Шығындарды экономикалық элементтер тұрғысынан шығындарын топтастыру
кәсіпорынның оларды өнімнің жеке түрлеріне бөлінген материалдық және басқа
шаруашылық мұқтаждарын көрсетеді. Бұл жағдайда өнім бірлігінің өзіндік
құнын анықтауға болмайды.
Сондықтан экономикалық элемнттері бойынша шығындарды топтастырумен
қатар өнім өндіруге жұмсалған шығындар жоспарланады және шығын статьялары
бойынша (калькуляциялау статьялары бойынша) ескеріледі.
Шығын статьялары бойынша шығындарды топтастыру олардың құрылу
көздерін, олардың жұмсалу ерекшеліктерін білуге, анықтауға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар кәсіпорынға өнімнің жеке түрлерін өндіру және
олардың өзіндік құнын есептеуге қандай факторлардың әсер ететілігі құнның
деңгейін төмендету барысында қандай іс-ерекеттер жүргізу керектігін білу
үшін қажет. Өнімнің нақты өзіндік құнын нормативтік өзіндік құнды формула
көмегімен анықтауға болады. Өнімнің түрі бойынша есептелген шығын оның
нақты өзіндік құнын жоспарлы деңгейімен салыстыру арқылы төмендегі формула
арқылы анықтауға болады.
Өф=Өн+UнQ + (-АнQ)
Мұнда,
- Өф - өнімнің нақты өзіндік құны;
- Өн – нормативті өзіндік құн;
- Uн – нормалардың өзгеруі;
- Ан – нормалардан ауытқу;
- Q – шығарылған өнім саны.

1.2.1 кесте
2003 жылдың ішінде сүт өнімінің өндіруге жұмсалған шығындарқұрылымы
және олардың үлес салмағы
Шығын түрлері %
Шикізат және негізгі материалдар 85,5
Қосалқы материалдар 2,6
Жанар-жағармай 0,3
Энергия 0,6
Амортизациялау 1,6
Жалақы және әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша 8,6
Өзге шығындар 0,8
Барлығы 100

Агроөнеркәсіпте негізгі калькуляциялау статьяларының мынадай
номенклатурасы қолданады:
1) шикізат және материалдар;
2) технологиялық жұмыстарға қажет жанар-жағармай және энергия;
3) өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақысы;
4) жабдықты ұстауға және пайдалануға жұмсалған шығындар;
5) цехтағы шығындар;
6) жалпы зауыттағы (жалпы фирмалық) шығындар;
7) өнім сапасыздығынан болған ысыраптар;
8) өндірістік емес шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін ауыл шаруашылығы кәсіпорынның шығындары
тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей шығындарға өнім дайындауға
тікелей байланысты, оның жекелеген түрлері бойынша ескерілетін: негізгі
материалдар, жанар-жағармай, технологиялық мұқтаждарға жұмсалатын энергия
құны, жалақы және т.б. шығындар жатқызылады. Жанама шығындарға өнімнің жеке
бір түрінің өзіндік құнына тікелей қатысы жоқ шығындар жатады, мәселен,
жабдықты қалыпты деңгейде ұстау және пайдалану бойынша шығындар.
Өндірістік емес шығындар статьясы бойынша дайын өнімді өткізу
бойынша шығындар (өнімді сорттау т.б. шығындар) және стандарттауға және
ғылыми зерттеу жұмыстарға жұмсалған шығындар ескеріледі. Әдетте өндірістік
емес шығындар ауыл шаруашылығы өнімінің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына
олардың өзіндік құнына пропорционалды түрде кіреді.
Сүт және мал еті бойынша шығындар, өнім көлемінің есбі бөлек
жүргізіледі.
АӨК-індегі аналитикалық есепшоттар сүт бағытындағы ірі қара мал
бойынша шығындар есебі әрбір нысан бойынша ашылады.
Олар былай аталады:
1. Негізгі табын. Бұл бағыт бойынша сиырларды, бұқаларды бағуға
жұмсалған шығын ескеріледі.
2. Малғды бағуға және бордақылауға байланысты жұмсалған шығындар
ескеріледі.
Негізгі табын бойынша калькуляциялау нысандары сүт және алынған төл,
калькуляциялық бірліктер – 1 сүт, 1 бас төл болып табылады. Сүт пен төлдің
өзіндік құнын анықтау үшін калькуляциялаудың комбинациялы әдісі
қолданылады:
1. Бір жыл ішінде негізгі табынды (атарды) бағуға жұмсалған жалпы
шығынның көлемінен қабылданған бағалау бойынша қосымша өнім (көң, түлеу
жүні) құны шығарып тасталады;
2. Негізгі және ілеспе өнімге (сүт, төл) келетін шығынның қалған
көлемі жемшөптің айырбас энергиясы шығынына сәйкес: 90% сүтке, 10% төлге
бөлінген.
3. Сүт өндіруге және төл алуға жұмсалған шығындар туралы мәліметтер
тиісінше сүт көлеміне және алынған төлдің санына бөлінеді, осының
нәтижесінде 1 ц сүттің және 1 бас төлдің шын мәніндегі өзіндік құны
анықталады.

1.2.2. кесте
Шығынның экономикалық мәні және калькуляциялау статьялары бойынша
жіктелуі.
Шығынның мәні бойынша Шығындарды калькуляциялау салалары бойынша
өндіріске жұмсалған өндіріске жұмсалған шығындарды топтау
шығындарды топтау
Шикізат және негізгі Шикізат және материалдар
материалдар (қайтарма Сатып алынған комплектті бұйымдар, жартылай
қалдықтарды есептеп фабрикаттар жән е кооперацияланған
шығарғанды қоспағанда) кәсіпорын-дардың көрсететін қызметі
Сатып алынған комплектті Қайтарма қалдықтар (есептеп шығарып
бұйымдар және материалдар тасталады)
Қосалқы материалдар Технологиялық мақсаттарға арналған отын
Басқа тараптан әкелінген Технологиялық мақсаттарға арналған энергия
жанар-жағармайдың Өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақысы
Басқа тараптан алынған электрӨндіріс жұмысшыларының қосымша жалақысы
энергиясы Әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша
Негізгі және қосымша жалақы Өнімді дайындауға және игеруге жұмсалған
Әлеуметтік сақтандыруға шығындар
аударылған қаржы (ақша) Жабдықты ұстауға және пайдалануға жұмсалған
Негізгі қор амартизациясы шығындар
Өзге қаржылай шығындар Цехтық шығындар
Жалпы зауыттық шығындар
Ақаудың келтірілген шығындары
Өзге өндірістік шығындар
Өндірістік өзіндік құн жиынтығы
Өндірістен тыс шығындар
Толық өзіндік құн жиынтығы

Барлық шығындар біртектілік дәрежесіне қарай жай (бір элементті) және
кешенді болып бөлінеді. Жай шығындардың мазмұны біркелкі болады: шикізат
және материалдар, жанар-жағармай, энергия амортизациялау, жалақы. Кешенді
шығындарға әртүрлі элементтер кіреді. Оған мәселен, жабдықты
бірқалыптыжағдайда ұстау және пайдалану шығындары, жалпы цехтағы шығындар
және басқалар жатқызылады.
Өндіру көлемінің өзгеру белгісі бойынша шығындар ауыспалы және шартты
тұрақты болып бөлінеді.
Ауыспалы шығындар (пропорционалды) өндіріс көлемінің өзгеруіне
пропорционалды түрде өзгеретін олардың мөлшерінің шығындары жатқызылады.
Бұл шығындарға: негізгі материалдар, кесетін аспап шығындары, негізгі
жалақы, отын және технологиялық мақсаттарға арналған энергия және басқалары
кіреді. Шартты – тұрақтыларға (пропорционалды емес) өндіру көлемінің
өзгеруіне байланысты емес олардың мөлшерінің шығындары болып табылады.
Бұларға әкімшілік – басқару персоналаның жалақысы, жылытуға, жарық беруге,
амортизациялауға және басқаларға жұмсалған шығындар жатқызылады.
Өзіндік құн жинақтаушы экономикалық көрсеткіш ретінде кәсіпорын
қызметінің барлық жақтарын: өндірістің технологиялық жарақтану дәрежесін,
өндірісті және еңбекті ұйымдастыру деңгейін, өндіріс қуаттарын пайдалану
дәрежесін; материалдық және еңбек ресурстарын пайдаланудың үнемділігін және
өндірістік шаруашылық қызметті сипаттайтын басқа да жағдайлар мен
факторларды көрсете алады.
Шығынның көлеміне байланысты цехтық, өндірістік және толық өзіндік құн
болып бөлінеді. Цехтық өзіндік құн кәсіпорын жоспарлы есептік бағалар
аралығын анықтау үшін бастапқы база болып табылады. Өндірістік өзіндік құн
кәсіпорынның өнім өндіру шығындарын қамтиды: оған цехтық өзіндік құнынан
басқа жалпы шаруашылық шығындар кіреді және толық өзіндік құн өндірумен,
өткізумен байланысты күллі шығынды қамтиды.

3 - тарау Ауыл шаруашылық өнімнің өзіндік құнын төмендетудің экономикалық
ынталандыру жолдары.
3.1 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің негізгі
факторы

Өнім өткізу барысында шығынды оңтайлы жұмсап, өнім алу, еңбек,
материалдық және қаржы ресурстарын үнемдеу кәсіпорынның өнімнің өзіндік
құнын азайту әр кәсіпорынның негізгі қағидаларының бірі болып табылатыны
белгілі. Осы орайда өнім өндіру барысында прогрессивті шығын нормаларын,
жоспардың орындалуын бағалау және одан ауытқулардың себептерін зерттеу,
өзіндік құнын төмендетудің резервтерін табу, оларды төмендетуге
жұмысшыларды ынталандырып, жұмылдырудың ұтымды жолдарын іздестіру қажеттігі
туындайды.
Сүттің өзіндік құнын кеміту резервтерін табу үшін кәсіпорын жұмысын
кешенді техникалық – экономикалық талдауды қажет етеді. Бұл жағдайда
өндірістің техникалық және ұйымдастыру деңгейін зерттеуге, өндіріс
қуаттарын және негізгі қорларды, шикізатты, материалдарды, жұмысшы күшін,
шаруашылық байланыстарды пайдалануға негізделуге тиіс.
Өндіріс үрдісіндегі тірі және затқа айналған еңбек шығындары өндіріс
шығындарын құрайды. Тауар – ақша қатынастары, кәсіпорынның шаруашылықты
дербес бөлек жүргізуі жағдайларында өндірістің қоғамдық шығындары мен
кәсіпорынның шығындары арасында ерекшелік сөзсіз сақталады. Өндірістің
қоғамдық шығындары бұл сүт өнімі құнындағы білдірілген тірі және затқа
айналған еңбек жиынтығы.
Кәсіпорынның шығынын сүт өнімін өндіру және оны өндіруге жұмсаған оның
барлық шығынын құрайды. Бұл шығындар өзіндік құн деп аталады және сүт өнімі
құнының бір бөлігі болып табылады.
Оған шикізат, материалдар, жанар-жағармай, электр энергиясының құны
және еңбектің басқа құралдары, амортизациялық аударылған ақша, өндірістік
персоналдың жалақысы және өзге қаржылай шығындар кіреді.
Сүт өнімінің өзіндік құнын кеміту затқа айналған еңбекті және тірі
еңбекті үнемдеуді білдіреді және өндіріс тиімділігін арттырудың аса маңызды
факторы болып табылады.
Соңғы кезде шаруашылық жүргізудің әртүрлі факторлары болуына
байланысты шығындарды есептеуді дұрыстау мәселелері талқыланып, оның
әдістемесін жақсарту жөнінде нақты ұсыныстар жасалып жүр. Экономика
ғылымының докторы А.А. Голованов өз мақаласында, АҚШ және Германия
кәсіпорындарының көп бөлігі қолданатын директ – костингтің (шектелген
өзіндік құн) шығынды есептеу әдісіне қызығушылық артып отырғанын атап
көрсетеді. Шектелген өзіндік құнға тек ауыспалы шығындар (негізгі
материалдар, шикізат, технологиялық энергия, жанар-жағармай, тозған
құралдар, кесімді ақы төлеу жағдайында негізгі жалақы) кіреді. Нақты
шығындар тұрақты шығындарға қарағанда күшейтілген бақылауды талап етеді.
Соңғылары тең уақыт аралықтары үшін тең соммалармен есептелінеді.
Өнімнің өзіндік құны өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерімен өзара
байланыста болады. Ол өнім құнының қай бөлігін көрсетеді және өндіріс
жағдайларының өзгеруіне, өнімді өткізуге байланысты.
Өндірістің техникалық – экономикалық факторлары шығындар деңгейіне
елеулі ықпал етеді. Бұл ықпал техникадағы, технологиядағы, өндірісті
ұйымдастырудағы, құрылымдағы, сападағы өзгерістерге байланысты байқалады.
Әдетте шығындарды талдау оларды төмендету резервтерін табу мақсатымен жыл
бойы жүйелі түрде жүргізіледі.
Өзіндік құнды жоспарлаудың негізгі мақсаты қолдағы бар өндіріс
шығындарын кемітудің резервтерін пайдалану және өнім өндіру барысында
шаруашылықтың ішкі мумкіндіктерін ұлғайту болып табылатыны белгілі. Өткен
және тірі еңбекті жинақтау нәтижесінде өндіріс шығындарын кеміте отырып
өнеркәсіп шоғырлануының өсуімен қатар өнім шығару көлемін ұлғайтуға қол
жеткізеді. Өзіндік құн бойынша жоспарлар басқа кәсіпорындардың жақсы
тәжірибесін ескере отырып, жабдықты пайдалану, шикізат, материалдар және
энергия шығындарының және еңбек шығынының озық нормаларын басшылыққа алуға
тиіс. Тек шығынды ұйымдастыруды ғылыми ғылыми анықтау кезінде ғана өнімнің
өзіндік құнын одан әрі кемітудің резервтерін табуымыз және пайдалануымыз
мүмкін.
Өзіндік құнды жоспарлау барлық тауар өнімін және бұйымның әрбір түрін
өндіру және өткізу шығындары көлемін технико – экономикалық есептеу жолымен
анықталады.
Өндіріс сипатына байланысты өнімнің өзіндік құнын сипаттайтын
бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Сүт өнімінің өзіндік құнын кемітудің шешуші факторы үздіксіз
техникалық үрдіс болып табылады. Жаңа техниканы енгізу, өндірістік
үрдістерді автоматтандыру және кешенді механизациялау, технологияны
жетілдіру, прогрессивтік материалдар түрлерін ендіру өнімнің өзіндік құнын
едәуір кемітуге мүмкіндік береді.
Сүт өнімінің өзіндік құнын кемітудің елеулі резерві мамандандыру мен
кооперациялауды кеңейту болып табылады, көпшілікке арналған ағымды
мамандандырылған кәсіпорындарда сүт өнімінің өзіндік құны осы өнімді аз
мөлшерде шығаратын кәсіпорындарға қарағанда едәуір төмен.
Мамандандырудың дамуы кәсіпорындардың арасында неғұрлым тиімді
кооперациялық байланыстар орнатуды талап етеді.
Сүт өнімінің өзіндік құнын кеміту ең алдымен еңбек өнімділігін
арттырудың есебінен қамтамасыз етіледі. Еңбек өнімділігінің өсуімен өнім
бірлігіне есептегендегі еңбек шығыны қысқарады, демек, өзіндік құн
құрамындағы жалақының үлестік салмағы кемітіледі.
Сүт өнімінің өзіндік құнын кеміту жолындағы күрестің табысқа жетуі
жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты, кәсіпорындарда еңбек
өнімділігінің өсуі кезінде қандай жағдайларда жұмысшылардың жалақысына
жұмсалған шығындар кемітіледі?
Мысалы көрелік 1 жұмысшыға шаққандағы сүт өнімін арттыруды
ұйымдастыруда техникалық шараларды іске асыру есебінен қол жеткізуіміз
мүмкін. Әдетте өнім шығару көлемі тиісінше орындалған жұмыс үшін оның
бағасы болады. Бұл ненің арқасында өзгереді. Өнім өндіруді ұлғайтуда
ұйымдастыру – техникалық шараларды жүргізбейінше, белгіленген өндіру
өнімкөлемін асыра орындалуының есебінен болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда, өндіріс нормасы және баға өзгерген кезде кәсіпорын
жұмысшылардың жалақысын үнемдей алады. Мұны бағаның кемуіне байланысты өнім
бірлігінің өзіндік құнындағы жалақының үлесі азаяды, ал майда бұл
жұмысшылар жалақысының келуіне әкеліп соқтырмайды, өйткені жүргізілген
ұйымдастыру – техникалық шаралар жұмысшыларға бұрынғысынша еңбек етіп,
өнімді көбірек өндіруге мүмкіндік береді. Сондықтан өнім өндіру қажетті
нормативтерді қайта қарау шараларын жүргізу өнім бірлігіндегі жалақының
үлесін кеміту есебінен өнімнің өзіндік құнын кемітуге мүмкіндік береді
(сонымен бірге жұмысшылардың жалақысы өседі).
Екінші жағдайда, белгіленген өнім өндіру норматив және баға
өзгермейді. Өнім бірлігінің өзіндік құнындағы жұмысшылардың жалақысына
жұмсалған шығындардың көлемі де кемітілмейді. Алайда еңбек өнімділігінің
артуына байланысты өндіру көлемі ұлғаяды, бұл шығынның басқа статьясы
бойынша қаражатты үнемдеуге мүмкіндік туғызады. Атап айтқанда басқару,
өндіріске қызмет ету шығындары қысқартылады. Мұның осылай болатын себебі,
цехтық шығындарда шартты – тұрақты шығындар едәуір орын алады. Бұлар
өндірістік жоспардың орындалу дәрежесіне байланысты емес.
Сүт өнімін шығару көлемінің өсуіне орай, кәсіпорынның пайдасы өзіндік
құнды кеміту есебінен ғана емес, шығарылған өнім санының өсуінен ұлғаяды.
Сонымен өндіріс көлемі неғұрлым көбірек болған сайын кәсіпорынның алған
пайдасы да соғұрлым мол болмақ.
Сүт өнімінің өзіндік құнын кеміту жолындағы іс әрекеттерде
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінде қатаң үнемдеу қажет.
Кәсіпорындарда қаражат үнемдеу режимін іске асыру ең алдымен өнім
бірлігіндегі материалдық ресурстардың шығынын азайтудан, өндіріс пен
басқаруға қызмет ету шығынын қысқарту, өнім ақауын келетін ысырапты
азайтудың мені үлкен.
Материалдық шығындар өнімнің өзіндік құн құрылымында елеулі орын
алады, сондықтан өнім бірлігін өндіру кезінде шикізатты, материалдарды,
жанар-жағармайды және энергияны сақтау кәсіпорынға үлкен тиімділік әкеледі.
Кәсіпорынның материалдық ресурстар шығынын азайту жолында жұмыс
жүргізу қажет. Өйткені шикізат және материалдар олардың бағасы бойынша
өзіндік құнға кіретіні белгілі. Сондықтан тұтынушыларды дұрыс таңдау
өнімінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.