Әлеуметтік көмек жүйесінің міндеттері
Кіріспе
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы
реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең
көлемді шараларды жүзеге асыру нәтижесі – мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық процестерге араласуы – объективті қажеттілік екендігін
түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективті халықтың өмірлік жағдайын
реттеу қажеттілігімен, экономикалық дамудың тепе-теңдігін сақтау мүдделері
мемлекеттік реттеудің объектісі болып табылатындығымен, макроэкономикалық
үрдістердің сандық және сапалық көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде
зерттеп отыруды қажет ететіндігімен және халықтың нысаналы топтарын
әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан реттеліп отыруымен де
түсіндіріледі. Себебі, қазіргі таңда еліміздің экономикалық, саяси,
демографиялық, әлеуметтік дамуының басты шешуші факторы адам, яғни ел
азаматы танылады. Сонымен қатар ол адамдардың белгілі тобы еңбекке тағы
басқа жарамсыз болуымен түсіндіріледі.
Елбасымыз айтқандай еліміздің дамуының көзі – бұл халықтың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғарылауымен сипатталады. Сондықтан кейбір адамдар
әлеуметтік қорғауды қажет етеді. Яғни, мемлекет, кәсіпорындар және тағы
басқа субъектілер арнаулы шараларды қолдануды талап етеді. Бұл жөнінде олар
бағдарламаларды стратегиялық жоспарларды әзірлеп, тиісті жұмыс жүргізуге
араласу қажет.
Бұл мәселе актуалды және дер кезінде шешілуге тиіс болғандықтан бұл
дипломдық жұмыс осы тақырыпқа арналды. Дипломдық жұмыста халықты әлеуметтік
қорғаудың негізгі жағдайлары мен оларды жетілдіру бағыттары және шешу
жолдары қарастырылған.
Әлеуметтік қорғау – бұл әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты
ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын
азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір
деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
▪ тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
▪ негізгі әлеуметтік қателардің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айрылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
▪ халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
▪ азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың қатысу дәрежесі мен еңекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік-экономикалық модельмен өзара байланыста болады.
Даму деңгейі бірдей мемлекеттердің өзінде де тарихи, мәдени, саяси
және өзге де факторларға байланысты, әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынтымақтастықтың және мемлекеттік институттардың қатысуының әртүрлі деңгейі
орын алуда.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде жарна мен төлемнің арасында
өзара байланыс болмайды. Және төлем алу құқығы қатерлі жағдай орын алған
сәттен туындайды да, оның деңгейі адамның жүйеге қосқан үлесіне тәуелді
болмайды. Қаржыландыру бүкіл салық төлеушілер мойнына түседі де, әлеуметтік
қорғау жүйесінен төлем алу құқығына барлық азаматтар ие болады. Мұндай
жүйеде табыстарды қайта бөлу тетігі және қаржыландырудың бірден бір көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет әрекет
етеді. Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде барлық азаматтарға
әлеуметтік қорғаудың бірдей, әдетте, ең төменгі деңгейін ұсынады.
Шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйеде төлемдерді алу құқығы
адамның жарнасына байланысты болады. Әдетте, мұндай жүйе еңбеккерлер мен
жұмыс берушілердің аударымдары есебінен қаржыландырылады, ал жарнасына
қарай төлемдерді алу құқығына аударымдар жасаған (немесе олар үшін жұмыс
беруші аударым жасаған) азаматтар ғана ие болады. Мұндай жүйелер, әдетте,
халықтың белгілі бір тобын, мысалы, ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерді
немесе белгілі бір еңбек ұжымының еңбеккерлерін әлеуметтік қорғаудың
қосымша көзі болып табылады.
Бұдан басқа, ынтымақтастық белгісі жоқ, әр азамат өмірдегі қатер
жағдайына қаражатты дербес жинайтын әлеуметтік қорғау жүйелері де бар.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері, әдетте:
1) мемлекеттік жәрдемақылар;
2) міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3) жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру;
4) әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген қорытынды
жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір
деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жұмыс берушілер мен еңбеккерлер аударымдарының есебінен
қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі төленген жарна
деңгейіне сай ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерді қосымша қорғауға арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әр азаматтың зейнетақы жинақтарын жасау
процесін реттеуге арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің қаражаты
есебінен қосымша қорғауға арналған.
Бұдан басқа, азаматтың әлеуметтік қатерлерден өзін өзі ерікті
сақтандыруға құқығы бар.
Осындай аралас жүйе ынтымақтастыққа негізделген және дербестендірілген
жүйелердің артықшылықтарын үйлестіруге мүмкіндік береді.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу аяқталып келеді. Әлеуметтік
қорғаудың жүйесі өзгерген экономикалық қатынастарға сәйкес болуы қажет.
Өтпелі кезеңнің бастапқы кезінде мемлекет инфляция, бюджет тапшылығы,
өндірістің құлдырауы, экономиканың бейресми секторының өсуі жағдайында
әлеуметтік қорғаудың ағымдық мәселелерімен айналысуға мәжбүр болды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізу мен заттай жеңілдіктерді ақшалай
төлемдермен ауыстыруды қоспағанда, әлеуметтік саладағы реформалардың
нәтижесі ағымдық мәселелерді шешуге арналған жауап қадамдар болды.
Жүргізілген қайта құруларға қарамастан, қазіргі кезде әлеуметтік
қорғау жүйесі күрделілігімен және заңнаманың жүйелілігінің
жеткіліксіздігімен, жүйеге қатысуға ынталандырудың төмен деңгейімен
сипатталады.
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді
қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр. Осыған байланысты
Қазақстанның қазіргі және болашақтағы басымдықтары мен мүмкіндіктерін
ескере отырып, халықты әлеуметтік қорғаудың жаңа тұжырымдамасын әзірлеу
қажеттігі туындады.
Азаматтардың білім және медициналық көмек саласында қызметтер
көрсетуге қол жеткізуі бұл Тұжырымдаманың шеңберінде қаралмайды, өйткені
олар басқа бағдарламалық құжаттармен айқындалады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты. Мұнда нарықтық экономикасы қалыптасқан
мемлекеттердің әлеуметтік саясатымен қатар рынокқа көшіп жатқан біздің
еліміздің әлеуметтік саясатының ерекшеліктерін қарастырамыз.
Табыс құрылуының нарықтық механизмі және әлеуметтік саясат.
Табысты нарықтық бөлудің бір ғана әділетті жолы бар, ол өндіріс
факторлары иелерінің табыстары сұраныс пен ұсыныс заңының шекті пайдалылық
негізінде анықталады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, мысалы, жоғары
маманданған еңбек иелерінің егер оған сұранысы болмаса, табыстары төмен
болуы әбден мүмкін. Ал астық бағасының динамикасын дәл болжап көрсете
білген брокердің табысының жоғары болуы да әділетті. Рыноктың механизм әл-
ауқаттың дәрежесіне кепілдеме бере алмайды. Дегенмен, ХХ ғасырда Батыстың
өнеркәсібі дамыған елдерінде мемлекеттен адамдар үшін әл-ауқат стандартын
талап ететін тұжырымдамалар мен доктриналар кеңінен тарай бастады. Әсіресе
теория мен тәжірибеде берекелі мемлекетє деген ұғым, яғни ауқымды
әлеуметтік шараларды, ең алдымен, әлеуметтік қамсыздандыру шараларын жүзеге
асыратын мемлекет деген ұғым қалыптасты. Нарықтық экономикасы қалыптасқан
елдерде табысты бөлу тек рыноктық күштердің еркін ойынының нәтижесінде ғана
емес, түрлі табыстар ағындарын мемлекеттік реттеу, қайта бөлу негізінде де
бөлінетінін байқадық.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау. Мемлекеттің қоғамдық
өндірісі реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың құрамды бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі бүкіл экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты болады.
Елбасымыздын жолдауы бойынша, әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін
басымдықтар қатарында болып келді және болып қала да береді. 2005 жылдан
бастап Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралыє Заң қолданысқа енгізілуі
тиіс. Келесі жылдан бастап зейнетақының ең төмен мөлшерін 6200 теңге етіп
белгілей отырып, зейнетақы мөлшерін инфляция деңгейінен ілгері оза
индексациялау қажет. Зейнетақының орташа көлемі жоғарылатудан кейін 9252
теңгені құрайтын болады.
Зейнетақымен қамтуға 2005 жылы қосымша 10,5 миллиард теңге бөлінеді.
Жоғарыда айтқандай, мемлекеттің қастерлі борышы жұмыс істеу немесе
табыс табудың бірдей жағдайына ие болу мүмкіндігі шектеулі адамдарға деген
қамқорлығы болып табылады.
Бұл азаматтарға көмектесу – біздің қоғамымыздың ізгілену мен кемелдену
дәрежесінің көрінісі, сіздер мен біздің борышымыз. Осынау борышымызды
атқаратын мезгіл мен мүмкіндік туды.
Келесі жылдан бастап бұл мақсатқа 15,8 миллиард теңге жұмсай отырып,
мүгедектігіне және асыраушысынан айырылуына байланысты мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақыларды едәуір көбейту қажет. Бұл негізінен 680 мыңнан
астам адамда қамтиды.
Мынадай жәрдемақылар:
47 мың бірінші топтағы мүгедектерге – 3 айлық есептік көрсеткішке
2757 теңгеге, АЕК – 919 теңге;
193 мыңнан астам екінші топтағы мүгедектерге – 2,5 айлық есептік
көрсеткішке ұлғайтылады 2297 теңгеге;
125 мыңдай дерлік үшінші топтағы мүгедектер 2 айлық есептік
көрсеткішке ұлғайтылған жәрдемақы алады 1838 теңгеге;
50 мыңнан астам 16 жасқа дейінгі мүгедектер 3 айлық есептік
көрсеткішке ұлғайтылады 2757 теңгеге;
асыраушысынан айырылған 262 мың отбасы бір айлық есептік көрсеткішке
ұлғайтылатын жәрдемақылар алады.
Нәтижесінде 2005 жылы 415 мыңнан астам мүгедектер үшін мемлекеттік
жәрдемақының орташа мөлшері 6700 теңгеге немесе 50 пайызға жоғарылайды.
Асыраушысынан айырылуына байланысты мемлекеттік жәрдемақының орташа
көлемі 20 пайызға, 6500 теңгеге дейін өседі.
Бірақ бұл ұлғайтулар бұған дейін жәрдемақының ең жоғары мөлшерін алып
жүрген мүгедектердің бәріне бірдей қатысты емес. Олар үшін бағаның өсуін
ескере отырып индексациялау жүзеге асырылатын болады.
Сіздер мен біздің әкелеріміз және аталарымыздың алдындағы парызымыздың
тағы бір мәселесі бар, бұл біздің тарихи зердеміздің мәселесі.
Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 60 жылдығына байланысты Үкіметке 2005 жылы
соғыс мүгедектері мен соғысқа қатысушыларға берілетін арнайы мемлекеттік
жәрдемақының мөлшерін 15 айлық есептік көрсеткішке дейін өсіруді және
ардагерлерге 30 мың теңге көлемінде біржолғы материалдық жәрдем көрсетуді
тапсырылды.
Бұл іс-шараларға 6,5 миллиард теңге бөлу қажет.
Тұтастай алғанда, әлеуметтік қамсыздандыруға 2004 жылы бюджет есебінен
217,2 миллиард теңге бөлінді, ал 2005 жылы бұл мақсаттарға арналған
ығыстарды көбейту шамамен 33 миллиард теңгені құрайтын болады.
Тұрмысы төмен азаматтарды әлеуметтік қолдау жөніндегі өзге де
шаралармен қатар 2005 жылдың соңына қарай 2003 жылдың басымен салыстырғанда
күнкөрісі кедейшілік деңгеінен төмен азаматтар саны екі еседен астамға
азаюы тиіс.
Біз сондай-ақ елімізге халықтың одан әрі көп келуін ынталандыруға
тиіспіз, сондықтан оралмандар иммиграциясының квотасын 2005 жылы 15 мың
отбасына дейін көбейту керек. Олардың қайта қоныстануы мен тұрғын үй алуы
үшін 9,8 миллиард 800 миллион теңге бөлу көзделіп отыр.
Біз еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі заңнаманы жетілдіре береміз,
Еңбек кодексінде заңдастырылған еңбекпен қамтылуды ынталандыруды көздейміз,
еңбекпен қамтудың қазіргі заманғы үлгісін қалыптастырамыз.
Адам дамуының басым міндеттерін шешудің маңызы аса зор.
Сондықтан облыстарды дамытудың барлық бюджеттері тек қана білім беру,
денсаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту мақсаттары мен
тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиіс.
2005 жылы ауылдық жерде білім беру, денсаулық сақтау және сумен
қамтамасыз ету нысандарын салуға мемлекеттік бюджетте 15 миллиард теңге, ал
облыс орталығы мен қалалардағы ерекше маңызды объектілер үшін 5 миллиард
теңге қарастыру қажут.
Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ
мерзімді басымдық болып табылады.
Халықты әлеуметтік қорғаудыє кең және тар мағыналарына сәйкес
функциялары. Кең мағынада әлеуметтік қорғау мына функцияларды жүзеге
асырады: экономикалық, әлеуметтік, талдамалық, технологиялық, ақпараттық
және еңбек.
Тар мағынада: құндылықты, өтемақылы, ынталандырушы, бейімделуші
(сурет*)
Экономикалық функция - өмірлік деңгейін көтеру үшін тұрақты
экономикалық өсуге бағытталған.
Әлеуметтік функция - адамның өмірлік деңгейін жақсы тұрмысын
жоғарылатуға әлеуметтік қорғауды бағыттау, халықтың әлеуметтік осал бөлігін
өмір сүру кепілдігін қамтамасыз ету.
Талдамалық функция - халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауды және
аштық пен өзге де әлеуметтік салдарлар үшін әлеуметтік көмекке мұқтаж
топтарды, аумақтарды анықтау мақсатында қолданылады.
Технологиялық функция - барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау белгілі
бір кезеңдерден, операциялардан құралатын технологиялардан тұрады.
Ақпараттық функция - азаматтарға өзінің қызығушылығын қорғау бойынша
адамның құқықтары мен мүмкіндіктері туралы, Қазақстанның және оның
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, олардың нәтижелері туралы
толық және сенімді ақпараттарды ұсыну кепілдігінің жүйесін құруға
бағытталған.
Еңбек функциясы – бұл нақты мақсаты, заты және құралы болатын нақты
еңбек. Әлеуметтік қорғау функциясын орындайтын әлеуметтік институттар
жоғары біліктілікті еңбек ресурстарымен қамтылуы тиіс.
Әлеуметтік қорғау функциясы - нақты әлеуметтік, экономикалық, саяси
жағдайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Қазақстанда өтпелі кезеңде ең
алдымен әлеуметтік қорғаудың құндылықты функциясы өзіндік күшке бағытталды.
Нарықтық қатынастарды халыққа қойылған жағдайды жанға бататындай бастап
кешіруге мүмкіндік беретін ерекше қызметті өтемақы функциясы алады.
Көптеген өркениетті елдерде белсенділікті ынталандыру функциясы орындайды.
Ынталандыру барлық әлеуметтік топтар және азаматтар өзіндік экономикалық
жағдайларын жасауға бағытталған. Сонымен бірге, бейімдеуші функциясы жаңа
қоғамдық нақтылыққа халықтың әрқилы санаттарын бейімдеуді қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік қорғау жүйесі және оның дамуы.
Үкімет бағдарламасы бойынша берілетін және Жұмыспен тапқан табыстарє
құрылуының жалпы принциптеріне қарамастан табыстар теңсіздігін тудыратын
жағдайлар сақталады, демек халықтың әр түрлі топтарының өмір сүру
деңгейлері де түрліше болады. Табыстарды бөлудегі теңсіздікті өлшеуге бола
ма? Экономикалық теорияда Лоренцтің сынық
100 Е
80
60
40 Д
20 С
А В F
0 20 40 60 80 100
сызығы (сурет) халықтың әр түрлі тобының қоғамдағы жиынтық табысты
бөлудегі теңсіздіктің көрсеткіші ретінде қолданылып жүр. Көлбеу сызықта
проценттік топтар, тік сызықта осы топтардың алатын проценттік табыстары
жатыр. Егер табысты бөлуде абсолюттік теңдік сақталса, халықтың 20 пайызы
өоғамның жиынтық табысының 20 пайызын, халықтың 40 пайызы тиісінше табыстың
40, халықтың 80 пайызы табыстың 80 пайызын және т.б. алар еді. Демек, ОЕ
сызығы табыс бөлудегі абсолюттік теңдікті көрсетеді.
Абсолюттік теңсіздік халықтың 20%, 40%, 60%-і және т.б. ешқандай табыс
алмайтындығын, тек бір ғана ОF сызығындағы адамның барлық 100 пайыз табысты
алатындығын білдіреді. ОFЕ сынық сызығы – абсолюттік теңсіздік сызығы.
Күнделікті нақты табыстың бөлінуі – ОАВСДЕ сызығымен көрсетілген. Бұл
сызық көп ауытқыса немесе Лоренцтің қисығы ОЕ сызығымен ұлғайса, онда табыс
бөлудегі теңсіздіктің көбейгені. Егер біз торланған аумақты ОFЕ үшбұрышының
аумағына бөлсек, табыс бөлудегі теңсіздік деңгейін білдіретін көрсеткішті
аламыз. Табысты бөлудегі теңсіздік рыноктық экономика қалыптасқан елдерде
де, біздің елімізде де бар. Ресей экономикалық әдебиетінде бұл қайшылықты
шешудің алғашқы шаралары ретінде әр түрлі жұмысшылар мен ұжымдардың жалақы
деңгейін, олардың еңбек шығындарына сәйкестендіру керектігін көп жазуда.
Сонымен қатар еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор.
Еліміздің тұтыну рыногының бірыңғайлылығын қамтамасыз ету керек, яғни
қорлардың бұл бөлігін тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны
тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар
ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметі тек мектеп жасындағы балалары
барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке
байланысты емес табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар олар
еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғары білім алу мен мәдениетті қолдау,
денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам
және оның жеке мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім,
тұрғын үй және т.б. саладағы саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемі мен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтың табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды (оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер) ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды. Мұны еңбекті заңдастырудан
(жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыстың мерзімі, еңбекті қорғау және т.б.)
және оған ақы төлеуден (жалақының төменгі ставкасын тағайындау)
жұмысшыларды жұмысқа алу мен босату жөніндегі ережелерден көреміз.
Кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу – мемлекет
жұмысының басты бір бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете
алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін
жасап, тұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген
топты азайту – рыноктың экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі міндеті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы
күші факторларымен байланыстылығын атап өту керек. Ондай факторлар:
отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың арақатынасы,
денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т.б. Мемлекеттің
ұлттық табысты қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты – осы айырмашылықтарды
азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық негіз
жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді
трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың
мемлекеттік бағдарламасы жатады.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде
бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының, оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру
қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құралып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
(Бұрынғы мемлекеттік социализм елдерінде ҚТҚ 70 пайызға дейін мемлекеттік
бюджеттен, тек 25-30 пайызы ғана кәсіпорындар пайдасынан құралатын.)
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктері өтеледі.
Қоғамдық тұтыну қорларын бөлу үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты. Бұлар алдымен әлеуметтік
қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге, ақылы демалысқа, мүгедектігі
мен қартайғандығына байланысты зейнетақы, жұмыссыздыққа байланысты көмек
және т.б. қатысты. Стипендияға да осы тұрғыдан қараған жөн. Өйткені
стипендия ынталандыру сипатында болғандықтан жұмсалған еңбекпен өлшенеді.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт – адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдерге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелерін, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады. Жетім балалар, белгілі жағдайда көп балалы,
табысы аз отбасылардың балалары да толық мемлекеттік қамқорлықта болады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі – жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. ҚТҚ-ның бұл бөлігі қосымшає табыстар,
олар отбасы бюджетіне түспейді, оны өз қалауынша пайдалуға болмайды. Мұндай
табыстар жеке дара еңбектің мөлшерімен бөлінбей, қоғамның нақтылы тарихи
жағдайымен және мүддесімен анықталады. Қоғамдық қорлардың бұл бөлігін
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиіс қоғам мүшелері
және сол қажеттіктің шеңберінде ғана болады. Табысты бөлудегі теңсіздіктер
мен мемлекеттің әлеуметтік саясаты 70-жылдардың соңы мен 80-жылдардың
басында мемлекеттік реттеудегі жаңа кейнсиандық қозғалыс тұсында тағы да
қызу теориялық таластар туғызды. Проблеманың мәні мынада: қайта бөлу
процестеріне мемлекеттік араласудың шегі бар ма? Трансферттік төлемдер
көлемі өскенде жалпыэкономикалық қызметтің тиімділігі төмендемей ме?
Үдемелі салық ставкасының өсуі кәсіпкерлікке деген ынтаны жоймай ма?
Әлеуметтік бағдарламалардың көбеюі әлеуметтік масылдар тобын өсірмей ме?
Жоғарыда аты аталған американ экономисі П.Хейне мынаны көрсетеді:
желкенді қайығы барлар шынында да бай адамдар, қоқыс салынған жәшікті
ақтарғандар жарлы адамдар. Бірақ егер жаңа ереже бойынша желкенді қайықтың
иесіне қоқыстағы мүсәпірлер қоры үшін деп жылына 10 мың доллар арнайы салық
салынса және әлгі қордан әрбір жарлы адам жылына 2000 доллар көмек алатын
болса, онда мынадай жағдай туады: тіркелген желкенді қайықтар иелерінің
саны азаяды, өзін қоқыстанмынє, жарлымын дегендердің саны жедел өседі.
Табыстағы теңсіздік едәуір дәрежеде құн заңының объективті әрекетінен
туындағанын ұмытпау керек. Табыс дифференциясын түгел жоюға тырысу рыноктық
механизмді қиратумен тең.
Қайта бөлу процестерінің көлемі әр түрлі елдерде түрліше, бірақ
Швецияда оның шеңбері кең. Мысалы, егер бұл елдегі өндіріс факторлары
бойынша табысты бөлуді алып, үй шаруашылығының 10 тобына топтастырғанда
(сурет), онда мынадай қорытынды шығады: үй шаруашылығының жалпы табысы
жоғары 10 %-тік топта халықтың төменгі 10%-іне қарағанда шамамен 100 есе
көп болды. Бірақ қолдағы табысты алсақ, онда үй шаруашылығының жоғары және
төменгі топтарының айырмасы едәуір аз көлемде, артығы 100 есе емес, 4 есе
болды. Мұндай қайта бөлудің көлемі көлемі швед экономистерінің белгілі
күмәнін туғызды, жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жалақыдағы
айырмашылықтардың азаюы еңбек рыногының динамикасын төмендетті.
Сонымен рынок шаруашылығындағы мемлекеттің әлеуметтік саясаты өте
нәзік құрал болуға тиіс, бір жағынан, ол әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға
және әлеуметтік шиеленісті жұмсартуға көмектессе, екінші жағынан
кәсіпкерлік пен жоғары тиімді еңбекті ынталандыруға салқынын тигізбеуі
қажет.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, саяси, құқықтық
механизмдерінің негізінде әртүрлі принциптер (қағидалар) жатыр. Бұл
принциптер мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда
жауапкершілік дәрежесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканың әлеуметтік бағыттау жағдайында әлеуметтік қорғау
жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды келесідей бөлуге болады:
жалпы, арнаулы (сурет**)
а) экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара
байланыстыру принциптері
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедейшілікпен күресудің негізгі қаруы
орташа тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен
минималды өмірлік деңгей болып табылады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік
көмек көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген
үкіметтің тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайына
байланысты.
Әлеуметтік қорғаудың принциптері
Принциптер
Жалпы Арнаулы
Экономика мен саясатты
әлеуметтік қорғау
жүйесімен өзара Сақтандыру
байланыстыру
әлеуметтік қорғау
жүйесінің құрылуы мен Бірыңғай әлеуметтік
дамуының ақырындығы кеңістік
әлеуметтік қорғау әлеуметтік көмек
жүйесін құру динамизациясыє
ке-зіндегі баламалылық атаулы әлеуметтік
қорғау
өкілеттіліктердің Сақтандыру мен
шектілігі ынты-мақтастықтың
өзін-өзі басқару үйлесімі
Шығындарға қатысу әлеуметтік
қамсыздандыру
Превенция
сурет**
ә) әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының ақырындық
принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеуметтік қорғау жүйесі – ұзақ
жылдардағы дамудың нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге
асырылады. Көрсетілетін әлеуметтік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық
өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық
құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге
ұмтылуға тырысу керек.
б) әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі.
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке
құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым,
әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі
мен формасы) маневрдыңє еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушылар өзара
тығыз байланысты және оларды бөліп қарастыруға болмайды.
в) өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық, дергілікті және деңгейлерінде
жүзеге асырылады.
г) әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқару принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органдарының тікелей мемлекеттік
басқару жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралдарының
мақсатты қолданылуы мен қоғамдық шиеленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру азаматтардың жеке
құралдарының қатысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
¦леуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметті
жағдайдың туындауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын алу шаралары,
өндірісте қайғылы оқиғаларды болдырмау, әлеуметтік оңалтулар)
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік
қорғаудың ең тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймайтын сипатты
жағдайларды алдын ала жеткілікті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай
жағдайлардың өршуіне байланысты қтелінетін толық шығындар көлемін дер
кезінде таба алмайды және ақша қаражаттарын жинамайды немесе жиналған қаржы
жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру
бағдарламалары арқылы мәжбүрлі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге
мүмкіндік береді. Ал әлеуметтік көмекті қаржыландыру арнайы сақтандыру
төлемдері есебімен іске асырылады.
1.3
Қазіргі заманғы модельдерді классификациялау кезінде әлеуметтік
қорғаудың әртүрлі негізде қалыптасатынын байқауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың келесідей модельдерді қарастырамыз.
Маргинальды модель.
Бұл АҚШ-тың қолданатын моделі болып табылады (сурет ). Маргинальды
модельдің негізінде қоғамның 23 бөлігі өздігінен қажеттілігін қамтамасыз
ететін және халықтың қамтылмаған бөлігін қолдайтын американдық қоғам жатыр.
Берілген модель тарихи жағдайда қалыптасты. Модельде ұлттың менталитетінде
қалыптасқан қоғамның құрылуының ерекшеліктері көрсетіледі, яғни, жекелік,
жеке көзқарас, өзіндік күшке тіреу, американдық тұрғындардың мемлекеттік
құрылымдардың күштеуін төмендетуге ұмтылды.
Әлеуметтік қорғаудың әрекеттегі моделі күрделі болғанымен, өте икемді
келеді. Оның негізгі ерекшелігі – орталықсыздандырылу болып табылады. Ол
федералды немесе штаттардың заңдылықтарымен қабылданған әртүрлі
бағдарламалардан тұрады.
АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі 2 негізгі нысанда
жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру мен мемлекеттік көмек. Ол бір-бірімен
қаржыландыру көздері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік сақтандыру бойынша
төлемдер әлеуметтік сақтандыруға мақсатты салықтар есебінен жиналған
сақтандыру қорларынан төленсе, мемлекеттік көмек бюджет қорлары есебінен
төленеді. 1935 жылы қабылданған әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес
әлеуметтік сақтандырудың 2 түрі: қарттық бойынша зейнетақы мен жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы, кейіннен әлеуметтік сақтандырудың өзге нысандары:
асыраушысынан айырылу кезіндегі зейнетақы, еңбек қабілеттілігін жоғалту,
жәрдемақыларын төлеу түрлері бекіді. Бұл заң жеке сектордағы жұмыскерлер
мен қызметкерлерге әрекет етеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералды-штатты негізде жүзеге
асырылады. Жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы принциптері федералды
заңмен бекітілсе, штаттардың заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы мөлшерін және төлеу ретін анықтайды. Жұмыссыздық
бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің еңбекақы төлемдеріне пайыздық
қатынасымен анықталатын мөлшерде қалыптастырады. Мемлекеттік көмек жүйесі
отбасылар мен тұлғалардың табыстары кедейлік шегінен төмен болғанда
төленеді. Көмекке адамдар арнаулы салықтарды төлемейді. Бұл көмекті
алушылардың 20 пайызы зейнеткерлер, 50 пайызы көп балалы отбасылар.
Кедейлер үшін жәрдемақы мөлшері сақтандыру жүйесі бойынша төлемнен орташа
алғанда 3 есе төмен.
Мемлекеттік көмек шеңберінде бірқатар бағдарламалар жүзеге асырылады:
кепілді табысты қамсыздандыру бағдарламасы, балалы отбасыларға көмек
бағдарламасы, өндірістік көмек, тұрғын үй жәрдемақысы. Республикалық
партиялардың үкімет басына келу жылдарында әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесінің реформасы туралы заң қабылданды. Оның негізгі мақсаты –
мемлекеттік көмектен бас тартуды ынталандыру.
Қайта үлестіру моделі.
Бұл модельдің американдық модельдерден ерекшелігі, ол әлеуметтік
әділдік пен ынтымақтастыққа сүйенеді және халықтың аз қамтамасыз етілген
топтарын біріктіру, табыстарын теңестіруді көздейді (сурет ).
Шведтік модель тұрғыдан қарағанда, өндірістің орталықсызданды-рылған
нарықтық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік әрекетіне
араласпайды, ал еңбек нарығындағы белсенді саясат нарықтық экономикада
әлеуметтік шығындарды төмендетуі қажет. Оның мәні, жеке сектордағы
өндірістің максималды өсуінен мемлекеттің салық жүйесі арқылы неғұрлым көп
пайданы халықтың өмірлік деңгейін көтеруге бағыттау болып табылады.
Әлеуметтік саясатта 2 басты мақсат бар: толық жұмыс бастылық және
табыстарды теңестіру. Толық жұмысбастының мақсаты ретінде жұмысбастылықты
қолдау, жұмысшы күшін қайта даярлау мен жоғары кәсіби оқытуға басымды назар
аударылады. Табыстарды теңестіру табыс салығының прогрессивті жүйесінің
әрекеті нәтижесінде іске асады. Сондай-ақ әлеуметтік сақтандыру жүйесі
арқылы қайта үлестіруге мүмкіндік береді. Адамдарға қажетті табыс
деңгейінен қамтамасыз ету, толық жұмысбастылық мәселесін шешумен
байланысты. Жалпы жұмыссыздық 2 пайыздан аспауы қажет. Халықтың ересек
жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағының өсуі бойынша Швеция әлемде алғашқы
орынға ие. Табыспен қамтамасыз ету үшін күресудің келесі түрі – пассивті
көмек, жәрдемақылар.
Ресми мәліметтер бойынша әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің мақсаты –
науқасқа медициналық көмек көрсету, қарттық, қайғылы оқиға, өндірістік
себептер бойынша науқастану және жұмыссыздық жағдайында адамды экономикалық
қорғаумен қамтамасыз ету.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі кәсіпкерлердің жалдамалы емес
жұмыскерлердің жарналарынан пайыз бойынша табыстарынан құралған мемлекеттік
және жергілікті бюджеттен қаржыландырылады. Әлеуметік сақтандыруда 3
негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады: науқастық бойынша сақтандыру
жүйесі, міндетті медициналық сақтандыру, ұлттық зейнетақы жүйесі. Ал
жергілікті басқару органдар тарапынан тұрғын үй жәрдемақысы беріледі.
Көптеген елдерде ұлттық әлеуметтік қорлар жұмыс берушілер мен
жұмыскерлер жарнасынан қалыптасса, Швеция бұл жарналарды тек жұмыс
берушілер, ал Дания әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру негізінен
мемлекеттік қорлардан жүзеге асырады (сурет ).
1994 жылы Еуро одақта әлеуметтік қамсыздандыру қорларына
заңдылықтармен қарастырылған жарналар (жалпы табысынан %)
Елдер Жалдамалы Жұмыс беруші Барлығы
жұмыскер
Австрия 20 27 44
Бельгия 13 25-31 38-44
Дания 0 1,5-2,5 1,5-2,5
Италия 10 44-46 54-56
Ирландия 8 12 20
Нидерланды 41 12 53
Испания 8 32 40
Германия 19 21 40
Швеция 0 38-39 38-39
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты теңдікті қамтамасыз ету
болып табылады және бұл мақсат нарықтық экономикалық елдерде әртүрлі
жүргізіледі. Соның ішінде, әйгілі авторлар Германияда әлеуметтік саясатты
келесі бағыттар арқылы жүзеге асыру жөн деп есептейді: жұмыскерлерді қорғау
– еңбек нарығын реттеу – басқаруда жұмыскерлердің құқын қорғау - әлеуметтік
қорғау жүйесін құру - әлеуметтік көмек – тұрғын үй саясаты – жанұяны
қорғау, жастар мен қарттарға жәрдем беру – орта кластарға әлеуметтік
қолдау, сонымен бірге тұтынушыларды қорғау. Егер өтпелі экономикалы ел үшін
ұзақ мерзімді басымдықты әлеуметтік саясаты өңделсе, онда екі негізгі
бағытты бөліп көрсету керек: еңбек қатынастарын реттеу және кедейлік
шегіндегі тұлғаларға ең төменгі күн көріс деңгейін қамтамасыз ету.
Еңбек қатынастары мемлекеттің пайымдауынша, жекелеген жұмыскердің
позициясы жұмыс берушілерге қарағанда әлсіздеу, сондықтан жұмыскер
әлеуметтік қорғалуды қажет етеді. Мұндай теңсіздікті ескере отырып,
мемлекет кең ауқымды кәсіпорындағы жұмыскерді әлеуметтік қорғау
бағдарламаларын өңдеуге (денсаулықты қорғау, заңсыз жұмыстан босатылуды
қорғау), жұмыскерлерді ұйымдарға бірігу мүмкіндігін беруге және кәсіпорынды
басқаруға қатысуға жұмыскерлердің құқығын қамтуға тырысады. Бұл әлеуметтік
саясат жұмыскерлерге белгілі құқықтарды беруге, ал жұмыс берушілерге
белгілі бір міндеттерді жүктеуге бағытталған. Сонымен қатар ол денсаулықты
қорғау мәселелерін, еңбек шиеленістерін шешу жақтарын реттейді. Әлеуметтік
саясат тиімді жұмыс үшін, сондай-ақ өндіріс тиімділігінің өсуіне жағдайлар
жасау мақсатында жүзеге асырылады. Бірақ бұл саясатты жүргізуде кері
әсерлер болуы мүмкін. Мысалы, жұмыскердің әлеуметтік қорғалуы соншалықты
жақсы болуы мүмкін, бірақ жұмыссыз жүрген адамдарға оны алуы қиынға соғуы
ықтимал, ал бұл өз кезегінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.
Ең төменгі күн көріс деңгейін қамтамасыз ету үшін облыста қабылданатын
шаралар, егер кедейлік шегінде болған жағдайда материалдық көмек көрсетуге
бағытталған. Мемлекет, біріншіден, барлық адамдарға табысты алуға теңдей
мүмкіндіктерді тудыруға немесе кез келген жағдайда бұл мүмкіндіктерді
жақсартуға, екіншіден, қажеттіліктерге байланысты табысты қайта бөлуді
қамтамасыз етуге тырысады. Сондықтан да Германияда осы бағыттар бойынша
қабылданатын шаралар жан-жақты қарастырылуда.
Табысты қайта бөлу процесіне әртүрлі әсер етуге болады. Мысалы,
мүлікке ие болуда халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарына материалдық
көмек көрсетуге (Германияда бұл көптеген жылдар бойы іске асырылуда);
біреуге ақшалай және басқа да мүлікті өтемсіз өткізу кезінде оларға мүлік
салығын – сыйға тарту және мұрагерлікке ие болу салығын енгізуге;
адамдардың ақшалай және басқа да мүліктеріне салықты енгізуге болады.
Бұл салықтың түрлері барлық индустриалды дамыған елдерде бар, бірақ
тұрғындар мүліктің құны белгілі сомадан асқан жағдайында ғана оны төлеуге
міндетті.
Бұл жүйе әрқашан да тиімді бола бермейді. Кейде бұл салықтың сомасы
соншалықты көп болуы, мұрагерліктегі мүліктің тіпті қалмауына да әкелуі
мүмкін. Бұл әрине салыстырмалы теңдікке әкеледі. Дегенмен оның теріс
салдарлары баршылық: адамдар мүлік табысын алуға ұмтылмайды, себебі олар
оны балаларына өткізе алмайды. Ал көптеген жақсы жұмыс істейтін фирмалар
таратылады, сонда ғана олар тиісті салықтарын төлей алады. Бұдан басқа тағы
бір мысалды келтіреміз: Германияда ұзақ уақыт бойы табысы төмен тұлғалар
мемлекеттен ақшалай субсидиялар алған, бірақ бұл субсидиялар мүлікті
иеленуге емес, ақшалай салымдарды құру үшін қолданылуда.
Үйлестіру процесіне әсер ететін маңызды құрал білім беру жүйесі болып
табылады. Бұл жүйе білім алуға жалпыға бірдей құқықтарды қамтамасыз етуге
бағытталған. Адамдардың оқуға төлей алмауы себебінен білім алу
мүмкіндігінен айырылмауы тиіс. Әлеуметтік әділдік принципіне сүйене отырып,
білім алу үшін материалдық жағдайына тәуелсіз барлығына бірдей мүмкіндікті
беру қажет. Егер білім беру жүйесі жоғары аталған принциптерге сәйкес
жүзеге асырылса, онда қоғамның потенциалды неғұрлым тиімді жүргізілуі
мүмкін, ал бұл экономикалық байқалады.
Алайда мұның теріс әсерлері де баршылық. Өйткені, мемлекет ақысыз
білім беру мүмкіндігін бере отырып, барлық шығындарды өз мойнына алады.
Бұдан басқа, Германия тәжірибесі көрсеткендей, білім алушылардың көпшілігі
ауқатты топтағы адамдар: балалар гимназияларда, жастар – жоғары мектептерде
оқиды. Әрине, білім беру салық жинақтарының есебінен қаржыландырылады. Ал
бұл салықты оның ішінде халықтың нашар қамтылған бөлігі де төлейді. Сонымен
қатар білім беру ортасында бәсеке үшін қажетті жағдайлар жасалмаған.
Сондықтан да осыған сәйкес экономистер ақылы білім беру жүйесіне көшуді
ұсынуда. Яғни, бұл жағдайда бәсеке үшін барлық басымдықтар туындайды, ал
егер білім алуға қабілетті адам ұмтылса, бірақ оқу ақысын төлей алмаса,
мемлекет оған степендия тағайындауы мүмкін болар еді. Бұдан мынадай тұжырым
жасауға болады: мемлекет еркін бәсеке үшін барлық жағдайлар жасауы қажет,
ал нарықтың нашар дамыған салаларына қолдау көрсету, басқаша айтқанда, тек
қажетті жағдайда ғана халыққа әлеуметтік және басқадай көмек көрсету қажет.
Әлеуметтік көмек жүйесінің міндеттері
Қоғамның басты міндеті – ауыр материалдық жағдайға ұшыраған адамдарды
қорғау болып табылады. Бұл мына жағдайларда туындауы мүмкін:
← егер адам денсаулығына, қайғылы жағдайға, жұмысты жоғалтуына
немесе қартаюына байланысты табыстың бір бөлігін немесе барлығынан
айырылғанда;
← егер адам жалғыз асыраушысынан айырылса және тағы басқа.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен адамдарға жоғарыда көрсетілген
жағдайларда көмектесуге мүмкіндік береді. Материалдық жағдай басқа да
нашарлауы мүмкін:
- егер семьяда балалар болса, түскен кіріске оларды асырауы керек;
- азамат төтенше жағдайлар салдарынан қатты зардап шегуі мүмкін.
Мұндай жағдайда Германияда (және басқа елдерде) жанұяны қолдау
жүйесі белгіленеді (балаларға арналған жәрдемақы, салық
жеңілдіктері) және дамыған әлеуметтік (компенсация) өтеу жүйесі
(соғыста құрбан болғандардың өтемі және соғыста қайтыс болғандардың
семья мүшелеріне өтем).
Адамға көмек тек қана ол өзін асырай алмағанда берілу керек, бірақ
мүмкіндігінше адам өзін-өзі қанағаттандыруы қажет.
Екінші міндет – мұқтаж адамдарға көмек жоғарыда көрсетілген мысалдар
тек белгілі себептермен әлеуметтік жағдай нашарлағандағы жағдайға жатады.
Материалдық көмек, адамның кедейлік шегінде болғанына қарамастан беріледі.
Бірақ бұл жүйе барлық жағдайды қамти алмайды. Сондықтан кедейлік шегін
белгілеу үшін төмен күн көрісє шегі белгіленді. Егер адамда төменгі күн
көріс шегі болмаса, өзін-өзі асырай алмаса және көмектесетін ешкімі
болмаса, онда ол көмек алады, алайда, төменгі күн көріс деген не, кім және
қандай түрде материалдық көмек алу керектігін анықтау керек. Америкада ,
мысалы, материалдық көмек көбінесе заттай, мысалы азық-түлік беріледі, ал
Европа мемлекеттерінде (Германия) ақшалай беріледі.
Германияда кедейшіліктен қорғау – бұл заң негізінде әлеуметтік көмек
пайдалануға беру. Егер кімде-кім жетерліктей табыстың, қалыпты материалдық
базаның жоқтығын дәлелдесе, әлеуметтік көмекті алуына құқығы (1961 жылдан
бері) бар. Яғни, оған бұл көмекті ұсынуға міндетті (егер асыраушылары
материалдық көмекті көрсете алмаса). Бұл жүйенің кемшілігі: туыстардан
қолдау бойынша баратын шектеулі мүмкіндігі, туыстардың адамдарды
материалдық қамсыздандыру және адамның өзін-өзі қамсыздандыру мүмкіндігін
тексеру қажеттілігі, әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінің арақатынасын анықтау.
Әлеуметтік көмекті жүзеге асыру принциптері:
Әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру. Мұнда қаржыландырудың 3 моделін
немесе принципін бөліп көрсетуге болады:
1) сақтандыру жүйесінің шеңберінде тұлғалар маркаларды төлей
отырып сақтандыру қоғамдарын ұйымдастырады және заңдылықтарға
сәйкес қайғылы оқиға, сақтандыру оқиғасы пайда болғанда
ақшалай өтемдерді алуға құқылы.
2) әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде адам материалдық көмек алуға құқы
бар, бірақ бұл жарналарды уақытылы төлеу негізінде емес, адамның күрделі
материалдық залалдарды бастап кешіргенде жүзеге асырылады және әлеуметтік
көмек мемлекеттік бюджеттен, яғни салық жинақтары есебінен
қаржыландырылады.
3) әлеуметтік қамсыздандырудың принципіне сәйкес адам жарналарды
төлеу немесе төлемеуге тәуелсіз, егер қажет жағдайда болса,
онда материалдық көмек алады. Төлемдер жалпы бюджет
қорларынан төленеді.
Германияда міндетті сақтандыру жүйесі жақсы жолға қойылған. Ол
көбінесе көлікті сақтандыру, медициналық сақтандыру басқа да әлеуметтік
сақтандыру. Сонымен, Германия тәжірибесі көрсеткендей, әлеуметтік қорғау
жүйесі қазіргі нарықтық экономикалық талаптарға сай келеді және оны өзге
елдерде пайдалану оң нәтиже берері сөзсіз.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және
мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі
төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айрылуына байланысты, жұмыссыздығы мен
жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидатына
негізделген. Барлық жеке тұлғалар - Қазақстан Республикасының азаматтары,
Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар (бұдан әрі – азаматтар) өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек қызметіне қатысуына және жарнасына қарамастан, егер
заңдар мен халықаралық шарттарда өзгедей көзделмесе, бірдей деңгейде
мемлекеттік жәрдемақылар алады. Бұдан басқа, әлеуметтік төлемдерді
есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен еңбекақы жүйесінде
өзара байланыс болмауының салдарынан жұмыс істейтін халықтың табыс деңгейі
мен әлеуметтік төлемдер арасында тиісті байланыс болмай отыр. Соның
салдарынан, жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі әлеуметтік жүйеге үлесі
болмаған азаматтардың алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы
алады.
Жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда
аударымының мөлшеріне қарай қосымша қорғаудың шектеулі ынтымақтастыққа
негізделген жүйесі республикада жоқ.
Азаматтың еңбек үлесі ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана
ескеріледі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – қартайған шақтағы
қамсыздандырудың қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидатына
негізделген жүйеге қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Қолданылып жүрген заңнамада әлеуметтік қатерлар туындаған жағдайда
ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ол бірқатар факторларға
байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мемлекет болып табылады. Заңнамаға сәйкес азаматтардың жекелеген
санаттарына мемлекет қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынталандыру деңгейі төмен.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі
кемшіліктер мыналар:
жетілдірілмеген заңнама - әлеуметтік саланы реттейтін заңнама
әлеуметтік қатерлар мен төлемдерге негізделмей, төлемдер түрлері бойынша
қалыптастырылған;
әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен - әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салықты төлеп, азаматтық
борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің салық аудармайтындардың алдында
артықшылығының болмауы;
айқындықтың жеткіліксіздігі - әлеуметтік төлемдерді алу процесін
қадағалауға арналған дербес сәйкестендіру жүйесінің қалыптасу сатысында
болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау орын алған кемшіліктердің одан әрі
тереңдеуіне, жүйеден төленетін төлемдер мен салымдар көлемі арасындағы
байланысты босаңсытуға, соның салдарынан салықтар мен жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне міндетті жарналарды төлеуден жалтаратын адамдардың көбейіп
кетуіне апарып соқтыруы мүмкін.
Республика бойынша 2003 жылы тағайындалып, төленген атаулы
әлеуметтік көмек
№ Îблыстардың аты-жөні Êүн көрістіңÊедейлік АӘК алушылардың орта
төменгі шегішегі айлық табысы
1 Қазақстан Республикасы 5243 2097 1037.22
2 Ақмола 5200 2080 985.49
3 Ақтөбе 5440 2176 907.92
4 Алматы 5050 2020 1138.09
5 Атырау 6513 2605 1221.23
6 Шығыс Қазақстан 4985 1994 804.37
7 Жамбыл 4608 1843 1218.68
8 Батыс Қазақстан 5375 2150 960.12
9 Қарағанды 5338 2135 956.79
10Қостанай 4688 1875 976.39
11Қызылорда 4720 1888 861.05
12Маңғыстау 7013 2805 1087
13Павлодар 5205 2082 869.2
14Солтүстік Қазақстан 5013 2005 1104.78
15Оңтүстік Қазақстан 4290 1716 885.65
16Астана қаласы 5860 2344 759.09
17Алматы қаласы 5558 2223 717.25
2.2
Оңтүстік Қазақстан облысы – республикада ірі аймақтардың бірі және
халқы тығыз орналасқан облыстардың бірі. Сондықтан, әлеуметтік саладағы
мәселелерді шешу аз қамтамасыз етілген азаматтарға көмек көрсетуде кешенді
шараларды қажет етеді. Осыған байланысты негізгі жағдайларды, бағдарламалық
іс – шаралардың тізбесін, қаржыландырудың болжамды көлемін және облыстың
департаменттері мен басқармалары ішінен орындаушылар құрамын анықтау қажет.
Облыстағы экономикалық жағдайдың жақсаруына қарамай, халықтың
жекелеген санаттары әлеуметтік көмекті қажет етеді. 2003 жылдың 1 қаңтарына
117 мың кедей азамат облыс халқының 5,7 пайызын құраған болса, олардың саны
23,5 пайызға кеміп, биылғы 1 қаңтарға 89 мың адамды немесе облыс халқының
4,2 пайызын құрап отыр.
Бұл халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы
реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең
көлемді шараларды жүзеге асыру нәтижесі – мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық процестерге араласуы – объективті қажеттілік екендігін
түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективті халықтың өмірлік жағдайын
реттеу қажеттілігімен, экономикалық дамудың тепе-теңдігін сақтау мүдделері
мемлекеттік реттеудің объектісі болып табылатындығымен, макроэкономикалық
үрдістердің сандық және сапалық көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде
зерттеп отыруды қажет ететіндігімен және халықтың нысаналы топтарын
әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан реттеліп отыруымен де
түсіндіріледі. Себебі, қазіргі таңда еліміздің экономикалық, саяси,
демографиялық, әлеуметтік дамуының басты шешуші факторы адам, яғни ел
азаматы танылады. Сонымен қатар ол адамдардың белгілі тобы еңбекке тағы
басқа жарамсыз болуымен түсіндіріледі.
Елбасымыз айтқандай еліміздің дамуының көзі – бұл халықтың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғарылауымен сипатталады. Сондықтан кейбір адамдар
әлеуметтік қорғауды қажет етеді. Яғни, мемлекет, кәсіпорындар және тағы
басқа субъектілер арнаулы шараларды қолдануды талап етеді. Бұл жөнінде олар
бағдарламаларды стратегиялық жоспарларды әзірлеп, тиісті жұмыс жүргізуге
араласу қажет.
Бұл мәселе актуалды және дер кезінде шешілуге тиіс болғандықтан бұл
дипломдық жұмыс осы тақырыпқа арналды. Дипломдық жұмыста халықты әлеуметтік
қорғаудың негізгі жағдайлары мен оларды жетілдіру бағыттары және шешу
жолдары қарастырылған.
Әлеуметтік қорғау – бұл әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты
ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын
азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір
деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
▪ тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
▪ негізгі әлеуметтік қателардің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айрылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
▪ халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
▪ азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың қатысу дәрежесі мен еңекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік-экономикалық модельмен өзара байланыста болады.
Даму деңгейі бірдей мемлекеттердің өзінде де тарихи, мәдени, саяси
және өзге де факторларға байланысты, әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынтымақтастықтың және мемлекеттік институттардың қатысуының әртүрлі деңгейі
орын алуда.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде жарна мен төлемнің арасында
өзара байланыс болмайды. Және төлем алу құқығы қатерлі жағдай орын алған
сәттен туындайды да, оның деңгейі адамның жүйеге қосқан үлесіне тәуелді
болмайды. Қаржыландыру бүкіл салық төлеушілер мойнына түседі де, әлеуметтік
қорғау жүйесінен төлем алу құқығына барлық азаматтар ие болады. Мұндай
жүйеде табыстарды қайта бөлу тетігі және қаржыландырудың бірден бір көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет әрекет
етеді. Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде барлық азаматтарға
әлеуметтік қорғаудың бірдей, әдетте, ең төменгі деңгейін ұсынады.
Шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйеде төлемдерді алу құқығы
адамның жарнасына байланысты болады. Әдетте, мұндай жүйе еңбеккерлер мен
жұмыс берушілердің аударымдары есебінен қаржыландырылады, ал жарнасына
қарай төлемдерді алу құқығына аударымдар жасаған (немесе олар үшін жұмыс
беруші аударым жасаған) азаматтар ғана ие болады. Мұндай жүйелер, әдетте,
халықтың белгілі бір тобын, мысалы, ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерді
немесе белгілі бір еңбек ұжымының еңбеккерлерін әлеуметтік қорғаудың
қосымша көзі болып табылады.
Бұдан басқа, ынтымақтастық белгісі жоқ, әр азамат өмірдегі қатер
жағдайына қаражатты дербес жинайтын әлеуметтік қорғау жүйелері де бар.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері, әдетте:
1) мемлекеттік жәрдемақылар;
2) міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3) жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру;
4) әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген қорытынды
жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір
деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жұмыс берушілер мен еңбеккерлер аударымдарының есебінен
қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі төленген жарна
деңгейіне сай ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерді қосымша қорғауға арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әр азаматтың зейнетақы жинақтарын жасау
процесін реттеуге арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің қаражаты
есебінен қосымша қорғауға арналған.
Бұдан басқа, азаматтың әлеуметтік қатерлерден өзін өзі ерікті
сақтандыруға құқығы бар.
Осындай аралас жүйе ынтымақтастыққа негізделген және дербестендірілген
жүйелердің артықшылықтарын үйлестіруге мүмкіндік береді.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу аяқталып келеді. Әлеуметтік
қорғаудың жүйесі өзгерген экономикалық қатынастарға сәйкес болуы қажет.
Өтпелі кезеңнің бастапқы кезінде мемлекет инфляция, бюджет тапшылығы,
өндірістің құлдырауы, экономиканың бейресми секторының өсуі жағдайында
әлеуметтік қорғаудың ағымдық мәселелерімен айналысуға мәжбүр болды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізу мен заттай жеңілдіктерді ақшалай
төлемдермен ауыстыруды қоспағанда, әлеуметтік саладағы реформалардың
нәтижесі ағымдық мәселелерді шешуге арналған жауап қадамдар болды.
Жүргізілген қайта құруларға қарамастан, қазіргі кезде әлеуметтік
қорғау жүйесі күрделілігімен және заңнаманың жүйелілігінің
жеткіліксіздігімен, жүйеге қатысуға ынталандырудың төмен деңгейімен
сипатталады.
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді
қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр. Осыған байланысты
Қазақстанның қазіргі және болашақтағы басымдықтары мен мүмкіндіктерін
ескере отырып, халықты әлеуметтік қорғаудың жаңа тұжырымдамасын әзірлеу
қажеттігі туындады.
Азаматтардың білім және медициналық көмек саласында қызметтер
көрсетуге қол жеткізуі бұл Тұжырымдаманың шеңберінде қаралмайды, өйткені
олар басқа бағдарламалық құжаттармен айқындалады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты. Мұнда нарықтық экономикасы қалыптасқан
мемлекеттердің әлеуметтік саясатымен қатар рынокқа көшіп жатқан біздің
еліміздің әлеуметтік саясатының ерекшеліктерін қарастырамыз.
Табыс құрылуының нарықтық механизмі және әлеуметтік саясат.
Табысты нарықтық бөлудің бір ғана әділетті жолы бар, ол өндіріс
факторлары иелерінің табыстары сұраныс пен ұсыныс заңының шекті пайдалылық
негізінде анықталады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, мысалы, жоғары
маманданған еңбек иелерінің егер оған сұранысы болмаса, табыстары төмен
болуы әбден мүмкін. Ал астық бағасының динамикасын дәл болжап көрсете
білген брокердің табысының жоғары болуы да әділетті. Рыноктың механизм әл-
ауқаттың дәрежесіне кепілдеме бере алмайды. Дегенмен, ХХ ғасырда Батыстың
өнеркәсібі дамыған елдерінде мемлекеттен адамдар үшін әл-ауқат стандартын
талап ететін тұжырымдамалар мен доктриналар кеңінен тарай бастады. Әсіресе
теория мен тәжірибеде берекелі мемлекетє деген ұғым, яғни ауқымды
әлеуметтік шараларды, ең алдымен, әлеуметтік қамсыздандыру шараларын жүзеге
асыратын мемлекет деген ұғым қалыптасты. Нарықтық экономикасы қалыптасқан
елдерде табысты бөлу тек рыноктық күштердің еркін ойынының нәтижесінде ғана
емес, түрлі табыстар ағындарын мемлекеттік реттеу, қайта бөлу негізінде де
бөлінетінін байқадық.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау. Мемлекеттің қоғамдық
өндірісі реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың құрамды бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі бүкіл экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты болады.
Елбасымыздын жолдауы бойынша, әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін
басымдықтар қатарында болып келді және болып қала да береді. 2005 жылдан
бастап Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралыє Заң қолданысқа енгізілуі
тиіс. Келесі жылдан бастап зейнетақының ең төмен мөлшерін 6200 теңге етіп
белгілей отырып, зейнетақы мөлшерін инфляция деңгейінен ілгері оза
индексациялау қажет. Зейнетақының орташа көлемі жоғарылатудан кейін 9252
теңгені құрайтын болады.
Зейнетақымен қамтуға 2005 жылы қосымша 10,5 миллиард теңге бөлінеді.
Жоғарыда айтқандай, мемлекеттің қастерлі борышы жұмыс істеу немесе
табыс табудың бірдей жағдайына ие болу мүмкіндігі шектеулі адамдарға деген
қамқорлығы болып табылады.
Бұл азаматтарға көмектесу – біздің қоғамымыздың ізгілену мен кемелдену
дәрежесінің көрінісі, сіздер мен біздің борышымыз. Осынау борышымызды
атқаратын мезгіл мен мүмкіндік туды.
Келесі жылдан бастап бұл мақсатқа 15,8 миллиард теңге жұмсай отырып,
мүгедектігіне және асыраушысынан айырылуына байланысты мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақыларды едәуір көбейту қажет. Бұл негізінен 680 мыңнан
астам адамда қамтиды.
Мынадай жәрдемақылар:
47 мың бірінші топтағы мүгедектерге – 3 айлық есептік көрсеткішке
2757 теңгеге, АЕК – 919 теңге;
193 мыңнан астам екінші топтағы мүгедектерге – 2,5 айлық есептік
көрсеткішке ұлғайтылады 2297 теңгеге;
125 мыңдай дерлік үшінші топтағы мүгедектер 2 айлық есептік
көрсеткішке ұлғайтылған жәрдемақы алады 1838 теңгеге;
50 мыңнан астам 16 жасқа дейінгі мүгедектер 3 айлық есептік
көрсеткішке ұлғайтылады 2757 теңгеге;
асыраушысынан айырылған 262 мың отбасы бір айлық есептік көрсеткішке
ұлғайтылатын жәрдемақылар алады.
Нәтижесінде 2005 жылы 415 мыңнан астам мүгедектер үшін мемлекеттік
жәрдемақының орташа мөлшері 6700 теңгеге немесе 50 пайызға жоғарылайды.
Асыраушысынан айырылуына байланысты мемлекеттік жәрдемақының орташа
көлемі 20 пайызға, 6500 теңгеге дейін өседі.
Бірақ бұл ұлғайтулар бұған дейін жәрдемақының ең жоғары мөлшерін алып
жүрген мүгедектердің бәріне бірдей қатысты емес. Олар үшін бағаның өсуін
ескере отырып индексациялау жүзеге асырылатын болады.
Сіздер мен біздің әкелеріміз және аталарымыздың алдындағы парызымыздың
тағы бір мәселесі бар, бұл біздің тарихи зердеміздің мәселесі.
Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 60 жылдығына байланысты Үкіметке 2005 жылы
соғыс мүгедектері мен соғысқа қатысушыларға берілетін арнайы мемлекеттік
жәрдемақының мөлшерін 15 айлық есептік көрсеткішке дейін өсіруді және
ардагерлерге 30 мың теңге көлемінде біржолғы материалдық жәрдем көрсетуді
тапсырылды.
Бұл іс-шараларға 6,5 миллиард теңге бөлу қажет.
Тұтастай алғанда, әлеуметтік қамсыздандыруға 2004 жылы бюджет есебінен
217,2 миллиард теңге бөлінді, ал 2005 жылы бұл мақсаттарға арналған
ығыстарды көбейту шамамен 33 миллиард теңгені құрайтын болады.
Тұрмысы төмен азаматтарды әлеуметтік қолдау жөніндегі өзге де
шаралармен қатар 2005 жылдың соңына қарай 2003 жылдың басымен салыстырғанда
күнкөрісі кедейшілік деңгеінен төмен азаматтар саны екі еседен астамға
азаюы тиіс.
Біз сондай-ақ елімізге халықтың одан әрі көп келуін ынталандыруға
тиіспіз, сондықтан оралмандар иммиграциясының квотасын 2005 жылы 15 мың
отбасына дейін көбейту керек. Олардың қайта қоныстануы мен тұрғын үй алуы
үшін 9,8 миллиард 800 миллион теңге бөлу көзделіп отыр.
Біз еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі заңнаманы жетілдіре береміз,
Еңбек кодексінде заңдастырылған еңбекпен қамтылуды ынталандыруды көздейміз,
еңбекпен қамтудың қазіргі заманғы үлгісін қалыптастырамыз.
Адам дамуының басым міндеттерін шешудің маңызы аса зор.
Сондықтан облыстарды дамытудың барлық бюджеттері тек қана білім беру,
денсаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту мақсаттары мен
тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиіс.
2005 жылы ауылдық жерде білім беру, денсаулық сақтау және сумен
қамтамасыз ету нысандарын салуға мемлекеттік бюджетте 15 миллиард теңге, ал
облыс орталығы мен қалалардағы ерекше маңызды объектілер үшін 5 миллиард
теңге қарастыру қажут.
Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ
мерзімді басымдық болып табылады.
Халықты әлеуметтік қорғаудыє кең және тар мағыналарына сәйкес
функциялары. Кең мағынада әлеуметтік қорғау мына функцияларды жүзеге
асырады: экономикалық, әлеуметтік, талдамалық, технологиялық, ақпараттық
және еңбек.
Тар мағынада: құндылықты, өтемақылы, ынталандырушы, бейімделуші
(сурет*)
Экономикалық функция - өмірлік деңгейін көтеру үшін тұрақты
экономикалық өсуге бағытталған.
Әлеуметтік функция - адамның өмірлік деңгейін жақсы тұрмысын
жоғарылатуға әлеуметтік қорғауды бағыттау, халықтың әлеуметтік осал бөлігін
өмір сүру кепілдігін қамтамасыз ету.
Талдамалық функция - халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауды және
аштық пен өзге де әлеуметтік салдарлар үшін әлеуметтік көмекке мұқтаж
топтарды, аумақтарды анықтау мақсатында қолданылады.
Технологиялық функция - барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау белгілі
бір кезеңдерден, операциялардан құралатын технологиялардан тұрады.
Ақпараттық функция - азаматтарға өзінің қызығушылығын қорғау бойынша
адамның құқықтары мен мүмкіндіктері туралы, Қазақстанның және оның
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, олардың нәтижелері туралы
толық және сенімді ақпараттарды ұсыну кепілдігінің жүйесін құруға
бағытталған.
Еңбек функциясы – бұл нақты мақсаты, заты және құралы болатын нақты
еңбек. Әлеуметтік қорғау функциясын орындайтын әлеуметтік институттар
жоғары біліктілікті еңбек ресурстарымен қамтылуы тиіс.
Әлеуметтік қорғау функциясы - нақты әлеуметтік, экономикалық, саяси
жағдайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Қазақстанда өтпелі кезеңде ең
алдымен әлеуметтік қорғаудың құндылықты функциясы өзіндік күшке бағытталды.
Нарықтық қатынастарды халыққа қойылған жағдайды жанға бататындай бастап
кешіруге мүмкіндік беретін ерекше қызметті өтемақы функциясы алады.
Көптеген өркениетті елдерде белсенділікті ынталандыру функциясы орындайды.
Ынталандыру барлық әлеуметтік топтар және азаматтар өзіндік экономикалық
жағдайларын жасауға бағытталған. Сонымен бірге, бейімдеуші функциясы жаңа
қоғамдық нақтылыққа халықтың әрқилы санаттарын бейімдеуді қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік қорғау жүйесі және оның дамуы.
Үкімет бағдарламасы бойынша берілетін және Жұмыспен тапқан табыстарє
құрылуының жалпы принциптеріне қарамастан табыстар теңсіздігін тудыратын
жағдайлар сақталады, демек халықтың әр түрлі топтарының өмір сүру
деңгейлері де түрліше болады. Табыстарды бөлудегі теңсіздікті өлшеуге бола
ма? Экономикалық теорияда Лоренцтің сынық
100 Е
80
60
40 Д
20 С
А В F
0 20 40 60 80 100
сызығы (сурет) халықтың әр түрлі тобының қоғамдағы жиынтық табысты
бөлудегі теңсіздіктің көрсеткіші ретінде қолданылып жүр. Көлбеу сызықта
проценттік топтар, тік сызықта осы топтардың алатын проценттік табыстары
жатыр. Егер табысты бөлуде абсолюттік теңдік сақталса, халықтың 20 пайызы
өоғамның жиынтық табысының 20 пайызын, халықтың 40 пайызы тиісінше табыстың
40, халықтың 80 пайызы табыстың 80 пайызын және т.б. алар еді. Демек, ОЕ
сызығы табыс бөлудегі абсолюттік теңдікті көрсетеді.
Абсолюттік теңсіздік халықтың 20%, 40%, 60%-і және т.б. ешқандай табыс
алмайтындығын, тек бір ғана ОF сызығындағы адамның барлық 100 пайыз табысты
алатындығын білдіреді. ОFЕ сынық сызығы – абсолюттік теңсіздік сызығы.
Күнделікті нақты табыстың бөлінуі – ОАВСДЕ сызығымен көрсетілген. Бұл
сызық көп ауытқыса немесе Лоренцтің қисығы ОЕ сызығымен ұлғайса, онда табыс
бөлудегі теңсіздіктің көбейгені. Егер біз торланған аумақты ОFЕ үшбұрышының
аумағына бөлсек, табыс бөлудегі теңсіздік деңгейін білдіретін көрсеткішті
аламыз. Табысты бөлудегі теңсіздік рыноктық экономика қалыптасқан елдерде
де, біздің елімізде де бар. Ресей экономикалық әдебиетінде бұл қайшылықты
шешудің алғашқы шаралары ретінде әр түрлі жұмысшылар мен ұжымдардың жалақы
деңгейін, олардың еңбек шығындарына сәйкестендіру керектігін көп жазуда.
Сонымен қатар еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор.
Еліміздің тұтыну рыногының бірыңғайлылығын қамтамасыз ету керек, яғни
қорлардың бұл бөлігін тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны
тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар
ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметі тек мектеп жасындағы балалары
барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке
байланысты емес табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар олар
еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғары білім алу мен мәдениетті қолдау,
денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам
және оның жеке мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім,
тұрғын үй және т.б. саладағы саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемі мен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтың табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды (оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер) ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды. Мұны еңбекті заңдастырудан
(жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыстың мерзімі, еңбекті қорғау және т.б.)
және оған ақы төлеуден (жалақының төменгі ставкасын тағайындау)
жұмысшыларды жұмысқа алу мен босату жөніндегі ережелерден көреміз.
Кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу – мемлекет
жұмысының басты бір бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете
алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін
жасап, тұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген
топты азайту – рыноктың экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі міндеті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы
күші факторларымен байланыстылығын атап өту керек. Ондай факторлар:
отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың арақатынасы,
денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т.б. Мемлекеттің
ұлттық табысты қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты – осы айырмашылықтарды
азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық негіз
жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді
трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың
мемлекеттік бағдарламасы жатады.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде
бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының, оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру
қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құралып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
(Бұрынғы мемлекеттік социализм елдерінде ҚТҚ 70 пайызға дейін мемлекеттік
бюджеттен, тек 25-30 пайызы ғана кәсіпорындар пайдасынан құралатын.)
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктері өтеледі.
Қоғамдық тұтыну қорларын бөлу үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты. Бұлар алдымен әлеуметтік
қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге, ақылы демалысқа, мүгедектігі
мен қартайғандығына байланысты зейнетақы, жұмыссыздыққа байланысты көмек
және т.б. қатысты. Стипендияға да осы тұрғыдан қараған жөн. Өйткені
стипендия ынталандыру сипатында болғандықтан жұмсалған еңбекпен өлшенеді.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт – адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдерге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелерін, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады. Жетім балалар, белгілі жағдайда көп балалы,
табысы аз отбасылардың балалары да толық мемлекеттік қамқорлықта болады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі – жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. ҚТҚ-ның бұл бөлігі қосымшає табыстар,
олар отбасы бюджетіне түспейді, оны өз қалауынша пайдалуға болмайды. Мұндай
табыстар жеке дара еңбектің мөлшерімен бөлінбей, қоғамның нақтылы тарихи
жағдайымен және мүддесімен анықталады. Қоғамдық қорлардың бұл бөлігін
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиіс қоғам мүшелері
және сол қажеттіктің шеңберінде ғана болады. Табысты бөлудегі теңсіздіктер
мен мемлекеттің әлеуметтік саясаты 70-жылдардың соңы мен 80-жылдардың
басында мемлекеттік реттеудегі жаңа кейнсиандық қозғалыс тұсында тағы да
қызу теориялық таластар туғызды. Проблеманың мәні мынада: қайта бөлу
процестеріне мемлекеттік араласудың шегі бар ма? Трансферттік төлемдер
көлемі өскенде жалпыэкономикалық қызметтің тиімділігі төмендемей ме?
Үдемелі салық ставкасының өсуі кәсіпкерлікке деген ынтаны жоймай ма?
Әлеуметтік бағдарламалардың көбеюі әлеуметтік масылдар тобын өсірмей ме?
Жоғарыда аты аталған американ экономисі П.Хейне мынаны көрсетеді:
желкенді қайығы барлар шынында да бай адамдар, қоқыс салынған жәшікті
ақтарғандар жарлы адамдар. Бірақ егер жаңа ереже бойынша желкенді қайықтың
иесіне қоқыстағы мүсәпірлер қоры үшін деп жылына 10 мың доллар арнайы салық
салынса және әлгі қордан әрбір жарлы адам жылына 2000 доллар көмек алатын
болса, онда мынадай жағдай туады: тіркелген желкенді қайықтар иелерінің
саны азаяды, өзін қоқыстанмынє, жарлымын дегендердің саны жедел өседі.
Табыстағы теңсіздік едәуір дәрежеде құн заңының объективті әрекетінен
туындағанын ұмытпау керек. Табыс дифференциясын түгел жоюға тырысу рыноктық
механизмді қиратумен тең.
Қайта бөлу процестерінің көлемі әр түрлі елдерде түрліше, бірақ
Швецияда оның шеңбері кең. Мысалы, егер бұл елдегі өндіріс факторлары
бойынша табысты бөлуді алып, үй шаруашылығының 10 тобына топтастырғанда
(сурет), онда мынадай қорытынды шығады: үй шаруашылығының жалпы табысы
жоғары 10 %-тік топта халықтың төменгі 10%-іне қарағанда шамамен 100 есе
көп болды. Бірақ қолдағы табысты алсақ, онда үй шаруашылығының жоғары және
төменгі топтарының айырмасы едәуір аз көлемде, артығы 100 есе емес, 4 есе
болды. Мұндай қайта бөлудің көлемі көлемі швед экономистерінің белгілі
күмәнін туғызды, жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жалақыдағы
айырмашылықтардың азаюы еңбек рыногының динамикасын төмендетті.
Сонымен рынок шаруашылығындағы мемлекеттің әлеуметтік саясаты өте
нәзік құрал болуға тиіс, бір жағынан, ол әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға
және әлеуметтік шиеленісті жұмсартуға көмектессе, екінші жағынан
кәсіпкерлік пен жоғары тиімді еңбекті ынталандыруға салқынын тигізбеуі
қажет.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, саяси, құқықтық
механизмдерінің негізінде әртүрлі принциптер (қағидалар) жатыр. Бұл
принциптер мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда
жауапкершілік дәрежесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканың әлеуметтік бағыттау жағдайында әлеуметтік қорғау
жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды келесідей бөлуге болады:
жалпы, арнаулы (сурет**)
а) экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара
байланыстыру принциптері
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедейшілікпен күресудің негізгі қаруы
орташа тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен
минималды өмірлік деңгей болып табылады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік
көмек көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген
үкіметтің тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайына
байланысты.
Әлеуметтік қорғаудың принциптері
Принциптер
Жалпы Арнаулы
Экономика мен саясатты
әлеуметтік қорғау
жүйесімен өзара Сақтандыру
байланыстыру
әлеуметтік қорғау
жүйесінің құрылуы мен Бірыңғай әлеуметтік
дамуының ақырындығы кеңістік
әлеуметтік қорғау әлеуметтік көмек
жүйесін құру динамизациясыє
ке-зіндегі баламалылық атаулы әлеуметтік
қорғау
өкілеттіліктердің Сақтандыру мен
шектілігі ынты-мақтастықтың
өзін-өзі басқару үйлесімі
Шығындарға қатысу әлеуметтік
қамсыздандыру
Превенция
сурет**
ә) әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының ақырындық
принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеуметтік қорғау жүйесі – ұзақ
жылдардағы дамудың нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге
асырылады. Көрсетілетін әлеуметтік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық
өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық
құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге
ұмтылуға тырысу керек.
б) әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі.
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке
құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым,
әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі
мен формасы) маневрдыңє еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушылар өзара
тығыз байланысты және оларды бөліп қарастыруға болмайды.
в) өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық, дергілікті және деңгейлерінде
жүзеге асырылады.
г) әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқару принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органдарының тікелей мемлекеттік
басқару жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралдарының
мақсатты қолданылуы мен қоғамдық шиеленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру азаматтардың жеке
құралдарының қатысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
¦леуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметті
жағдайдың туындауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын алу шаралары,
өндірісте қайғылы оқиғаларды болдырмау, әлеуметтік оңалтулар)
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік
қорғаудың ең тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймайтын сипатты
жағдайларды алдын ала жеткілікті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай
жағдайлардың өршуіне байланысты қтелінетін толық шығындар көлемін дер
кезінде таба алмайды және ақша қаражаттарын жинамайды немесе жиналған қаржы
жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру
бағдарламалары арқылы мәжбүрлі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге
мүмкіндік береді. Ал әлеуметтік көмекті қаржыландыру арнайы сақтандыру
төлемдері есебімен іске асырылады.
1.3
Қазіргі заманғы модельдерді классификациялау кезінде әлеуметтік
қорғаудың әртүрлі негізде қалыптасатынын байқауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың келесідей модельдерді қарастырамыз.
Маргинальды модель.
Бұл АҚШ-тың қолданатын моделі болып табылады (сурет ). Маргинальды
модельдің негізінде қоғамның 23 бөлігі өздігінен қажеттілігін қамтамасыз
ететін және халықтың қамтылмаған бөлігін қолдайтын американдық қоғам жатыр.
Берілген модель тарихи жағдайда қалыптасты. Модельде ұлттың менталитетінде
қалыптасқан қоғамның құрылуының ерекшеліктері көрсетіледі, яғни, жекелік,
жеке көзқарас, өзіндік күшке тіреу, американдық тұрғындардың мемлекеттік
құрылымдардың күштеуін төмендетуге ұмтылды.
Әлеуметтік қорғаудың әрекеттегі моделі күрделі болғанымен, өте икемді
келеді. Оның негізгі ерекшелігі – орталықсыздандырылу болып табылады. Ол
федералды немесе штаттардың заңдылықтарымен қабылданған әртүрлі
бағдарламалардан тұрады.
АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі 2 негізгі нысанда
жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру мен мемлекеттік көмек. Ол бір-бірімен
қаржыландыру көздері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік сақтандыру бойынша
төлемдер әлеуметтік сақтандыруға мақсатты салықтар есебінен жиналған
сақтандыру қорларынан төленсе, мемлекеттік көмек бюджет қорлары есебінен
төленеді. 1935 жылы қабылданған әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес
әлеуметтік сақтандырудың 2 түрі: қарттық бойынша зейнетақы мен жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы, кейіннен әлеуметтік сақтандырудың өзге нысандары:
асыраушысынан айырылу кезіндегі зейнетақы, еңбек қабілеттілігін жоғалту,
жәрдемақыларын төлеу түрлері бекіді. Бұл заң жеке сектордағы жұмыскерлер
мен қызметкерлерге әрекет етеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералды-штатты негізде жүзеге
асырылады. Жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы принциптері федералды
заңмен бекітілсе, штаттардың заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы мөлшерін және төлеу ретін анықтайды. Жұмыссыздық
бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің еңбекақы төлемдеріне пайыздық
қатынасымен анықталатын мөлшерде қалыптастырады. Мемлекеттік көмек жүйесі
отбасылар мен тұлғалардың табыстары кедейлік шегінен төмен болғанда
төленеді. Көмекке адамдар арнаулы салықтарды төлемейді. Бұл көмекті
алушылардың 20 пайызы зейнеткерлер, 50 пайызы көп балалы отбасылар.
Кедейлер үшін жәрдемақы мөлшері сақтандыру жүйесі бойынша төлемнен орташа
алғанда 3 есе төмен.
Мемлекеттік көмек шеңберінде бірқатар бағдарламалар жүзеге асырылады:
кепілді табысты қамсыздандыру бағдарламасы, балалы отбасыларға көмек
бағдарламасы, өндірістік көмек, тұрғын үй жәрдемақысы. Республикалық
партиялардың үкімет басына келу жылдарында әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесінің реформасы туралы заң қабылданды. Оның негізгі мақсаты –
мемлекеттік көмектен бас тартуды ынталандыру.
Қайта үлестіру моделі.
Бұл модельдің американдық модельдерден ерекшелігі, ол әлеуметтік
әділдік пен ынтымақтастыққа сүйенеді және халықтың аз қамтамасыз етілген
топтарын біріктіру, табыстарын теңестіруді көздейді (сурет ).
Шведтік модель тұрғыдан қарағанда, өндірістің орталықсызданды-рылған
нарықтық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік әрекетіне
араласпайды, ал еңбек нарығындағы белсенді саясат нарықтық экономикада
әлеуметтік шығындарды төмендетуі қажет. Оның мәні, жеке сектордағы
өндірістің максималды өсуінен мемлекеттің салық жүйесі арқылы неғұрлым көп
пайданы халықтың өмірлік деңгейін көтеруге бағыттау болып табылады.
Әлеуметтік саясатта 2 басты мақсат бар: толық жұмыс бастылық және
табыстарды теңестіру. Толық жұмысбастының мақсаты ретінде жұмысбастылықты
қолдау, жұмысшы күшін қайта даярлау мен жоғары кәсіби оқытуға басымды назар
аударылады. Табыстарды теңестіру табыс салығының прогрессивті жүйесінің
әрекеті нәтижесінде іске асады. Сондай-ақ әлеуметтік сақтандыру жүйесі
арқылы қайта үлестіруге мүмкіндік береді. Адамдарға қажетті табыс
деңгейінен қамтамасыз ету, толық жұмысбастылық мәселесін шешумен
байланысты. Жалпы жұмыссыздық 2 пайыздан аспауы қажет. Халықтың ересек
жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағының өсуі бойынша Швеция әлемде алғашқы
орынға ие. Табыспен қамтамасыз ету үшін күресудің келесі түрі – пассивті
көмек, жәрдемақылар.
Ресми мәліметтер бойынша әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің мақсаты –
науқасқа медициналық көмек көрсету, қарттық, қайғылы оқиға, өндірістік
себептер бойынша науқастану және жұмыссыздық жағдайында адамды экономикалық
қорғаумен қамтамасыз ету.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі кәсіпкерлердің жалдамалы емес
жұмыскерлердің жарналарынан пайыз бойынша табыстарынан құралған мемлекеттік
және жергілікті бюджеттен қаржыландырылады. Әлеуметік сақтандыруда 3
негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады: науқастық бойынша сақтандыру
жүйесі, міндетті медициналық сақтандыру, ұлттық зейнетақы жүйесі. Ал
жергілікті басқару органдар тарапынан тұрғын үй жәрдемақысы беріледі.
Көптеген елдерде ұлттық әлеуметтік қорлар жұмыс берушілер мен
жұмыскерлер жарнасынан қалыптасса, Швеция бұл жарналарды тек жұмыс
берушілер, ал Дания әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру негізінен
мемлекеттік қорлардан жүзеге асырады (сурет ).
1994 жылы Еуро одақта әлеуметтік қамсыздандыру қорларына
заңдылықтармен қарастырылған жарналар (жалпы табысынан %)
Елдер Жалдамалы Жұмыс беруші Барлығы
жұмыскер
Австрия 20 27 44
Бельгия 13 25-31 38-44
Дания 0 1,5-2,5 1,5-2,5
Италия 10 44-46 54-56
Ирландия 8 12 20
Нидерланды 41 12 53
Испания 8 32 40
Германия 19 21 40
Швеция 0 38-39 38-39
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты теңдікті қамтамасыз ету
болып табылады және бұл мақсат нарықтық экономикалық елдерде әртүрлі
жүргізіледі. Соның ішінде, әйгілі авторлар Германияда әлеуметтік саясатты
келесі бағыттар арқылы жүзеге асыру жөн деп есептейді: жұмыскерлерді қорғау
– еңбек нарығын реттеу – басқаруда жұмыскерлердің құқын қорғау - әлеуметтік
қорғау жүйесін құру - әлеуметтік көмек – тұрғын үй саясаты – жанұяны
қорғау, жастар мен қарттарға жәрдем беру – орта кластарға әлеуметтік
қолдау, сонымен бірге тұтынушыларды қорғау. Егер өтпелі экономикалы ел үшін
ұзақ мерзімді басымдықты әлеуметтік саясаты өңделсе, онда екі негізгі
бағытты бөліп көрсету керек: еңбек қатынастарын реттеу және кедейлік
шегіндегі тұлғаларға ең төменгі күн көріс деңгейін қамтамасыз ету.
Еңбек қатынастары мемлекеттің пайымдауынша, жекелеген жұмыскердің
позициясы жұмыс берушілерге қарағанда әлсіздеу, сондықтан жұмыскер
әлеуметтік қорғалуды қажет етеді. Мұндай теңсіздікті ескере отырып,
мемлекет кең ауқымды кәсіпорындағы жұмыскерді әлеуметтік қорғау
бағдарламаларын өңдеуге (денсаулықты қорғау, заңсыз жұмыстан босатылуды
қорғау), жұмыскерлерді ұйымдарға бірігу мүмкіндігін беруге және кәсіпорынды
басқаруға қатысуға жұмыскерлердің құқығын қамтуға тырысады. Бұл әлеуметтік
саясат жұмыскерлерге белгілі құқықтарды беруге, ал жұмыс берушілерге
белгілі бір міндеттерді жүктеуге бағытталған. Сонымен қатар ол денсаулықты
қорғау мәселелерін, еңбек шиеленістерін шешу жақтарын реттейді. Әлеуметтік
саясат тиімді жұмыс үшін, сондай-ақ өндіріс тиімділігінің өсуіне жағдайлар
жасау мақсатында жүзеге асырылады. Бірақ бұл саясатты жүргізуде кері
әсерлер болуы мүмкін. Мысалы, жұмыскердің әлеуметтік қорғалуы соншалықты
жақсы болуы мүмкін, бірақ жұмыссыз жүрген адамдарға оны алуы қиынға соғуы
ықтимал, ал бұл өз кезегінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.
Ең төменгі күн көріс деңгейін қамтамасыз ету үшін облыста қабылданатын
шаралар, егер кедейлік шегінде болған жағдайда материалдық көмек көрсетуге
бағытталған. Мемлекет, біріншіден, барлық адамдарға табысты алуға теңдей
мүмкіндіктерді тудыруға немесе кез келген жағдайда бұл мүмкіндіктерді
жақсартуға, екіншіден, қажеттіліктерге байланысты табысты қайта бөлуді
қамтамасыз етуге тырысады. Сондықтан да Германияда осы бағыттар бойынша
қабылданатын шаралар жан-жақты қарастырылуда.
Табысты қайта бөлу процесіне әртүрлі әсер етуге болады. Мысалы,
мүлікке ие болуда халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарына материалдық
көмек көрсетуге (Германияда бұл көптеген жылдар бойы іске асырылуда);
біреуге ақшалай және басқа да мүлікті өтемсіз өткізу кезінде оларға мүлік
салығын – сыйға тарту және мұрагерлікке ие болу салығын енгізуге;
адамдардың ақшалай және басқа да мүліктеріне салықты енгізуге болады.
Бұл салықтың түрлері барлық индустриалды дамыған елдерде бар, бірақ
тұрғындар мүліктің құны белгілі сомадан асқан жағдайында ғана оны төлеуге
міндетті.
Бұл жүйе әрқашан да тиімді бола бермейді. Кейде бұл салықтың сомасы
соншалықты көп болуы, мұрагерліктегі мүліктің тіпті қалмауына да әкелуі
мүмкін. Бұл әрине салыстырмалы теңдікке әкеледі. Дегенмен оның теріс
салдарлары баршылық: адамдар мүлік табысын алуға ұмтылмайды, себебі олар
оны балаларына өткізе алмайды. Ал көптеген жақсы жұмыс істейтін фирмалар
таратылады, сонда ғана олар тиісті салықтарын төлей алады. Бұдан басқа тағы
бір мысалды келтіреміз: Германияда ұзақ уақыт бойы табысы төмен тұлғалар
мемлекеттен ақшалай субсидиялар алған, бірақ бұл субсидиялар мүлікті
иеленуге емес, ақшалай салымдарды құру үшін қолданылуда.
Үйлестіру процесіне әсер ететін маңызды құрал білім беру жүйесі болып
табылады. Бұл жүйе білім алуға жалпыға бірдей құқықтарды қамтамасыз етуге
бағытталған. Адамдардың оқуға төлей алмауы себебінен білім алу
мүмкіндігінен айырылмауы тиіс. Әлеуметтік әділдік принципіне сүйене отырып,
білім алу үшін материалдық жағдайына тәуелсіз барлығына бірдей мүмкіндікті
беру қажет. Егер білім беру жүйесі жоғары аталған принциптерге сәйкес
жүзеге асырылса, онда қоғамның потенциалды неғұрлым тиімді жүргізілуі
мүмкін, ал бұл экономикалық байқалады.
Алайда мұның теріс әсерлері де баршылық. Өйткені, мемлекет ақысыз
білім беру мүмкіндігін бере отырып, барлық шығындарды өз мойнына алады.
Бұдан басқа, Германия тәжірибесі көрсеткендей, білім алушылардың көпшілігі
ауқатты топтағы адамдар: балалар гимназияларда, жастар – жоғары мектептерде
оқиды. Әрине, білім беру салық жинақтарының есебінен қаржыландырылады. Ал
бұл салықты оның ішінде халықтың нашар қамтылған бөлігі де төлейді. Сонымен
қатар білім беру ортасында бәсеке үшін қажетті жағдайлар жасалмаған.
Сондықтан да осыған сәйкес экономистер ақылы білім беру жүйесіне көшуді
ұсынуда. Яғни, бұл жағдайда бәсеке үшін барлық басымдықтар туындайды, ал
егер білім алуға қабілетті адам ұмтылса, бірақ оқу ақысын төлей алмаса,
мемлекет оған степендия тағайындауы мүмкін болар еді. Бұдан мынадай тұжырым
жасауға болады: мемлекет еркін бәсеке үшін барлық жағдайлар жасауы қажет,
ал нарықтың нашар дамыған салаларына қолдау көрсету, басқаша айтқанда, тек
қажетті жағдайда ғана халыққа әлеуметтік және басқадай көмек көрсету қажет.
Әлеуметтік көмек жүйесінің міндеттері
Қоғамның басты міндеті – ауыр материалдық жағдайға ұшыраған адамдарды
қорғау болып табылады. Бұл мына жағдайларда туындауы мүмкін:
← егер адам денсаулығына, қайғылы жағдайға, жұмысты жоғалтуына
немесе қартаюына байланысты табыстың бір бөлігін немесе барлығынан
айырылғанда;
← егер адам жалғыз асыраушысынан айырылса және тағы басқа.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен адамдарға жоғарыда көрсетілген
жағдайларда көмектесуге мүмкіндік береді. Материалдық жағдай басқа да
нашарлауы мүмкін:
- егер семьяда балалар болса, түскен кіріске оларды асырауы керек;
- азамат төтенше жағдайлар салдарынан қатты зардап шегуі мүмкін.
Мұндай жағдайда Германияда (және басқа елдерде) жанұяны қолдау
жүйесі белгіленеді (балаларға арналған жәрдемақы, салық
жеңілдіктері) және дамыған әлеуметтік (компенсация) өтеу жүйесі
(соғыста құрбан болғандардың өтемі және соғыста қайтыс болғандардың
семья мүшелеріне өтем).
Адамға көмек тек қана ол өзін асырай алмағанда берілу керек, бірақ
мүмкіндігінше адам өзін-өзі қанағаттандыруы қажет.
Екінші міндет – мұқтаж адамдарға көмек жоғарыда көрсетілген мысалдар
тек белгілі себептермен әлеуметтік жағдай нашарлағандағы жағдайға жатады.
Материалдық көмек, адамның кедейлік шегінде болғанына қарамастан беріледі.
Бірақ бұл жүйе барлық жағдайды қамти алмайды. Сондықтан кедейлік шегін
белгілеу үшін төмен күн көрісє шегі белгіленді. Егер адамда төменгі күн
көріс шегі болмаса, өзін-өзі асырай алмаса және көмектесетін ешкімі
болмаса, онда ол көмек алады, алайда, төменгі күн көріс деген не, кім және
қандай түрде материалдық көмек алу керектігін анықтау керек. Америкада ,
мысалы, материалдық көмек көбінесе заттай, мысалы азық-түлік беріледі, ал
Европа мемлекеттерінде (Германия) ақшалай беріледі.
Германияда кедейшіліктен қорғау – бұл заң негізінде әлеуметтік көмек
пайдалануға беру. Егер кімде-кім жетерліктей табыстың, қалыпты материалдық
базаның жоқтығын дәлелдесе, әлеуметтік көмекті алуына құқығы (1961 жылдан
бері) бар. Яғни, оған бұл көмекті ұсынуға міндетті (егер асыраушылары
материалдық көмекті көрсете алмаса). Бұл жүйенің кемшілігі: туыстардан
қолдау бойынша баратын шектеулі мүмкіндігі, туыстардың адамдарды
материалдық қамсыздандыру және адамның өзін-өзі қамсыздандыру мүмкіндігін
тексеру қажеттілігі, әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінің арақатынасын анықтау.
Әлеуметтік көмекті жүзеге асыру принциптері:
Әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру. Мұнда қаржыландырудың 3 моделін
немесе принципін бөліп көрсетуге болады:
1) сақтандыру жүйесінің шеңберінде тұлғалар маркаларды төлей
отырып сақтандыру қоғамдарын ұйымдастырады және заңдылықтарға
сәйкес қайғылы оқиға, сақтандыру оқиғасы пайда болғанда
ақшалай өтемдерді алуға құқылы.
2) әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде адам материалдық көмек алуға құқы
бар, бірақ бұл жарналарды уақытылы төлеу негізінде емес, адамның күрделі
материалдық залалдарды бастап кешіргенде жүзеге асырылады және әлеуметтік
көмек мемлекеттік бюджеттен, яғни салық жинақтары есебінен
қаржыландырылады.
3) әлеуметтік қамсыздандырудың принципіне сәйкес адам жарналарды
төлеу немесе төлемеуге тәуелсіз, егер қажет жағдайда болса,
онда материалдық көмек алады. Төлемдер жалпы бюджет
қорларынан төленеді.
Германияда міндетті сақтандыру жүйесі жақсы жолға қойылған. Ол
көбінесе көлікті сақтандыру, медициналық сақтандыру басқа да әлеуметтік
сақтандыру. Сонымен, Германия тәжірибесі көрсеткендей, әлеуметтік қорғау
жүйесі қазіргі нарықтық экономикалық талаптарға сай келеді және оны өзге
елдерде пайдалану оң нәтиже берері сөзсіз.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және
мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі
төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айрылуына байланысты, жұмыссыздығы мен
жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидатына
негізделген. Барлық жеке тұлғалар - Қазақстан Республикасының азаматтары,
Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар (бұдан әрі – азаматтар) өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек қызметіне қатысуына және жарнасына қарамастан, егер
заңдар мен халықаралық шарттарда өзгедей көзделмесе, бірдей деңгейде
мемлекеттік жәрдемақылар алады. Бұдан басқа, әлеуметтік төлемдерді
есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен еңбекақы жүйесінде
өзара байланыс болмауының салдарынан жұмыс істейтін халықтың табыс деңгейі
мен әлеуметтік төлемдер арасында тиісті байланыс болмай отыр. Соның
салдарынан, жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі әлеуметтік жүйеге үлесі
болмаған азаматтардың алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы
алады.
Жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда
аударымының мөлшеріне қарай қосымша қорғаудың шектеулі ынтымақтастыққа
негізделген жүйесі республикада жоқ.
Азаматтың еңбек үлесі ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана
ескеріледі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – қартайған шақтағы
қамсыздандырудың қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидатына
негізделген жүйеге қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Қолданылып жүрген заңнамада әлеуметтік қатерлар туындаған жағдайда
ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ол бірқатар факторларға
байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мемлекет болып табылады. Заңнамаға сәйкес азаматтардың жекелеген
санаттарына мемлекет қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынталандыру деңгейі төмен.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі
кемшіліктер мыналар:
жетілдірілмеген заңнама - әлеуметтік саланы реттейтін заңнама
әлеуметтік қатерлар мен төлемдерге негізделмей, төлемдер түрлері бойынша
қалыптастырылған;
әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен - әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салықты төлеп, азаматтық
борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің салық аудармайтындардың алдында
артықшылығының болмауы;
айқындықтың жеткіліксіздігі - әлеуметтік төлемдерді алу процесін
қадағалауға арналған дербес сәйкестендіру жүйесінің қалыптасу сатысында
болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау орын алған кемшіліктердің одан әрі
тереңдеуіне, жүйеден төленетін төлемдер мен салымдар көлемі арасындағы
байланысты босаңсытуға, соның салдарынан салықтар мен жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне міндетті жарналарды төлеуден жалтаратын адамдардың көбейіп
кетуіне апарып соқтыруы мүмкін.
Республика бойынша 2003 жылы тағайындалып, төленген атаулы
әлеуметтік көмек
№ Îблыстардың аты-жөні Êүн көрістіңÊедейлік АӘК алушылардың орта
төменгі шегішегі айлық табысы
1 Қазақстан Республикасы 5243 2097 1037.22
2 Ақмола 5200 2080 985.49
3 Ақтөбе 5440 2176 907.92
4 Алматы 5050 2020 1138.09
5 Атырау 6513 2605 1221.23
6 Шығыс Қазақстан 4985 1994 804.37
7 Жамбыл 4608 1843 1218.68
8 Батыс Қазақстан 5375 2150 960.12
9 Қарағанды 5338 2135 956.79
10Қостанай 4688 1875 976.39
11Қызылорда 4720 1888 861.05
12Маңғыстау 7013 2805 1087
13Павлодар 5205 2082 869.2
14Солтүстік Қазақстан 5013 2005 1104.78
15Оңтүстік Қазақстан 4290 1716 885.65
16Астана қаласы 5860 2344 759.09
17Алматы қаласы 5558 2223 717.25
2.2
Оңтүстік Қазақстан облысы – республикада ірі аймақтардың бірі және
халқы тығыз орналасқан облыстардың бірі. Сондықтан, әлеуметтік саладағы
мәселелерді шешу аз қамтамасыз етілген азаматтарға көмек көрсетуде кешенді
шараларды қажет етеді. Осыған байланысты негізгі жағдайларды, бағдарламалық
іс – шаралардың тізбесін, қаржыландырудың болжамды көлемін және облыстың
департаменттері мен басқармалары ішінен орындаушылар құрамын анықтау қажет.
Облыстағы экономикалық жағдайдың жақсаруына қарамай, халықтың
жекелеген санаттары әлеуметтік көмекті қажет етеді. 2003 жылдың 1 қаңтарына
117 мың кедей азамат облыс халқының 5,7 пайызын құраған болса, олардың саны
23,5 пайызға кеміп, биылғы 1 қаңтарға 89 мың адамды немесе облыс халқының
4,2 пайызын құрап отыр.
Бұл халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz