АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МУЗЕЙІНІҢ АШЫҚ
ҚОРЫНДАҒЫ АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
1. Ашық қор экспозициялық залындағы алтын бұйымдар ... ... .8
2.
1.3 Музей қорындағы алтын бұйымдардың экспозициялық
шешімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ АРХЕОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
МУЗЕЙІНІҢ АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
2.1 Музей қорындағы алтын бұйымдар
жинағы ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.2Асыл және бағалы металдан жасалған заттарды консервациялау және
реставрациялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 11
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...11
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...11
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мың өліп мың тірілген асыл халқымыз
егемендігін алғаннан кейін, өткен өміріне көз жүгіртіп, шешілмей жатқан
мәселелердің түйіні шешуге ұмтылуда. Тәуелсіздігімізге қол жеткізгеннен
кейін төл тарихымызды, ұлттық мәдениетімізді жаңаша көзқарастар тұрғысынын
зерделеудің мәні арта түскені заман талабынан туған үрдіс екені ақиқат. Осы
тұрғыда мәдени құндылықтардың әрқайсысын жеке талдай отырып, зерттеудің
берер нәтижесі мол болары сөзсіз.
Қазіргі уақытта республикамыздағы саяси және экономикалық
реформаларды жүзеге асыру үшін әртүрлі мекемелердің жалпы мәдени орындардың
жұмысын өзіндік ерекшеліктерін ескеру арқылы ғылыми жауапкершілікпен атқару
келелі міндеттердің бірі.
Қоғамның белгілі бір даму кезеңдерінде ғылыми іздену, халық-ағарту, мәдени
мұраларды сақтау жұмысының жүйесі-бұл мемлекеттік маңызы зор музей
мекемелерінің жұмысы болып табылады.
Қазақстанның музейтану ғылымының кезеңдегі дамуы күрделі және
жауапкершілігі мол уақытта тұр. Еліміздің музейтану ғылымының алдында
көптеген күрделі мәселелер ғылыми шешуін күтуде, солардың бірі музей
мекемелері жұмысының ғылыми-методикалық мәселелері. Сонымен қатар, музейлер
бойынша жеке музейлік әдебиеттер, нормативті музей құжаттарын жүйелеу,
көптеген тарихи экспозициялардың мазмұнын ашу, музей қызметкерлерінің
құқығы және тағы басқалар шешімін күттірмес мәселелер болып табылады.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінде 1998 жылы 4-5
науырызда өткен Республикалық музейлік ғылыми-практикалық конференцияда осы
мәселелер жайында және шешімін күткен өзге де сұрақтар қарастырылған еді.
Республика Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жарлығымен 1998
жыл (Халық бірлігімен Ұлттық тарих) жылы деп жарияланғаны мәлім. 1998
жылдың әсіресе (Ұлттық тарих) жылы деп аталуы біздің Республикамыз үшін аса
маңызды еді. Сондықтан да бұл конференцияның атын Отан тарихының негізгі
кезеңдерін музей экспозияларында көрсету проблемалары деп атады 1.
Жасыратыны жоқ, туған тарихымызды көрсетуде жоғарыда айтылған
кемшіліктер музей экспозицияларында баршылық. Өйткені қазіргі барлық тарихи
және тарихи-өлкетану музейлерінің бәрі дерлік кешегі Кеңеғс дәуірінде
тарихқа тар шеңберде, негізінен тек таптық тұрғыдан қарап келген кезеңде
қалыптасты. Экспозициялардың барлығы тек осы тұрғыдан, осы талап діңгегінен
ғана құрастырылды. Ұлы есімдер, тарихи тұлғалардың еңбектері ескерусіз
қалып, кемшіліктер мен қиыншылықтар бүркемеленді, кеңестік табыстар мен
болмашы жетістіктер асыра мадақталды. Осыдан келіп музей экспозицияларын
бүгінгі талап, бүгінгі жаңа концепция тұрғысынан қайта жасақтау қажеттілігі
туды.
Қазақстанда осы уақыттарда 88 музей бар және оның 51-і тарихи
музейлер болып табылады 2. Қазір елімізде тарихи музейлердің алдында өз
алдына ғылыми статусын алып, қоғам алдындағы жауапкершілігін абыроймен
атқару міндеті тұр. Біздің халқымыздың рухани және материалдық мәдени
ескерткіштері-тарихи мұраның сақталуы, яғни өткен тарихты қайта жаңғырту
басты парызымыз екені ақиқат. Тарихи музейлердің бүгігі күндегі басты ролі
халықтың біліми-тәрбиелік процесін жетілдіру үшін басты құрал болып
табылатындығында.
Тарихи музейлердің сақтау қорында өзінің жоғарғы дәрежедегі
ескерткіштері үшін музей байлықтарының молдығы үлкен тарихи мағлұмат беріп
отырады. Қазақстан музейлерінің алдында белгілі бір тұрақты мәселе-сақталу
мәселесі және келешек ұрпаққа тарихи, мәдени мұраларды кеңінен насихаттау
болып табылады.
Қазақстан Республикасы музейлері үшін маңызды мәселелер оның
әлеуметтік функциясы және жұмыс мазмұнын ғылыми тұрғыда тарихи музейлерде
кең түрде қарастыру. Тарихи музейлердегі жұмыс тәсілін бүгінгі күні
жинақталған түрде қолдану қажеттілігі туындады1.
Жалпы музейлердің алдына қойған мақсаты, олардың жүргізілетін іс-
шаралары, ғылыми-ағрту, тәрбиелік бағытының дұрыс айқындалуы маңызды мәселе
болып табылады. Музей беретін мәліметтің шынайылығы келушінің алған білімін
бекіте түседі. Ал мұндай мәлімет әсіресе,жастар үшін өте бағалы. Музей
келермендердің саяси, кәсіби тәрбиесінің, көркемдік және эстетикалық
талғамдарының дамуына, өз бетімен жұмыс жасау қабілетінің шыңдалуына әсерін
тигізеді.
Музей пәні- әлеуметтік жағдаймен байланысты заңдылықтарды және
музейлер жүйесін, арнайы мамандандырылуға сәйкес деректерді, сондай-ақ,
қоғамдағы және табиғаттағы құбылыстардың дамуын зерттейді.Музей тарихи
қоғамдық институт ретінде, музей жүйесін және әлеуметтік талаптар мен түрлі
салаларға тәуелді ұйымдастырылуын зерттейді. Музей зерттеуінің негізгі
бағыттары музейлік мұраларды жинау, есепке алу, сақтау, қорларды жүйелеу,
қайта қалпына келтіру(реставрация), консервациялау, зерттеу нәтижелерін
ақпарат жүйелерінде тарату, музейдің кадрлық жүйесін топтастыру толық
анықтама болып табылады. Аталмыш жағдай музей заттарын зерттеп, жүйелеуде
маңызды рол атқаратыны да көтеріп отырған мәселенің алғышарты болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысын жазуыма
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі мен Қазақстан
Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы Археология институтының музейіндегі
Қазан Революциясына дейінгі қазақ археологиясы мен этнографиясының өте бай
экспонаттары, сондай-ақ соңғы уақыттарда жинақталған материалдар себеп
болды. Ал, сол тарихи жәдігерлерімізді жинақтап, зерттеуде, оларды
насихаттауда Қазақстандағы музей қызметкерлерінің, ғалымдарының,
этнографтары мен археологтарының сіңірген еңбегі аз емес.
Жалпы музей қорларындағы мыңдаған тарихи жәдігерлеріміздің
өткендегісі мен бүгінгі жағдайын, оның өзіне тән методологиясын зерттеу
қазірдің өзінде күн тәртібінен түспей жүрген мәселелердің бірі. Еліміздің
тарихи музей қорларындағы археологиялық бұйымдар жайлы диплом жұмысын
жазудағы мақсат, осы тарихи мұраларымыздың жекелеген түрлеріне тоқтала
отырып, олардың айтылып отырған уақыттағы даму дәрежесін халық тұрмысында
алатын орны, жаасалу жолдарын, әдісін терең зерттеп, оның осы заманғы өсіп-
өркендеу кезеңіне және осы күнгі тарихымызда алатын орнымен байланыстыра
қарастыру еді. Бірде-бір ғылым өз тарихын терең зерттемейінше дамып алға
жылжуы мүмкін емес. Сондықтан нағыз шынайы түрде зерттеу қолжеткен
табыстарды игеруге және ғылымды алға қарай жылжытуға жәрдемдеседі.
Бұл зертеу жұмысымда музей қор жұмысының мақсаты- музей
заттарын сақтап, зерттеу үшін тиімді жағдай жасап материалдық және рухани
мәдениет тарихы саласында зерттеу жүргізе отыра қор жұмысының теориясы мен
әдісін жасауды міндет етіп қойдым. Сонымен қатар, осы ғылыми жұмысыма негіз
болып отырған музейлерде археологиялық бұйымдардың сақталу дәрежесі мен
насихатталуы қаншалықты деңгейде деген мәселелерге арнайы талдау жасауға
тырыстым.
Еліміздегі тарихи музей қорларының дамуы, оның өзіне тән
жеткілікті байлығы ғылыми-практикалық зерттеулер негізінде жүргізілуі тиіс.
Сол себепті мынадай маңызды міндеттер қойылып , жүзеге асырылуы тиіс:
- музей қорына жататын бұйымдар немесе ғылыми-қосалқы
материалдарды заңмен бекіту және оның кепілдігіне жете мән
беру;
- музей қызметкері музей заттарын жауапкершілікпен сақтау;
- музей құзырына жататын бұйымдарды үнемі бақылап, сақталу
деңгейін тексеріп отыру;
- музей жұмысында кемшіліктерге жол бермеу;
- тарихи музейлердің ұйымдастыру дәрежесін анықтап, құрылымының
ерекшеліктерін айқындау;
- тарихи музейлердің басқа да қоғамдық-мәдени мекекемелермен
байланысын жүзеге асыру;
- музейлерде жүргізілетін оқу-ағарту, білім беру, тәрбие жұмыстарын
жүргізуін талдау;
- тәрбиенің формалары мен әдістері туралы жалпы түсінік беру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпқа байланысты жүргізілген
жекелеген зерттеулер болмаса, арнайы зерттеулер жүргізіле қоймаған. Бұның
басты себебі музей қорларының ерекшеліктеріне қатыстылығында болып отыр.
Бұл зертеу жұмысын жазу барысында музей жұмыстарына қатысты материалдармен
қатар, тақырыпқа сай археологиялық тұрғыда жазылған көптеген ғылыми
материалдар кеңінен қолданылды.Осы әдебиеттердің арасынан (Актуальные
проблемы фондовой работы музеев) атты ғылыми мақалалар жинағын кеңінен
пайдаландым. Бұнда музейлердегі әлеуметтік-педагогикалық жұмыстарының
спецификасы біршама жүйелі мағлұмат береді. Сонымен қатар, музейлердің
профильі, ұйымдастыру жұмыстары, қор және экспозициялық жұмыстарын жүргізу,
тәрбиелік жұмыстарын жүргізу сияқты құнды мәліметтер берілген.
Жекелеген музейтанушы орыс ғалымдары Лашкевич.Л.В, Стриженова.Т.С,
Майстровская.М.Т, Латухина.М.А, Арзамасцев.В.П, Иксанова.И.В, Фомин.В.М,
Разгон.А.М сияқты авторлардың ғылыми зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып,
біраз мәліметтер пайдаландым.
Зерттеу жұмысымның негізгі бөлімінде арнайы музейтанулық бағыттағы
еңбектер қолданылды.Олардың арасынан дерек ретінде пайдаланған Инструкция
по учету и хранению музейных ценностей, хранящихся в Государственных музеях
СССР 3 және К.ГЛевыкина, В Хербстың редакциялығымен шыққан
Музееведение.Музей исторического профиля 4 атты оқу құралы ерекше атап
өтуге тұрарлық. Сонымен бірге бұл зерттеулерде музейтану ғылымының
теориялық негіздері толығымен ашылып баяндалған.
Жалпы қазақ тілінде музей ісінің теориясы мен музей
экспозициясы жайлы жазылған ғылыми мақалалар жинағы мен әдебиеттер өте аз.
Бұл тақырыпқа байланысты жазылған К.Н. Райымханова мен Д.Қатранның Музей
ісінің теориясы мен практикасы 2 атты оқу құралының маңызы өте зор.
Мен зерттеу жұмысымда археологиялық мағлұматтар жайлы да кең
көлемде еңбектерді пайдаланып, аталмыш тақырыпқа сәйкес тақырыпты барынша
ашуға тырыстым. Тақырып бойынша зерттелген басты деректердің негізін ғылыми
басылымдарда жарияланған ғалымдардың ізденістері құрайды. Солардың ішінде
Қазақстан территориясында әр жылдары қазба жұмыстарын жүргізген және де
қазіргі уақыттарда да ғылыми жұмыстарын жалғастырып жүрген белгілі археолог-
ғалымдар Бернштам.А.Н, Черников.С.С, Байпақов.К.М, Ақышев.К.А, Ақышев.Ә.К,
Төлеубаев.Ә.Т, Омаров.Ғ.Қ сияқты ғалымдардың еңбектері өзекті мәселелерді
қамтуға, ғылыми жұмысты жүргізу бағыттарын анықтауда көп көмегін тигізді.
Тақырыптың деректік көзі. Бұл зерттеу жұмысын жазу жағдайында
Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі мен ҚР
ҰҒА-ның Археология институты музейінің қор жұмыстары мен экспозициясы
бағытында, музейдегі инвентарлық кітаптар, картатекалар, музейдің жылдық
есептері, әртүрлі бағыттағы әдістемелік құралдарды мейлінше қолдандым.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Зерттеу жұмысы
қойылып отырған мәселелерді шынайы тарихи тұрғыда шешуге негізделген.
Тарихилық, объективтілік, жан-жақтылық принцптеріне сүиене отырып, тарихи-
этнографиялық зерттеудің негізгі тәсілі болып табылатын тарихи салыстырмалы
тәсіл қолданылды. Осы негізде адамзат тарихының көне іздерінен хабар
беретін музей ісінде де ғылыми құндылықтармен қатар зерттеу жұмысының
методологиялық негіздері игерілуі қажеттілігі айқын.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері: 2001 жылы 11-сәуірде Қазақстан
Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі өзіндегі мәдени білім беру ісінің
шын мәніндегі, тың түрінде саналатын Ашық қор экспозициясын жасақтап,
көрермендер назарына ұсынған еді. Экспозицияда ең көрнекті экспонаттар -
б.з.д. ҮІІІ - б.з. Ү ғғ. Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі сақ,
сармат, ғұн, үйсін тайпаларының Шілікті (б.з.д.ҮІІІ – Ү ғғ.), Тарасу
(б.з.д. ҮІ – Ү ғғ.), Покровка (б.з.д. Ү ғ.) қорымдарынан сондай-ақ Жалаулы
(б.з.д.Ү - ІІІ ғғ.), Қарғалы(б.з.д. ІІ ғ. - б.з. І ғ.) көмбелерінен
табылған алтын бұйымдардың коллекциясы қойылған.
Сонымен бірге 1973 жылы Тарих, археология және этнография
институтының жанынан құрылған қазіргі ҚР ҰҒА-ның Археология институтының
музейінің алтын қор жинағындағы материалдары да дерліктей
ерте темір дәуірі тайпаларының(б.з.б. ҮІІІ ғғ. - б.з. Ү ғ.) дүниетанымдық
түсініктері мен заттай мәдениетінің тарихи шеңберін анықтауда басты роль
атқарады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
жоғарыда аталып өткен музейлердің қорындағы алтын бұйымдарды қазіргі
уақытта жүйелеп, ізденістер негізінде жеткен нәтижелерді көрсету. Осы
мақсатқа орай ұлттық мәдениетіміздің ықылым замандардан бері өз
маңыздылығын жоғалтпай, алдағы кезеңдерде санамызда берік орын
алатынындығының дәлелі болып қала беретінін жеткізу болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі,мақсаты мен міндеттері, зерттелу
деңгейі, деректік, теориялық-методологиялық негізі, хронологиялық шеңбері
сипатталған.
Бірінші тарау үш тармақшадан құрылған. Мұнда негізінен Қазақстан
Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінің Ашық қор залындағы сирек
кездесетін бұйымдардың тарихы, қор және экспозициялық жұмыстарының жаңа
сапалық деңгейге жеткені қарастырылды.
Екінші тарау екі тармақшадан құрылып, ҚР ҰҒА Археология институты
музейінің қорындағы алтын бұйымдарының тарихы мен музей заттарына
консервация, реставрациялық жұмыстар жүргізу мәселесі баяндалады.
Қорытындыда зерттеу жұмысымның нәтижесі, аталмыш тақырыпқа сәйкес
тұжырымдар жасалынып, өзіндік ой қорытындыланған.
Қосымшада музей қорындағы жекелеген алтын бұйымдардың суреттері
реттілікпен берілген.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ
МЕМЛЕКЕТТІК МУЗЕЙІНІҢ АШЫҚ ҚОРЫНДАҒЫ
АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
1.1 Ашық қор экспозициялық залындағы алтын бұйымдар
170 жылдан астам тарихы бар Қазақстан Республикасы Орталық
Мемлекеттік музейі – тарихи және мәдени ескерткіштерді жүйелі зерттеу
(паспорттау, каталогтендіру, сан алуан ғылыми еңбектер шығару және т.б.),
жан-жақты насихаттау, әрі олардың сақталуын қамтамасыз ету сияқты сан-
саналы ғылыми-зерттеу мен біліми-мәдени жұмыстар атқарып отырған еліміздің
ең ірі музейі.
ХІХ-ғасырдың 30-шы жылдары Орынбор қаласындағы Неплюев әскери
училищесінің жанында құрылған Орынбор өлкесінің Музеиумы жылдар өте ірі
музейге айналды. Кейін Алматы қаласының Қазақ Совет Автономиялық
Республикасының астанасына айналуына байланысты Орынбор губерниялық музейі
мен Жетісу губерниялық музейі қосылып, 1929 жылы Қазақстан Орталық музейі
болып қайта құрылды. Ал қазіргі Орталық Мемлекеттік музей мәртебесін 1944
жылы алды (Қазақ ССР-і Халық Комиссарлар Кеңесінің 23.05.1944 жылғы 275
қаулысы)2,51.
Қоры 300 мыңға жуық сан-алуан тарихи-мәдени құндылықтары бар бұл
музейге жыл сайын мың 135-140 мың көрермен келеді. Сонымен бірге музей қоры
алуан-алуан тарихи, археологиялық, этнологиялық антропологиялық сынды
қомақты зерттеулерге деректік арқау болып отыр.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік музейінің іс-қызметінің
негізгі нысаны музей саласындағы еліміздің мәдениет саясатын жүзеге асыру,
тарихи, мәдени саласындағы еліміздің мәдениет саясатын жүзеге асыру,
тарихи, мәдени құндылықтарды сақтау және зерттеу болып табылады. Осындай
негізгі мақсаттарға сай музейдің ғылыми зерттеу жұмыстары, жинақтау, сақтау
және есепке алу, қайта қалпына келтіру шаралары, мәдени-білім беру
бағдарламалары жүзеге асырылды. Бұл мақсатты еңсерудің түрлері сан алуан.
Ол–негізінен әр түрлі тақырыптағы көрме, кездесу ұйымдастыру, дәріс,
баяндама өткізу, каталог, жинақ, брошюра, буклет шығару және ғаламдық
электрондық торабының сайт түріндегі ақпарат беру және басқадай түрлі
шаралар.
Негізінен 9 ғылыми бөлімге топтасқан ғылыми топтың зерттеу жұмыстары
Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларын сақтау, зерттеу арқылы, өскелең
қоғамның рухани сұранысын қанағаттандыру және мемлекеттік даму бағдарындағы
ұлттық құндылықтар дәстүрін арттыру және оны насихаттау болып табылады. Осы
мақсаттар аясында музейдегі ғылыми жұмыстардың ауқымы палентология,
антропология, археология, этнология және бағзы дәуірден бастап бүгінге
дейінгі тарих салаларын қамтиды.
ОММ-дің даму тұжырымдамасына сәйкес құрылымдық бірқатар өзгерістер
жасалды. Атап айтсақ, музейде атқарылатын істер бойынша ғылым мен
практиканы ұштастырған толыққанды ғылыми-зерттеу мекемесі дәрежесіне көтеру
саласында алғашқы нақты қадамдар өз нәтижелерін бере бастады. Мұның
өміршеңдігі мен жасампаздығын бірнеше жыл музейде құрылған антропология
және деректану, қолжазба атты бөлімдердің қызметі растай түсті.
Әлемдік озық музейлерде қалыптасқан тәжірибені басшылыққа ала отырып,
үстіміздегі жылдан бастап ОММ-дегі кейбір қор сақтаушылардың ғылыми
бөлімнің құзырында жұмыс жасау практикасы енгізілді. Алдыңғы лекте
археология және этнология бөлімдерінің құрамына олардың ғылыми-зерттеу
жұмысына тікелей қатысты қорлар өткізілді. Сонымен қатар нумизматикалық қор
да музейлік деректану және қолжазба бөліміне қарасты етілді. Бұл өз
кезегінде музей ісі мен ғылыми жұмыстар бірлігі мен байланыстарын кешенді
ету, оны тиімді, әрі ұтымды етіп ұйымдастыруға қолайлылық туғызып қана
қоймай, музей алдындағы қызметтік міндеттерін толығымен, нәтижелі
орындауға, оны өміршең етуге мүмкіндік береді. Бірақ, музейдің бас қор
сақтаушысы өз функциясы мен жауапкершілігін бұрынғысынша сақтап қалды.
ҚР ОММ-дегі ғылыми-әдістемелік орталықтың қызметі саяси-идеологиялық
себептерге байланысты кеңес кезеңінде бір түрлі стереотипті тақырыптық
экспозиция, жоспарлы шараларды ұйымдастыру бағытындағы іс-қызметі өз
кезеңінде оңды болғандығымен, бүгінгі таңдағы қоғамдық жаңғыруға байланысты
жұмыс тәсілін басқа бағытқа өрбітуге мәжбүр етіп отыр. Орталық ендігі
кезекте бүкіл республикалық музейлерге әдістемелік басшылық жасай алмайды.
Себебі, бұрынғыдай барлық музей бір-бірін қайталайтын үлгіде емес, әр музей
өз спецификасы, ұстанған бағыт бағдары бойынша әдістеме мен экспозиция
таңдауға көшті. Сондықтан да, ОММ-дегі ғылыми-әдістемелік орталық білім
бөлімі деп аталатын жаңа құрылымға қайта ұйымдастырылды. Мұндағы білім
деген ұғым кеңес дәуіріндегі ағартушылық немесе насихат, идеологиялық
шараларынан мүлде басқаша, керісінше ауқымдырақ. Жаңа құрылым бөлімі
музейдегі басты бөлімнің бірі ретінде ұйымдастыру, басқару, үйлестіру,
тақырыптық-экспозициялық жоспар, концепция, жобалар жасауға араласып,
нұсқау, кеңес берумен бірге менеджментке байланысты қызметтерді үйлестіру
міндеттері жүктелді. Сонымен бірге басқару, маркетингні жаңа сатыға көтеру,
музей ісі, музеологияны дамытудың жаңа мүмкіндіктерін қарастыру қатарлы
заман талабына қызмет ететін шаралармен айналысады.
Дегенмен, әдістеме, әдіснама, әдістемелік теория мәселелері ең үлкен
шешімі күрделі де, өзекжарды мәселелер қатарында қалып отыр. Музейдегі
ғылыми зерттеу әдістемелері әдіснамалық шараларды дамыту мәселелері бойынша
экспонаттармен тікелей жұмыс жасайтын ғылыми бөлім мен қор сақтаушыларының
ынтымақты құлшыныстары, әр бағыттағы ізденістерінен нәтиже күтілуде. Ұлт
мәдениеті саясаты дұрыс жолға қойылған мемлекеттердің музей әдістемесі,
музей экспонаттары (тіптен ол қаладағы сувенирлік бұйымдары да) бір-біріне
ұқсамайтын ғылыми негізделген әдістемелерінен үйрену жолдары қарастырылуда.
Орталық музей тарихында алғаш рет музей 4 бірдей каталогы дайындалды.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік музей қорындағы коллекцияларға
арналған каталогтар сериясының этнография, археология тақырыбындағы легі
дайын болды. Археология коллекциясы каталогына Қазақстанның қола дәуірінен
бастап орта ғасырға дейінгі кезеңді қамтитын құнды 294 дана археологиялық
экспонаттармен бірге бағзы дүние тарихына қатысты палентологиялық 44 дана
экспонат енгізіліп отыр. Ал, екінші каталогқа қазақ этнографиясына қатысты
4 мың экспонат, нумизматика, фалерестика, фарфордың 1000 данасы енгізілді
5,1-3.
Сонымен қатар зергерлік әшекейлік бұйымдар каталогы мен ХХ ғ.
басындағы қазақ тұрмыс-салт, мәдениеті туралы іргелі туындылар қалдырған
Н.Г.Хлудов шығармаларының каталогының этика мәтіні толықтырылып,
фотосуретке түсірілу үстінде.
Музейдің ғылыми-техникалық базасы:
– 1985 жылы салынған музей орналасқан ғимарат (жалпы көлемі
21,500 шаршы метр) ғылыми-зерттеу және біліми-мәдени жұмыстарын толыққанды
ұйымдастыруға әбден сай;
– музейдің кітапхана қорында Қазақстан тарихы, мәдениеті, музей ісі
саласына қатысты 30-мыңдай кітап бар. Сондай-ақ 2 мыңдай сирек
кітап, 40-тай қолжазба, 96 мыңнан астам фотоқұжаттар қоры бар.
Кітапхана қоры үнемі жаңа әдебиеттермен толықтырылып отырады, оның
біразы халықаралық кітапханалық айырбас жүйесі арқылы және шетелдік
ғылыми әріптес мекемелер (Британ музейі, Венгр Ұлттық музейі,
Болонья университеті, ЮНЕСКО штабы, Британ Кеңесі, Пенсильвания
университеті, Осакадағы Азия зерттеу орталығы, Сорос қоры,
Москвадағы ГИМ, Эрмитаж, Русский музей және т.б.) тарапынан келеді.
Сол сияқты әлемнің алдыңғы қатарлы кітапханаларымен байланыс
орнатылған.
– өкінішке орай, компьютерлік және фотолабораториялық жабдықтар
жеткіліксіз. Дегенмен, музейге қажетті біраз сұранысты қамтамасыз
ететін фотолаборатория жұмыс істейді.
– музейлік құндылықтарды қалпына келтіру ісімен айналысатын кәнігі
мамандар жұмыс істейтін оңдау ісі бөлімі (реставрационный отдел)
бар. Осы бөлім қызметкерлері 2003 жылы Президенттік Мәдени
орталықтың тапсырысы бойынша Ежелгі ғұн жауынгерінің қару-жарағы
мен киімінің ғылыми-археологиялық негізделген реконструкциясын
жасады. Нәтижесінде Музейге 3,5 млн теңге пайда түсті. Осы бөлімнің
құрамындағы қайта жасау, жаңғырту, қайта қалпына келтіру
шеберханасы (реставрационные мастерские) өзінің жұмысын он бағытта
жүргізеді (тоқыма-кілем, киіз, киім, қару-жарақ, тері, сүйек,
металдан жасалған көне бұйымдар, қолөнер заттары, ағаш, фарфор, қыш
бұйымдар және т.б.). Сонымен, кітапхана және аталмыш қайта өңдеу,
оңдау бөлімі мен фотолаборатория – музейде ғылыми-зерттеу жұмысының
қажетті материалдық-техникалық базасы бола алады.
Музей құрылымы 21 бөлімнен тұрады: оның 9-ы ғылыми-зерттеу
бағытында жұмыс істейді (археология, антропология, Қазақстан тарихы,
диаспорология, музейлік деректану және қолжазба, этнология, репрессия,
Жұбановтар музейі,білім). Олар ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар, тікелей
арнайы көрмелер ұйымдастырады және Музейдің ғылыми қызметінің түрі болып
табылатын музей заттарын паспорттау жұмысын атқарады.
Музейдегі экспозициялық және көрме ісі де ондағы ғылыми базаның
нығаюына, ғылыми құрылымдардың пайда болуына байланысты жаңа сапалық
деңгейге көтерілді. Мұның айқын мысалы ретінде отандық және шетел
демеушілерінің қаржылай көмек көрсетуімен елімізде ғана емес, ТМД елдерінде
теңдесі жоқ арнайы Ашық қор залы ашылып тұрақты жұмыс істей
бастағандығын айтуға болады. Ал Ашық қор залының қызмет ете бастауын
ешқандай әсіресіз музейдің ғылыми және біліми-мәдени қызметінің мүлдем жаңа
формасы ретінде бағалауға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік музейі өзіндегі
мәдени-білім беру ісінің, шын мәніндегі, тың түрінде саналатын Ашық қор
экспозициясын жасақтап, көрермендер назарына ұсынып отыр. Осының арқасында
көрермендер археологиялық алтындар, қазақ және басқа Орталық Азия
халықтарының зергерлік әшекейлері сынды қор коллекциясындағы бұрын
беймағлұм болып келген қазыналарымен етене жақын таныса алады. Ашық қор
экспозициясы музей қорындағы сирек кездесетін және жаңа коллекциялық
материалдармен тұрақты түрде толықтырылып әрі жаңартылып отырады.
Алтын – асқақтық пен айбындылықтың сырын ішіне бүккен кіршіксіз, саф
металл. Ол сан ондаған ғасырлардан бері Тәңірдің сыйы, күннің нұры деп
есептеліп, табынып-сиынудың мен таңданыстың нысаны болды. Мәңгілік тозбас
алтын бұйымдарда талай заманның рухы, шеберлердің көптеген буын өкілдерінің
таланты мен танымы және салт-санасы сақталған.
Экспозицияда ең көрнекті экспонаттар – б.з.д. VIII ғ. –б.з. V
ғасырларда Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі сақ, савромат және үйсін
тайпаларының Шілікті (б.з.д. VII-V ғ.ғ), Тарасу (VI-V ғ.ғ), Покровка
(б.з.д. V ғ.) қорымдарынан сондай-ақ Жалаулы (б.з.д. V-III ғ.ғ.), Қарғалы
(б.з.д. II-б.з. І ғ.) көмбелерінен табылған алтын бұйымдарының коллекциясы
қойылған.
Скифтік-Сібірлік аң стилінде және инкрустациялық стилінде құю,
қалыптау, соғу, сіркелеу, көз салып безендіру тәсілімен жасалған киім-кешек
пен қару-жарақ әшекейлері болып табылатын көркем бұйымдар ерекше назар
аудартады. Олар- жұптасқан бұғы және арқарлар бейнесіндегі кісе- белдік
жапсырмалары, Қарғалы тәтісі, бас киімге орнатылған тәж, аюдың азу тісі
және ұлу қабыршағы түріндегі бойтұмарлар, түйе мүсінді жүзіктер,
халцедоннан жасалған алтын жақтаулы мөр және т.б.
Теңдесі жоқ бұл қазыналар қазақтың қазіргі заманғы өнерінен өзінің
тарихи сабақтастығын тапқан ежелгі Қазақстан тұрғындарының өскелең
мәдениетін, идеологиясы мен наным-сенімін бейнелейді.
Ашық қор залын жасақтау және ондағы экспонаттармен етене танысу
мүмкіндігі Альянс банк ААҚ, Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг
компаниясы, Еуропалық Одақтың Қазақстандағы өкілдігінің демеушілігінің
арқасында жүзеге асты 5,4.
Ашық қор залының ең бір раритетті экспонаты болып табылатын
Жалаулы көмбесі 1988-жылы көктемде Алматы облысы Кеген ауданының Жалаулы
ауылы мектеп оқушылары тарапынан кездейсоқ табылған. Киіз дорбаға оралған
600-ден астам алтын әшекейлер жол жиегіндегі су орып кеткен жарқабақтан
шыққан.
Жалаулы көмбесінің алтын әшекейлері Жетісу жерін мекендеген
сақтардың б.з.д. VШ-ІV ғасырлардағы зергерлік өнерінің ғажайып үлгілері.
Бұл олжалар көне заман ұсталарының асқан шеберлігін, көркемдік әрі қиялы
бай болмысын танытады 6,22-23.
Бас киімге тағылатын ай пішіндес тәжінің шеттері қосақталған сым
ширатпасымен және екі қатар пластинамен көмкерілген. Тәждің ішкі тұсы тау
шыңына өрмелеген арқарлардың күрделі композициясымен безендірілген. Арқар
мүсініндегі ұяшықтарға перузадан көз салынып, олардың аралары
түйіршіктермен сіркеленіп дәнекерленген (1-сурет). Арқар бейнесі тауға
табыну көне ғұрпымен тығыз байланысты.
Аңдардың арпалысын көрсеткен композицияда қабыланның таутекені талап
жатқан көрінісі жапсырмалармен салынған. Таутекенің қимылын бұратылған
пішінде, ал қабыланды бүктетіліп келіп тау текенің жонынан талап жатқан
кейіпте сомдаған.
Екі жарты құймадан дәнекерленген бұғы мүсіні ерекше таңданыс
тудырады. Салалы мүйіздері ағаш бұтақтары тәрізді сомдалған жұптасқан бұғы
бейнелі жапсырмалар бас киімнің әшекейлері болса керек (2-3-суреттер).
Бұғылардың артқы тұяқтары мен денесінің арасына басы мен тұмсығы грифонға
ұқсайтын, қанатын жайған құс бейнелері салынған. Құстармен бірге синкретті
түрде бейнеленген бұғы күннің белгісі . Бұғының мүйізі әлем бәйтерегінің,
ал құстар көк аспанның нышаны екені даусыз.
Өзге де алтын бүйымдар арасынан көзге ерекше түсетіні бет жағы жүн
түктерін елестететін үшкіл айшықтармен сәнделген, томпайтылған үшбұрышты
және сұлы дәні мен масағы тәрізді ілдіргілерді, белдіктің бөлшектерін (4-
сурет) атауға болады.
Жалаулы көмбесінен табылған сақ өнерінің аң кескіні стилінде
жасалған керемет туындылар- әлемдік мұраның қайталанбас қазыналары 7,140-
144.
Сонымен қатар Екінші Покровка обасының алтын әшекейлері де
сарматтар заманына тән зергерлік өнерінің тамаша үлгісі болып табылады.
Сарматтар - б.з.д. VII-IV ғғ. - батысы Доннан шығыста Эмба өзеніне дейінгі
далаларды, Жайық өңірін, Батыс және Солтүстік Қазақстанды мекендеген
көшпелі иран тілдес тайпа.
Алтын әшекейлер 1911 жылы Орал уезінің Покровка ауылынан (қазіргі
Ақтөбе облысы) 15 шақырымда Қобда мен Елек өзендерінің құйылысындғы (Екінші
Покровка) обаны тонаушылар қазған кезде табылған. Обаның қалдық орнын сол
жылы-аќ Орынбор архив комиссиясының ғалыми -хатшысы А.И.Кастанье қазып
зерттеді.
Ондағы обадан бақуатты әйел қабірі және отыз шақты алтын әшекей зат
табылды. Олардың арасында скифтік аң кескіні стилінде жасалған әшекейлер
ерекше. Екі арқардың басы бейнеленген сопақтау ірі төрт жапсырма,
жолбарыстың басы тєрізді жапсырмалар, бөрі басы бейнелі ілдіргілер –
ғажайып туындылар. Қадым замандарда қару-жарақ, ат әбзелі, алқалар, жыртқыш
аңдардың азу тісінен жасалған бойтұмарлармен әшекейленген. Солардың бір
керемет үлгісі- аюдың азу тісінен жасалып, алтын қалпақшамен құрсауланған
ілмекті бойтұмар (5-сурет). Қалпақшаның үстіңгі жағы сіркеленген үшбұрыш
пішінде төрт қатар әшекеймен сәнделген.
Обадан жергілікті жерде өндірілген бұйымдармен бірге сырттан
әкелінген заттар да табылды. Оның ішінде халцедоннан жасалған алтын
жақтаулы ахаменидтік мөр ерекше ықылас тудырады (6-сурет). Онда патшаның
құс тырнақты құбыжық грифонмен айқасып жатқан көрінісі бейнеленген.
Таяу Шығыстан импортталған заттардың табылуы батыс Қазақстан
көшпелілерінің Ахаменид державасының Орта Азиялық сатрапиялары арқылы
Персиямен тығыз мәдени-экономикалық байланыста болғандығын айғақтайды
8,35.
Көшпенділер мәдениеті шеберлігінің шыңы тәрізді болып есептелетін
Қарғалы көмбесі 1939-жылы Алматы қаласының батысындағы Қарғалы қойнауындағы
Мыңошақты сайынан кездейсоқ табылған. 2300 м. биіктегі таудағы ірі жақпар
тастың түбіндегі әйел қабірінен 300- ден астам алтын әшекей заттар шықты
9,85-87.
Қарғалы обасы Қазақстандағы тас, топырақ үйіндісінен тұратын көне
зират. 1939 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы (А.Н.Бернштам)
зерттеген. Зерттеу нәтижесінде бұл жерден қыш ыдыстар, жапырақ тәрізді қола
пышақтар, біздер, дән үккіштер табылды. Ұзынша келген тас жәшіктерге салып
жерленген адамдардың сүйегі аршылды. Қазақстан обаларынан табылған заттар
Жетісуда б.з.б. 8-7 ғасырларда сақ мәдениетінің қалыптасу кезеңін
көрсетеді.
Қарғалы тәтісі – Жетісуды мекендеген ежелгі тайпалардың зергерлік
бұйымы. Штампылау техникасымен жалпы ұзындығы 35, ені 4,7 тік бұрышты алтын
пластина түрінде жасалған.Тәтіге философиялық мәні бар күрделі композиция
бедерленген. Пластинаның өн бойында өсімдік бейнесімен қоса аң, құстың
бейнесі және көшпелі адамның бас киімі өріліп бейнеленген. Тәті б.з.б. 3
ғасыр мен б.з. 2 ғасырындағы Орта Азия өнеріне тән.
Ежелгі үйсін зергерлік өнерінің тамаша үлгісі саналатын Қарғалы
көмбесінің әшекейлері б.з.д. Ш-ІІ ғ.ғ.да аң кескіні стилі инкрустациялық
тәсілмен жасалынған.
Ондағы ең көз тартарлық бұйым - перуза, маржан және ақық тастардан
көз салынып жасалған ғұрыптық бас киім әшекейі болып табылатын тәті.
Тәтінің пішіні тік төртбұрышты, ал ортаңғы селдір белдеуі аңдар, құстар,
фантастикалық мәндегі үш еркек және бір әйел бейнесіндегі көп пішінді
композициямен аралас өріліп өсімдік өрнектермен безендірілген.
Перузамен безендірілген қосөркешті түйе мүсінді екі жүзік (7-сурет)
және адам мен егеуқұйрық бейнелі, перуза, ақық және яшмадан көз салынған
сырға да керемет дүниелер (8-сурет) .
Әйелдің киім-кешегі қанатты таутеке бітімді, қойдың басы іспетті
тамшы тәрізді жапсырмалармен, перуза көзді, крест пішінді, сондай-ақ гүл
және ағаш жапырағы түріндегі дөңгелек жапсырмалармен, құс мүсіні тәрізді
ілдіргілермен көркем әшекейленген.
Қарғалы көмбесін алғаш зерттеуші А.Н.Бернштам Қарғалыда үйсін абызы
жерленген деп есептеген. Ол үйсіндерді түркі тілдес дей отырып, Қарғалы
тәтісіндегі бейнелерді түркі-моңғол мифологиясы мен эпосы негізінде
түсіндірді. Ондағы композицияда үйсін өнерінің ерекшелігін айқындайтын
жергілікті төлтума, хань және грек-бактриялық көркемдік бағыттары
синкретті түрде аралас берілген (9-сурет). Тәтідегі бейнелер шамандық наным-
сенімге тығыз байланысты болып, олар бақыт пен табыстың рәмізі, жер мен көк
аспан стихиясының нышаны саналады. Басқа бір көзқарас бойынша тәтідегі
композицияда даосизм наным-сезімі бейнеленген.
Қарғалы тәтісін зерттеуші Е.Е.Кузьмина болса үйсіндерді иран тілдес
деп танып, иран мифологиясымен ұштастырады. Тәті бейнелеріндегі (10-сурет)
негізгі идея- жапырақтар, гүлдер және гүл қауашағы сынды өсімдік
өрнектерімен өрілген көктегі құстар мен жер беті кеңістігін тұтас қамтыған
өмір бәйтерегі арқылы бейнеленген әлем моделі деп топшылады.
Тәтіде бейнеленген кейіпкерлер табиғатты өлтіретін және қайта
тірілтетін құдай- Диониске табынушылықпен байланысты. Ондай құдайдың
құрметіне арналған салтанатты рәсім көктемгі күн мен түннің теңелетін
уақытында өткізілетін болған. Сонымен қатар,Қарғалы кенішіндегі көзге
ерекше түсетін өрнектің енді бір тобы- қабан бейнелі алтын сырға мен
өркешті түйе бейнелі алтын жүзік. Диадемада қытай өнеріне тән (аждаһа,
асқартау, шұбырған бұлт) образ мотивтерімен бірге сак өнеріне бейім
(фантастикалық жолбарыстар, қабан, тау ешкі) бейнелері де кездеседі.
Кезінде М. Ростовцев, Карлгрен және Лауфер дәлелдегеніндей, Чжань (біздің
дәуірімізге дейінгі IV ғасыр) және ертедегі Хань (біздің дәуірімізге
дейінгі ІІ–І ғасырлар) кезеңдеріндегі қытайлардың өнеріне эллиндер мен
көшпенділер қатты ықпал еткен, бұл жай олардың өнеріндегі образдар мен
мотивтерді қытайлардың кеңінен пайдалануына әсер етті.
Осыған қарағанда, Қарғалы диадемасын (оның екі бөлігі сақталған)
жергілікті шебер Хань өнері дәстүрімен жасаған деп тұжырымдауға болады.
Лу коллекциясындағы Хань өнері ескерткіштеріне ұқсастығына байланысты
Қарғалы комплексін А. Н. Бернштам І–ІІІ ғасырларға жатқызады. Бірақ
сәукеленің композициясы І–ІІІ ғасырлардан анағұрлым ертеде жасалған
дүниелерге – мәселен: біздің дәуірімізге дейінгі ІІ–І ғасырларға жататын.
Таксиль қазыналарына, Петр І-нің Сибирь коллекциясындағы ескерткіштерге
ұқсас. Сондықтан бүкіл Қарғалы комплексін тұтастай алғанда, А. Н. Бернштам
болжамынан неғұрлым ерте кезге, яғни, біздің дәуірімізге дейінгі ІІ–І
ғасырларға жатқызуға болады.
Қарғалы қазынасындағы басқа әшекей заттар: қанатты тау ешкілер
бейнесіндегі және басқа да фигуралы әшекейлер сияқты дүниелер дамыған сак
өнерінен де, әсіресе Сибирь коллекциясы мен Арал бойынан табылған
бұйымдардың арасынан да кездеседі.
Қарғалыдан табылған алтын әшекейлер жиынтығы түгелдей бақуатты
бақсының киім-кешегіне тән. Өзінің басты атрибуты болған тәтісіне қарағанда
Қарғалылық әйел табиғаттан тыс ерен құдіретке және біліктілікке ие тұлға
ретінде жер мен көктің арасын жалғаушы дәнекер рөлін атқарған 10, 18-30.
Ежелгі үйсіндердің қол өнершілері шеберлігінің айғағы болумен
бірге, ол қазақ халқының қолданбалы өнерінің тамаша үлгісі болып табылатын
Қарғалы жәдігерлері қазіргі уақытта ҚР ОММ-да сақтаулы.
ХІХ ғасырда Хиуада зергерлік өнер кең қанат жайды. 1830-1840
жылдары Хиуада қарқынды дамыған қолөнер алтын-күміс зергерлігі деп
аталды. Онда ХVШ ғасырдағыдай әшекейлерді жасаудың негізгі материалдары
ретінде алтын, күміс, перуза, жарқырауық және түрлі-түсті тастар
пайдаланылды. Ал әйелдер мен ерлердің сәндік бұйымдары көбінесе күміс пен
алтыннан жасалды.
Әшекейлердің қондырғыларына лағыл, лал, гранат, берилл сияқты
жарқырауық тастар мен перуза, ақық, көктас (лазурит) қатарлы түрлі-түсті
тастар, гауһар, інжу, маржан, сәдәф тәрізді теңіз асыл тастары
пайдаланылған.
Ең ұнамды түс лағылды, изумурдты және сапфирді елестетін
қызыл, көк, жасыл түсті шынылар болса, олардың қондырғысы әйнектің сынығы
немесе түссіз шынылар болған, түрлі-түсті жапырақшаларға орнатылған.
Зергерлер алуан түрлі техниканы жақсы меңгерген. Олар құю,
қақтау, соғу, өрнектеп-баспалау, қарала жүргізу, селдірлеу және зерлеу,
лажылау, кесу, оймалау, таспалау және көз салып безендіру, алтынмен аптау
әдістерін қолданған.
Ал ХХ ғасырдың зергерлік әшекейлері мен олардың бөлшектері пошымы
мен безендірілуі ұзақ уақыттар бойы қалыптасып, ғасырлардан ғасырларға
жалғасқан геометриялық, астральды, зооморфты мотивтер араласып келетін
өсімдік өрнектерімен берілген.
Сәндік әшекейлер қолданысына қарай басқа, маңдай мен самайға,
маңдайға, шашқа, құлаққа, өңірге, иыққа, қолтық астына, мұрынға, белдікке
және қолға тағылатындар болып бірнеше топқа бөлінеді.
Өткен ғасырлар дәстүрінен тамыр тартатын ХХ ғасырдың зергерлік
өнері өзінің қолданыс мәні, композициялық шешімі және әшекейлерінің
формасы, жасалу айшықтылығымен дараланады11,64-67 .
1.3 Музей қорындағы алтын бұйымдардың экспозициялық
шешімдері
Болашақ ұрпақты ұлттық-идеялық бағытта тәрбиелеуге музейдің ғылыми
жұмысы музей коммуникациясының маңызды элементі, оның идеясы, өнегелілігі,
эстетикалық тәрбиенің біліми хабарлауда тереңдетілген қоғамдық активті
тұлғаның үйлесімді бағытта дамуын қалыптастырады. Музей өзінің
спецификасында арнайы музейтану пәнімен байланысты тәрбиелік-идеялық білімі
жұмыспен мазмұндалады. Музейтану теоретикалық және ғылыми – методикалық
принциптермен өңделеді, яғни мыналар: педагогика, психология, соцология
және тағы басқа ғылымдар толығынан бағалы музей зерттеушілерінің тәсілін
эмоциональды және интеллектуалды адам қажеттілігінің барлық құрылымына әсер
етті 23,270.
Музейдің спецификалық мақсаты- музей мәдениетіне келушілердің тәрбиесі
болып табылады. Музей тарихы және мәдени ескеркіштерді, зерттеушінің
еңбегінің қоғамдық мәнін, эстетикалық байлығын жеткізу бұл келешек ұрпақ
үшін сақтау қажеттілігін туғызады.Музейтану мәдениетін қалыптастыру музей
тілінің түсінігі жекеше музей формасын қатыстыру, сонымен қатар музейдің
іскерлігін бағыттап көрсету, таңдау әсіресе рухани байытып практикалық
қызметте көмектесу және еркіндік беруі.
Музей формасының коммуникациясы әртүрлі жағдайда қолданылады, соның
ішінде өзгешелігі болып табылатын экспозициялар мен көрмелер музейге, яғни
әлеуметтік халықтың тәжірибелі категориясына қарай әсер етеді.
Музей формасының өзгешелігі-тәрибелік-идеялық біліми жұмысы экскурсия,
экспозициядан, көрмелерден, сақтау қорын ашу сонымен бірге тарихи
ескерткіштер болды. Сонымен қатар музейде көрмелер мен экспозицияда
экскурсия жүргізуге, экспозиция бөлімінің байланысы қажетті болып табылады.
Экскурсияның тақырыбы фактордың қатарын қалыптастырады 23,281-282.
Тарихи экспозициялар өзінің Отанының тарихына толық қызығушылығы
тарихи білімін, ғылыми дүниетанымын, саяси, эстетикалық тәрбиенің
өнегелілігін түсіндіруге мүмкіндік туғызады.Қазақстан Орталық музей
коммуникациясының формасын негіздеу әсіресе музей қызметкерлерінің белгілі
түсінігін байланыстыру екендігін көрсетеді. Экспозицияның аталуы қандай да
болса да бұйымдардың мақсаттылығын анық көрсетеді .
Біріншіден – музей бұйымдарына, әсіресе келушілерге әртүрлі жағдайда
олардың сана-сезім оқиғаларын эмоцианальды әсерін бейнелеп хабардар еткен.
Екіншіден – музей экспозициясының негізі болып ғылыми концепция,
музейдің коллективтік жұмысы жатады. Музейтану ғылымының кешенді процесін
жинау, сақтау орнын зерттеп жаза білу және осы объектілерді көрмеге қою,
яғни табиғаттың даму заңдылығын жалғастырып отырады, сонымен бірге қоғамның
біліми әсері де қызмет етеді. Жүйе сөзінің музей қызметінің сферасында
негізінен қолданылатын практикалық мақсаты: комплектілеу және ғылыми ағарту
қорларын үйрену экспозиция жұмысы болып табылады. Қазіргі кезде де музейдің
системалық мәселе түсінігі толық емес 23,292.
Музей экспозициясының өзгешелігі бұл- әсіресе айқын спецификалық
коммуникация формасының жеке мәні болып табылады.
Музей экспозициясының сұрақтарын жүйелі түрде оқыту оны проектілеу
структурасының байланыс түсінігінен бөлмеу және оның жолындағы
информациялық бірлігін мазмұндау бірінші элементтің сапалы түрде
маңыздылығын ашуды талап етеді. Бірақ мұнсыз музей экспозициясының
функциясының мәні айқындалмайды. Әр экспозицияның мақсаты – информация,
дидактикалық, коммерциялық және өзін таныстырудағы мінездемесін хабарлау.
Экспозицияның функциясы жалпы музейдің туындылығын көрсетеді, әсіресе
экспозиция құнарландырылған түрде келешекте музейге келушілердің тікелей
қатысуы мәдениет коммуникациясының іске асырылуы. Музейдің экспозициясын
анықтаған Ю.П.Пищулина – бұл музей бұйымдарының көркемдік және ғылыми
принципі толық идеялық негізі демонстрациясы болып табылады - деген.
Ғылыми проектілеу экспозициясы күрделі ғылыми творчестволық процесс негізгі
комплекстік жүйенің өзгешелігін құрайды 24,35-37.
Барлық экспозиция жұмысын проектілеу қажеттілігі бірте – бірте
тығыздалған мәселен: детальдың тақырыптың құрылымын экспонаттың комплексті
жетекшілігімен шығарып отырады. Ғылыми концепцияның экспозициясы тиісті
негізгі бөлімдерін енгізді.
1) Тарихи анықтама
2) Негіздеу идеялары және реэкспозицияның негізгі анализі проблемалық
қажеттілігінен туады.
3) Жалпы тақырыптың структуралық мазмұндық ерекшелігі экспозицияны
проектілеу.
4) Негізгі жаңа экспозицияның қайнар көзін бейнелеу.
5) Экспозициялық өтініштердің архитектуралық-көркемдік проектісі.
6) Экспозициялау проектісінің жұмыс жоспары.
Музей экспозициясының ережесі негізгі заттың материалдық бейне жүйесін
дамытушы ерекше логикалық идея мәні бар сындардың формасының пайда болуы
белгілі жағдайдың ішіндегі дамуын көрсетеді.
Музей экспозициясына бұйымның экспонат болып түскендегі бірінші
элементі музейного универсума деп аталады. Музей экспонатының белгісі
материалдық заттың дәрежесін көрсетуші басқа заттың қасиеті немесе
жаңалықтарды хабарлауы, өңдеуі сақталған затты қолдану музей
коммуникациясының процесінің шығуы ретінде қарастырылады 25,49-52.
Ереже бойынша қазіргі музей экспозициясы үш топ элементтен тұрады:
музей заттары, музей сарапшысы, экспозицияны техникамен жабдықтау. Осы
негізгі үш топ музей қызметкерлерінің суретшілермен, конструкторлармен
экспозициялық бейне береді.
Музей экпозициясына әртүрлі құнды заттар қойылады. Музей экспозициясы
– негізгі музей коммуникациясының формасы білімдік және тәрбиелік мақсаты
музей заттарының толығымен жүзеге асырылды, әсіресе музейдегі ғылыми
концепция қазіргі принциптегі архитектуралық көркемдік шешімінің өңдеу
жауапкершілігін орналастыру. Музей экспозициясының бірлігінің негізгі
принциптері:
І – ші принцип – ғылыми концепциялық экспозиция негізін құру. Бұл
принцип өзінің табиғи, тарихи құбылысын алып қарау экспозицияның идеялық
бағыттылығы айтылған.
ІІ – ші принцип – заттың принципі оның ерекшелігі спецификалық музей
экспозициясынан шығады. Ол былай қорытындыланады: музей заттарымен тікелей
танысу, түскен экспонаттардың дәрежесі келушілер үшін мүмкіндік туғызады
26,10.
Бүкіл Қазақстандық музейлер өздерінің қызметкерлерін экспозиция құру
алдында мынадай принциптер мен методтарға көңіл бөлуді талап етеді, сонымен
қатар олар практикалық қызметін және барлық әрекеттерін тексереді. Сонымен
қатар көрнекті ғылыми-көмекші материалдар, бұнда қолайлы экспозиция
текстінің жүйесі, фоно жазбалар зерттеледі. Экспозициялардың қазіргі
өтініштеріне жауап беруі мүмкін және көрсетілген принциптерді
жауапкершілікпен құру қажет. Экспозицияда қазіргі тенденциялар декоративті
– көркемдеуші өнерді бейнелейді.Экспозицияны ғылыми дайындау ғылыми
коллективтің назар аударуы әкімшіліктің, қоғамдық мекемелердің, музей
кеңесі, бірнеше маманданған ғылым шеңберінің қатысуы талап етті.
Музей экспозициясын дайындау барысында екі стадия проектілеу және
экспозицияны іске асыруда маңызды. Проектілеу экспозиясы үш түрлі бір –
бірімен байланысты элементтерден тұрады: ғылыми және көркемдік экспозицияны
шешуші болып табылатын – көне құнды экспонат.
Қазіргі жағдайда музей экспозициясын жабдықтау екі негізгі
функциялардан тұрады: практикалық және көркемдік – архитектуралық.
Практикалық функциясы музей заттарының арнайы ыңғайлы оптималды
жағдайы және матеиалдық конструкция көмегімен құрылды.
Көркемдік-архитектуралық функциясы:
1) экспозицияның көркемдік бейнесінің құрылуы (конструктивті
бейне маңыздылығы эмоциональды формасы материалдың
технологиялық дайындалуы);
2) экспозицияның кеңістік - өлшем мекемесі (өлшемін жеке бөліп
орналастыру, экспозиция өлшемін меңгеру, экспонаттың және
тағы басқа кеңістігін ұйымдастыру);
3) эстетикалық формальды мағлұматы (масштабтылығы, сай
келушілігі архитектоникалық принципі);
Экспозицияны жабдықтауда оның өте керекті әрекеті ортадағы кеңістік -
өлшемін ұйымдастыру кіші архитектура функциясы болып табылады. Әртүрлі
заттардың ішкі көрінісін жабдықтау экспонаттың архитектуралық бөлімімен
байланыстыру. Ол архитектура – экспозиция- экспонат сәйкестілігін туғызады
27,29.
Біздің өлкетанушылық, этнографиялық, мемориалдық, технологиялық,
биологиялық және тағы басқа музейлер өздерінің профилділігін көрсетті.
Суретшінің міндеті кең көлемділігін, күрделілігін көрсету сондай – ақ оның
кең шеңберде екенін ғалымдар көп профильді шындығымен айналысуға мәжбүр
етті 28,107.
Экспозицияны проектілеу барысында оның техникасымен жабдықталуы, айқын
бақылап шығуы негізінен мәселелерден тұрады.
Қазіргі музейлердің экспозициясын проектілеуде көркемдік –
архитектуралық шешімінің өңделуі барлық компоненттердің комплексті құрылуы
және көркемдік мәнділігін негіздейді;
Экспозицияны жабдықтауда белгілі бір экспозициялық компоненттердің
және оның контексте генеральды көркемдік – архитектуралық шешімінің құрылуы
болып табылдады:
Экспозицияны жабдықтауда көпфункциональды құрылымдар мыналардан
тұрады:
а) практикалық функция (эксонаттың оптимальды жағдайын құру және оны
қабылдау эксплуатациялық маңызы);
б) көркемдік – архитектуралық функциясы (экспозицияны ұйымдастыруда
кеңістік өлшемі, көркемдік бейнесі, формальды эстетикалық мәліметі);
Экспозицияны проектілеуде қазіргі кездегі музейлердегі негізгі
тенденциялары барлық компоненттердің комплексі біріншіден экспозицияны
жабдықтауда тұтас жабдықтау жүйесіне негізделеді. Экспонаттың маңыздылығы
музейде архитектуралық жағынан көрмеге көрсетудің спецификасы болып
табылады.
Музей практикасымен айналысу жалпы музей заттарына анализ жасап
экспозиция жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Экспозицияның мағыналық
стрктурасын біріктіру текстің өзгеше түрін көрсетеді, экспозициялық қатар
(біркелкі заттардың тобы белгілі бір тәртіппен белгіленіп айқындалады).
- экспозициялық комплекс (алғашқы мағыналық бірлігі экспозиция
пікірімен байланысын аяқтау)
- Экспозициялық блок (экспозиция пікірімен бірнеше
экспозициялық бірігуін бір оймен күрделендіру).
- Ансамбль (жеке мағыналық тақырыптың бөлімін ашу бірнеше
экспозициялық блоктардың өзара байланысын біріктіру).
Музей экспозициясы хабарлау жүйесін тарихи процеспен музей заттарын
бейнелеу экспонатын белгілі компоненті экспозиция авторымен мәнін түсіну
арқылы оның қабылдаған субъектісін анықтау болып табылады 27,47-51.
Экспозицияның құрылуы мынадай қатарларды талап етеді:
- экспозиция тақырыбындағы музей заттарының қоры;
- экспозициялық жұмысының методикасымен танысу,
жалпы тақырыпты белгілеу;
- экспозицияға байланысты орналастыру;
Экспозицияны жобалау барысында құжаттардың комплекстік мазмұнын
анықтау. Бұл көркемдік архитектуралық шешімнің проектісін өңдеу негізі –
документация болып табылады. Экспозицияның ғылыми концепция қорытындысында
оның теоретикалық идеясын дәлелдеу экспозиция шешімінің негізін өңдеу
базасы экспозицияда қызмет етеді 23,245.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы рухани дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Осыған орай өзіміздің ұлттық ойлау жүйемізге сай келетін және
ұлттық мұраттарымыз бен мүдделерімізге үйлесетін мемлкеттік бағдарлама
қажет. Біздің еліміздің ұлттық рухани айнасы – бұл мұражай.
Ұлттық бірліктің күшейтілуі – қоғамдық тәртіптің және прогрестің,
ұлттық азаттық пен тәуелсіздіктің негізі. Ал ұлттық ынтымақты күшейту үшін
отан сүйгіштік, азаматтық және кәсіптік моральдардың күшейтілуі, биіктелуі
қажет. Ұлттық мәдениетіміздің саналы түрде биіктеуі қандай ұйымдарға зәру?
Алдымен ұлттық мәдениетімізді бізге дейін сақталған жасырын бұрыштардан
зиялылардың көз алдына алып шығатын іздестіру мекемелеріне мұқтаждық бар.
Бұл міндетті орындайтын мекемелер мыналар: ұлттық мұражай, ұлттық тарих
кітапханасы, статистикалық басқарма.
Ұлттық мұражай – қазақ халқының эстетикалық даналығын көрсетеді.
Тарихи мұражай – ұлттық тарихымыздың мұражайы.
Жангелдиннің айтуы бойынша негізгі қиындық, біздің республикамызда
мұражай қызметінің концептуальды негізінің дамуының жоқтығына байланысты
орын алады. Қазіргі кездегі әлемдік мұражайтану дамуының өз кезеңінде
революциялық төңкерістен өтті.Мұражайды қоғамда міндетті іс ретінде зерттеу
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МУЗЕЙІНІҢ АШЫҚ
ҚОРЫНДАҒЫ АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
1. Ашық қор экспозициялық залындағы алтын бұйымдар ... ... .8
2.
1.3 Музей қорындағы алтын бұйымдардың экспозициялық
шешімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ АРХЕОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
МУЗЕЙІНІҢ АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
2.1 Музей қорындағы алтын бұйымдар
жинағы ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.2Асыл және бағалы металдан жасалған заттарды консервациялау және
реставрациялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 11
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...11
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...11
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мың өліп мың тірілген асыл халқымыз
егемендігін алғаннан кейін, өткен өміріне көз жүгіртіп, шешілмей жатқан
мәселелердің түйіні шешуге ұмтылуда. Тәуелсіздігімізге қол жеткізгеннен
кейін төл тарихымызды, ұлттық мәдениетімізді жаңаша көзқарастар тұрғысынын
зерделеудің мәні арта түскені заман талабынан туған үрдіс екені ақиқат. Осы
тұрғыда мәдени құндылықтардың әрқайсысын жеке талдай отырып, зерттеудің
берер нәтижесі мол болары сөзсіз.
Қазіргі уақытта республикамыздағы саяси және экономикалық
реформаларды жүзеге асыру үшін әртүрлі мекемелердің жалпы мәдени орындардың
жұмысын өзіндік ерекшеліктерін ескеру арқылы ғылыми жауапкершілікпен атқару
келелі міндеттердің бірі.
Қоғамның белгілі бір даму кезеңдерінде ғылыми іздену, халық-ағарту, мәдени
мұраларды сақтау жұмысының жүйесі-бұл мемлекеттік маңызы зор музей
мекемелерінің жұмысы болып табылады.
Қазақстанның музейтану ғылымының кезеңдегі дамуы күрделі және
жауапкершілігі мол уақытта тұр. Еліміздің музейтану ғылымының алдында
көптеген күрделі мәселелер ғылыми шешуін күтуде, солардың бірі музей
мекемелері жұмысының ғылыми-методикалық мәселелері. Сонымен қатар, музейлер
бойынша жеке музейлік әдебиеттер, нормативті музей құжаттарын жүйелеу,
көптеген тарихи экспозициялардың мазмұнын ашу, музей қызметкерлерінің
құқығы және тағы басқалар шешімін күттірмес мәселелер болып табылады.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінде 1998 жылы 4-5
науырызда өткен Республикалық музейлік ғылыми-практикалық конференцияда осы
мәселелер жайында және шешімін күткен өзге де сұрақтар қарастырылған еді.
Республика Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жарлығымен 1998
жыл (Халық бірлігімен Ұлттық тарих) жылы деп жарияланғаны мәлім. 1998
жылдың әсіресе (Ұлттық тарих) жылы деп аталуы біздің Республикамыз үшін аса
маңызды еді. Сондықтан да бұл конференцияның атын Отан тарихының негізгі
кезеңдерін музей экспозияларында көрсету проблемалары деп атады 1.
Жасыратыны жоқ, туған тарихымызды көрсетуде жоғарыда айтылған
кемшіліктер музей экспозицияларында баршылық. Өйткені қазіргі барлық тарихи
және тарихи-өлкетану музейлерінің бәрі дерлік кешегі Кеңеғс дәуірінде
тарихқа тар шеңберде, негізінен тек таптық тұрғыдан қарап келген кезеңде
қалыптасты. Экспозициялардың барлығы тек осы тұрғыдан, осы талап діңгегінен
ғана құрастырылды. Ұлы есімдер, тарихи тұлғалардың еңбектері ескерусіз
қалып, кемшіліктер мен қиыншылықтар бүркемеленді, кеңестік табыстар мен
болмашы жетістіктер асыра мадақталды. Осыдан келіп музей экспозицияларын
бүгінгі талап, бүгінгі жаңа концепция тұрғысынан қайта жасақтау қажеттілігі
туды.
Қазақстанда осы уақыттарда 88 музей бар және оның 51-і тарихи
музейлер болып табылады 2. Қазір елімізде тарихи музейлердің алдында өз
алдына ғылыми статусын алып, қоғам алдындағы жауапкершілігін абыроймен
атқару міндеті тұр. Біздің халқымыздың рухани және материалдық мәдени
ескерткіштері-тарихи мұраның сақталуы, яғни өткен тарихты қайта жаңғырту
басты парызымыз екені ақиқат. Тарихи музейлердің бүгігі күндегі басты ролі
халықтың біліми-тәрбиелік процесін жетілдіру үшін басты құрал болып
табылатындығында.
Тарихи музейлердің сақтау қорында өзінің жоғарғы дәрежедегі
ескерткіштері үшін музей байлықтарының молдығы үлкен тарихи мағлұмат беріп
отырады. Қазақстан музейлерінің алдында белгілі бір тұрақты мәселе-сақталу
мәселесі және келешек ұрпаққа тарихи, мәдени мұраларды кеңінен насихаттау
болып табылады.
Қазақстан Республикасы музейлері үшін маңызды мәселелер оның
әлеуметтік функциясы және жұмыс мазмұнын ғылыми тұрғыда тарихи музейлерде
кең түрде қарастыру. Тарихи музейлердегі жұмыс тәсілін бүгінгі күні
жинақталған түрде қолдану қажеттілігі туындады1.
Жалпы музейлердің алдына қойған мақсаты, олардың жүргізілетін іс-
шаралары, ғылыми-ағрту, тәрбиелік бағытының дұрыс айқындалуы маңызды мәселе
болып табылады. Музей беретін мәліметтің шынайылығы келушінің алған білімін
бекіте түседі. Ал мұндай мәлімет әсіресе,жастар үшін өте бағалы. Музей
келермендердің саяси, кәсіби тәрбиесінің, көркемдік және эстетикалық
талғамдарының дамуына, өз бетімен жұмыс жасау қабілетінің шыңдалуына әсерін
тигізеді.
Музей пәні- әлеуметтік жағдаймен байланысты заңдылықтарды және
музейлер жүйесін, арнайы мамандандырылуға сәйкес деректерді, сондай-ақ,
қоғамдағы және табиғаттағы құбылыстардың дамуын зерттейді.Музей тарихи
қоғамдық институт ретінде, музей жүйесін және әлеуметтік талаптар мен түрлі
салаларға тәуелді ұйымдастырылуын зерттейді. Музей зерттеуінің негізгі
бағыттары музейлік мұраларды жинау, есепке алу, сақтау, қорларды жүйелеу,
қайта қалпына келтіру(реставрация), консервациялау, зерттеу нәтижелерін
ақпарат жүйелерінде тарату, музейдің кадрлық жүйесін топтастыру толық
анықтама болып табылады. Аталмыш жағдай музей заттарын зерттеп, жүйелеуде
маңызды рол атқаратыны да көтеріп отырған мәселенің алғышарты болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысын жазуыма
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі мен Қазақстан
Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы Археология институтының музейіндегі
Қазан Революциясына дейінгі қазақ археологиясы мен этнографиясының өте бай
экспонаттары, сондай-ақ соңғы уақыттарда жинақталған материалдар себеп
болды. Ал, сол тарихи жәдігерлерімізді жинақтап, зерттеуде, оларды
насихаттауда Қазақстандағы музей қызметкерлерінің, ғалымдарының,
этнографтары мен археологтарының сіңірген еңбегі аз емес.
Жалпы музей қорларындағы мыңдаған тарихи жәдігерлеріміздің
өткендегісі мен бүгінгі жағдайын, оның өзіне тән методологиясын зерттеу
қазірдің өзінде күн тәртібінен түспей жүрген мәселелердің бірі. Еліміздің
тарихи музей қорларындағы археологиялық бұйымдар жайлы диплом жұмысын
жазудағы мақсат, осы тарихи мұраларымыздың жекелеген түрлеріне тоқтала
отырып, олардың айтылып отырған уақыттағы даму дәрежесін халық тұрмысында
алатын орны, жаасалу жолдарын, әдісін терең зерттеп, оның осы заманғы өсіп-
өркендеу кезеңіне және осы күнгі тарихымызда алатын орнымен байланыстыра
қарастыру еді. Бірде-бір ғылым өз тарихын терең зерттемейінше дамып алға
жылжуы мүмкін емес. Сондықтан нағыз шынайы түрде зерттеу қолжеткен
табыстарды игеруге және ғылымды алға қарай жылжытуға жәрдемдеседі.
Бұл зертеу жұмысымда музей қор жұмысының мақсаты- музей
заттарын сақтап, зерттеу үшін тиімді жағдай жасап материалдық және рухани
мәдениет тарихы саласында зерттеу жүргізе отыра қор жұмысының теориясы мен
әдісін жасауды міндет етіп қойдым. Сонымен қатар, осы ғылыми жұмысыма негіз
болып отырған музейлерде археологиялық бұйымдардың сақталу дәрежесі мен
насихатталуы қаншалықты деңгейде деген мәселелерге арнайы талдау жасауға
тырыстым.
Еліміздегі тарихи музей қорларының дамуы, оның өзіне тән
жеткілікті байлығы ғылыми-практикалық зерттеулер негізінде жүргізілуі тиіс.
Сол себепті мынадай маңызды міндеттер қойылып , жүзеге асырылуы тиіс:
- музей қорына жататын бұйымдар немесе ғылыми-қосалқы
материалдарды заңмен бекіту және оның кепілдігіне жете мән
беру;
- музей қызметкері музей заттарын жауапкершілікпен сақтау;
- музей құзырына жататын бұйымдарды үнемі бақылап, сақталу
деңгейін тексеріп отыру;
- музей жұмысында кемшіліктерге жол бермеу;
- тарихи музейлердің ұйымдастыру дәрежесін анықтап, құрылымының
ерекшеліктерін айқындау;
- тарихи музейлердің басқа да қоғамдық-мәдени мекекемелермен
байланысын жүзеге асыру;
- музейлерде жүргізілетін оқу-ағарту, білім беру, тәрбие жұмыстарын
жүргізуін талдау;
- тәрбиенің формалары мен әдістері туралы жалпы түсінік беру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпқа байланысты жүргізілген
жекелеген зерттеулер болмаса, арнайы зерттеулер жүргізіле қоймаған. Бұның
басты себебі музей қорларының ерекшеліктеріне қатыстылығында болып отыр.
Бұл зертеу жұмысын жазу барысында музей жұмыстарына қатысты материалдармен
қатар, тақырыпқа сай археологиялық тұрғыда жазылған көптеген ғылыми
материалдар кеңінен қолданылды.Осы әдебиеттердің арасынан (Актуальные
проблемы фондовой работы музеев) атты ғылыми мақалалар жинағын кеңінен
пайдаландым. Бұнда музейлердегі әлеуметтік-педагогикалық жұмыстарының
спецификасы біршама жүйелі мағлұмат береді. Сонымен қатар, музейлердің
профильі, ұйымдастыру жұмыстары, қор және экспозициялық жұмыстарын жүргізу,
тәрбиелік жұмыстарын жүргізу сияқты құнды мәліметтер берілген.
Жекелеген музейтанушы орыс ғалымдары Лашкевич.Л.В, Стриженова.Т.С,
Майстровская.М.Т, Латухина.М.А, Арзамасцев.В.П, Иксанова.И.В, Фомин.В.М,
Разгон.А.М сияқты авторлардың ғылыми зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып,
біраз мәліметтер пайдаландым.
Зерттеу жұмысымның негізгі бөлімінде арнайы музейтанулық бағыттағы
еңбектер қолданылды.Олардың арасынан дерек ретінде пайдаланған Инструкция
по учету и хранению музейных ценностей, хранящихся в Государственных музеях
СССР 3 және К.ГЛевыкина, В Хербстың редакциялығымен шыққан
Музееведение.Музей исторического профиля 4 атты оқу құралы ерекше атап
өтуге тұрарлық. Сонымен бірге бұл зерттеулерде музейтану ғылымының
теориялық негіздері толығымен ашылып баяндалған.
Жалпы қазақ тілінде музей ісінің теориясы мен музей
экспозициясы жайлы жазылған ғылыми мақалалар жинағы мен әдебиеттер өте аз.
Бұл тақырыпқа байланысты жазылған К.Н. Райымханова мен Д.Қатранның Музей
ісінің теориясы мен практикасы 2 атты оқу құралының маңызы өте зор.
Мен зерттеу жұмысымда археологиялық мағлұматтар жайлы да кең
көлемде еңбектерді пайдаланып, аталмыш тақырыпқа сәйкес тақырыпты барынша
ашуға тырыстым. Тақырып бойынша зерттелген басты деректердің негізін ғылыми
басылымдарда жарияланған ғалымдардың ізденістері құрайды. Солардың ішінде
Қазақстан территориясында әр жылдары қазба жұмыстарын жүргізген және де
қазіргі уақыттарда да ғылыми жұмыстарын жалғастырып жүрген белгілі археолог-
ғалымдар Бернштам.А.Н, Черников.С.С, Байпақов.К.М, Ақышев.К.А, Ақышев.Ә.К,
Төлеубаев.Ә.Т, Омаров.Ғ.Қ сияқты ғалымдардың еңбектері өзекті мәселелерді
қамтуға, ғылыми жұмысты жүргізу бағыттарын анықтауда көп көмегін тигізді.
Тақырыптың деректік көзі. Бұл зерттеу жұмысын жазу жағдайында
Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі мен ҚР
ҰҒА-ның Археология институты музейінің қор жұмыстары мен экспозициясы
бағытында, музейдегі инвентарлық кітаптар, картатекалар, музейдің жылдық
есептері, әртүрлі бағыттағы әдістемелік құралдарды мейлінше қолдандым.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Зерттеу жұмысы
қойылып отырған мәселелерді шынайы тарихи тұрғыда шешуге негізделген.
Тарихилық, объективтілік, жан-жақтылық принцптеріне сүиене отырып, тарихи-
этнографиялық зерттеудің негізгі тәсілі болып табылатын тарихи салыстырмалы
тәсіл қолданылды. Осы негізде адамзат тарихының көне іздерінен хабар
беретін музей ісінде де ғылыми құндылықтармен қатар зерттеу жұмысының
методологиялық негіздері игерілуі қажеттілігі айқын.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері: 2001 жылы 11-сәуірде Қазақстан
Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі өзіндегі мәдени білім беру ісінің
шын мәніндегі, тың түрінде саналатын Ашық қор экспозициясын жасақтап,
көрермендер назарына ұсынған еді. Экспозицияда ең көрнекті экспонаттар -
б.з.д. ҮІІІ - б.з. Ү ғғ. Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі сақ,
сармат, ғұн, үйсін тайпаларының Шілікті (б.з.д.ҮІІІ – Ү ғғ.), Тарасу
(б.з.д. ҮІ – Ү ғғ.), Покровка (б.з.д. Ү ғ.) қорымдарынан сондай-ақ Жалаулы
(б.з.д.Ү - ІІІ ғғ.), Қарғалы(б.з.д. ІІ ғ. - б.з. І ғ.) көмбелерінен
табылған алтын бұйымдардың коллекциясы қойылған.
Сонымен бірге 1973 жылы Тарих, археология және этнография
институтының жанынан құрылған қазіргі ҚР ҰҒА-ның Археология институтының
музейінің алтын қор жинағындағы материалдары да дерліктей
ерте темір дәуірі тайпаларының(б.з.б. ҮІІІ ғғ. - б.з. Ү ғ.) дүниетанымдық
түсініктері мен заттай мәдениетінің тарихи шеңберін анықтауда басты роль
атқарады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
жоғарыда аталып өткен музейлердің қорындағы алтын бұйымдарды қазіргі
уақытта жүйелеп, ізденістер негізінде жеткен нәтижелерді көрсету. Осы
мақсатқа орай ұлттық мәдениетіміздің ықылым замандардан бері өз
маңыздылығын жоғалтпай, алдағы кезеңдерде санамызда берік орын
алатынындығының дәлелі болып қала беретінін жеткізу болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі,мақсаты мен міндеттері, зерттелу
деңгейі, деректік, теориялық-методологиялық негізі, хронологиялық шеңбері
сипатталған.
Бірінші тарау үш тармақшадан құрылған. Мұнда негізінен Қазақстан
Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінің Ашық қор залындағы сирек
кездесетін бұйымдардың тарихы, қор және экспозициялық жұмыстарының жаңа
сапалық деңгейге жеткені қарастырылды.
Екінші тарау екі тармақшадан құрылып, ҚР ҰҒА Археология институты
музейінің қорындағы алтын бұйымдарының тарихы мен музей заттарына
консервация, реставрациялық жұмыстар жүргізу мәселесі баяндалады.
Қорытындыда зерттеу жұмысымның нәтижесі, аталмыш тақырыпқа сәйкес
тұжырымдар жасалынып, өзіндік ой қорытындыланған.
Қосымшада музей қорындағы жекелеген алтын бұйымдардың суреттері
реттілікпен берілген.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ
МЕМЛЕКЕТТІК МУЗЕЙІНІҢ АШЫҚ ҚОРЫНДАҒЫ
АЛТЫН БҰЙЫМДАР ЖИНАҒЫ
1.1 Ашық қор экспозициялық залындағы алтын бұйымдар
170 жылдан астам тарихы бар Қазақстан Республикасы Орталық
Мемлекеттік музейі – тарихи және мәдени ескерткіштерді жүйелі зерттеу
(паспорттау, каталогтендіру, сан алуан ғылыми еңбектер шығару және т.б.),
жан-жақты насихаттау, әрі олардың сақталуын қамтамасыз ету сияқты сан-
саналы ғылыми-зерттеу мен біліми-мәдени жұмыстар атқарып отырған еліміздің
ең ірі музейі.
ХІХ-ғасырдың 30-шы жылдары Орынбор қаласындағы Неплюев әскери
училищесінің жанында құрылған Орынбор өлкесінің Музеиумы жылдар өте ірі
музейге айналды. Кейін Алматы қаласының Қазақ Совет Автономиялық
Республикасының астанасына айналуына байланысты Орынбор губерниялық музейі
мен Жетісу губерниялық музейі қосылып, 1929 жылы Қазақстан Орталық музейі
болып қайта құрылды. Ал қазіргі Орталық Мемлекеттік музей мәртебесін 1944
жылы алды (Қазақ ССР-і Халық Комиссарлар Кеңесінің 23.05.1944 жылғы 275
қаулысы)2,51.
Қоры 300 мыңға жуық сан-алуан тарихи-мәдени құндылықтары бар бұл
музейге жыл сайын мың 135-140 мың көрермен келеді. Сонымен бірге музей қоры
алуан-алуан тарихи, археологиялық, этнологиялық антропологиялық сынды
қомақты зерттеулерге деректік арқау болып отыр.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік музейінің іс-қызметінің
негізгі нысаны музей саласындағы еліміздің мәдениет саясатын жүзеге асыру,
тарихи, мәдени саласындағы еліміздің мәдениет саясатын жүзеге асыру,
тарихи, мәдени құндылықтарды сақтау және зерттеу болып табылады. Осындай
негізгі мақсаттарға сай музейдің ғылыми зерттеу жұмыстары, жинақтау, сақтау
және есепке алу, қайта қалпына келтіру шаралары, мәдени-білім беру
бағдарламалары жүзеге асырылды. Бұл мақсатты еңсерудің түрлері сан алуан.
Ол–негізінен әр түрлі тақырыптағы көрме, кездесу ұйымдастыру, дәріс,
баяндама өткізу, каталог, жинақ, брошюра, буклет шығару және ғаламдық
электрондық торабының сайт түріндегі ақпарат беру және басқадай түрлі
шаралар.
Негізінен 9 ғылыми бөлімге топтасқан ғылыми топтың зерттеу жұмыстары
Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларын сақтау, зерттеу арқылы, өскелең
қоғамның рухани сұранысын қанағаттандыру және мемлекеттік даму бағдарындағы
ұлттық құндылықтар дәстүрін арттыру және оны насихаттау болып табылады. Осы
мақсаттар аясында музейдегі ғылыми жұмыстардың ауқымы палентология,
антропология, археология, этнология және бағзы дәуірден бастап бүгінге
дейінгі тарих салаларын қамтиды.
ОММ-дің даму тұжырымдамасына сәйкес құрылымдық бірқатар өзгерістер
жасалды. Атап айтсақ, музейде атқарылатын істер бойынша ғылым мен
практиканы ұштастырған толыққанды ғылыми-зерттеу мекемесі дәрежесіне көтеру
саласында алғашқы нақты қадамдар өз нәтижелерін бере бастады. Мұның
өміршеңдігі мен жасампаздығын бірнеше жыл музейде құрылған антропология
және деректану, қолжазба атты бөлімдердің қызметі растай түсті.
Әлемдік озық музейлерде қалыптасқан тәжірибені басшылыққа ала отырып,
үстіміздегі жылдан бастап ОММ-дегі кейбір қор сақтаушылардың ғылыми
бөлімнің құзырында жұмыс жасау практикасы енгізілді. Алдыңғы лекте
археология және этнология бөлімдерінің құрамына олардың ғылыми-зерттеу
жұмысына тікелей қатысты қорлар өткізілді. Сонымен қатар нумизматикалық қор
да музейлік деректану және қолжазба бөліміне қарасты етілді. Бұл өз
кезегінде музей ісі мен ғылыми жұмыстар бірлігі мен байланыстарын кешенді
ету, оны тиімді, әрі ұтымды етіп ұйымдастыруға қолайлылық туғызып қана
қоймай, музей алдындағы қызметтік міндеттерін толығымен, нәтижелі
орындауға, оны өміршең етуге мүмкіндік береді. Бірақ, музейдің бас қор
сақтаушысы өз функциясы мен жауапкершілігін бұрынғысынша сақтап қалды.
ҚР ОММ-дегі ғылыми-әдістемелік орталықтың қызметі саяси-идеологиялық
себептерге байланысты кеңес кезеңінде бір түрлі стереотипті тақырыптық
экспозиция, жоспарлы шараларды ұйымдастыру бағытындағы іс-қызметі өз
кезеңінде оңды болғандығымен, бүгінгі таңдағы қоғамдық жаңғыруға байланысты
жұмыс тәсілін басқа бағытқа өрбітуге мәжбүр етіп отыр. Орталық ендігі
кезекте бүкіл республикалық музейлерге әдістемелік басшылық жасай алмайды.
Себебі, бұрынғыдай барлық музей бір-бірін қайталайтын үлгіде емес, әр музей
өз спецификасы, ұстанған бағыт бағдары бойынша әдістеме мен экспозиция
таңдауға көшті. Сондықтан да, ОММ-дегі ғылыми-әдістемелік орталық білім
бөлімі деп аталатын жаңа құрылымға қайта ұйымдастырылды. Мұндағы білім
деген ұғым кеңес дәуіріндегі ағартушылық немесе насихат, идеологиялық
шараларынан мүлде басқаша, керісінше ауқымдырақ. Жаңа құрылым бөлімі
музейдегі басты бөлімнің бірі ретінде ұйымдастыру, басқару, үйлестіру,
тақырыптық-экспозициялық жоспар, концепция, жобалар жасауға араласып,
нұсқау, кеңес берумен бірге менеджментке байланысты қызметтерді үйлестіру
міндеттері жүктелді. Сонымен бірге басқару, маркетингні жаңа сатыға көтеру,
музей ісі, музеологияны дамытудың жаңа мүмкіндіктерін қарастыру қатарлы
заман талабына қызмет ететін шаралармен айналысады.
Дегенмен, әдістеме, әдіснама, әдістемелік теория мәселелері ең үлкен
шешімі күрделі де, өзекжарды мәселелер қатарында қалып отыр. Музейдегі
ғылыми зерттеу әдістемелері әдіснамалық шараларды дамыту мәселелері бойынша
экспонаттармен тікелей жұмыс жасайтын ғылыми бөлім мен қор сақтаушыларының
ынтымақты құлшыныстары, әр бағыттағы ізденістерінен нәтиже күтілуде. Ұлт
мәдениеті саясаты дұрыс жолға қойылған мемлекеттердің музей әдістемесі,
музей экспонаттары (тіптен ол қаладағы сувенирлік бұйымдары да) бір-біріне
ұқсамайтын ғылыми негізделген әдістемелерінен үйрену жолдары қарастырылуда.
Орталық музей тарихында алғаш рет музей 4 бірдей каталогы дайындалды.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік музей қорындағы коллекцияларға
арналған каталогтар сериясының этнография, археология тақырыбындағы легі
дайын болды. Археология коллекциясы каталогына Қазақстанның қола дәуірінен
бастап орта ғасырға дейінгі кезеңді қамтитын құнды 294 дана археологиялық
экспонаттармен бірге бағзы дүние тарихына қатысты палентологиялық 44 дана
экспонат енгізіліп отыр. Ал, екінші каталогқа қазақ этнографиясына қатысты
4 мың экспонат, нумизматика, фалерестика, фарфордың 1000 данасы енгізілді
5,1-3.
Сонымен қатар зергерлік әшекейлік бұйымдар каталогы мен ХХ ғ.
басындағы қазақ тұрмыс-салт, мәдениеті туралы іргелі туындылар қалдырған
Н.Г.Хлудов шығармаларының каталогының этика мәтіні толықтырылып,
фотосуретке түсірілу үстінде.
Музейдің ғылыми-техникалық базасы:
– 1985 жылы салынған музей орналасқан ғимарат (жалпы көлемі
21,500 шаршы метр) ғылыми-зерттеу және біліми-мәдени жұмыстарын толыққанды
ұйымдастыруға әбден сай;
– музейдің кітапхана қорында Қазақстан тарихы, мәдениеті, музей ісі
саласына қатысты 30-мыңдай кітап бар. Сондай-ақ 2 мыңдай сирек
кітап, 40-тай қолжазба, 96 мыңнан астам фотоқұжаттар қоры бар.
Кітапхана қоры үнемі жаңа әдебиеттермен толықтырылып отырады, оның
біразы халықаралық кітапханалық айырбас жүйесі арқылы және шетелдік
ғылыми әріптес мекемелер (Британ музейі, Венгр Ұлттық музейі,
Болонья университеті, ЮНЕСКО штабы, Британ Кеңесі, Пенсильвания
университеті, Осакадағы Азия зерттеу орталығы, Сорос қоры,
Москвадағы ГИМ, Эрмитаж, Русский музей және т.б.) тарапынан келеді.
Сол сияқты әлемнің алдыңғы қатарлы кітапханаларымен байланыс
орнатылған.
– өкінішке орай, компьютерлік және фотолабораториялық жабдықтар
жеткіліксіз. Дегенмен, музейге қажетті біраз сұранысты қамтамасыз
ететін фотолаборатория жұмыс істейді.
– музейлік құндылықтарды қалпына келтіру ісімен айналысатын кәнігі
мамандар жұмыс істейтін оңдау ісі бөлімі (реставрационный отдел)
бар. Осы бөлім қызметкерлері 2003 жылы Президенттік Мәдени
орталықтың тапсырысы бойынша Ежелгі ғұн жауынгерінің қару-жарағы
мен киімінің ғылыми-археологиялық негізделген реконструкциясын
жасады. Нәтижесінде Музейге 3,5 млн теңге пайда түсті. Осы бөлімнің
құрамындағы қайта жасау, жаңғырту, қайта қалпына келтіру
шеберханасы (реставрационные мастерские) өзінің жұмысын он бағытта
жүргізеді (тоқыма-кілем, киіз, киім, қару-жарақ, тері, сүйек,
металдан жасалған көне бұйымдар, қолөнер заттары, ағаш, фарфор, қыш
бұйымдар және т.б.). Сонымен, кітапхана және аталмыш қайта өңдеу,
оңдау бөлімі мен фотолаборатория – музейде ғылыми-зерттеу жұмысының
қажетті материалдық-техникалық базасы бола алады.
Музей құрылымы 21 бөлімнен тұрады: оның 9-ы ғылыми-зерттеу
бағытында жұмыс істейді (археология, антропология, Қазақстан тарихы,
диаспорология, музейлік деректану және қолжазба, этнология, репрессия,
Жұбановтар музейі,білім). Олар ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар, тікелей
арнайы көрмелер ұйымдастырады және Музейдің ғылыми қызметінің түрі болып
табылатын музей заттарын паспорттау жұмысын атқарады.
Музейдегі экспозициялық және көрме ісі де ондағы ғылыми базаның
нығаюына, ғылыми құрылымдардың пайда болуына байланысты жаңа сапалық
деңгейге көтерілді. Мұның айқын мысалы ретінде отандық және шетел
демеушілерінің қаржылай көмек көрсетуімен елімізде ғана емес, ТМД елдерінде
теңдесі жоқ арнайы Ашық қор залы ашылып тұрақты жұмыс істей
бастағандығын айтуға болады. Ал Ашық қор залының қызмет ете бастауын
ешқандай әсіресіз музейдің ғылыми және біліми-мәдени қызметінің мүлдем жаңа
формасы ретінде бағалауға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік музейі өзіндегі
мәдени-білім беру ісінің, шын мәніндегі, тың түрінде саналатын Ашық қор
экспозициясын жасақтап, көрермендер назарына ұсынып отыр. Осының арқасында
көрермендер археологиялық алтындар, қазақ және басқа Орталық Азия
халықтарының зергерлік әшекейлері сынды қор коллекциясындағы бұрын
беймағлұм болып келген қазыналарымен етене жақын таныса алады. Ашық қор
экспозициясы музей қорындағы сирек кездесетін және жаңа коллекциялық
материалдармен тұрақты түрде толықтырылып әрі жаңартылып отырады.
Алтын – асқақтық пен айбындылықтың сырын ішіне бүккен кіршіксіз, саф
металл. Ол сан ондаған ғасырлардан бері Тәңірдің сыйы, күннің нұры деп
есептеліп, табынып-сиынудың мен таңданыстың нысаны болды. Мәңгілік тозбас
алтын бұйымдарда талай заманның рухы, шеберлердің көптеген буын өкілдерінің
таланты мен танымы және салт-санасы сақталған.
Экспозицияда ең көрнекті экспонаттар – б.з.д. VIII ғ. –б.з. V
ғасырларда Қазақстан аумағын мекендеген көшпелі сақ, савромат және үйсін
тайпаларының Шілікті (б.з.д. VII-V ғ.ғ), Тарасу (VI-V ғ.ғ), Покровка
(б.з.д. V ғ.) қорымдарынан сондай-ақ Жалаулы (б.з.д. V-III ғ.ғ.), Қарғалы
(б.з.д. II-б.з. І ғ.) көмбелерінен табылған алтын бұйымдарының коллекциясы
қойылған.
Скифтік-Сібірлік аң стилінде және инкрустациялық стилінде құю,
қалыптау, соғу, сіркелеу, көз салып безендіру тәсілімен жасалған киім-кешек
пен қару-жарақ әшекейлері болып табылатын көркем бұйымдар ерекше назар
аудартады. Олар- жұптасқан бұғы және арқарлар бейнесіндегі кісе- белдік
жапсырмалары, Қарғалы тәтісі, бас киімге орнатылған тәж, аюдың азу тісі
және ұлу қабыршағы түріндегі бойтұмарлар, түйе мүсінді жүзіктер,
халцедоннан жасалған алтын жақтаулы мөр және т.б.
Теңдесі жоқ бұл қазыналар қазақтың қазіргі заманғы өнерінен өзінің
тарихи сабақтастығын тапқан ежелгі Қазақстан тұрғындарының өскелең
мәдениетін, идеологиясы мен наным-сенімін бейнелейді.
Ашық қор залын жасақтау және ондағы экспонаттармен етене танысу
мүмкіндігі Альянс банк ААҚ, Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг
компаниясы, Еуропалық Одақтың Қазақстандағы өкілдігінің демеушілігінің
арқасында жүзеге асты 5,4.
Ашық қор залының ең бір раритетті экспонаты болып табылатын
Жалаулы көмбесі 1988-жылы көктемде Алматы облысы Кеген ауданының Жалаулы
ауылы мектеп оқушылары тарапынан кездейсоқ табылған. Киіз дорбаға оралған
600-ден астам алтын әшекейлер жол жиегіндегі су орып кеткен жарқабақтан
шыққан.
Жалаулы көмбесінің алтын әшекейлері Жетісу жерін мекендеген
сақтардың б.з.д. VШ-ІV ғасырлардағы зергерлік өнерінің ғажайып үлгілері.
Бұл олжалар көне заман ұсталарының асқан шеберлігін, көркемдік әрі қиялы
бай болмысын танытады 6,22-23.
Бас киімге тағылатын ай пішіндес тәжінің шеттері қосақталған сым
ширатпасымен және екі қатар пластинамен көмкерілген. Тәждің ішкі тұсы тау
шыңына өрмелеген арқарлардың күрделі композициясымен безендірілген. Арқар
мүсініндегі ұяшықтарға перузадан көз салынып, олардың аралары
түйіршіктермен сіркеленіп дәнекерленген (1-сурет). Арқар бейнесі тауға
табыну көне ғұрпымен тығыз байланысты.
Аңдардың арпалысын көрсеткен композицияда қабыланның таутекені талап
жатқан көрінісі жапсырмалармен салынған. Таутекенің қимылын бұратылған
пішінде, ал қабыланды бүктетіліп келіп тау текенің жонынан талап жатқан
кейіпте сомдаған.
Екі жарты құймадан дәнекерленген бұғы мүсіні ерекше таңданыс
тудырады. Салалы мүйіздері ағаш бұтақтары тәрізді сомдалған жұптасқан бұғы
бейнелі жапсырмалар бас киімнің әшекейлері болса керек (2-3-суреттер).
Бұғылардың артқы тұяқтары мен денесінің арасына басы мен тұмсығы грифонға
ұқсайтын, қанатын жайған құс бейнелері салынған. Құстармен бірге синкретті
түрде бейнеленген бұғы күннің белгісі . Бұғының мүйізі әлем бәйтерегінің,
ал құстар көк аспанның нышаны екені даусыз.
Өзге де алтын бүйымдар арасынан көзге ерекше түсетіні бет жағы жүн
түктерін елестететін үшкіл айшықтармен сәнделген, томпайтылған үшбұрышты
және сұлы дәні мен масағы тәрізді ілдіргілерді, белдіктің бөлшектерін (4-
сурет) атауға болады.
Жалаулы көмбесінен табылған сақ өнерінің аң кескіні стилінде
жасалған керемет туындылар- әлемдік мұраның қайталанбас қазыналары 7,140-
144.
Сонымен қатар Екінші Покровка обасының алтын әшекейлері де
сарматтар заманына тән зергерлік өнерінің тамаша үлгісі болып табылады.
Сарматтар - б.з.д. VII-IV ғғ. - батысы Доннан шығыста Эмба өзеніне дейінгі
далаларды, Жайық өңірін, Батыс және Солтүстік Қазақстанды мекендеген
көшпелі иран тілдес тайпа.
Алтын әшекейлер 1911 жылы Орал уезінің Покровка ауылынан (қазіргі
Ақтөбе облысы) 15 шақырымда Қобда мен Елек өзендерінің құйылысындғы (Екінші
Покровка) обаны тонаушылар қазған кезде табылған. Обаның қалдық орнын сол
жылы-аќ Орынбор архив комиссиясының ғалыми -хатшысы А.И.Кастанье қазып
зерттеді.
Ондағы обадан бақуатты әйел қабірі және отыз шақты алтын әшекей зат
табылды. Олардың арасында скифтік аң кескіні стилінде жасалған әшекейлер
ерекше. Екі арқардың басы бейнеленген сопақтау ірі төрт жапсырма,
жолбарыстың басы тєрізді жапсырмалар, бөрі басы бейнелі ілдіргілер –
ғажайып туындылар. Қадым замандарда қару-жарақ, ат әбзелі, алқалар, жыртқыш
аңдардың азу тісінен жасалған бойтұмарлармен әшекейленген. Солардың бір
керемет үлгісі- аюдың азу тісінен жасалып, алтын қалпақшамен құрсауланған
ілмекті бойтұмар (5-сурет). Қалпақшаның үстіңгі жағы сіркеленген үшбұрыш
пішінде төрт қатар әшекеймен сәнделген.
Обадан жергілікті жерде өндірілген бұйымдармен бірге сырттан
әкелінген заттар да табылды. Оның ішінде халцедоннан жасалған алтын
жақтаулы ахаменидтік мөр ерекше ықылас тудырады (6-сурет). Онда патшаның
құс тырнақты құбыжық грифонмен айқасып жатқан көрінісі бейнеленген.
Таяу Шығыстан импортталған заттардың табылуы батыс Қазақстан
көшпелілерінің Ахаменид державасының Орта Азиялық сатрапиялары арқылы
Персиямен тығыз мәдени-экономикалық байланыста болғандығын айғақтайды
8,35.
Көшпенділер мәдениеті шеберлігінің шыңы тәрізді болып есептелетін
Қарғалы көмбесі 1939-жылы Алматы қаласының батысындағы Қарғалы қойнауындағы
Мыңошақты сайынан кездейсоқ табылған. 2300 м. биіктегі таудағы ірі жақпар
тастың түбіндегі әйел қабірінен 300- ден астам алтын әшекей заттар шықты
9,85-87.
Қарғалы обасы Қазақстандағы тас, топырақ үйіндісінен тұратын көне
зират. 1939 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы (А.Н.Бернштам)
зерттеген. Зерттеу нәтижесінде бұл жерден қыш ыдыстар, жапырақ тәрізді қола
пышақтар, біздер, дән үккіштер табылды. Ұзынша келген тас жәшіктерге салып
жерленген адамдардың сүйегі аршылды. Қазақстан обаларынан табылған заттар
Жетісуда б.з.б. 8-7 ғасырларда сақ мәдениетінің қалыптасу кезеңін
көрсетеді.
Қарғалы тәтісі – Жетісуды мекендеген ежелгі тайпалардың зергерлік
бұйымы. Штампылау техникасымен жалпы ұзындығы 35, ені 4,7 тік бұрышты алтын
пластина түрінде жасалған.Тәтіге философиялық мәні бар күрделі композиция
бедерленген. Пластинаның өн бойында өсімдік бейнесімен қоса аң, құстың
бейнесі және көшпелі адамның бас киімі өріліп бейнеленген. Тәті б.з.б. 3
ғасыр мен б.з. 2 ғасырындағы Орта Азия өнеріне тән.
Ежелгі үйсін зергерлік өнерінің тамаша үлгісі саналатын Қарғалы
көмбесінің әшекейлері б.з.д. Ш-ІІ ғ.ғ.да аң кескіні стилі инкрустациялық
тәсілмен жасалынған.
Ондағы ең көз тартарлық бұйым - перуза, маржан және ақық тастардан
көз салынып жасалған ғұрыптық бас киім әшекейі болып табылатын тәті.
Тәтінің пішіні тік төртбұрышты, ал ортаңғы селдір белдеуі аңдар, құстар,
фантастикалық мәндегі үш еркек және бір әйел бейнесіндегі көп пішінді
композициямен аралас өріліп өсімдік өрнектермен безендірілген.
Перузамен безендірілген қосөркешті түйе мүсінді екі жүзік (7-сурет)
және адам мен егеуқұйрық бейнелі, перуза, ақық және яшмадан көз салынған
сырға да керемет дүниелер (8-сурет) .
Әйелдің киім-кешегі қанатты таутеке бітімді, қойдың басы іспетті
тамшы тәрізді жапсырмалармен, перуза көзді, крест пішінді, сондай-ақ гүл
және ағаш жапырағы түріндегі дөңгелек жапсырмалармен, құс мүсіні тәрізді
ілдіргілермен көркем әшекейленген.
Қарғалы көмбесін алғаш зерттеуші А.Н.Бернштам Қарғалыда үйсін абызы
жерленген деп есептеген. Ол үйсіндерді түркі тілдес дей отырып, Қарғалы
тәтісіндегі бейнелерді түркі-моңғол мифологиясы мен эпосы негізінде
түсіндірді. Ондағы композицияда үйсін өнерінің ерекшелігін айқындайтын
жергілікті төлтума, хань және грек-бактриялық көркемдік бағыттары
синкретті түрде аралас берілген (9-сурет). Тәтідегі бейнелер шамандық наным-
сенімге тығыз байланысты болып, олар бақыт пен табыстың рәмізі, жер мен көк
аспан стихиясының нышаны саналады. Басқа бір көзқарас бойынша тәтідегі
композицияда даосизм наным-сезімі бейнеленген.
Қарғалы тәтісін зерттеуші Е.Е.Кузьмина болса үйсіндерді иран тілдес
деп танып, иран мифологиясымен ұштастырады. Тәті бейнелеріндегі (10-сурет)
негізгі идея- жапырақтар, гүлдер және гүл қауашағы сынды өсімдік
өрнектерімен өрілген көктегі құстар мен жер беті кеңістігін тұтас қамтыған
өмір бәйтерегі арқылы бейнеленген әлем моделі деп топшылады.
Тәтіде бейнеленген кейіпкерлер табиғатты өлтіретін және қайта
тірілтетін құдай- Диониске табынушылықпен байланысты. Ондай құдайдың
құрметіне арналған салтанатты рәсім көктемгі күн мен түннің теңелетін
уақытында өткізілетін болған. Сонымен қатар,Қарғалы кенішіндегі көзге
ерекше түсетін өрнектің енді бір тобы- қабан бейнелі алтын сырға мен
өркешті түйе бейнелі алтын жүзік. Диадемада қытай өнеріне тән (аждаһа,
асқартау, шұбырған бұлт) образ мотивтерімен бірге сак өнеріне бейім
(фантастикалық жолбарыстар, қабан, тау ешкі) бейнелері де кездеседі.
Кезінде М. Ростовцев, Карлгрен және Лауфер дәлелдегеніндей, Чжань (біздің
дәуірімізге дейінгі IV ғасыр) және ертедегі Хань (біздің дәуірімізге
дейінгі ІІ–І ғасырлар) кезеңдеріндегі қытайлардың өнеріне эллиндер мен
көшпенділер қатты ықпал еткен, бұл жай олардың өнеріндегі образдар мен
мотивтерді қытайлардың кеңінен пайдалануына әсер етті.
Осыған қарағанда, Қарғалы диадемасын (оның екі бөлігі сақталған)
жергілікті шебер Хань өнері дәстүрімен жасаған деп тұжырымдауға болады.
Лу коллекциясындағы Хань өнері ескерткіштеріне ұқсастығына байланысты
Қарғалы комплексін А. Н. Бернштам І–ІІІ ғасырларға жатқызады. Бірақ
сәукеленің композициясы І–ІІІ ғасырлардан анағұрлым ертеде жасалған
дүниелерге – мәселен: біздің дәуірімізге дейінгі ІІ–І ғасырларға жататын.
Таксиль қазыналарына, Петр І-нің Сибирь коллекциясындағы ескерткіштерге
ұқсас. Сондықтан бүкіл Қарғалы комплексін тұтастай алғанда, А. Н. Бернштам
болжамынан неғұрлым ерте кезге, яғни, біздің дәуірімізге дейінгі ІІ–І
ғасырларға жатқызуға болады.
Қарғалы қазынасындағы басқа әшекей заттар: қанатты тау ешкілер
бейнесіндегі және басқа да фигуралы әшекейлер сияқты дүниелер дамыған сак
өнерінен де, әсіресе Сибирь коллекциясы мен Арал бойынан табылған
бұйымдардың арасынан да кездеседі.
Қарғалыдан табылған алтын әшекейлер жиынтығы түгелдей бақуатты
бақсының киім-кешегіне тән. Өзінің басты атрибуты болған тәтісіне қарағанда
Қарғалылық әйел табиғаттан тыс ерен құдіретке және біліктілікке ие тұлға
ретінде жер мен көктің арасын жалғаушы дәнекер рөлін атқарған 10, 18-30.
Ежелгі үйсіндердің қол өнершілері шеберлігінің айғағы болумен
бірге, ол қазақ халқының қолданбалы өнерінің тамаша үлгісі болып табылатын
Қарғалы жәдігерлері қазіргі уақытта ҚР ОММ-да сақтаулы.
ХІХ ғасырда Хиуада зергерлік өнер кең қанат жайды. 1830-1840
жылдары Хиуада қарқынды дамыған қолөнер алтын-күміс зергерлігі деп
аталды. Онда ХVШ ғасырдағыдай әшекейлерді жасаудың негізгі материалдары
ретінде алтын, күміс, перуза, жарқырауық және түрлі-түсті тастар
пайдаланылды. Ал әйелдер мен ерлердің сәндік бұйымдары көбінесе күміс пен
алтыннан жасалды.
Әшекейлердің қондырғыларына лағыл, лал, гранат, берилл сияқты
жарқырауық тастар мен перуза, ақық, көктас (лазурит) қатарлы түрлі-түсті
тастар, гауһар, інжу, маржан, сәдәф тәрізді теңіз асыл тастары
пайдаланылған.
Ең ұнамды түс лағылды, изумурдты және сапфирді елестетін
қызыл, көк, жасыл түсті шынылар болса, олардың қондырғысы әйнектің сынығы
немесе түссіз шынылар болған, түрлі-түсті жапырақшаларға орнатылған.
Зергерлер алуан түрлі техниканы жақсы меңгерген. Олар құю,
қақтау, соғу, өрнектеп-баспалау, қарала жүргізу, селдірлеу және зерлеу,
лажылау, кесу, оймалау, таспалау және көз салып безендіру, алтынмен аптау
әдістерін қолданған.
Ал ХХ ғасырдың зергерлік әшекейлері мен олардың бөлшектері пошымы
мен безендірілуі ұзақ уақыттар бойы қалыптасып, ғасырлардан ғасырларға
жалғасқан геометриялық, астральды, зооморфты мотивтер араласып келетін
өсімдік өрнектерімен берілген.
Сәндік әшекейлер қолданысына қарай басқа, маңдай мен самайға,
маңдайға, шашқа, құлаққа, өңірге, иыққа, қолтық астына, мұрынға, белдікке
және қолға тағылатындар болып бірнеше топқа бөлінеді.
Өткен ғасырлар дәстүрінен тамыр тартатын ХХ ғасырдың зергерлік
өнері өзінің қолданыс мәні, композициялық шешімі және әшекейлерінің
формасы, жасалу айшықтылығымен дараланады11,64-67 .
1.3 Музей қорындағы алтын бұйымдардың экспозициялық
шешімдері
Болашақ ұрпақты ұлттық-идеялық бағытта тәрбиелеуге музейдің ғылыми
жұмысы музей коммуникациясының маңызды элементі, оның идеясы, өнегелілігі,
эстетикалық тәрбиенің біліми хабарлауда тереңдетілген қоғамдық активті
тұлғаның үйлесімді бағытта дамуын қалыптастырады. Музей өзінің
спецификасында арнайы музейтану пәнімен байланысты тәрбиелік-идеялық білімі
жұмыспен мазмұндалады. Музейтану теоретикалық және ғылыми – методикалық
принциптермен өңделеді, яғни мыналар: педагогика, психология, соцология
және тағы басқа ғылымдар толығынан бағалы музей зерттеушілерінің тәсілін
эмоциональды және интеллектуалды адам қажеттілігінің барлық құрылымына әсер
етті 23,270.
Музейдің спецификалық мақсаты- музей мәдениетіне келушілердің тәрбиесі
болып табылады. Музей тарихы және мәдени ескеркіштерді, зерттеушінің
еңбегінің қоғамдық мәнін, эстетикалық байлығын жеткізу бұл келешек ұрпақ
үшін сақтау қажеттілігін туғызады.Музейтану мәдениетін қалыптастыру музей
тілінің түсінігі жекеше музей формасын қатыстыру, сонымен қатар музейдің
іскерлігін бағыттап көрсету, таңдау әсіресе рухани байытып практикалық
қызметте көмектесу және еркіндік беруі.
Музей формасының коммуникациясы әртүрлі жағдайда қолданылады, соның
ішінде өзгешелігі болып табылатын экспозициялар мен көрмелер музейге, яғни
әлеуметтік халықтың тәжірибелі категориясына қарай әсер етеді.
Музей формасының өзгешелігі-тәрибелік-идеялық біліми жұмысы экскурсия,
экспозициядан, көрмелерден, сақтау қорын ашу сонымен бірге тарихи
ескерткіштер болды. Сонымен қатар музейде көрмелер мен экспозицияда
экскурсия жүргізуге, экспозиция бөлімінің байланысы қажетті болып табылады.
Экскурсияның тақырыбы фактордың қатарын қалыптастырады 23,281-282.
Тарихи экспозициялар өзінің Отанының тарихына толық қызығушылығы
тарихи білімін, ғылыми дүниетанымын, саяси, эстетикалық тәрбиенің
өнегелілігін түсіндіруге мүмкіндік туғызады.Қазақстан Орталық музей
коммуникациясының формасын негіздеу әсіресе музей қызметкерлерінің белгілі
түсінігін байланыстыру екендігін көрсетеді. Экспозицияның аталуы қандай да
болса да бұйымдардың мақсаттылығын анық көрсетеді .
Біріншіден – музей бұйымдарына, әсіресе келушілерге әртүрлі жағдайда
олардың сана-сезім оқиғаларын эмоцианальды әсерін бейнелеп хабардар еткен.
Екіншіден – музей экспозициясының негізі болып ғылыми концепция,
музейдің коллективтік жұмысы жатады. Музейтану ғылымының кешенді процесін
жинау, сақтау орнын зерттеп жаза білу және осы объектілерді көрмеге қою,
яғни табиғаттың даму заңдылығын жалғастырып отырады, сонымен бірге қоғамның
біліми әсері де қызмет етеді. Жүйе сөзінің музей қызметінің сферасында
негізінен қолданылатын практикалық мақсаты: комплектілеу және ғылыми ағарту
қорларын үйрену экспозиция жұмысы болып табылады. Қазіргі кезде де музейдің
системалық мәселе түсінігі толық емес 23,292.
Музей экспозициясының өзгешелігі бұл- әсіресе айқын спецификалық
коммуникация формасының жеке мәні болып табылады.
Музей экспозициясының сұрақтарын жүйелі түрде оқыту оны проектілеу
структурасының байланыс түсінігінен бөлмеу және оның жолындағы
информациялық бірлігін мазмұндау бірінші элементтің сапалы түрде
маңыздылығын ашуды талап етеді. Бірақ мұнсыз музей экспозициясының
функциясының мәні айқындалмайды. Әр экспозицияның мақсаты – информация,
дидактикалық, коммерциялық және өзін таныстырудағы мінездемесін хабарлау.
Экспозицияның функциясы жалпы музейдің туындылығын көрсетеді, әсіресе
экспозиция құнарландырылған түрде келешекте музейге келушілердің тікелей
қатысуы мәдениет коммуникациясының іске асырылуы. Музейдің экспозициясын
анықтаған Ю.П.Пищулина – бұл музей бұйымдарының көркемдік және ғылыми
принципі толық идеялық негізі демонстрациясы болып табылады - деген.
Ғылыми проектілеу экспозициясы күрделі ғылыми творчестволық процесс негізгі
комплекстік жүйенің өзгешелігін құрайды 24,35-37.
Барлық экспозиция жұмысын проектілеу қажеттілігі бірте – бірте
тығыздалған мәселен: детальдың тақырыптың құрылымын экспонаттың комплексті
жетекшілігімен шығарып отырады. Ғылыми концепцияның экспозициясы тиісті
негізгі бөлімдерін енгізді.
1) Тарихи анықтама
2) Негіздеу идеялары және реэкспозицияның негізгі анализі проблемалық
қажеттілігінен туады.
3) Жалпы тақырыптың структуралық мазмұндық ерекшелігі экспозицияны
проектілеу.
4) Негізгі жаңа экспозицияның қайнар көзін бейнелеу.
5) Экспозициялық өтініштердің архитектуралық-көркемдік проектісі.
6) Экспозициялау проектісінің жұмыс жоспары.
Музей экспозициясының ережесі негізгі заттың материалдық бейне жүйесін
дамытушы ерекше логикалық идея мәні бар сындардың формасының пайда болуы
белгілі жағдайдың ішіндегі дамуын көрсетеді.
Музей экспозициясына бұйымның экспонат болып түскендегі бірінші
элементі музейного универсума деп аталады. Музей экспонатының белгісі
материалдық заттың дәрежесін көрсетуші басқа заттың қасиеті немесе
жаңалықтарды хабарлауы, өңдеуі сақталған затты қолдану музей
коммуникациясының процесінің шығуы ретінде қарастырылады 25,49-52.
Ереже бойынша қазіргі музей экспозициясы үш топ элементтен тұрады:
музей заттары, музей сарапшысы, экспозицияны техникамен жабдықтау. Осы
негізгі үш топ музей қызметкерлерінің суретшілермен, конструкторлармен
экспозициялық бейне береді.
Музей экпозициясына әртүрлі құнды заттар қойылады. Музей экспозициясы
– негізгі музей коммуникациясының формасы білімдік және тәрбиелік мақсаты
музей заттарының толығымен жүзеге асырылды, әсіресе музейдегі ғылыми
концепция қазіргі принциптегі архитектуралық көркемдік шешімінің өңдеу
жауапкершілігін орналастыру. Музей экспозициясының бірлігінің негізгі
принциптері:
І – ші принцип – ғылыми концепциялық экспозиция негізін құру. Бұл
принцип өзінің табиғи, тарихи құбылысын алып қарау экспозицияның идеялық
бағыттылығы айтылған.
ІІ – ші принцип – заттың принципі оның ерекшелігі спецификалық музей
экспозициясынан шығады. Ол былай қорытындыланады: музей заттарымен тікелей
танысу, түскен экспонаттардың дәрежесі келушілер үшін мүмкіндік туғызады
26,10.
Бүкіл Қазақстандық музейлер өздерінің қызметкерлерін экспозиция құру
алдында мынадай принциптер мен методтарға көңіл бөлуді талап етеді, сонымен
қатар олар практикалық қызметін және барлық әрекеттерін тексереді. Сонымен
қатар көрнекті ғылыми-көмекші материалдар, бұнда қолайлы экспозиция
текстінің жүйесі, фоно жазбалар зерттеледі. Экспозициялардың қазіргі
өтініштеріне жауап беруі мүмкін және көрсетілген принциптерді
жауапкершілікпен құру қажет. Экспозицияда қазіргі тенденциялар декоративті
– көркемдеуші өнерді бейнелейді.Экспозицияны ғылыми дайындау ғылыми
коллективтің назар аударуы әкімшіліктің, қоғамдық мекемелердің, музей
кеңесі, бірнеше маманданған ғылым шеңберінің қатысуы талап етті.
Музей экспозициясын дайындау барысында екі стадия проектілеу және
экспозицияны іске асыруда маңызды. Проектілеу экспозиясы үш түрлі бір –
бірімен байланысты элементтерден тұрады: ғылыми және көркемдік экспозицияны
шешуші болып табылатын – көне құнды экспонат.
Қазіргі жағдайда музей экспозициясын жабдықтау екі негізгі
функциялардан тұрады: практикалық және көркемдік – архитектуралық.
Практикалық функциясы музей заттарының арнайы ыңғайлы оптималды
жағдайы және матеиалдық конструкция көмегімен құрылды.
Көркемдік-архитектуралық функциясы:
1) экспозицияның көркемдік бейнесінің құрылуы (конструктивті
бейне маңыздылығы эмоциональды формасы материалдың
технологиялық дайындалуы);
2) экспозицияның кеңістік - өлшем мекемесі (өлшемін жеке бөліп
орналастыру, экспозиция өлшемін меңгеру, экспонаттың және
тағы басқа кеңістігін ұйымдастыру);
3) эстетикалық формальды мағлұматы (масштабтылығы, сай
келушілігі архитектоникалық принципі);
Экспозицияны жабдықтауда оның өте керекті әрекеті ортадағы кеңістік -
өлшемін ұйымдастыру кіші архитектура функциясы болып табылады. Әртүрлі
заттардың ішкі көрінісін жабдықтау экспонаттың архитектуралық бөлімімен
байланыстыру. Ол архитектура – экспозиция- экспонат сәйкестілігін туғызады
27,29.
Біздің өлкетанушылық, этнографиялық, мемориалдық, технологиялық,
биологиялық және тағы басқа музейлер өздерінің профилділігін көрсетті.
Суретшінің міндеті кең көлемділігін, күрделілігін көрсету сондай – ақ оның
кең шеңберде екенін ғалымдар көп профильді шындығымен айналысуға мәжбүр
етті 28,107.
Экспозицияны проектілеу барысында оның техникасымен жабдықталуы, айқын
бақылап шығуы негізінен мәселелерден тұрады.
Қазіргі музейлердің экспозициясын проектілеуде көркемдік –
архитектуралық шешімінің өңделуі барлық компоненттердің комплексті құрылуы
және көркемдік мәнділігін негіздейді;
Экспозицияны жабдықтауда белгілі бір экспозициялық компоненттердің
және оның контексте генеральды көркемдік – архитектуралық шешімінің құрылуы
болып табылдады:
Экспозицияны жабдықтауда көпфункциональды құрылымдар мыналардан
тұрады:
а) практикалық функция (эксонаттың оптимальды жағдайын құру және оны
қабылдау эксплуатациялық маңызы);
б) көркемдік – архитектуралық функциясы (экспозицияны ұйымдастыруда
кеңістік өлшемі, көркемдік бейнесі, формальды эстетикалық мәліметі);
Экспозицияны проектілеуде қазіргі кездегі музейлердегі негізгі
тенденциялары барлық компоненттердің комплексі біріншіден экспозицияны
жабдықтауда тұтас жабдықтау жүйесіне негізделеді. Экспонаттың маңыздылығы
музейде архитектуралық жағынан көрмеге көрсетудің спецификасы болып
табылады.
Музей практикасымен айналысу жалпы музей заттарына анализ жасап
экспозиция жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Экспозицияның мағыналық
стрктурасын біріктіру текстің өзгеше түрін көрсетеді, экспозициялық қатар
(біркелкі заттардың тобы белгілі бір тәртіппен белгіленіп айқындалады).
- экспозициялық комплекс (алғашқы мағыналық бірлігі экспозиция
пікірімен байланысын аяқтау)
- Экспозициялық блок (экспозиция пікірімен бірнеше
экспозициялық бірігуін бір оймен күрделендіру).
- Ансамбль (жеке мағыналық тақырыптың бөлімін ашу бірнеше
экспозициялық блоктардың өзара байланысын біріктіру).
Музей экспозициясы хабарлау жүйесін тарихи процеспен музей заттарын
бейнелеу экспонатын белгілі компоненті экспозиция авторымен мәнін түсіну
арқылы оның қабылдаған субъектісін анықтау болып табылады 27,47-51.
Экспозицияның құрылуы мынадай қатарларды талап етеді:
- экспозиция тақырыбындағы музей заттарының қоры;
- экспозициялық жұмысының методикасымен танысу,
жалпы тақырыпты белгілеу;
- экспозицияға байланысты орналастыру;
Экспозицияны жобалау барысында құжаттардың комплекстік мазмұнын
анықтау. Бұл көркемдік архитектуралық шешімнің проектісін өңдеу негізі –
документация болып табылады. Экспозицияның ғылыми концепция қорытындысында
оның теоретикалық идеясын дәлелдеу экспозиция шешімінің негізін өңдеу
базасы экспозицияда қызмет етеді 23,245.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы рухани дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Осыған орай өзіміздің ұлттық ойлау жүйемізге сай келетін және
ұлттық мұраттарымыз бен мүдделерімізге үйлесетін мемлкеттік бағдарлама
қажет. Біздің еліміздің ұлттық рухани айнасы – бұл мұражай.
Ұлттық бірліктің күшейтілуі – қоғамдық тәртіптің және прогрестің,
ұлттық азаттық пен тәуелсіздіктің негізі. Ал ұлттық ынтымақты күшейту үшін
отан сүйгіштік, азаматтық және кәсіптік моральдардың күшейтілуі, биіктелуі
қажет. Ұлттық мәдениетіміздің саналы түрде биіктеуі қандай ұйымдарға зәру?
Алдымен ұлттық мәдениетімізді бізге дейін сақталған жасырын бұрыштардан
зиялылардың көз алдына алып шығатын іздестіру мекемелеріне мұқтаждық бар.
Бұл міндетті орындайтын мекемелер мыналар: ұлттық мұражай, ұлттық тарих
кітапханасы, статистикалық басқарма.
Ұлттық мұражай – қазақ халқының эстетикалық даналығын көрсетеді.
Тарихи мұражай – ұлттық тарихымыздың мұражайы.
Жангелдиннің айтуы бойынша негізгі қиындық, біздің республикамызда
мұражай қызметінің концептуальды негізінің дамуының жоқтығына байланысты
орын алады. Қазіргі кездегі әлемдік мұражайтану дамуының өз кезеңінде
революциялық төңкерістен өтті.Мұражайды қоғамда міндетті іс ретінде зерттеу
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz