Тұтыну мақсатына берілетін несиелер
Тұытну несиесi және оның Қазқстан Республикасындағы дамуы
Мазмұны
Кiрiспе
I Бөлiм. Банк несиесiнiң мәнi және түрлерi.
1.1. Несие туралы жалпы түсiнiктер.
1.2. Несиенiң түрлерi және формалары
1.3. Тұтыну несиесi
II Тарау. Тұтыну несиесiнiң қажеттiлiгi және несиенi ұсыну
шарттары бойынша талдау жүргiзу. ААҚ ШФ Банк
Каспииский мысал негiзiнде
2.1.Тұтыну несиесiнiң республика бойынша берiлуiн талда.
2.3. ААҚ ШФ Банк Каспииский тұтыну несиесiн ұсыну
шарттары.
III Тарау. Тұтыну несиесiнiң даму перспективалары
3.1. Тұрғындардың өмiр сүру деңгейiн көтерудегi тұтынушылық
несиенiң рөлi
3.2. Банктiң тұтыну несиесiн ұсынудағы тәуекелдiлiктердi
басқару жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе
Екiншi дүние жүзiлiк соғыстан соң банктер нарықта алдыңғы қатарлы
несие беретiн мекемелер болып табылды. Банктер қаржыны жеке тұлғалар мен
отбасылардан тартып отырады. Бiрақ кейбiр адамдар ойлады банктер салған
ақшаларын өздерiне керек кезiнде тауып бере алама деген сенiмсiздiк те
пайда болды. Соңғы дәлелдер бойынша тұтыну несиесi өте пайдалы несиенiң
түрi болып, оны банктер адамдарға өте үлкен сенiммен бере алды. Шынында да
әлемдегi ең үлкен банктердiң бiрi - “Ситикорп оф Нью-Йорк” - өзiнiң
мыңдаған бөлiмшелерi арқылы өзiнiң өсiп келе жатқан қаржы ресурстарын
тұтынушыларға ұсынып отырды (мысалы: маркетинг: несие карточкалары, тұрғын
үйлерге және электрондық қызмет көрсетушiлерге). Бiрақ банктiк қызмет
тұтынушыларға бағытталған, сонымен бiрге бұл қызмет түрi банктерге өте
тәуекелi жоғары әрi қымбат тұратын банктiк қызметтiң түрi болып табылды,
дегенмен жеке тұлғалар мен отбасылардың қаржылық жағдайы денсаулығының
бұзылуынан немесе жұмысынан айырылуына байланысты күрт өзгерiп кетуi
мүмкiн. Сондықтан тұтыну несиесiн беру басқармасы бұл мәселелердiң
ықтималдықтардың бәрiн есепке ала отырып жұмысын жүргiзуi тиiс. Тұтыну
несиесiнiң бiрнеше түрлерi бар, сондықтан тексерулер нәтижесiнде АҚШ та
депозиттiк қайта реттеу институттары және басқа да өндiрiстiк дамыған
мемлекеттерде осындай несиелендiру саны, қаржылық қажеттiлiгiн
қанағаттандыруға бағытталған несиелердiң көлемi өсiп келуде.
Тұтыну несиесi – ол төлемiн кейiнге қалдырып тұтыну тауарларын несиеге
сату. Несие алушы – халық, ал несие берушi – әртүрлi өндiрiс орындары,
фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкiн. Тұтыну несиесi коммерциялық
несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемiн кейiнге
қалдырып тауар сату) және банктiк несие формасында (яғни тұтыну тауарларын
сатып алуға ақша беру – ұзақ қолданылатын тауарлар – жиhаз, жеңiл
машиналар, тоңазтқыштар, теледидарлар және т.б.) берiледi. Несиенiң бұл
түрiнде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкiн. Несие
қатынастарының нақты көрiнiсiн несиенiң формалары мен түрлерi сипаттайды.
Несиенiң мазмұны мен түрi диалетикалық бiрлiкте болады. Өндiрiстiк
қатынастардың өзгеруi несиенiң мазмұны мен оның қолданылатын түрiн
өзгертедi. Несиенiң негiзгi екi формасы: коммерциялық несие және банктiк
несие болады. Бұл несие бiр-бiрiнен несие субъектiлерi, құрамы, қарыз
объектiсi, динамикасы, процент мөлшерi және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Банктiк несие – ол банкте шоғырланқан қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзiмiн белгiлеп, ақша түрiнде берiлетiн несие. Коммерциялық
несие мен банктiк несиенiң бiр-бiрiнен бiрсыпыра айырмашылықтары бар.
Бiрiншiден, коммерциялық несие тауар түрiнде берiлсе, ал банктiк несие ақша
түрiнде берiледi. Коммерциялық несиенi тауар өндiрушiлер мен сатушылар бiр-
бiрiне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшiн бередi. Банктiк несие
өндiрушiден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы ретiнде берiледi.
Екiншiден, коммерциялық несие мен банктiк несие бiр-бiрiнен, субъектiлер,
яғни несие келiсiмiне қатысушылар бойынша да ажыратылады. Коммерциялық
несиеде несие берушi ретiнде де, қарыздар ретiнде де кәсiпкер жүредi.
Банктiк несиеде несие берушi – банк, ал қарыз алушы – кәсiпкер.
Үшiншiден, коммерциялық несиенiң шектеулерi банктiк несие берумен жойылады,
себебi банктiк несиенi қолдану өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар
айналысына қызмет көрсетсе, банктiк несие халықтың барлық топтарының
уақытша бос ақшасын шоғырландырып, оны капиталға айналдырады.
Төртiншiден, бұл екi несиенiң динамикасы (өсуi) да бiркелкi емес.
Коммерциялық несиенiң көлемi өндiрiс пен тауар айналымының дамуына және
төмендеуiне байланысты өрбiп және қысқарып отырады. Өнеркәсiптiң дамуы
кезiнде оған ұсыныс пен сұраныс өсiп, дағдарыс кезiнде төмендейдi.
Дағдарыстың әсерiнен тауарды өндiрумен сату қысқарып, ал қарызды төлеу үшiн
банктiк несиеге сұраныс көбейедi. өндiрiстiң жанданып көтерiлуi кезiнде
нақты капиталдың көлемi өсiп, өндiрiстiк мақсатқа жұмсау үшiн банктiк
несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан банктiк несиенiң екi жақтылығы туындайды:
қарыз алушы, оны өндiрiстiк капиталдың көлемiн өсiру үшiн пайдаланса, онда
капитал қарызы, ал қарыз мiндеттемелерiн өтеу үшiн төлем құралы ретiнде
пайдаланса, онда ақша қарызы болады. Банктiк несиенiң шартты түрде мұндай
екiге бөлiнуi қарыздардың алған несиенi пайдалану мақсатына байланысты
болады. Егер қарыздар несиенiң кепiлдiгiне тауар, вексель, бағалы
қақаздарды берiп алса, онда қарыздардың банктен ештеңемен қамтамасыз
етiлмеген несие алса, онда қарыздардың капитал несиесiн алғаны.
Коммерциялық несие – ол тауар өндiрушiнiң басқа тауар өндiрушiге сатқан
тауары үшiн ақша төлеудi кейiнге қалдырып, оны қарызға беруi. Әдетте
коммерциялық несиеде аударым векселi толтырылады. Коммерциялық несие
алғашқы капитал жинақтау кезiнде капиталистiк ұдайы өндiрiстiң қажетiн
қамтамасыз етуден пайда болып, капиталистiк несие жүйесiнiң негiзiн
қалайды. Мысалы, кейбiр объективтi себептерге байланысты (тауар өндiру
уақыты оны сатып, ақша түсiру уақытымен сай келмейдi, кейбiр өндiрiс жыл
мезгiлдерiне байланысты ұйымдастырылып, онда өндiрiлген тауарларды сату да
жыл мезгiлдерiне байланысты жүргiзiледi) бiр капиталист-өндiрушi нарыққа
тауарын шығарғанда, екiншi өдiрушi – сатып алушыда қолма – қол ақша
болмаған жақдайда оған бiрiншi капиталист тауарын несиеге сатады.
Коммерциялық несие тауардың өндiрiстен тiкелей тұтынушыға түсуiн қамтамасыз
етедi, сөйтiп тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама
айналысын жеделдетедi. Ол сонымен қатар кәсiпшiлер мен сатушылардың да ақша
қажетiн өтейдi.
Дегенмен коммерциялық несиенi қолдануда бiраз шектеулер бар. Олар:
• Бұл несиенiң көлемi сатылуға тиiс тауарлар қорының көлемiмен шектеледi;
• Бұл несиенiң көлемi экономикасының жағдайына байланысты өзгередi, яғни
дағдарыс кезiнде капиталдың керi қозқалысы бұзылып, коммерциялық несиенiң
көлемi қысқарады;
• Бұл несие тек бiр бағытта қозғалыста жүредi: оны тек өндiрiс құрал-
жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға бередi,
керiсiнше болуы мүмкiн емес. Мысалы, комбайн зауыты өз өнiмiн –
комбайндарды несиеге ауыл шаруашылығына сатуына болады, ал ауыл
шаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретiнде өз өнiмiн бере
алмайды.
Дипломдық жұмыс барысында бiрiнiшi тарауында, яғни теориялық
бөлiмiнде Банк несиесiнiң мәнi және түрлерi бойынша қарастырылған.
Ал екiншi тарауында, яғни аналитикалық бөлiмiнде Тұтыну несиесiнiң
қажеттiлiгi және несиенi ұсыну шарттары бойынша талдау жүргiзлген.
Негiзгi мысал ретiнде - ААҚ ШФ Банк Каспииский - банкiне негiзделген.
Сонымен қатар Ұлттық Банктiң 2004 жылдың қараша және желтоқсан айлары
бойынша, ал 2005 жылдың – қаңтар және ақпан айларының аясында халыққа
тұтыну мақсатында берiлген несиелерi негiзiнде талданған.
Үшiншi тарауында, яғни болжамдау бөлiмiнде Тұтыну несиесiнiң даму
перспективалары қарастырылған. Мұнда тұтыну несиесiн беру арқылы халықтың
жағдайына әсер ету, сонымен бiрге тұтынушылық несиесiн берудегi банктердiң
тәуекелдiктердi басқару жолдары қарастырылған.
I Тарау. БАНК НЕСИЕСIНIҢ МӘНI ЖӘНЕ ТҮРЛЕРI
1.1. Несие туралы жалпы түсiнiктер.
Несие-нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субьектілермен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Ұдайы өндіріс процессі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылықтағы
несиенің орнын айқындауға және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процесске несиелік қатынастардың
тек бірінші жағы - алынған несиені өндірістік мақсатқа пайдаланушы қарыз
алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ -кредитор өндірістік процестің
сыртында қала ды. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс процессінің
субьектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан
несиенің мәнін ұдайы өндіріс процессінің бір сатысымен ғана байланыстыруға
болмайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған негізде бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта
қарыз көбіне ақшалай түрде берілуде.
Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі
қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие - бұл ақшалай қаражаттың екі нақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы –сол
қаражаттың бір нақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субфенция,
субсидия түрінде берілсе, олар қайтымсыз сипатқа ие.
Несие-бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жәке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементерге ең алдымен несиелік қатынастар
субьектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несилік қатынастар субьекті
сіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несилік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субьектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес, мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субьектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адам заттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды үғым. Ал, қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін обьекті де жатады. Беру обьектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несие құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс
процесінің сәйкес қатынасушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан, несиеге
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді.
Осы мағынада несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның
сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиелік
қатынатардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процессінде
өндірістің белгілі бір мағынасы бар.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екеу: 1 - несиелік мәмілеге қатысушылар-кредитор және қарыз
алушы - экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің
орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес субьектілер ретінде
болулары керек несиелік қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін
нарық заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге
асырулары қажет; 2 - несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші
мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет б.т. Несиелік мәміле жасалуы үшін
оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Несиелік қатынастар, бір
жағынан, кредитормен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға
беру, екінші жағынан, оларды алу кезінде мүдделік пайда болған жағдайда
ғана жүзеге асады. Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және
айналымында белгілі бір жағдайларда несиелік қатынастардың пайда болуы
мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет болады. Несиелік қатынастардың
субьектілері өзара мүдделерге негізделген экономикалық байланыстар
тұрақтылығымен, бірқалыптылығымен сипатталады, біртұтас жүйе ретіндегі
несие шеңберімен анықталады. Қажеттілік категориясы көбінесе обьектіні
тереңдей тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығың ашып ақиқат өмірдің
ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын, оның дамуының
негізгі бағыттарын көрсетеді.
Несиенің мәнін ашу - бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығн білдіретін
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенің мәні және қажеттілігі
туралы жоғары да айтылғандарға қосымша оның құрылымын, қозғалысының
заңдылықтарын қарастыралық.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар
мен несиелік қатынастар танымының сатысы ретінде көрінеді.Ол несиеде
тұрақты, өзгеріссіз қалады. Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие
зерттеу обьектісі ретінде, бәрінен бұрын оның субьектілері болып табылатын
элементтерден тұрады.Несиелік мәміледе қатынас субьектілері қарыз беруші
және қарыз алушы болады. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар
өндірісі мен тауар айналысы негізінде жүреді.
Кредитор - несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қармағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субьектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор - банк қарызды тек өз меншігіндегі
ресурстар есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы тартылған қаражаттар
есебінен де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналстыру арқылы
жинақталған қаражаттар есебінен де бере алады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы-несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор
туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің
өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан
айырмашылығы:
• Ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды,
олардың уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес бөтен біреудің
ресурстарымен жұмыс істейді.
• Қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да, өндіріс
сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ айырбас
фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.
• Қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған қарызға
алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен жеткілікті түрде
есеп айырысу мен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы өндіріс процессін
өркендете түсу керек.
• Қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай,
сонымен қатар, қарыз пайызын да төлейді.
• Қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді болады.
Қарыз алушының кредитор мен экономикалық тәуелді болуы қарызға алынған
қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз міндеттемелерін
орындауға мәжбүр етеді.
Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан
қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредитрға қарай кері қозғалатын
обьекті болып табылады. Беру обьектісіне қарыздық құн жатады. Ол құнның
ерекше бөлігі ретінде болады.
Экономикалық әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
1.2. Несиенiң түрлерi және формалары
Экономикалық әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие - бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының обьектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты-тауарларды өткізуді жылдамдату.
Коммерциялық несие – бұл фексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелік қатанастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Комерциялық несие көбіне тауарды сатып
алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда
айналыс құралы ретінде қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында
төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель
қолданылады.
Коммерциялық несинің банктік несиеден айырмашы лығы мынадай:
• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез-келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезендегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының
құрамына қосылады.
Банктік несие-бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құрамына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік
несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз
алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез-келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Комерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
3. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
• Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несиелік мекемелеріне.
2.Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• коператифтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
4. Мерзіміне қарай:
1. қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
2. орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін);
3. ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
5. Тағайымдалу және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі нормаларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын.
6. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
• Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік) несиесі.
7. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
• Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
• Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Сонғы қабылданған актифтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-
санатты күмәнді.
• Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
8. Фалютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен.
9. Берілу шартына қарай:
5. Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
жеке жұмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.Тұтыну несиесінің
негізгі міндеті - тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау және көмек
көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан -
тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені
таурларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан-
тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл
тәуелділік, әсіресе қазіргі уақытта нарықтық тауарлармен жалығу
жағдайында көрінеді.
Тұтыну несиесiнiң дамуы әр түрлi елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдiң iшкi жиынтық өнiмiнiң 10 % - ын, Германия мен Францияда – 30 % - ын,
ал Ұлыбритания мен АҚШ – та 60 % - ын құрайды екен. Бұл елдердiң
тәжiрибелерiнде тұтыну несиесiнiң ең қымбат таурларды: автокөлiк, электр
тұрмыстық құралдарды, жиhаздарды және т.с.с. Сатып алу барысында жиi
пайдаланады. Бұл елдердiң тұтыну несиесiнiң жартысынан көп бөлiгi
автокөлiктердi сату үлесiне тиедi. кономикалық мазұмыны жағынан тұтыну
несиесi банктiк несиенiң бiр бөлiгi ретiнде, оның басты бағыты тек жеке
тұлғалар мен тiкелей байланысты болып келедi. Сондықтан да, несиенiң бұл
формасының экономикасы дамыған елдерде кеңiнен пайдалануының екi түрлi
себебi бар: бiрiншiсi, субъективтi, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы
деңгейде материалдық игiлiктерге қол жеткiзуге қолайлы жағдай жасаса;
екiншiсi, объективтi, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бiр
экономикалық мәселесi – бұл дайын өнiмдi өткiзу десек, ендеше тұтыну
несиесiн қолдану аталған мәселенi шешуге мүмкiндiк бередi. Тұтыну несиесi
көптеген елдердiң экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны
мемлекеттiк ұйымдар тарапынан белсендi түрде реттеп отыру қажет. Мұндай
реттеудi екi түрге бөледi: берiлуi және пайдалану деңгейiнде реттеу. Берiлу
деңгейiнде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиiс.
Қазақстан Республикасында тұтыну несиесi кеңiнен дамып отырған
несиеге жатады. Екiншi деңгейдегi банктер тәжiрибесiнде тұтыну несиесiнiң
мынандай түрлерi қолданылуда:
➢ автокөлiктiк несие;
➢ ұзақ мерзiмде пайдаланылатын таурлар сатып алуға берiлетiн несие;
➢ тұрғын үйдi жөндеуге берiлетiн несие;
➢ кейiнге қалдырылмайтын қажеттiлiктерге (оқу, емделу, демалу, және т.б.
) берiлетiн несиелер.
Мұнда автокөлiктiк несие бойынша жаңа және жүрiлген автокөлiктердi
банк несиесi көмегiмен алуға болады.
Ұзақ мерзiмде пайдаланытын тауарларға мыналар жатады:
• жиhаз;
• сантехника;
• аудио – видео және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқада тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына: үйдiң iшiнде және сыртында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргiзу жатады.
Мысалға, Қазақстан Республикасындағы жеткшi банк – Казкоммерцбанктiң
тұтыну несиесiн беру шартын 1 – кестеден көруге болады.
1 – кесте
Казкоммерцбанктiң тұтыну несиесiнiң түрлерi мен шарттары
№ Несиелеу Тұтыну несиесiнң түрлерi
шарттары
Автокөлiк несиесi Ұзақ мерзiмдi
тауар сатып алу
несиесi
Жаңа Ескi (пайдаланылған)
1 2 3 4 5
1 Несие мөлшерiАвтокөлiк Автокөлiктi бағалау 10 000 АҚШ
құнының 80 % құнының 80 % на дейiн. долларына дейiн
дейiн. (немесе
эквивалент)
500 000 АҚШ
долларына дейiн
(егер қамтамасыз
ету заты –
жылжымайтын
мүлiк болса)
2 Бастапқы жарнаАвтокөлiк 3 жылға дейiн жүрген
құнынан 20 % шетел автокөлiгi н сатып
алуда 20 %;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген шетел
автокөлiгiн сатып алуда
30 %;
5 жылдан 10 жылға дейiн
жүрiлген шетел көлiгiн
сатып алуда 50 %;
3 жылға дейiн жүрiлген
ТМД елдерiнiң автокөлiгiн
сатып алуда 30 %;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген ТМД елдерiнiң
автокөлiгiн сатып алуда
- 50 %
3 Несие мерзiмi Шетелдiк 3 жылға дейiн 2 жылға дейiн
автокөлiк
үшiн 5 жылға
дейiн;
ТМД елдерiнiң
атвокөлiгi
үшiн 3 жылға
дейiн
4 Несие валютасыАҚШ доллары АҚШ доллары немесе теңгеАҚШ доллары
немесе теңге немесе теңге
5 Несие үшiн Айына: 1.5 % Айына: 1.5 % (АҚШ Айына: 1.5 %
төлем (АҚШ долларымен) және 1.7 % (АҚШ долларымен)
долларымен) (теңгемен) және 1.7 %
және 1.7 % (теңгемен)
(теңгемен)
6 Қамтамасыз етуСатып алатын Егер шетел автокөлiгiнiң Сатып алынатын
түрi автокөлiк жүрiлген уақыты 10 тауар немесе
жылдан, ТМД-кi 5 жылдан тұрғын үй
аспаса, сол автокөлiктiң
өзi
Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесiн алуға қажеттi
құжаттар тiзiмi мынадай:
➢ Қарыз алушының анкетасы.
➢ Жеке куәлiгi (көшiрмесi).
➢ СТТН (көшiрмесi).
➢ Соңғы 12 айға бөлiнiп көрсетiлген жалақы және басқа да
табыстары туралы жұмыстан берiлетiн анықтама.
➢ Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
➢ Отбасы құрамы туралы анықтама.
➢ Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлiк,
жұбайыңыздың жеке куәлiгi).
➢ Кепiлге қоятын мүлiктiң құжаттары.
6. Ипотекалық несие - жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
7. Мемлекеттік несие - азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі
формасы - мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық
міндетемелер, тұрғындардың жинақ кассасының салымдары болып табылады.
8. Халықаралық несие - валюталық және пайда төлеу шарттарымен беру
бойынша байланысты халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы
қарыз капиталының қозғалыс формасы.
9. Офердрафт несиесі - клиенттік шартынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
10. Офернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
11. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
12. Ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, беретін несие.
13. Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
14. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикатпен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пай даланатын
несие.
15. Сенім несиесі (траст) – банктің сеніміне кірген қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
16. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
10. Несиелеу обьектісіне қарай:
1. Меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
2. Материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
3. Сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
4. Азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материадар, құралдар
және басқа да мүліктер алуына;
5. Ломбарттық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
6. Театрлар және демалыс орындарының кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
7. Күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
8. Тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға.
Қазақстан Республикасының жетекші халықаралық ұйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді. Халықаралық займдарды пайдалануды екінші
деңгейдегі банктер де белсенді қолдануда.
Қазақстан Республикасында несиелеудің келесі түрлері дамыған:
• Ұлттық банктің несиелері:
➢ аукциондық - Ұлттық банктің ақша несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан - 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие.
➢ ломбардтық - Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі.
➢ бюджеттік - Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық шартымен беретін несиесі.
➢ Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
➢ өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыру.
➢ күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға.
➢ импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт.
➢ ипотекалық.
➢ несиелік желі негізінде-қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие
беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі.
➢ концорциялық - несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығы мен бірлескен екі немесе одан да көп банктер беретін несие.
➢ тұтыну мақсаттарына.
➢ банкаралық.
➢ Қарыз портфелін жіктеу және екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметінен келетін шығындарды жабу үшін резерфтер құру тәртібі туралы
ережеге сәйкес Ұлттық банк қарыздардың сапалары бойынша олардан келесі
бөлінулерін белгіледі:
➢ стандартты-қайтарылу мерзімі әлі жетпеген және сапасы күмән
туғызбайтын несие;
➢ стандартты емес - несиенің қайтарылуы 30 күнге кешіктірілуімен
байланысты тәуекелі аз және бір реттен артық емес ұзартылған несие;
➢ қанағаттанарлықсыз - ұзартылу мерзімі ұзартылған қарыз шотына
жатқызылған күннен бастап 30 бен 60 күн аралығында және бір реттен
артық емес ұзартылған несие.
➢ күдікті - қарыздың ұзартылған қарыздар шотына жатқызылған күннен
бастап ұзартылу мерзімі 60 күннен 90 күнге дейінгі несие;
➢ шағынды - ұзарттыру мерзімі 90 күннен артық несие.
Банктердің қарыз портфелінің жіктеуі, оның сапасының жоғарлауы және
несиелік қызметтің болуы мүмкін шығындарды жабу үшін резерфтер құру
мақсатын көздейді және банктік жүйенің тұрақты даму мүмкіндігін қамтамасыз
етеді.
1.3. Тұтыну несиесi
Тұтыну несиесiнiң әлеуметтiк маңызы. Тұтыну несиесi тұрғын халықтың
мәдени тұрмыс қажеттiлiгiн өтеудегi маңызды құрал болып табылады.
Тұтыну несиесiнде қарыз алушылар жеке тұлғалар, ал қарыз берушiлер
несие мекемелерi, сонымен бiрге әртүрлi меншiк формасындағы кәсiпорындар
мен ұйымдар болып табылады. Тұтыну несиесi ақшалай және тауарлы түрiнде
берiле алады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде тұтыну несиесi экономикада үлкен
рөл атқарады. Сондықтан оған мемлекет тарапынан реттеу шаралары
жүргiзiледi. Несиенi беру деңгейiнде және оны пайдалану деңгейiнде реттеу
тұтынушыны сыйақы ставкасының мөлшерi, несиенiң мерзiмi тағы басқада,
шаралар арқылы ынталандыру немесе несиелеу тәртiбiн қатаң бақылау арқылы
жүзеге асырылып отырады.
Әр елдiң жеке тұлғаларды несиелеу саласында әртүрлi заңдары болады,
алайда ол заңдарды бiр ғана жағдай бiрiктiредi – ол: тұтынушылардың өмiр
сүру деңгейiн арттыру мақсатында несие жеткiлiктi көлемде қол жетерлiк,
қарапайым болуы тиiс.
Бiздiң елiмiзде (1987 жалға дейiн) тұтыну несиесiнiң көбiне екi түрi
қолданылып келдi: ұзақ мерзiмдi пайдаланатын тауарларды сатып алуға несие
беру және тұрғын – үй құрылысына (жеке және кооперативтiк) несие беру.
Несиенiң бiрiншi түрi жанама сипатта болды, себебi оны Мемлекеттiк Банкiнiң
қатысуымен түрлi сауда ұйымдары берiп отырған, несиенiң екiншi түрiн
тiкелей несие мекемелерi (Мемлекеттiк Банк пен Құрылыс банкi) берiп
отырған.
Тұтыну несиесi тауарлар мен қызметтердiң құны толық төленiп бiткенге
дейiн қолдана беруiне мүмкiндiк бередi, нәтижесiнде тұрғын халықтың өмiр
сүру деңгейiн арттырады.
Тұтыну несиесi түрлi мақсаттарға берiледi: қозғалатын мүлiк
(автокөлiк, жиhаздар, тұрмысқа қажеттi заттар) және қозғалмайтын мүлiк
сатып алуға, сонымен бiрге әртүрлi қызмет түрлерiн (тұрмыстық, медициналық)
төлеуге берiледi.
Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн бак
ссудаларын ипотекалық несие деп атайды. Ипотека гректiң сөзiнен алынған,
ол ссуданың қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу үшiн жерге
қағылатын ағаш қазық деген мағынаны бiлдiредi. Тұтыну несиесi мен
Ипотекалық несие ұқсастығы сонда, екi жағдайда да бак тұтынушыларға, яғни
жеке тұлғаларға несие бередi. Сондықтан бұл жағдай ипотекалық несиенi
тұтыну несиесi қатарына жатқызуға негiз болып табылады. Алайда қамтамасыз
ету формасы, несиелердi пайдалану саласы әртүрлi болады. Ипотекалық
несиенiң маңызы тұтыну несиесiне қарағанда кеңiрек, мысалы ауыл
шаруашылығы мен құрылыста көп пайдаланады.
Тұтыну несиесiнiң объектiлерiне байланысты жiктелуi. Қарыз
алушылардың тұтыну несиесiн банк тәжiрибесiнде бiрiншi белгiлерi бойынша
жiктеуге болады:
1. Несиенi пайдалану бағыттары бойынша елiмiзде тұтыну несиесiн
азаматтардың кезек күттiрмес мұқтаждарын өтеуге, тұрғын үй салуға немесе
күрделi жөндеулер жүргiзуге, ұзақ тұтынатын жеке меншiк мүлiктер сатып
алуға және т.б. мақсаттарға бередi. Бактер сонымен бiрге автокөлiк, iрi
қара мал сатып алуына, азаматтардың жекелеген категорияларын шаруашылық
жүргiзуiне ұзақ мерзiмдi ссудалар бередi.
2. Несие келiсiмiнiң субъектiлерi бойынша:
• бактiк тұтыну ссудалары;
• тұрғын халыққа сауда ұйымдарының беретiн ссудалары;
• бактiк емес типтегi несие мекемелерiнiң беретiн ссудалары
(ломбардтар, несие кооперативтерi, құрылыс қоғамдары, зейнетақы
қорлары, өзара көмек көрсету кассалары, бiр затты пайдаланушыға
беретiн пункттер);
• қарыз алушылардың жұмыс iстейтiн орындарында берiлетiн тұтыну
ссудалары;
• жеке адамдар беретiн жеке тұтыну ссудалары.
11. Неселеу мерзiмдерi бойынша тұтыну ссудалары:
• қысқа мерзiмдi (1 күннен 1 жылға дейiн)
• орта мерзiмдi (1 жылдан 3 – 5 жылға дейiн)
• ұзақ мерзiмдi (3 – 5 жылдан жоғары)
• талап еткенге дейiнгi несиелер деп бөледi.
4. Несиенi беру тәсiлдерiне қарай тұтыну ссудалары:
• мақсатты
• мақсатты емес (овердрафт, кiдiртуге болмайтын қажеттiлiктерге) деп
екiге бөлiнедi.
5. Қамтамасыз етiлуiне байланысты:
• кепiлмен қамтамасыз етiлмеген (бланктiк)
• қамтамасыз етiлген (кепiл, кепiл болушылық, кепiлдеме, сақтандыру) деп
бөлiнедi.
6. Өтеу әдiстерiн байланысты:
• бiр мезгiлде өтелетiн ссудалар және төлемдердiң мерзiмдерiн ұзартып
отыру арқылы өтелетiн ссудалар деп бөлiнедi.ъ
7. Сыйақы ставкаларын алу әдiстерiне қарай:
• қарыз берген кезде сыйақыны ұстап қалатын ссудалар;
• несиенi толығымен өтеу кезiнде алынатын сыйақы ставкалары;
• несиенi пайдалану мерзiмiнде тең бөлiктермен сыйақы ставкаларын төлеп
отыратын ссудалар (тоқсан сайын, жарты жылда бiр рет немесе алдын
ала келiсiлген кесте бойынша).
8. Қаржылардың айналым сипатына қарайссудалар бiр жолғы және қайталанатын
(револьверлiк, ролловерлiк) болып бөлiнедi. Револьверлiк несие тобына,
әдетте, овердрафт формасындағы бiркелкi активтi пассивтi шоттар бойынша
берiлетiн немесе клиенттерге бiркелкi несие карталары бойынша берiлетiн
несиелердi жатқызады. Жеке тұлғалардың талап еткенге дейiнгi шоттары
бойынша несие желiлерi әлемдiк банк тәжiрибесiнде аз тараған, бiрақ несие
карталары бойынша берiлетiн несиеге ұқсастырып пайдаланады. Клиенттер
өзiнiң шотындағы қаржылар қалдығынан артық сомаға чек жазып беруiне
болады (чектiк несие), алайда овердрафт қолданғаны үшiн банкке сыйақы
төлейдi.
Сонымен, жоғарыда көрсетiлген тұтыну несиесiнiң жiктелуi оның
түрлерiнiң сан алуан болатындығын дәлелдеп отыр, бiрақ жiктелу оынен
шектелiп қоймайды. Сондықтан оны басқа да белгiлерi бойынша жалғастыруға
болады.
Төлемдердiң мерзiмдерi ұзартылған несиелердi тiкелей және жанама банк
несиесi деп бөлуге болады. Тiкелей банк несиесiн берген кезде ссуданы
пайдаланушы клиент пне банк арасында несие келiсiмi жасалады. Жанама банк
несиесiнде клиент пен банк арасында делдал болуымен сипатталады. Мұндай
делдал ретiнде көп жағдайларда бөлшек сауда кәсiпорындары қатысады. Несие
келiсiмi тауар сататын дүкен мен клиент арасында жасалып, сауда орны
өз кезегiнде банктен ссуда алады. Несиелеудiң мұндай формасының кеңiнен
тарап отырғандығын, американдықтардың автокөлiгiн сатып алуына арналған
ссудалардың 60 пайыздан астамы жанама түрде алынып отырған несие екендiгiн
нақты мәлiметтер көрсетiп отырған болса, бiздiң елiмiзде мұндай
статистикалық деректер жоқ. Алайда, барлығымызға мәлiм, соңғы кездерi
тұрғын халықты сауда ұйымдары арқылы несиелеу белсендi түрде қанат жаюда.
Тұтынушылар қымбат тұратын тауарларды (автокөлiк, тоңазтқыш, кiр жуу
машиналары, компьютер және басқа да ұзақ мерзiм пайдаланатын таурлар) төлем
мерзiмiн ұзартып сатып алуда.
Тұтынушылардың қажеттiлiктерiн тiкелей және жанама түрде банктен
несиелеудiң өзiндiк ерекшелiктерi мен терiс жақтары да болады. Бiрiншiден,
тiкелеу банктен несиелеу, жанама несиелеуге қарағанда ерекшелiгi – оның
несиелiк процестi ұйымдастырудағы қарапайымдылықта. Мұнда несиелеу
объектiсi нақты анықталады, берiлiп отырған ссуданың экономикалық тұрғыдан
алғанда мақсатқа сәйкес екендiгiн анықтау мүмкiн болады, суданы пайдалану
барысында бақылау жасалып өтелуiн банк тiкелей қадағалап отырады. Аталған
процестердiң барлылғы да қарыз алаушымен несиелiк қатынастарды реттеп
отыруға нақты жағдайлар туғызады.
Екiншiден, банктiң тiкелей несиелеуiмен байланысты терiс жақтарына
жанама түрдегi несиелеуге қарағанда тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң жоғары болуы
жатады. Мұндай қорытындыны қалай негiздеуге болады?
Бiрiншiден, елiмiзде жеке азаматтарды несиелеудiң қазiргi кездегi
тәжiрибесi бiрқатар күрделi жағдайлармен байланысты:
a) ссуданы беру алдындағы кезеңде, жеке клиенттердiң несиенi қайтару
қабiлетiн түгелдей барлық банктер тексере бермейдi;
б) клиентiң несиелiк қабiлетiн анықтау барысындағы әдiстердiң көбi
дерлiк iс жүзiнде қалыптасқан талаптарға сай келмейдi;
в) несиенiң қамтамасыздығы көбiнесе сөз жүзiнде қалып қояды,
яғни нақты қамтамасыз етiлмейдi.
Екiншiден, елiмiздегi қалыптасқан макроэкономикалық жағдай
(экономикалық, саяси, әлеуметтiк тұрақсыздық, инфляция т.б.) банктiң жеке
азаматтарды несиелеуде дұрыс ұйымдастыруына терiс әсерiн тигiзедi.
Тұрғын халықты жанама түрде несиелеу банкке тәуекелдердiң (несиелiк,
валюталық, нарықтық, сыйақылық) әсерiн қысқартуға мүмкiндiк туғызады.
Жанама түрде несиелеукезiнде клиент банкке несие сұрап бармай-ақ, өзiне
қажеттi тауарларын сауда орындарынан сатып алуына болады.
Жанама түрде несие берген кезде рыноктың қатысушыларына өзара
дилерлiк шарттармен сауда индосаментiн кепiлге қою арқылы жүзеге
асырылады. Неисе берудiң мұндай түрiнде банк қосымша шығындарсыз өзiнiң
несие портфелiн ұлғайтуға мүмкiндiк алады. Қазақстан Республикасында
тұтынушыларды тiкелей несиелеу олармен жеке әңгiмелесудi қажет ететiн
болғандықтан, ол қосымша шығындармен байланысты болады. Сондықтан да
дилерлiк келiсiм шарт пен сауда индосаменттерiн сатып алу арзанға түседi.
Тұтыну несиесiнiң құралдары . Несие құралдарына байланысты тұтыну
несиесi чекпен және несиелiк карточкалармен берiледi. Несие басым
жағадйларда төлемдердiң мерзiмiн ұзарту негiзiнде берiледi. Чекпен
берiлетiн несиенiң келесi түрерi болады: овердарфтық, кепiлдемелiк,
арнайы. Тұтынушыларға чекпен несие берудiң мiндеттi шарты – қарыз алушының
чектiкшотының болуы. Несие бұл шоттағы қалдықтың жоқ болуы жағдайында
берiлуi тиiс. Чекпен несие беру кезiнде алдын ала келiсiлген лимит
көлемiнде чектер төлеуге алынады. Ол лимит коммерциялық банктердiң несие
беру мүмкiндiгiне, клиенттiң несиелiк қабiлетiне, банктiң қызмет түрлерiне
деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты болып келедi. Чектiк тұтыну несиелерi
шотқа кәдiмгi салымдардың түсуi барысында немесе арнайы жарналар аудару
арқылы өтеледi. Чектiк шоттарды көбiне овердрафтық шоттар деп атайды.
Тұтыну несиесiнiң тағы бiр түрi – банктiң несиелiк карточколары.
Несиелiк карточкалардың чектiк несиеден айырмашылығы: олар чектiк шоттарға
негiзделмейдi және мұнда үш жақ қатысады – карточка иесi, банк және сауда
орындары. Арнайы симфолдары бар пластикалық карточкалар қарыз алушыға
(тұтынушыға) берiледi және де банктiң карточка иесiне несиенi пайдалануға
кепiлдеме беретiндiгiн дәлелдейдi. Несие карточкасы клиенттiң банкпен
депозиттiк операцияларының жағдайы тұрақты болған жағдай да берiледi.
Несие карточкасы бойынша несиелiк лимит орнатылады.
II Тарау. Тұтыну несиесiнiң қажеттiлiгi және несиенi ұсыну
шарттары бойынша талдау жүргiзу. ААҚ ШФ Банк
Каспииский мысал негiзiнде
2.1.Тұтыну несиесiнiң республика бойынша берiлуiн талдау.
Жалпы экономикаға берiлген кредиттер. Қолайлы макроэкономикалық
жағдайлар мен ресурстық база өсiп отырған кезде кредиттiк рынок қаржы
рыногының серпiндi даму үстiндегi салаларының бiрi болып қалады. 2003 жылы
банктердiң экономикаға кредиттернiң көлемi 45.5 % - ке, яғни 978.1 млрд
теңгеге дейiн өстi (7.0 млрд АҚШ долларына жуық)
Теңгенiң АҚШ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кiрiспе
I Бөлiм. Банк несиесiнiң мәнi және түрлерi.
1.1. Несие туралы жалпы түсiнiктер.
1.2. Несиенiң түрлерi және формалары
1.3. Тұтыну несиесi
II Тарау. Тұтыну несиесiнiң қажеттiлiгi және несиенi ұсыну
шарттары бойынша талдау жүргiзу. ААҚ ШФ Банк
Каспииский мысал негiзiнде
2.1.Тұтыну несиесiнiң республика бойынша берiлуiн талда.
2.3. ААҚ ШФ Банк Каспииский тұтыну несиесiн ұсыну
шарттары.
III Тарау. Тұтыну несиесiнiң даму перспективалары
3.1. Тұрғындардың өмiр сүру деңгейiн көтерудегi тұтынушылық
несиенiң рөлi
3.2. Банктiң тұтыну несиесiн ұсынудағы тәуекелдiлiктердi
басқару жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе
Екiншi дүние жүзiлiк соғыстан соң банктер нарықта алдыңғы қатарлы
несие беретiн мекемелер болып табылды. Банктер қаржыны жеке тұлғалар мен
отбасылардан тартып отырады. Бiрақ кейбiр адамдар ойлады банктер салған
ақшаларын өздерiне керек кезiнде тауып бере алама деген сенiмсiздiк те
пайда болды. Соңғы дәлелдер бойынша тұтыну несиесi өте пайдалы несиенiң
түрi болып, оны банктер адамдарға өте үлкен сенiммен бере алды. Шынында да
әлемдегi ең үлкен банктердiң бiрi - “Ситикорп оф Нью-Йорк” - өзiнiң
мыңдаған бөлiмшелерi арқылы өзiнiң өсiп келе жатқан қаржы ресурстарын
тұтынушыларға ұсынып отырды (мысалы: маркетинг: несие карточкалары, тұрғын
үйлерге және электрондық қызмет көрсетушiлерге). Бiрақ банктiк қызмет
тұтынушыларға бағытталған, сонымен бiрге бұл қызмет түрi банктерге өте
тәуекелi жоғары әрi қымбат тұратын банктiк қызметтiң түрi болып табылды,
дегенмен жеке тұлғалар мен отбасылардың қаржылық жағдайы денсаулығының
бұзылуынан немесе жұмысынан айырылуына байланысты күрт өзгерiп кетуi
мүмкiн. Сондықтан тұтыну несиесiн беру басқармасы бұл мәселелердiң
ықтималдықтардың бәрiн есепке ала отырып жұмысын жүргiзуi тиiс. Тұтыну
несиесiнiң бiрнеше түрлерi бар, сондықтан тексерулер нәтижесiнде АҚШ та
депозиттiк қайта реттеу институттары және басқа да өндiрiстiк дамыған
мемлекеттерде осындай несиелендiру саны, қаржылық қажеттiлiгiн
қанағаттандыруға бағытталған несиелердiң көлемi өсiп келуде.
Тұтыну несиесi – ол төлемiн кейiнге қалдырып тұтыну тауарларын несиеге
сату. Несие алушы – халық, ал несие берушi – әртүрлi өндiрiс орындары,
фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкiн. Тұтыну несиесi коммерциялық
несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемiн кейiнге
қалдырып тауар сату) және банктiк несие формасында (яғни тұтыну тауарларын
сатып алуға ақша беру – ұзақ қолданылатын тауарлар – жиhаз, жеңiл
машиналар, тоңазтқыштар, теледидарлар және т.б.) берiледi. Несиенiң бұл
түрiнде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкiн. Несие
қатынастарының нақты көрiнiсiн несиенiң формалары мен түрлерi сипаттайды.
Несиенiң мазмұны мен түрi диалетикалық бiрлiкте болады. Өндiрiстiк
қатынастардың өзгеруi несиенiң мазмұны мен оның қолданылатын түрiн
өзгертедi. Несиенiң негiзгi екi формасы: коммерциялық несие және банктiк
несие болады. Бұл несие бiр-бiрiнен несие субъектiлерi, құрамы, қарыз
объектiсi, динамикасы, процент мөлшерi және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Банктiк несие – ол банкте шоғырланқан қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзiмiн белгiлеп, ақша түрiнде берiлетiн несие. Коммерциялық
несие мен банктiк несиенiң бiр-бiрiнен бiрсыпыра айырмашылықтары бар.
Бiрiншiден, коммерциялық несие тауар түрiнде берiлсе, ал банктiк несие ақша
түрiнде берiледi. Коммерциялық несиенi тауар өндiрушiлер мен сатушылар бiр-
бiрiне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшiн бередi. Банктiк несие
өндiрушiден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы ретiнде берiледi.
Екiншiден, коммерциялық несие мен банктiк несие бiр-бiрiнен, субъектiлер,
яғни несие келiсiмiне қатысушылар бойынша да ажыратылады. Коммерциялық
несиеде несие берушi ретiнде де, қарыздар ретiнде де кәсiпкер жүредi.
Банктiк несиеде несие берушi – банк, ал қарыз алушы – кәсiпкер.
Үшiншiден, коммерциялық несиенiң шектеулерi банктiк несие берумен жойылады,
себебi банктiк несиенi қолдану өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар
айналысына қызмет көрсетсе, банктiк несие халықтың барлық топтарының
уақытша бос ақшасын шоғырландырып, оны капиталға айналдырады.
Төртiншiден, бұл екi несиенiң динамикасы (өсуi) да бiркелкi емес.
Коммерциялық несиенiң көлемi өндiрiс пен тауар айналымының дамуына және
төмендеуiне байланысты өрбiп және қысқарып отырады. Өнеркәсiптiң дамуы
кезiнде оған ұсыныс пен сұраныс өсiп, дағдарыс кезiнде төмендейдi.
Дағдарыстың әсерiнен тауарды өндiрумен сату қысқарып, ал қарызды төлеу үшiн
банктiк несиеге сұраныс көбейедi. өндiрiстiң жанданып көтерiлуi кезiнде
нақты капиталдың көлемi өсiп, өндiрiстiк мақсатқа жұмсау үшiн банктiк
несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан банктiк несиенiң екi жақтылығы туындайды:
қарыз алушы, оны өндiрiстiк капиталдың көлемiн өсiру үшiн пайдаланса, онда
капитал қарызы, ал қарыз мiндеттемелерiн өтеу үшiн төлем құралы ретiнде
пайдаланса, онда ақша қарызы болады. Банктiк несиенiң шартты түрде мұндай
екiге бөлiнуi қарыздардың алған несиенi пайдалану мақсатына байланысты
болады. Егер қарыздар несиенiң кепiлдiгiне тауар, вексель, бағалы
қақаздарды берiп алса, онда қарыздардың банктен ештеңемен қамтамасыз
етiлмеген несие алса, онда қарыздардың капитал несиесiн алғаны.
Коммерциялық несие – ол тауар өндiрушiнiң басқа тауар өндiрушiге сатқан
тауары үшiн ақша төлеудi кейiнге қалдырып, оны қарызға беруi. Әдетте
коммерциялық несиеде аударым векселi толтырылады. Коммерциялық несие
алғашқы капитал жинақтау кезiнде капиталистiк ұдайы өндiрiстiң қажетiн
қамтамасыз етуден пайда болып, капиталистiк несие жүйесiнiң негiзiн
қалайды. Мысалы, кейбiр объективтi себептерге байланысты (тауар өндiру
уақыты оны сатып, ақша түсiру уақытымен сай келмейдi, кейбiр өндiрiс жыл
мезгiлдерiне байланысты ұйымдастырылып, онда өндiрiлген тауарларды сату да
жыл мезгiлдерiне байланысты жүргiзiледi) бiр капиталист-өндiрушi нарыққа
тауарын шығарғанда, екiншi өдiрушi – сатып алушыда қолма – қол ақша
болмаған жақдайда оған бiрiншi капиталист тауарын несиеге сатады.
Коммерциялық несие тауардың өндiрiстен тiкелей тұтынушыға түсуiн қамтамасыз
етедi, сөйтiп тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама
айналысын жеделдетедi. Ол сонымен қатар кәсiпшiлер мен сатушылардың да ақша
қажетiн өтейдi.
Дегенмен коммерциялық несиенi қолдануда бiраз шектеулер бар. Олар:
• Бұл несиенiң көлемi сатылуға тиiс тауарлар қорының көлемiмен шектеледi;
• Бұл несиенiң көлемi экономикасының жағдайына байланысты өзгередi, яғни
дағдарыс кезiнде капиталдың керi қозқалысы бұзылып, коммерциялық несиенiң
көлемi қысқарады;
• Бұл несие тек бiр бағытта қозғалыста жүредi: оны тек өндiрiс құрал-
жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға бередi,
керiсiнше болуы мүмкiн емес. Мысалы, комбайн зауыты өз өнiмiн –
комбайндарды несиеге ауыл шаруашылығына сатуына болады, ал ауыл
шаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретiнде өз өнiмiн бере
алмайды.
Дипломдық жұмыс барысында бiрiнiшi тарауында, яғни теориялық
бөлiмiнде Банк несиесiнiң мәнi және түрлерi бойынша қарастырылған.
Ал екiншi тарауында, яғни аналитикалық бөлiмiнде Тұтыну несиесiнiң
қажеттiлiгi және несиенi ұсыну шарттары бойынша талдау жүргiзлген.
Негiзгi мысал ретiнде - ААҚ ШФ Банк Каспииский - банкiне негiзделген.
Сонымен қатар Ұлттық Банктiң 2004 жылдың қараша және желтоқсан айлары
бойынша, ал 2005 жылдың – қаңтар және ақпан айларының аясында халыққа
тұтыну мақсатында берiлген несиелерi негiзiнде талданған.
Үшiншi тарауында, яғни болжамдау бөлiмiнде Тұтыну несиесiнiң даму
перспективалары қарастырылған. Мұнда тұтыну несиесiн беру арқылы халықтың
жағдайына әсер ету, сонымен бiрге тұтынушылық несиесiн берудегi банктердiң
тәуекелдiктердi басқару жолдары қарастырылған.
I Тарау. БАНК НЕСИЕСIНIҢ МӘНI ЖӘНЕ ТҮРЛЕРI
1.1. Несие туралы жалпы түсiнiктер.
Несие-нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субьектілермен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Ұдайы өндіріс процессі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылықтағы
несиенің орнын айқындауға және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процесске несиелік қатынастардың
тек бірінші жағы - алынған несиені өндірістік мақсатқа пайдаланушы қарыз
алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ -кредитор өндірістік процестің
сыртында қала ды. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс процессінің
субьектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан
несиенің мәнін ұдайы өндіріс процессінің бір сатысымен ғана байланыстыруға
болмайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған негізде бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта
қарыз көбіне ақшалай түрде берілуде.
Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі
қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие - бұл ақшалай қаражаттың екі нақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы –сол
қаражаттың бір нақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субфенция,
субсидия түрінде берілсе, олар қайтымсыз сипатқа ие.
Несие-бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жәке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементерге ең алдымен несиелік қатынастар
субьектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несилік қатынастар субьекті
сіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несилік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субьектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес, мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субьектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адам заттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды үғым. Ал, қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін обьекті де жатады. Беру обьектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несие құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс
процесінің сәйкес қатынасушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан, несиеге
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді.
Осы мағынада несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның
сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиелік
қатынатардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процессінде
өндірістің белгілі бір мағынасы бар.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екеу: 1 - несиелік мәмілеге қатысушылар-кредитор және қарыз
алушы - экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің
орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес субьектілер ретінде
болулары керек несиелік қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін
нарық заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге
асырулары қажет; 2 - несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші
мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет б.т. Несиелік мәміле жасалуы үшін
оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Несиелік қатынастар, бір
жағынан, кредитормен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға
беру, екінші жағынан, оларды алу кезінде мүдделік пайда болған жағдайда
ғана жүзеге асады. Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және
айналымында белгілі бір жағдайларда несиелік қатынастардың пайда болуы
мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет болады. Несиелік қатынастардың
субьектілері өзара мүдделерге негізделген экономикалық байланыстар
тұрақтылығымен, бірқалыптылығымен сипатталады, біртұтас жүйе ретіндегі
несие шеңберімен анықталады. Қажеттілік категориясы көбінесе обьектіні
тереңдей тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығың ашып ақиқат өмірдің
ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын, оның дамуының
негізгі бағыттарын көрсетеді.
Несиенің мәнін ашу - бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығн білдіретін
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенің мәні және қажеттілігі
туралы жоғары да айтылғандарға қосымша оның құрылымын, қозғалысының
заңдылықтарын қарастыралық.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар
мен несиелік қатынастар танымының сатысы ретінде көрінеді.Ол несиеде
тұрақты, өзгеріссіз қалады. Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие
зерттеу обьектісі ретінде, бәрінен бұрын оның субьектілері болып табылатын
элементтерден тұрады.Несиелік мәміледе қатынас субьектілері қарыз беруші
және қарыз алушы болады. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар
өндірісі мен тауар айналысы негізінде жүреді.
Кредитор - несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қармағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субьектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор - банк қарызды тек өз меншігіндегі
ресурстар есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы тартылған қаражаттар
есебінен де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналстыру арқылы
жинақталған қаражаттар есебінен де бере алады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы-несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор
туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің
өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан
айырмашылығы:
• Ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды,
олардың уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес бөтен біреудің
ресурстарымен жұмыс істейді.
• Қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да, өндіріс
сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ айырбас
фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.
• Қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған қарызға
алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен жеткілікті түрде
есеп айырысу мен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы өндіріс процессін
өркендете түсу керек.
• Қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай,
сонымен қатар, қарыз пайызын да төлейді.
• Қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді болады.
Қарыз алушының кредитор мен экономикалық тәуелді болуы қарызға алынған
қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз міндеттемелерін
орындауға мәжбүр етеді.
Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан
қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредитрға қарай кері қозғалатын
обьекті болып табылады. Беру обьектісіне қарыздық құн жатады. Ол құнның
ерекше бөлігі ретінде болады.
Экономикалық әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
1.2. Несиенiң түрлерi және формалары
Экономикалық әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие - бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының обьектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты-тауарларды өткізуді жылдамдату.
Коммерциялық несие – бұл фексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелік қатанастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Комерциялық несие көбіне тауарды сатып
алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда
айналыс құралы ретінде қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында
төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель
қолданылады.
Коммерциялық несинің банктік несиеден айырмашы лығы мынадай:
• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез-келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезендегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының
құрамына қосылады.
Банктік несие-бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құрамына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік
несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз
алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез-келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Комерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
3. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
• Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несиелік мекемелеріне.
2.Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• коператифтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
4. Мерзіміне қарай:
1. қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
2. орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін);
3. ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
5. Тағайымдалу және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі нормаларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын.
6. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
• Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік) несиесі.
7. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
• Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
• Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Сонғы қабылданған актифтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-
санатты күмәнді.
• Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
8. Фалютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен.
9. Берілу шартына қарай:
5. Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
жеке жұмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.Тұтыну несиесінің
негізгі міндеті - тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау және көмек
көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан -
тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені
таурларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан-
тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл
тәуелділік, әсіресе қазіргі уақытта нарықтық тауарлармен жалығу
жағдайында көрінеді.
Тұтыну несиесiнiң дамуы әр түрлi елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдiң iшкi жиынтық өнiмiнiң 10 % - ын, Германия мен Францияда – 30 % - ын,
ал Ұлыбритания мен АҚШ – та 60 % - ын құрайды екен. Бұл елдердiң
тәжiрибелерiнде тұтыну несиесiнiң ең қымбат таурларды: автокөлiк, электр
тұрмыстық құралдарды, жиhаздарды және т.с.с. Сатып алу барысында жиi
пайдаланады. Бұл елдердiң тұтыну несиесiнiң жартысынан көп бөлiгi
автокөлiктердi сату үлесiне тиедi. кономикалық мазұмыны жағынан тұтыну
несиесi банктiк несиенiң бiр бөлiгi ретiнде, оның басты бағыты тек жеке
тұлғалар мен тiкелей байланысты болып келедi. Сондықтан да, несиенiң бұл
формасының экономикасы дамыған елдерде кеңiнен пайдалануының екi түрлi
себебi бар: бiрiншiсi, субъективтi, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы
деңгейде материалдық игiлiктерге қол жеткiзуге қолайлы жағдай жасаса;
екiншiсi, объективтi, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бiр
экономикалық мәселесi – бұл дайын өнiмдi өткiзу десек, ендеше тұтыну
несиесiн қолдану аталған мәселенi шешуге мүмкiндiк бередi. Тұтыну несиесi
көптеген елдердiң экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны
мемлекеттiк ұйымдар тарапынан белсендi түрде реттеп отыру қажет. Мұндай
реттеудi екi түрге бөледi: берiлуi және пайдалану деңгейiнде реттеу. Берiлу
деңгейiнде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиiс.
Қазақстан Республикасында тұтыну несиесi кеңiнен дамып отырған
несиеге жатады. Екiншi деңгейдегi банктер тәжiрибесiнде тұтыну несиесiнiң
мынандай түрлерi қолданылуда:
➢ автокөлiктiк несие;
➢ ұзақ мерзiмде пайдаланылатын таурлар сатып алуға берiлетiн несие;
➢ тұрғын үйдi жөндеуге берiлетiн несие;
➢ кейiнге қалдырылмайтын қажеттiлiктерге (оқу, емделу, демалу, және т.б.
) берiлетiн несиелер.
Мұнда автокөлiктiк несие бойынша жаңа және жүрiлген автокөлiктердi
банк несиесi көмегiмен алуға болады.
Ұзақ мерзiмде пайдаланытын тауарларға мыналар жатады:
• жиhаз;
• сантехника;
• аудио – видео және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқада тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына: үйдiң iшiнде және сыртында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргiзу жатады.
Мысалға, Қазақстан Республикасындағы жеткшi банк – Казкоммерцбанктiң
тұтыну несиесiн беру шартын 1 – кестеден көруге болады.
1 – кесте
Казкоммерцбанктiң тұтыну несиесiнiң түрлерi мен шарттары
№ Несиелеу Тұтыну несиесiнң түрлерi
шарттары
Автокөлiк несиесi Ұзақ мерзiмдi
тауар сатып алу
несиесi
Жаңа Ескi (пайдаланылған)
1 2 3 4 5
1 Несие мөлшерiАвтокөлiк Автокөлiктi бағалау 10 000 АҚШ
құнының 80 % құнының 80 % на дейiн. долларына дейiн
дейiн. (немесе
эквивалент)
500 000 АҚШ
долларына дейiн
(егер қамтамасыз
ету заты –
жылжымайтын
мүлiк болса)
2 Бастапқы жарнаАвтокөлiк 3 жылға дейiн жүрген
құнынан 20 % шетел автокөлiгi н сатып
алуда 20 %;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген шетел
автокөлiгiн сатып алуда
30 %;
5 жылдан 10 жылға дейiн
жүрiлген шетел көлiгiн
сатып алуда 50 %;
3 жылға дейiн жүрiлген
ТМД елдерiнiң автокөлiгiн
сатып алуда 30 %;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген ТМД елдерiнiң
автокөлiгiн сатып алуда
- 50 %
3 Несие мерзiмi Шетелдiк 3 жылға дейiн 2 жылға дейiн
автокөлiк
үшiн 5 жылға
дейiн;
ТМД елдерiнiң
атвокөлiгi
үшiн 3 жылға
дейiн
4 Несие валютасыАҚШ доллары АҚШ доллары немесе теңгеАҚШ доллары
немесе теңге немесе теңге
5 Несие үшiн Айына: 1.5 % Айына: 1.5 % (АҚШ Айына: 1.5 %
төлем (АҚШ долларымен) және 1.7 % (АҚШ долларымен)
долларымен) (теңгемен) және 1.7 %
және 1.7 % (теңгемен)
(теңгемен)
6 Қамтамасыз етуСатып алатын Егер шетел автокөлiгiнiң Сатып алынатын
түрi автокөлiк жүрiлген уақыты 10 тауар немесе
жылдан, ТМД-кi 5 жылдан тұрғын үй
аспаса, сол автокөлiктiң
өзi
Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесiн алуға қажеттi
құжаттар тiзiмi мынадай:
➢ Қарыз алушының анкетасы.
➢ Жеке куәлiгi (көшiрмесi).
➢ СТТН (көшiрмесi).
➢ Соңғы 12 айға бөлiнiп көрсетiлген жалақы және басқа да
табыстары туралы жұмыстан берiлетiн анықтама.
➢ Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
➢ Отбасы құрамы туралы анықтама.
➢ Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлiк,
жұбайыңыздың жеке куәлiгi).
➢ Кепiлге қоятын мүлiктiң құжаттары.
6. Ипотекалық несие - жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
7. Мемлекеттік несие - азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі
формасы - мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық
міндетемелер, тұрғындардың жинақ кассасының салымдары болып табылады.
8. Халықаралық несие - валюталық және пайда төлеу шарттарымен беру
бойынша байланысты халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы
қарыз капиталының қозғалыс формасы.
9. Офердрафт несиесі - клиенттік шартынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
10. Офернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
11. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
12. Ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, беретін несие.
13. Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
14. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикатпен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пай даланатын
несие.
15. Сенім несиесі (траст) – банктің сеніміне кірген қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
16. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
10. Несиелеу обьектісіне қарай:
1. Меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
2. Материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
3. Сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
4. Азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материадар, құралдар
және басқа да мүліктер алуына;
5. Ломбарттық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
6. Театрлар және демалыс орындарының кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
7. Күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
8. Тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға.
Қазақстан Республикасының жетекші халықаралық ұйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді. Халықаралық займдарды пайдалануды екінші
деңгейдегі банктер де белсенді қолдануда.
Қазақстан Республикасында несиелеудің келесі түрлері дамыған:
• Ұлттық банктің несиелері:
➢ аукциондық - Ұлттық банктің ақша несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан - 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие.
➢ ломбардтық - Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі.
➢ бюджеттік - Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық шартымен беретін несиесі.
➢ Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
➢ өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыру.
➢ күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға.
➢ импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт.
➢ ипотекалық.
➢ несиелік желі негізінде-қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие
беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі.
➢ концорциялық - несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығы мен бірлескен екі немесе одан да көп банктер беретін несие.
➢ тұтыну мақсаттарына.
➢ банкаралық.
➢ Қарыз портфелін жіктеу және екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметінен келетін шығындарды жабу үшін резерфтер құру тәртібі туралы
ережеге сәйкес Ұлттық банк қарыздардың сапалары бойынша олардан келесі
бөлінулерін белгіледі:
➢ стандартты-қайтарылу мерзімі әлі жетпеген және сапасы күмән
туғызбайтын несие;
➢ стандартты емес - несиенің қайтарылуы 30 күнге кешіктірілуімен
байланысты тәуекелі аз және бір реттен артық емес ұзартылған несие;
➢ қанағаттанарлықсыз - ұзартылу мерзімі ұзартылған қарыз шотына
жатқызылған күннен бастап 30 бен 60 күн аралығында және бір реттен
артық емес ұзартылған несие.
➢ күдікті - қарыздың ұзартылған қарыздар шотына жатқызылған күннен
бастап ұзартылу мерзімі 60 күннен 90 күнге дейінгі несие;
➢ шағынды - ұзарттыру мерзімі 90 күннен артық несие.
Банктердің қарыз портфелінің жіктеуі, оның сапасының жоғарлауы және
несиелік қызметтің болуы мүмкін шығындарды жабу үшін резерфтер құру
мақсатын көздейді және банктік жүйенің тұрақты даму мүмкіндігін қамтамасыз
етеді.
1.3. Тұтыну несиесi
Тұтыну несиесiнiң әлеуметтiк маңызы. Тұтыну несиесi тұрғын халықтың
мәдени тұрмыс қажеттiлiгiн өтеудегi маңызды құрал болып табылады.
Тұтыну несиесiнде қарыз алушылар жеке тұлғалар, ал қарыз берушiлер
несие мекемелерi, сонымен бiрге әртүрлi меншiк формасындағы кәсiпорындар
мен ұйымдар болып табылады. Тұтыну несиесi ақшалай және тауарлы түрiнде
берiле алады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде тұтыну несиесi экономикада үлкен
рөл атқарады. Сондықтан оған мемлекет тарапынан реттеу шаралары
жүргiзiледi. Несиенi беру деңгейiнде және оны пайдалану деңгейiнде реттеу
тұтынушыны сыйақы ставкасының мөлшерi, несиенiң мерзiмi тағы басқада,
шаралар арқылы ынталандыру немесе несиелеу тәртiбiн қатаң бақылау арқылы
жүзеге асырылып отырады.
Әр елдiң жеке тұлғаларды несиелеу саласында әртүрлi заңдары болады,
алайда ол заңдарды бiр ғана жағдай бiрiктiредi – ол: тұтынушылардың өмiр
сүру деңгейiн арттыру мақсатында несие жеткiлiктi көлемде қол жетерлiк,
қарапайым болуы тиiс.
Бiздiң елiмiзде (1987 жалға дейiн) тұтыну несиесiнiң көбiне екi түрi
қолданылып келдi: ұзақ мерзiмдi пайдаланатын тауарларды сатып алуға несие
беру және тұрғын – үй құрылысына (жеке және кооперативтiк) несие беру.
Несиенiң бiрiншi түрi жанама сипатта болды, себебi оны Мемлекеттiк Банкiнiң
қатысуымен түрлi сауда ұйымдары берiп отырған, несиенiң екiншi түрiн
тiкелей несие мекемелерi (Мемлекеттiк Банк пен Құрылыс банкi) берiп
отырған.
Тұтыну несиесi тауарлар мен қызметтердiң құны толық төленiп бiткенге
дейiн қолдана беруiне мүмкiндiк бередi, нәтижесiнде тұрғын халықтың өмiр
сүру деңгейiн арттырады.
Тұтыну несиесi түрлi мақсаттарға берiледi: қозғалатын мүлiк
(автокөлiк, жиhаздар, тұрмысқа қажеттi заттар) және қозғалмайтын мүлiк
сатып алуға, сонымен бiрге әртүрлi қызмет түрлерiн (тұрмыстық, медициналық)
төлеуге берiледi.
Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн бак
ссудаларын ипотекалық несие деп атайды. Ипотека гректiң сөзiнен алынған,
ол ссуданың қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу үшiн жерге
қағылатын ағаш қазық деген мағынаны бiлдiредi. Тұтыну несиесi мен
Ипотекалық несие ұқсастығы сонда, екi жағдайда да бак тұтынушыларға, яғни
жеке тұлғаларға несие бередi. Сондықтан бұл жағдай ипотекалық несиенi
тұтыну несиесi қатарына жатқызуға негiз болып табылады. Алайда қамтамасыз
ету формасы, несиелердi пайдалану саласы әртүрлi болады. Ипотекалық
несиенiң маңызы тұтыну несиесiне қарағанда кеңiрек, мысалы ауыл
шаруашылығы мен құрылыста көп пайдаланады.
Тұтыну несиесiнiң объектiлерiне байланысты жiктелуi. Қарыз
алушылардың тұтыну несиесiн банк тәжiрибесiнде бiрiншi белгiлерi бойынша
жiктеуге болады:
1. Несиенi пайдалану бағыттары бойынша елiмiзде тұтыну несиесiн
азаматтардың кезек күттiрмес мұқтаждарын өтеуге, тұрғын үй салуға немесе
күрделi жөндеулер жүргiзуге, ұзақ тұтынатын жеке меншiк мүлiктер сатып
алуға және т.б. мақсаттарға бередi. Бактер сонымен бiрге автокөлiк, iрi
қара мал сатып алуына, азаматтардың жекелеген категорияларын шаруашылық
жүргiзуiне ұзақ мерзiмдi ссудалар бередi.
2. Несие келiсiмiнiң субъектiлерi бойынша:
• бактiк тұтыну ссудалары;
• тұрғын халыққа сауда ұйымдарының беретiн ссудалары;
• бактiк емес типтегi несие мекемелерiнiң беретiн ссудалары
(ломбардтар, несие кооперативтерi, құрылыс қоғамдары, зейнетақы
қорлары, өзара көмек көрсету кассалары, бiр затты пайдаланушыға
беретiн пункттер);
• қарыз алушылардың жұмыс iстейтiн орындарында берiлетiн тұтыну
ссудалары;
• жеке адамдар беретiн жеке тұтыну ссудалары.
11. Неселеу мерзiмдерi бойынша тұтыну ссудалары:
• қысқа мерзiмдi (1 күннен 1 жылға дейiн)
• орта мерзiмдi (1 жылдан 3 – 5 жылға дейiн)
• ұзақ мерзiмдi (3 – 5 жылдан жоғары)
• талап еткенге дейiнгi несиелер деп бөледi.
4. Несиенi беру тәсiлдерiне қарай тұтыну ссудалары:
• мақсатты
• мақсатты емес (овердрафт, кiдiртуге болмайтын қажеттiлiктерге) деп
екiге бөлiнедi.
5. Қамтамасыз етiлуiне байланысты:
• кепiлмен қамтамасыз етiлмеген (бланктiк)
• қамтамасыз етiлген (кепiл, кепiл болушылық, кепiлдеме, сақтандыру) деп
бөлiнедi.
6. Өтеу әдiстерiн байланысты:
• бiр мезгiлде өтелетiн ссудалар және төлемдердiң мерзiмдерiн ұзартып
отыру арқылы өтелетiн ссудалар деп бөлiнедi.ъ
7. Сыйақы ставкаларын алу әдiстерiне қарай:
• қарыз берген кезде сыйақыны ұстап қалатын ссудалар;
• несиенi толығымен өтеу кезiнде алынатын сыйақы ставкалары;
• несиенi пайдалану мерзiмiнде тең бөлiктермен сыйақы ставкаларын төлеп
отыратын ссудалар (тоқсан сайын, жарты жылда бiр рет немесе алдын
ала келiсiлген кесте бойынша).
8. Қаржылардың айналым сипатына қарайссудалар бiр жолғы және қайталанатын
(револьверлiк, ролловерлiк) болып бөлiнедi. Револьверлiк несие тобына,
әдетте, овердрафт формасындағы бiркелкi активтi пассивтi шоттар бойынша
берiлетiн немесе клиенттерге бiркелкi несие карталары бойынша берiлетiн
несиелердi жатқызады. Жеке тұлғалардың талап еткенге дейiнгi шоттары
бойынша несие желiлерi әлемдiк банк тәжiрибесiнде аз тараған, бiрақ несие
карталары бойынша берiлетiн несиеге ұқсастырып пайдаланады. Клиенттер
өзiнiң шотындағы қаржылар қалдығынан артық сомаға чек жазып беруiне
болады (чектiк несие), алайда овердрафт қолданғаны үшiн банкке сыйақы
төлейдi.
Сонымен, жоғарыда көрсетiлген тұтыну несиесiнiң жiктелуi оның
түрлерiнiң сан алуан болатындығын дәлелдеп отыр, бiрақ жiктелу оынен
шектелiп қоймайды. Сондықтан оны басқа да белгiлерi бойынша жалғастыруға
болады.
Төлемдердiң мерзiмдерi ұзартылған несиелердi тiкелей және жанама банк
несиесi деп бөлуге болады. Тiкелей банк несиесiн берген кезде ссуданы
пайдаланушы клиент пне банк арасында несие келiсiмi жасалады. Жанама банк
несиесiнде клиент пен банк арасында делдал болуымен сипатталады. Мұндай
делдал ретiнде көп жағдайларда бөлшек сауда кәсiпорындары қатысады. Несие
келiсiмi тауар сататын дүкен мен клиент арасында жасалып, сауда орны
өз кезегiнде банктен ссуда алады. Несиелеудiң мұндай формасының кеңiнен
тарап отырғандығын, американдықтардың автокөлiгiн сатып алуына арналған
ссудалардың 60 пайыздан астамы жанама түрде алынып отырған несие екендiгiн
нақты мәлiметтер көрсетiп отырған болса, бiздiң елiмiзде мұндай
статистикалық деректер жоқ. Алайда, барлығымызға мәлiм, соңғы кездерi
тұрғын халықты сауда ұйымдары арқылы несиелеу белсендi түрде қанат жаюда.
Тұтынушылар қымбат тұратын тауарларды (автокөлiк, тоңазтқыш, кiр жуу
машиналары, компьютер және басқа да ұзақ мерзiм пайдаланатын таурлар) төлем
мерзiмiн ұзартып сатып алуда.
Тұтынушылардың қажеттiлiктерiн тiкелей және жанама түрде банктен
несиелеудiң өзiндiк ерекшелiктерi мен терiс жақтары да болады. Бiрiншiден,
тiкелеу банктен несиелеу, жанама несиелеуге қарағанда ерекшелiгi – оның
несиелiк процестi ұйымдастырудағы қарапайымдылықта. Мұнда несиелеу
объектiсi нақты анықталады, берiлiп отырған ссуданың экономикалық тұрғыдан
алғанда мақсатқа сәйкес екендiгiн анықтау мүмкiн болады, суданы пайдалану
барысында бақылау жасалып өтелуiн банк тiкелей қадағалап отырады. Аталған
процестердiң барлылғы да қарыз алаушымен несиелiк қатынастарды реттеп
отыруға нақты жағдайлар туғызады.
Екiншiден, банктiң тiкелей несиелеуiмен байланысты терiс жақтарына
жанама түрдегi несиелеуге қарағанда тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң жоғары болуы
жатады. Мұндай қорытындыны қалай негiздеуге болады?
Бiрiншiден, елiмiзде жеке азаматтарды несиелеудiң қазiргi кездегi
тәжiрибесi бiрқатар күрделi жағдайлармен байланысты:
a) ссуданы беру алдындағы кезеңде, жеке клиенттердiң несиенi қайтару
қабiлетiн түгелдей барлық банктер тексере бермейдi;
б) клиентiң несиелiк қабiлетiн анықтау барысындағы әдiстердiң көбi
дерлiк iс жүзiнде қалыптасқан талаптарға сай келмейдi;
в) несиенiң қамтамасыздығы көбiнесе сөз жүзiнде қалып қояды,
яғни нақты қамтамасыз етiлмейдi.
Екiншiден, елiмiздегi қалыптасқан макроэкономикалық жағдай
(экономикалық, саяси, әлеуметтiк тұрақсыздық, инфляция т.б.) банктiң жеке
азаматтарды несиелеуде дұрыс ұйымдастыруына терiс әсерiн тигiзедi.
Тұрғын халықты жанама түрде несиелеу банкке тәуекелдердiң (несиелiк,
валюталық, нарықтық, сыйақылық) әсерiн қысқартуға мүмкiндiк туғызады.
Жанама түрде несиелеукезiнде клиент банкке несие сұрап бармай-ақ, өзiне
қажеттi тауарларын сауда орындарынан сатып алуына болады.
Жанама түрде несие берген кезде рыноктың қатысушыларына өзара
дилерлiк шарттармен сауда индосаментiн кепiлге қою арқылы жүзеге
асырылады. Неисе берудiң мұндай түрiнде банк қосымша шығындарсыз өзiнiң
несие портфелiн ұлғайтуға мүмкiндiк алады. Қазақстан Республикасында
тұтынушыларды тiкелей несиелеу олармен жеке әңгiмелесудi қажет ететiн
болғандықтан, ол қосымша шығындармен байланысты болады. Сондықтан да
дилерлiк келiсiм шарт пен сауда индосаменттерiн сатып алу арзанға түседi.
Тұтыну несиесiнiң құралдары . Несие құралдарына байланысты тұтыну
несиесi чекпен және несиелiк карточкалармен берiледi. Несие басым
жағадйларда төлемдердiң мерзiмiн ұзарту негiзiнде берiледi. Чекпен
берiлетiн несиенiң келесi түрерi болады: овердарфтық, кепiлдемелiк,
арнайы. Тұтынушыларға чекпен несие берудiң мiндеттi шарты – қарыз алушының
чектiкшотының болуы. Несие бұл шоттағы қалдықтың жоқ болуы жағдайында
берiлуi тиiс. Чекпен несие беру кезiнде алдын ала келiсiлген лимит
көлемiнде чектер төлеуге алынады. Ол лимит коммерциялық банктердiң несие
беру мүмкiндiгiне, клиенттiң несиелiк қабiлетiне, банктiң қызмет түрлерiне
деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты болып келедi. Чектiк тұтыну несиелерi
шотқа кәдiмгi салымдардың түсуi барысында немесе арнайы жарналар аудару
арқылы өтеледi. Чектiк шоттарды көбiне овердрафтық шоттар деп атайды.
Тұтыну несиесiнiң тағы бiр түрi – банктiң несиелiк карточколары.
Несиелiк карточкалардың чектiк несиеден айырмашылығы: олар чектiк шоттарға
негiзделмейдi және мұнда үш жақ қатысады – карточка иесi, банк және сауда
орындары. Арнайы симфолдары бар пластикалық карточкалар қарыз алушыға
(тұтынушыға) берiледi және де банктiң карточка иесiне несиенi пайдалануға
кепiлдеме беретiндiгiн дәлелдейдi. Несие карточкасы клиенттiң банкпен
депозиттiк операцияларының жағдайы тұрақты болған жағдай да берiледi.
Несие карточкасы бойынша несиелiк лимит орнатылады.
II Тарау. Тұтыну несиесiнiң қажеттiлiгi және несиенi ұсыну
шарттары бойынша талдау жүргiзу. ААҚ ШФ Банк
Каспииский мысал негiзiнде
2.1.Тұтыну несиесiнiң республика бойынша берiлуiн талдау.
Жалпы экономикаға берiлген кредиттер. Қолайлы макроэкономикалық
жағдайлар мен ресурстық база өсiп отырған кезде кредиттiк рынок қаржы
рыногының серпiндi даму үстiндегi салаларының бiрi болып қалады. 2003 жылы
банктердiң экономикаға кредиттернiң көлемi 45.5 % - ке, яғни 978.1 млрд
теңгеге дейiн өстi (7.0 млрд АҚШ долларына жуық)
Теңгенiң АҚШ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz