Қаржыларды ауыстыру теориясы
Мазмұны.
Кiрiспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2
I. Тарау. БАНК ӨТIМДIЛIГIН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...5
1.1Банк өтiмдiлiгiнiң түсiнiгi және оны
анықтайтын факторлар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...5
1.2 Банк өтiмдiлiгiнiңкөрсеткiштерi, олардың мәнi және бағалау
әдiстерi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .10
II. Тарау. ЕКIНШI ДЕҢГЕЙЛI БАНКТЕРДIҢ ӨТIМДIЛIГIН
ТАЛДАУ ӘДIСТЕМЕСI.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .15
2.2 Шетелдiк мемлекеттерде қолданылатын банк
өтiмдiлiгiн талдау әдiстерi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3 Өтiмдiлiк тұрғысынан алғандағы банк
қызметiн талдау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .26
2.4 Банктiң табыстылығын ескере отырып
өтiмдiлiгiн талдау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
III. Тарау. ЕКIНШI ДЕҢГЕЙДЕГI БАНКТЕРДIҢ ӨТIМДIЛIГIН БАСҚАРУ
МЕХАНИЗМI.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .48
3.1 Активтердi басқара отырып банк өтiмдiлiгiн басқару.
... ... ... ... ... ... .48
3.2 Пассивтердi басқара отырып банк өтiмдiлiгiн басқару.
... ... ... ... ... ... 54
3.3 Активтер мен пассивтердi тепе-тең басқару
арқылы банк өтiмдiлiгiн басқару.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..63
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе.
Нарықтық эканомика жағдайында банктср кез келген
мемлекеттің эканомика жағдайының индикаторы болып табылады. Елімізде
тұрақты икемді және тиімді банк жүйесін қалыптастыру -эканомиканы
реформалаудың басты міндетінің бірі болып табылады.
Соңғы жылдары қазақстанның ұлттык банк жүйесіндс елеулі өзгерістер
болып жатқаны баршаға мәлім. Болып жатқап өзгерістерді қаржы революциясы
деп қарастыруғада болады. Оның басты себебі, егемендік алғанға деиінгі
Қазақстанның ұлттық банк жүйесінің болмауында.
Оның аумағында ҚСРО мемлекеттік банкінің аймақтық мекемелерінің
жүйесі, ҚСРО тұрғын үй құрылыс банкі, ҚСРО Сыртқы сауда банкі қызмст етті.
ҚР Президентінің "Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі" туралы, Банктер және
банк қызметі туралы заң күші бар жарлықтарына сәйкес республикада екі
деңгейлі банк жүйесі қалыптасты. Ұлттық банкпен қатар көптеген коммерциялық
банктер пайда болды 1994 жылдың 1 қаңтарында республикада 232 банк қызмет
етті 1,2,3,4.
Қазіргі кезде республикадағы банктердің қызметі өте күрдслі
эканомикалық жағдайда өтіп жатқанын айта кеткен жөн, мысалыға алатын
болсақ, инфляция, төлем жасау дағдарысы, мемлекеттік тапшылық,банк
дағдарысы. Аталған әрбір жағдайлар белгілі бір ерекшелігімен сипатталады
және де банкте қызметіне теріс әсерін тигізеді.
Біздің банк жүйеміз шапшаң құрылымды қозғалыстармен және
тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Оған тікелей меншік формасы, жекешелендіру
мемлекеттің қатаң ақша несие саясаты, дербес ақша жүйесін құру саясаты
формасындағы ауқымды құрылымдық өзгерістер әсерін тигізуде.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен каржы- несие жүйесінің
тұрақсыздығы жағдайында банктерді банкроттықтан қорғауға бағытталған банк
қызметін реттеудің алдын ала ойластырылған икемді саясатының болуы өте
маңызды болып табылады. Банктер табыстың ең жоғарғы денгейін алу үшін өз
қызметін үйымдастыратын ерекше кәсіпорындарға жатады. Сондықтан да олар өз
меншігіндегі ресурстарды тәуекел денгейі жоғары, бірақ табыстылығы бар
операцияларға жұмсайды, мысалы, несие беру, бағалы қағаздар сатып алу.
Екінші жағынан, банк өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Банктердің
Кауiпсіздігі ең алдымен өтімділікпен қамтамасыз етіледі. Өтімділік банк
міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етудің алғы шарты бола отырып банк
саясатының басты міндеті болып табылады. Банк өтімділігінің бірнеше сатысы
болады. Жеткіліксіз өтімділік Дегеніміз, әдетте банктың қолайлы жағдайларды
пайдалана алмауын білдіреді, яғни жеткіліксіз өтімділіктің болуы жағдайында
банк өзінің өтімді активтерін тиімсіз конюктурада сатуға немесе Каржыларды
басқа банктерден өте жоғары ставкасымен қарызға
алуға мәжбүр болады. Ол банктің таңдау еркіндігі жоқ дегенді
білдіреді.
Өтімділіктің оданда күрделі кемшілігі бұл банктiң
клиенттері алдындағы ағымдық міндеттемелерін орындай алмауы. Бұл жағдай
активтерді белсенді сату дегенді білдіреді. Нәтижесінде банк банкроттыққа
ұшырауы мүмкін. Мінс сондықтан да бапк өтімділігіне осынша көп көңіл
бөлінді.
Өтімділіктің жеткіліксіз денгейі банктегі дағдарысты жағдайдың бастамасы
болып табылады. Ол өзінің депозиттерін, өтімді активтерін, меншікті
қаржыларын және де клиенттерін жоғалта бастайды. Мүндай дағдарысты құбылыс
Қазақстан банк жүйесінде 1994 ~ 1997 жылдары алдын байқалған болатын. Оның
басты себептері:
• экономиканың жалпы дағдарысты жағдайы. Өнеркәсіп және
ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі төмендеуi, шығын
салалары және жасамау жүздеген миллиард тенге құрады. Ал
банк жүйесі экономиканың дағдарысты жағдайында күшті
бола алмайды.
• Инфляция карқынын бәсеңдету мақсатымен мемлекеттің
қатаңмонетарлық және несиелік рестрикциялық саясат
жүргізуі, яғни қолма-қол ақша эмиссиясын қатаң шектеу,
міндетті резервтік талаптар нормасын жоғарылату және есептік
ставка деңгейінің жоғары болуы;
• Коммерциялық банктердің жарғы капиталының ең төменгі
мөлшерін әрдайым жоғарлатып отыру;
• Еліміздегі қазыналық және бюджеттік банктер құру. Бұл
жағдай коммерциялық банктердің айналымынан көптеген
ақша қаржыларынын кетуіне алып келді; ол өз кезегінде
банктердің өтімділігіне әсерін тигізеді.
•Жаңа, өзгеріп отыратын жағдайда жұмыс істей білетін білікті мамандардың
жеткіліксіздігі мен менеджменттің дұрыс жолға қойылмауы т.б.
ҚР Ұлттық банкі тарапынан қойылған қатаң талаптар банктердің жабылуы мен
бірігу процессін жеделдетті. Қазақстанда 1998 жылдың 1-ші қаңтарында екінші
деңгейлі банктерден тек 83-і қалса, соның ішінде: мемлектаралық 1,
мемлекеттік-6, шетелдіктердің қатысуымен 20 банк болды. Тек 1995 ж. 55
банктің лицензиясы қайтарылып алынды. Крамдсбанк сияқты ірі банктер
банкроттықа ұшырап, ақша айналымы және төлем жүйесінде өзгерістерге алып
келді. Жалпы, кез-келген ірі бакнтердің банкроттықа ұшырауы басқа да
банктердің жағдайына әсерін тигізері сөзсіз.
Осы жағдайлардың барлығы да өтімділіктің маңызы қаншалықты екендігін
байқатады. 11,5,6,7,8.
Сондықтан да жалғыз банк қызыметін реттеудің әлемдік тәжiрибесін
қарастыру күн тәртібіндегі маңызды мәселе болып табылады. Қазақстандық
банктер үшін салыстырмалы түрде
алғандағы жаңа құлылыс болып табылатын өтімділік мәселесінің әдістемелік
негіздерін шетелдік тәжірибемен ұштастырып отыруы қарастыру аса қажет.
Біздің ойымызша , банк өтімділігінің теориясы мен әдістемесінің
қазіргі жағдайын карастыру, оны талдау әдістерін
зерттеу, Қазақстанның банк жүйесіндегі оны бағалаудың тиімділігін оқып білу
күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
"Банк өтімділігін басқару және оны талдау әдістері" атты тақырыпқа
жазылған диплом жүмысының тақырыбын талдау мақсаты да осы жағдайларға
байланысты болып отыр.
Жұмыс негізіне үш бөлімнен түрады: Бірінші бөлімде банк өтімділігін
басқарудың теориялық негіздері; атап айтқанда: банкті баскарудағы
өтімділіктің ролі мен банк өтімділігін басқарудын теориялары қарастырылады.
Екінші бөлімде, коммерциялық банктердің өтімділігін талдау әдістемесі,
соның ішіндс банк өтімділігін талдаудың шет елдік тожірибесі, табыстылықты,
өтімділікті ескере отырып банк өтімділігін талдау әдістсрі ашып
көрсетіледі. Үшінші бөлімде, екінші деңгейдегі банктердің өтімділігін
басқарудың қазіргі кездегі механизмдері тілге тиек етілген.
I. тарау. Банк өтiмдiлiгiн басқарудың теориялық
негiздерi.
1.1 Банктi басқарудағы өтiмдiлiктiң ролi.
Банк жүйесі - нарықтық экономика кұрылымының айнымасбөлігі. Ең
алдымен банктер қаржы делдалдары болып табылады. "Қаржы делдалы термині
заңды және өзара әрекет ететін кәсіпорын деңгейді білдіреді: 1) өз
қаржыларын тапшылықпен жұмсайтын заңды және жеке тұлғалар, яғни тұтынуға
және инвестицияларға жіберілетін ағымдық шығындары табыстардан артып
отыруының нәтижесінде, мұндай тұлғалар сырттан қарыз алуға мәжбүр болады;
2) өз қаржыларын үнемділікпен жұмсайтын заңды және жекс түлғалар,
нәтижесінде оларда артық ақша қаржылары пайда болады, оларды жинап немесе
инвестициялауға болады.
Осы аталған екі топ тұлғалары арасында банк делдалдық қызметін атқарады.
Бұл процесті сызба түрінде көрсетуге болады. (сызба 1.1)
Сонымен банктер, қаржы делдалдары ретінде шаруашылық органдардың
капиталын, тұрғын халықтық жинақ салымдарын және басқа да уақытша бос ақша
қаржыларын тарта отырып, карыз алушыларға уақытша пайдалануға береді.
Сонымен бірге ақшалай есеп айрысу және басқада қөптеген қызмет түрлерін
клиенттеріне көрсете отырып жалпы экономиканыц қызметінің тиімді болуына өз
әсерін тигізеді. Өз қызметінің барысында банктер талаптар мен міндеттемелер
құрайды, өз кезеңінде олар ақша рыногінде тауар болып қалыптасады. Мысалы,
клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк жаңа міндеттемелер мен
талаптар қояды. Осы жаңа міндеттемелер мен талаптар жасау процессі қаржы
делдалдығының негізін құрайды.
Банкті басқарудың басты міндеттерінің бірі өтімділіктің қажетті деңгейін
қамтамасыз ету. Банк өтімді деп есептелінеді, егер де оңтайлы бағамен
қажетті уақытында өзін қаржымен қамтамасыз ете алса. Ол банктің қажетті
деңгейдегі өз соммасының болу, немесе сауда рыногында заемдардың көмегімен
тез арада қаржы алу, немесс өз автивтерінің бір бөлігін сату арқылы жүзеге
асуы мүмкін.
Экономикалық әдебиеттердегі мәлеметтерді зерттеу барысындағы біздің
жасаған басты тұжырымымыз, өтімділіктіц жеткіліксіз деңгейі банктің қаржы
жағдайының төмендігінің ең алғашқы күрделі белгісі болып табылады екен.
Мүндай жағдайда банк әдетте депозиттерін жоғалтады, төлем қаржыларының
тапшылығы пайда болады және т.б.
Екінші жағынан, банктердің шектен тыс өтімді болуы да активтерден
алынатын табыстың төмен деңгейіне соқтырады, сол арқылы банктің табыстылығы
көрсеткіштеріне кері әсер етеді.
КЕСТЕ ТҰРАДЫ
Теңбе-тең өтімділікті қолдап отыру көбіне қаржы рыногінің банктің
қаржылай мүмкіндіктерін қалай қабылдайтындылығына байланысты болады. Егер
оның қаржы жағдайы нашарлап отырған болса, өтімділіктің қалай
қабылдайтындығына байланысты болады. Егер оның қаржы жағдайы нашарлап
отырған болса , өтімділіктің ең жоғары деңгейі қамтамасыз ету мүмкіндігі
туындайды. Депозиттердің мерзімі аяқталған соң салымшылар өз салымдарын
қайтарып алады және оларды қайта салмайды. Депозиттерді ашық сақтандыру
жүйссі белгілі бір деңгейге дсйін депозиттерді жоғалту тәуекелін азайтады.
Бірақ тәжiрибеде көрсетіліп отырғандай, сақтандырып қойған ақша
қаржыларының өзі көбіне қайтарылып алынады.
Банк депозиттері жоғарылау бағамен алып, қарыз міндеттемелерін сатып ала
бастайды, жалпы табыстылық бойынша проблемалар кездесе бастайды. Ақша
рыногында кезкелген жолмен қаржыландыру көздерін табудағы банк мүліктері
нәтижесінде төмендейді, себебі түпкілікті инвесторлар банк қолданып келген
несие желілерін қысқартады немесе мүлде жауып қояды. Сонымен, рыноктың банк
қолданып келген несие желілерін қысқартады немесе мүлде жауып қояды.
Сонымен, рыноктыц банк жағдайының нашарлауын мойындауын түптеп келгенде
оныц өтімділігіне тікелей әсерін тигізеді.
"Өтімділік" және "төлем қабілеттілігіне" терминдерін экономикалық
әдебиеттерде өте жиі бір ұғым деп қарастырады. Шындығынд да бұл терминдер
мен белгіленетін ұғымдар өте ұқсас, алайда олардың арасында көп айырмашылық
та бар. Егер де алғашқысы басым жағдайда банктің ішкі функциясы болып
келсе. екіншісі, әдетте,мемлекеттің функциясына жатады.
"Өтімділік"термині (латынның "%м^5"-сұйық, ағымды) сатудың жеңілдігі,
материялдық құндылықтар мен басқа да активтердің тез арада ақша қаржыларына
айналуы деген мағананы білдіреді. Өтімділік коммерциялық, банк үшін пассив
бойынша ақшалай формада дер кезінде өз міндеттемелерін орындау қабілеті
болып табылады жалпы, банк өтімділігі пассив бойынша міндеттемелерді өтімді
активтермен жаба білу қабілетін білдіреді.
"Төлем қабілеттілігі" термині өтімділікке қарағанда кеңірек ұғым болып
келеді, ол тек активрдің тез өтімді болу мүмкіндігін ғана емсс, сонымен
бірге заңды немесе жеке тұлғаның дер кезінде және толығымен өз төлем
міндеттемелерін орындау қабілетін де қамтыйды. Мұнан, өтімділік төлем
қабілетінің қажетті және міндетті шарты болып келетіндігін байқауға болады.
Сонымен, өтімділікті банк қажетті мерзімде жәнс толық соммада өз
мiндеттемелері бойынша жауап бсруі дсп қарастыруға болады.
Банк өтімділігін әдебиеттерде бір жақты қарастырмайды және кезкелген
жағдайда экономикадағы банктердің жаңа рольі мен байланыстырылып
қарастырылмайды. Мысалы, француз экономисі П.Диетерин өтімділікті қолда бар
нақты ақшаның жиынтығы мен болашақта алуға болатын қаржылардың жиынтығы
қарастырады. 1110,101. Ал оның жерлесі А.Фурньенің ойынша, банк жүйесінің
өтімділігі орталық банкке қатысны алғандағы банк қарызының деңгейін
білдіреді дейді, ал екінші жағынан, несие мекемелерінің орталық банктен өз
қаржыларын кайта есепке алуы деп қарастырады 1110,106. Айтылған көз қарас,
біздің ойымызша, патенциялды өтімділікті анықтау тұрғысынан ғана белгілі
бір мәні бар болып табылады. Американдық экономистер С.Липпен және Дж
МаккКалл активтер өтімділігін активтердің ақшаға айналуындағы оңтайлы
күтілетін уақыт деп сипаттайды 1111,44.
Оксфорт унивсрситетің профессоры А.Курсекие банктің өтімділігін орталық
банктің ақшалай қаржыларына комерциялық банктердің иелігі (банкноталар мен
орталық банктің шотындағы кредиттік қалдықтар) және осы каржыларды ұлғайту
үшін пайдалануға болатын қысқа мерзімді актитерін иелік жасау мүмкіндігі
деп түсінеді.
Лондон университетінің профессоры Р.Соммерстің ойынша, өтімділік-
дивиденттерге айырбасталатын қолма-қол ақшаға деген сұранысты қамтамасыз
етудегі банк қабілеті болып табылады. 1114.144.
Келтірілген анықтамалардың. барлығында дерлік банк өтімділігінің мәнін
жартылай, біржақты ашып көрсету сипаты байқалады: бұл рыноктан немесе
орталық банктен заем алу, немесе жинақталған ақша қаржылары, немесе тек
уақыт.
Біздің ойымызша, бұл категорияны мәнін немесе аыықтама толық анықтайды:
өтімділік бұл банктің өз міндеттемелерін дер кезiнде орындауы, бастапқы
құнын жоғалтпастан өз активтерін төлеу құралдарына айналдыруы және (немесе)
оңтайлы бағамен ол қажет болған жағдайда ақша рыногының бұл қаржыларды
тарта білу қабілеті болып табылады.
Теоретиктер банк өтімділігін банк операцияларын ұйымдастырудың әртүрлі
формаларының көмегімен жақсарту жолдарын іздестіруде.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде банк өтімділігін сипаттайды
екі көзқарасты алып қарастыруға болады өтімділікті қор немесе ағымды деп
анықтауға болады. Қор- банк өтімділігін белгілі бір уақытта анықтайды
1115,139. Ағым ретінде өтімділікті белгілі бір кезеңде немесе болашақта
бағалайды мұнда қор вариянты тар көзқарас деп сипатталады "Ағынның"
өтімділігін қарастырған кезде өтімділігі төмен активтердің өтімділігі
жоғары активтерге айналу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтында
коммерциялық банктің жиынтық өтімділігін бағалау мақсатында өтiмділікті
белгілі бір кезеңде, ағымды кезеңдс және болашақта қарастырған жөн.
Ағымдық өтімділікті сақтап тұру үшін өтімді активтердің
жеткілікті запасы бар банк уақыт өте келе оны жоғалтып алуы
мүмкін. Болашақтағы өтімділікті бағалау күрделілеу, себебі ол
банкктің активті операцияларынын, тәукел деңгейіне бағалау мен
байланысты болып келеді. Республикадағы банктердің
тәжiрибесінде бұл мақсатқа экономикалық нормативтср
бейімделген, олардың комерциялык банктер ҚР ұлттық банкінің
мр] нұсқамасына сәйкес есептеп шығарыды.
Өтімділік банктерге төменгі жағдайларға байланысты қажет: _Өз
клиенттерін банктен депозитке салған ақшаларын кез
келген уақытта ала алатындығына сендіру;
- Сауда бойынша қарыз өтей алатындығына дебиторларын
сендіру;
- Форс-мажорлық жағдайлар туындаған кезде акционерлердің
активтерін сатуға мәжбүр болуына сақтану, қорғалып.
- Көптеген банкирлер халық сенімін банктің су қымбат активі
деп есептейді, себебі осы жағдай арқылы олар өз шығындары
төменгі деңгейіне дейін жеткізіп, су жақсы деген қарыз алушылрға
кол жеткізе алады. Сонымен, тұрақты жақсы табыстар- банктердің
өмір шеңдігінің басты кепілі: Шынында да, сенімді, тұрақты
табыстар-автокөлік құралының майы сияқты, -банкке өз қызметін
жалғастыруына мүмкіндік береді: Салымшылар да банк капиталы
өтімді болуына мүдделі.
Біздің ойымызша, банк өтімділігін оңтайлы деңгейде сақтап отыруға
бағытталған банк саясаты келесі негізгі жағдайларды ескеруі тиіс:
• Өтімділік банк табыстылығына кері әсерін тигізеді, егер де
ол өтімділік шамадан тыс жоғары болса;
• Өтімтілікті теңбе-тең өтімділігін проблемалары болмаған
жағдайдың өзінде жоспарлап отыру қажет;
• Өтімділіктің қажетті деңгейін қолдау саласындағы банк
саясаты - бұл белгісіздік және қатемен
күресудің
стратегиясы.
Өтімділіктің кажетті деңгейін қамтамасыз етудегі банк стратегиясы банк
активтерін басқару,бақылау және талдауды көздейді.
Активтер бойынша стратегияда дер кезінде қайтарылуға тиіс Қысқа мерзімді
саудалар, тез сатылатын рыноктық қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздар, сауданы өтеу мерзімiн кысқарту қарастырылады.
Пассивтер бойынша жасалатын стратегияға- депозиттік сертификаттар, банк
портфелінде депозиттерді сақтаудың орташа мерзімі, тұрақты депозитер, ақша
эмиссиясы, банкаралық несие алу- жоғары рейтингтi алу және сақтау т.б.
кіреді 119,136.
Банк өтімділігін жоспарлау келесі жағдайларды көздейді:
ә) өтімділіктің оңтайлы көлемін жоспарлау
б) өтімді активтерді ұстайтын құралдарды өтеу мерзімдері мен жоспарлау.
Банктiң өтімді қаржыларға діни қажеттілігін бағалау банктiң
активтерінің мөлшерін анықтау мақсатында жүргізіледі. мысалы, банктiң
өтімді активтерінің соммасы болжанатын және болжанбайтын талаптар
соммасына артып отыруы қажет. Шетелдiк банктерде әдетте осы мақсатпеп рынок
кон юктурасын ескере отырып 3 жоспар жасайды:
-рыноктағы болжанатын, күтілетін банк өтімділігінің жоспары, рынок
корсеткіштерінің өсуі ;
-болжанатын дағдарыс кезіндегі өтімділік жоспары9,П7.
Банк өтімділігі қамтамасыз етеді:
-несиеге деген қажетілікті және депозиттерді қайтарып алуды;
-банк сенімділігін және өтімділік тәуекелін төмендетуде;
-активтерді тиімсіз, пайдасыз сақтауға жол бермеуде.
1.2 Банк өтiмдiлiгiнiңкөрсеткiштерi, олардың мәнi
және бағалау әдiстерi.
Өтімділікті басқару теориясы комерциялық банктердің пайда болуымен бір
мезгілде пайда болды және дамыды. Бастапқыда банк өтімділігіне деген екі
теориялык көзқарас болды. Бірінші көзқарас банк активтері құрлымы мерзімі
бойынша пассивтер кұрылымына дол сәйкес келуі керек деген түсінікке
негізделген бұл теория коммерциялық банктердің өтімділікті басқаруда
белсенеді саясат жүргізуіне кедергі жасады деп айтсақ да болады. Осы
аталған теориялық негізде "банктердің алтын ережесі" калыптастырылады. Оның
мәні банктiң қаржылайталаптарының мөлшері мен мерзімі банктiң
міндеттемiлерінің мөлшері мен мерзіміне сай келуіндс.
Екінші көз карас баланстың активі мен пассивінің нархы сәйкессіздігіне
негізделген болатын,себебі ең күштідеген коммерциялық банктің бір де бірі
қаржы-несиелік құбылыстардың салдарынан сақтандырылмаған, атап айтқанда:
экономикалық дағдарыс, банкроттық сауда бойынша төлем жасамау, ақша
каржыларының сауда капиталы рыногындағы сұраныс пен ұсыныс конюктурасы,
т.б. Мұндай құбылыстар орталықтандырылған-жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға көшіп отырған елдерге көбірек тән .Қазіргі кезде
аталған құбылыстардың барлығыда Қазақстанда байқалуда 16, 207. Осы
және басқа да күрделі жағдайлар банк басшыларының өтімділіктің белгілі бір
денгейін ұстап тұруға әрекет етуін талап етті. Коммерциялық банк қызметінің
тұрақты жағдайын қамтамасыз ету мақсатында өтімділік проблемасын баланстық
активі мен пасивін басқару мүмкіндігі арқылы шешудің обективті қажеттігін
туғызды.
Әлеуметтік-экономикалық жүйелердің эвалюциялық өзгерісі, әлемдік банк
ісінің күрделенуі барысында банк өтімділігіне деген екінші көзқарас екі
негізгі бағыт бойынша дами бастады коммерциялық банктердің активтерін
басқару теориясы және пассивтерін басқару теориясы16,208.
Қазіргі кезде активтерді басқару теориясы үш әдістемелік бағыттарға
негізделіп құрылады.
Біріншісі—коммерциялық банк өз өтемділігін активтерді қысқа мерзімді
саудалрға жайғастырып дер кезінде қайтарып алып отырған
жағдайда сақтап отырады. Осы тұжырымдама кейбір батыс елдерінің
банк заңдарында белгіленгенімен де,отімділік тек қалыпты экономикалық даму
барысында ғана мүмкін болады. Екіншісі- коммерциялық банк
өтімді болады, егер оның активтерін қолма-қол акшаға
басқа қарыз берушілер инвесторларға сатуға болатын
жағдайда. Iс жүзінде өтімді ресурстарын көзіне бағалы
қағаздардың жеке түрлері жатады. әлемдік банк тәжрибесінде
мұндай бағалы қағаздар "екінші типтегі ресурстар" дсп аталады,
олардың нақты ақшаға оңай айналдыруга болады.
Үшіншісі - коммерциялык бекіту өтімділігін жоспарлауға болады,
егерде несиені өтеу кестесінің негізіне қарыз алушының алатын табысын
алатын болса. Сондықтан, банк несиені өтеу мерзімінің кұрылымы мен
нвестициялардың құрылымын сатылық әсері арқылы әсер етіп отыруга болады.
Банктердің табыстар мен шығындардың сатылық әсерін қолдана отырып
инвестициялық саясат жүргізуі диверсификация яғни әр алуандық, жан-жақты
даму деген атқа ие болады.16,208.
Осы аталған үш бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес
келеді: коммерциялық сауда теориясы, қаржыларды ауыстыру теориясы және
күтілетін табыс теориясы.
Пассивтеряі басқару теориясы келесі екі жағдайға негізделеді:
1) банк өтімділік проблемасы капитал рыногынан
қосымша акша қаржыларын тартуы арқылы шешуіне болады.
Аталған жағдай батыс елдерінде іс жүзіндс де
кеңінен колданылады. Біздің ірі банктеріміз Казкомерц банк және
Халықаралық банкі өзінің акцияларын батыстағы капитал рыногынан
енгізуге әрекст жасауда;
2) комерциялық банк өзінің өтемділігін кореспондент - банктерден,
немесе евровалюта рыногынан алуғаболатын заемдардың комегімен
қамтамасыз етуге болады.
Коммерциялық сауда теориясының тарихы ағылшын банк практикасынан
басталды. Ол ХVІІІғ Ұлы британияда пайда болып, ұзақ уақыт бойы банк
жүйесін және оның операция дамуына көптеген елдерде өз септігін тигізіп
отырды.
Бұл теорияны идеалогтары, коммерциялық банк өз өтімділігін активтерді
қысқа мерзімді саудаларға жайғастырған кезде ғана сақтап тұра алады деп
есептейді. Басқаша сөзбен айтқанда, тауарлардың қозғалыс кезеңдерін, яғни
өндірістен тұтынуға дейін банктер қаржыландарып отыруы тиіс. Мұнда саудалар
айналым капиталын толықтыруға немесе таурды заттарды Каржыландыруға
берілетін саудлар деп аталған болар еді. Банк ісінің дамуындағы барлық
кезеңдерінде банктер бағалы қағаздарды сатып алуды қозғалмайтын мүлікті,
тұтыну тауарларын несиелемеу керек және ауыл шаруашылығына ұзақ мерзімді
шешс бермеу керек деп есептелініл келді.
Сонымен, осы теорияға сәйкес банктер тек коммерциялык сауда
беру керек болып келеді. Өндіріс кезеңінде де, түтыну
несиесінде де несие беруге тиым салынды саудалар несиеленіп
процестің ерекшеліктеріне қарай қысқа мерзімді болып кслді және оанктің
меншігіндегі ресурстарын негізгі массасына мерзімі бойынша сәйкес
келіп отырды. Сауда өз мезгілінде қайтарылып алғандықтан да
банк өз міндеттемелерін көзделген мерзімде орындап отырды. Банк
қызмсті нсгізінсн вексель айналымына негізделген. Сондыктан көптеген
елдердің ертеректегі банк заңдары, шын мәнінде, вексельді есепке
алу ережелерін анықтап отырған.
Коммерциялық сауда теориясы АҚШ-да ХХғ 30-шы жылдарының соңына дейін ең
алдыңғы қатарлы теория болып келді. Бұл теорияны басты қағидалары
ертеректегі банк жолдарында бекітілген болатын. Банк өтімділігініц бұл
теориясы белгілі бір деңгейде банк операцияларының тәуекелі проблемасында
қамтый отырды. Банктердің несиелік қызметінің негізі болып табылатын
векселдерді коммерциялық келісім шарттармен өзара байланыстырып қарастыру
несиеге кепілдік базаны қамтамасыз етіп отырған.
Алайда, коммерциялык сауда теориясына негізделген банк тәжрибесі банк
опсрацияларының шын мәніндегі өтімділігін қамтамасыз ете алмады.
Экономиканың дамуындағы өзгермелі сипаты бұл теориямен қарама қайшы болып
келді. Сонымен, коммерциялык сауда теориясының басты кемшілігі бұл банк
өтімділігінің клиенттердің төлем қабілеттілігіне байлнысты болуында еді.
Бұл жағдай банк қызметінің тұрақты болуын қамтамасыз ете алмады.
Коммерциялық сауда теориясы таза күйінде қолдану үш басты себептерге
байланысты тарихи тұрғыдан шектеулі болды.
Біріншіден, ол шаруашылық жүргізудің коммерциялық жүйесінің талап
тарына сәйкес келмеді. Экономиканың дамуы барысында несиеге деген сұраныс
өсіп отырды. Корпорациялар тек қысқа мерзімді емес, сонымен бірге негізгі
капиталды кейтуге ұзақ мерзімді саудға сұраныс білдірді. Шындап келгенде,
банк қызметі экономиканың дамуына тежеу болды. Оның басты себебі-банк
өтімділігін қамтамасыз етудегі классикалық принциптерден банктердің бас
тартылуы еді.
Екіншіден, коммерциялық сауда теориясы банктің ең жоғары табыс
деңгейін алуы мақсатында қаржы ресурстарын тиімді пайдалануына өз үлесін
қоспады.
Үшіншіден, осы теория кезінде банк қызметін ұйымдастыру
олардың операцияларының шын мәніндегі өтімділігін қамтамасыз ете алмады,
себебі фирма,компаниялар тарапынан төлем жасамау тәуекелі банк
өтімділілігіғі төмендетті. Бұл теория талаптарын отырғандығына
қарамастан қарыз алушыардан өз мiндеттемелерін орындамағаны жағдайында
банктің төлем қабілеті төмендеуі мүмкін банктердің қарыз алушы кәсіпорындар
қызметініе тәуелділігі банк өтімділігі одан әрі төмендете түсті.
Қысқа мерзімді саудалар теориясына талдау
жүргізу нәтижесінде, біздің ойымызша оның үш негізгі кемшілігшін атап
көрсетуге болады.
Біріншіден, бұл теорияның кемшілігіне келесі жағдайларды
жатқызуға болар сді: ол дамып отырған экономиканың несиелік
қажеттіліктерін ескермсуі; экономиканы несиелеудің
мүмкіндіктерін шектеуі және т.б. Бұл жағдай банктермен
бәсекелес қаржы институттарының дамуына қолайлы жағдай
туғызды.
Бұл теорияның екінші кемшілігі; банк салымдарының нақтыл ығын ескере
алмауында болып табылады. Iс жүзінде бір мезгілде бар лық салымшылар өз
қаржыларын қайтарып алмайды. Сондықтан, банктерге салынатын салымдардың
белгілі бір қалдықтардың тұрақты болып келеді, ал ол банктерге бұл
қаржыларды ұзағырақ мерзімдерге өтімділікке нұқсан келтірместен
айғастырылуына жағдай жасайды. Одан соң, біз қарастырып отырған теорияға
сәйкес, іс барысы қалыпты болған жағдайда барлық саудалар мерзімінде өтелді
тиіс больш табылады. Бұл жағдай түсінікті де, алайда экономикалық дағдарыс
, өндірістің құлдырауы жағдайында бұл теория жұмыс істей алмайды,
капиталдық қалыпты қозғалысы бұзылады, нәтижесінде карыз алушы сауданы
мерзімінде өтей алмайды.
Үшінші кемшілігі, бұл теория бойынша қысқа мерзімді сауда экономикалық
құлдырау жағдайында өтімділікті қамтамасыз ете алады. Осы кезеңдерде
тауарлы запас айналымы және дебиторлық қарыз айналымы баяулайды және қарыз
алушылар сауданы өтеу мерзімі келгенде өтеуді қиынсынады. Егер де
жекеленген банктер өзін-өзі өтейтін саудаларға өз каржыларын жайғастыру
арқылы өтімділігін ұстап тұра алатын болса , жәй банк жүйесі осындай қиын
кездерде өтімді қаржылар жетіспеушілігін бастан кешіреді.
Алайда коммерциялык сауда теориясының жоғарыда атап көрестілген
кемшіліктеріне қарамастан, өзінің өзектілігін бүгінгі күнге жоғалта
қоймады. Оның себептерінің бірі - қыска мерзімді саудалардың иек артатын
құралы-коммерциялық вексель болып табылатындығында. Коммерциялық вексель
өтімдліктің киінірек пайда болған қаржылардың ауыспалығы теориямен осы
аталған теорияны байланыстыра отырды.
Сонымен бірге, атап өтетін тағы бір жәйт, тартылған Қаржылар мерзімімен
олардың есебінен жүзегс асырылатын салымдар мерзімінің сәйкестігі принципі
белгілі бір деңгейде біздің республикамыздың коммерциялық банктерінің
тәжірбиесі де қолданылып келеді.15,147. Қаржыларды ауыстыру теориясы.
Банк жүйесінің қазіргі кездегі дамуы, банк аралық операциялардың
өсуі, саудалық капитал рыногы потенциялының артуы банктер
арасындағыклиенті операциялардың едәуір жеңілдеткен:
Банк өтімділігінің теориясының негізінен – қайта қаржыландыру
техникасы жайлы. Бұл теория бойынша банк қаржыларын басқалары
жiберушілерге инвесторларға нақты ақшаға беруге болады.
Басқаларды ауыстыру теориясьшың мәні мынада: банк
Ұзақ мерзімге тартылған қаржыларды сонымен бірге талап
етуге дейінгі қаржыларды логикаға қарсы ұзақ мерзімге
жайғастыруға ғана болады, бірақ бұл ұзақ мерзімді активтер банкке
сатылатын және жеңіл сатылатын бағалы қағаздар алуына
мүмкіндік туғызатын жағдайда ғана қолма-қол ақшаға дейін қажеттілік
туындаған жағдайда ғана банк берілген саудалардьщ қайтарылуын күтпестен,
бағалы қағаздардың бір бөлігін сата алады немесе қайта есепке
алады, сол арқылы өзінің өтімділігін
қамтамасыз етіп отырады. Бұл жағдайда банктер активті немесе пассивті
операцияларды олардың мерзімін ескерместен дамытуга мүмкіндігі болады.
Қажет болған жағдайда олар активті операцияларының бір бөлігін басқа банкке
уақытша беріп қажет болған қаржыларды алуна да болады. Егерде несиелер
мерзімінде өтелмесе сауданың қайтарылуына қойылған кепіл рынокта қолма-қол
ақшаға салуына болады кей жағайда орталық банкі қайта каржыландырылады.
Бұл теорияда банк активтерінде барлық кездерде жоғары сапалы бағалы
қағаздардың болуы шарт, сонымен бірге тиісті бағалы қағаздар рыногы
белсенді жұмыс істеуі қажет. Қайта қаржыландыру әдiсін табыстылық пен
қолданудың басты теңеушісі проценттік ставкалардың өзгеруі болуы мүмкін.
Олардың жоғрылауы шығындарға алып келеді. Егер де ресурстар төлем
проценттік ставкалар мен жүргізілетін активті операциялармен қамтамасыз
етілетін болса, онда шығындардан банк қүтылмайды.
Ал, егер қаржылар жаңа операцияларды жүргізуге жұмсалатын болса, онда
оларға жоғарырақ проценттік ставка белгілеу арқылды шығындарды болдырамуға
болады. Осындай жағдайларда белгілі бір деңгейде қайта қаржыландыру
қажеттігі қажет емес болады.
Алайда, дағдарыс жағдайында, жалпы банктердің өтімділігі төмендеген
жағдайда, банктер активті операцияларының бір бөлігін сата алмайды. Бағалы
қағаздардың курсы тез төмендеп, қаржы рыногында қайта қаржыландьгрылу
мүмкіндігін айтады.
Аталған маңызды кемшіліктеріне қарамастан, нарықтық экономиканың дамуы
банк өтімділігінің бұл теориясын болашақта пайдалануына мүмкіндік береді.
Көптеген елдердің коммерциялық банктері, соның ішінде, біздің
республикамыздьщ банк жүйесі, осы теорияның проценттерін жиі қолданып жүр
және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатында жоғары өтімділігі бар
активтердің бір бөлігін, яғни қысқа мерзімді бағалы қағаз яғни қысқа
мерзімді бағалы қағаздарды сатады.
Қайта қаржыландыру арқылы ұлттық банк және өкімет банк өтемділігіне өз
ықпалын тигізе алады. Сондықтан, қаржыларды ауыстыру теориясы белгілі бір
жағдайда қаржы капиталы үлесіне инфляциялау арқылы ұлттық табысты қайта
құрудың формасы болып табылады.17,176.
Күтілетін табыс теориясы. Бұл теорияға сәйкес банк өтiмділігін
жоспарлауға болады, егер несиені өтеу кестесінің негізіне қарыз алушынаң
болашақта алатын табысын алатын болса. сонымен бірге банктер әр түрлі өтелу
мерзімі бар бағалы қағаздар
портфелін олардан түсетін табыстардың мерзіміне қарай таңдайды.
Банктер негізгі қарыздардың және олардан алынатын
сый ақы өтелу мерзімін қарыз алушының алатын табыстарының мерзімінен
сәйкестігін алдын ала қарастыра білуі тиіс. Бұл жағдайда несиені
өтеуде ешқандай кідіріс болмайды несие мерзімінде қайтарылады. Бұл теорияда
сауда несиенің қамтамасыздығымен емес, қарыз алушының болашақтағы алатып
табысы мен байланыстырылады соны мен бұл теория жоғарыда аталған өтімділік
теориясын жоққа шығармайда, бірақ қарыз алушының табысы мен сауданы
байланыстыру сауданы камтамасыздығымен байланыстыруға қарағанда қолайлырақ
болады деп есептелінеді бұл теория сонымен бірге банк өтімділігіне несиені
өтеу мерзімінің құрылымын өзгрту арқылы әсер етуге болады деп дәлелдейді,
яғни қалыпты өтімділікке сауданы өтеудің нақты кестесін жасау арқылы жетуге
болады дейді.
Несиені айсайын немесе тоқсан сайын өтеп отыруға бағытталған портфель
өтімді деп есептеледі, себебі ақша қаржыларының ретімен түсіп отыруында
олардың ағымын оңай жоспарлып отыруға болады.
II. тарау. Екiншi деңгейлi банктердiң өтiмдiлiгiн талдау
әдiстемесi.
2.2 Шетелдiк мемлекеттерде қолданылатын банк
өтiмдiлiгiн талдау
әдiстерi.
Шетелдердің банк жүейесінде өтімділікті басқару алдыңғы тарауда
қарастырылған теориялардың біріне негізделеді.
Коммерциялық сауда теориясьшың басты принциптеріне сай банктің
өтемділігін қамтамасыз ету үшін несиелеу барысында тауардын қозғалысы
кезеңдерін рет-ретімен ескерген жөн. Бұл теорияда банк ресурстарын тек
қысқа мерзімде саудаларға жайғастырады, ол банк өтемділігіне кепілдік
береді.
Осы теорияға Ұлыбританияда өтемділіктің бірінші көрсеткішін есептеу
әдісі негізделеді.
Дисконттық рынок қаржыларды жайғастыру
мч А = ___________________________________ ______
Талап етілетін және
қыска мерзімді міндеттемелер
Өтімділік коэффициентінің алымы, банктің қарыз алушаларға берген қысқа
мерзімді ссудалары мен банктің қолма-қол ресурстарын сипаттайды.
Формуланың бөлімінде талап еткенге дейінгі салымдар, банктің алған
қысқа мерзім міндеттемелері көрсетіледі. Бұл коефициент банктің
клиенттеріне олардын шарттарынан тез аража қайтарып беру кабілетін
білдіреді. Коэффициент нормасын 6% және одан жоғары, яғни ағымды өтімді
активтер банк міндеттемелерінен 6% төлем болмауы қажет.
Ағымды өтімділікт бағалау үшін екінші коэффициентте қолданылады 9,194-
195:
Ағымдағы өтімді активтерр
Л = _________________________________
Міндеттемелер
Бұл коэффициент клиенттерге өздерінің шоттарынан каржыларды
тез арада қайтарып беру қабілетін көрсетеді. Формуланың
алымында сеифтердегі, орталық банктердегі Резервтердсгі, басқа
банктердсгі ағымды шоттардың қалдықтарындағы, инкасациаланатын
кұжаттардағы, мемлекеттік бағалы қағаздардағы,
қарыз міндеттсмелеріндегі, облигациялардағы, депозиттік
сертификаттардағы, алтын мималардағы қолма-қол ақшаны көрсетеді.
Формуланың бөлімінде талап еткенге деиінгі депозиттердегі қысқа
мерзімді жинақ салымдарымен банктерге берілетін қысқа ■ Мерзімді
ссудалар көрсетіледі коэффициенттің ең төменгі деңгейін орталык
банк белгілейді. Банктердің тағы бір ағымды өтімділік
коэффициенті қалалық рыноктағы банк қызыметімен байланысты. Қорлардың пайда
болуының үлесін өлшеу үшін қолданылады. Корреспондент-банктердің "ностро"
шотындағы қаржылары "Осы банктегі" Лоро" корреспондент шотындағы
қаржылар. АҚШ банк жүйесінде, жалпы, банктердің өтемділігін бағалаудың
қатаң формулалары болмайды банк өтімділігіне талдау жүргізу барысында нақты
банк жүмыс істейтін рынокқа байланысты жалпы ерсжелер өзгеріп отырады
сонымен бірге олар банктің түрі мен типіне, банк қызметшілерінің саны мен
мазмұнына қарай бейімделеді.
Осыған қарамастан, коммерциялық банктердің өтімділігіне баға берудегі
қолданылатын бірнеше көрсеткіштерді атауға болады. Олардың ішінде:
1) Депозиттердің тұрақтылық деңгейі, себебі депозиттердің
ішінде олардың түрақты бөлігінің болуы банк өтімділігін
арттырады. Оларды негізгі деп атайды. Бұл әрдайым банктің қарамағында
болып отыратын депозиттер. Негізгі депозиттер талап еткенге дейінгі
мерзімді депозиттер арасындада кездеседi.АҚШ тәжірибесінде, деплзиттердің
жалпы сомасындағы негізгі депозиттср сомасы 75% -тен кем
болмасы ол норма деп ессптелінеді. Мұнда, ағымды және есеп айырысу
шоттарында-ңегізгі депозиттердің үлесі 35% , жинақ шоттарында
25%, мерзімді шоттарда 15%.
2) Проценттік ставкалардың өзгерісіне сезімтал қорлардьң
сенімділігінің деңгейі. Мұндай қорларға мерзімді және жинақ салымдарын
жатқызады. Сондықтан барлық депозиттердің динамикасының
талдауы жүргізіледі. Мерзімді жоне жинақ салымдары
проценттік ставкалардың өзгерісіне сезімтал болады.
3) Активтердің нақты ақшаларда тез айырбасталу мүмкіндігі.
Активтердің бұл қабілеті динмикада бағаланады және келесі формула
бойынша анықталады:
Өтімді активтер
Активтердің жалпы соммасы
Формуланың алымына кассадағы қаржылардың қалдығын, корреспондеттік
шоттағы валюта шотындағы, т.б. кіреді. Бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса
өтімділікте жоғары болады, бірақ табыстылық төленбейді.
Ақша рыногінің ақша қол жетерлік болды. Бұл көрсеткіш алудың
желілігімен, қаржыларды тарту себептерімен сипатталады. Бұл
көрсеткіштерде де динамикада алып қарастырылады, активтерді
және пассивтерді басқарудың тиімділігі. Ол саудада және депозиттер
арасындағы қатынас динамикасын қарастыру арқылы бағаланады, бұл бір
жағынан, ал екіші жағынан басқа банктердің таратылатын несие
ресурстарының жалпы таратылған ресуретардағы үлесімен бағаланады.
Өтімділікті сақтау үшін қарастырылған барлық шараларды орындау.
АҚШ кейбір жеке банктері, мысалы, Сити Банк, келесі көрсеткіштерді
қолдануды ұсынады:
а) қысқа мерзімді активтер - міндсттемелер
б) ұзақ мерзімді депозиттер
АҚШ-да қысқа мерзімді саудалар теориясына негізделген өтімділік
көрсеткішін жергілікті федералдық банктердің резевтері (Федералдық қорлар)
жатады. Олардың құрамына кіреді: трансакциондық шоттардағы алғашқы 31,7
млн. долларлық қаржылар + осы шоттардың қалған соммасының 12% + 1,5 жылдан
аз мерзімге таратылған заңды тұлғалар депозиттері соммасының 3% + евро
валюталық резервтердің барлық түрінің 3%.
Сонмен, АҚШ—да нақты бір өтемділікке баға беретін көрсеткіштер жоқ. Ол
негізінен жоғарыда аталған корсеткіштердің Динамикасының тенденциясын
талдау нәижесінде алынатын қорытындыларға негізделеді. Бірақ соңғы кездері
федералдық резервтік жүйе (ФРЖ) коммерциялық банктерден өтемділік Деңгсйін
Базель келісіміне сәйкес бағалауды талап етуде. Францияда өтемділік
коэффиценті қысқа мерзімді сауда, және ауыспалылық теорияларына
негізделеді, мұнда формуланың алымында келесі көрсеткіштер көрсетілді;
қолма-қол ақшаны Косқандағы өтімді активтер эмиссиялық қазыналық
банктердегі пошта бөлімшелеріндегі талап еткенге дейінгі шоттар үш айлық
мерзімге дейінгі саудалар. Бөлімінде банктер мен клиенттерден ресурстар үш
айға дейінгі депозиттер жинау шоттарының кассалық бондар мен облигациялар
көрсетіледі.
Бұл коэффицент 60% -тен төмен болмауы керек. Қысқа мерзімді өтімділік
коэффиценті төмендегі формула бойынша есептелiнедi:
К к..м = --қ_. .юо% 0.6 9,131.
мұндағы ӨҚ — актив бойынша өтімді қаржылар; Қ-
пассив бойынша талап етуге дейінгі қаржылар; Т- үш айлық мерзімі
тартылған банктін депозиттері мен жайғастырылған Д6 жылдары арасындағы
айырма. Қысқа мерзімді өтімділік коэфицентінің аз төлемдегі нормасы 0,6
кем болмауы тиіст.
Орта мерзімді өтімділік көрсеткіші (Ко.м) екі жылдық мерзімінен жоғары
ресурстардың екі жылдан жоғары мерзімде жайғастырылған қаржыларға
(ЖҚ)қатынасы, ягни: мұндағы Р екі жыддық мерзімінен жоғары ресурстар,
меншікті каржылар, жинақ шоттары алынған несиелер, депозиттер, "стендбай"
несие желілер; ЖҚ- екі жылдан асық мерзімген жайғастырылған қаржылар, қайта
есепке алынбайтын несиелер, депозиттер. Бұл коэффиценттің аз төменгі
нормасы 0,8- ден төмен болмауы шарт.
франция банктері үшін өтімділік көрсеткіштерін екі негізгі тұрғыдан алып
қарастырады. Ағымдағы айдың өтімділік коэффиценті бір айдың ішінде банктің
барлық міндеттемелерін активтер 100% жауып отыруы қажет. Ағымдағы жылдың
өтімділік коффицентінің болжамы өтімділік коэффицснтінің ең жоғары деңгейін
анықтауды көздемейді, бірақ өзіне ресурстармен талаптапдың сәйкестігі
туралы барлық кажетті мәліметтерді кіргізсді.
Германияда банктердің өтімділігін бағалау үшін негізінде үш формула
қолданылады олар қысқа мерзімді саудалар ауыспалылық теориялрына
енгізілініп есептелінеді.9,133.
"А" формуласы- активтер (А^) мен пассивтердің (Пі) қатынасы, ягни:
П,
мұндағы А, — төрт жылдық мерзімі бар банктерге қойылатын талаптар +
тіркелген нақты активтер; Пг меншіктік қаржылар + төрт жылдық мерзімі бар
банктер алдындағы міндеттемелер +10% банктік емес мекемелер алдындағы
міндеттемелер + жинақ салымдарының 60% + зейнетақы қорының 60% аударымдары:
А1
Өк= ____
П1
'Б'1 - формуласы, Ө мұндагы А2- үш айдан төрт жылға дейінгі
мерзімдерде банктерге қойылатын талаптардың 10% + сатып алынған "а форфэ"
вексельдерді + басқада акивтер — бағалы металдар мен алтынның құны үш айға
дейінгі мерзімді банктер алдындағы міндеттемелердің үш айдан төрт
жылға дейінгі банктер алдындағы мiндетемелердің 50% +
жинақ салымдарының 20% + А Формуласындағы активтер-
пассивтер.
В" -формуласы
мұндағы А3- формаларға жеке тұлғаларға және шетелдік мемлекеттің ұйымдарға
деген талаптар + осы тұлғаларға деген вексилді несиелер + шетелдік
банктерге деген 50% талаптар мен несиелер пассивтер П3 меншікті қаржылар.
Осы формула бойынша есептелген банктің жайғастырған қаржыларының мөлшері
меншікті қаржыларының 18 есе мөлшерінен аспауы қажет, яғни;
А3
Өк = —• 18 есе
П3
Ресейдің "Орталық банкі туралы" федералдық заңында, ресей банкі несиелік
ұйымдар үшін өтімділік нормативін белгілейді делінген. Ол активтер мен
пассивтердің мерзімі, соммасы, типіне және де басқа факторларды
ескергендегі активтердің пассивтерге қатынасы арқылы аныкталады . Өтімді
активтерге қолма-қол акша қаржылары, талап еткенге деінгі міндеттемелер,
қысқа мерзімді бағалы кағаздар, тез сатылатын активтер жатады. Ресей
банкінің #1 нұсқамасында коммерциялық банктер үшін олардың өтімділігін
сипаттайтын, жоғарыда аталып кеткен теорияларға сүйенетін бірқатар
нормативтер белгіленген.
Кейбір елдің банктерінің өтімділігін сипаттайтын көрсеткіштер қосымшада
келтірілген.
Сонымен, алдынғы қатарлы шет ел мемлекеттерінің банкі өтімділігін бағалау
және талдау әдістерін қарастыра отырып ұзақ жылдар бойы дамып, жинақталған
үлкен теория және практикалық тәжірибеге сүйене отырып банк жүйесін
реформалаудан өткізіп жатқан Ресейдің банк тәжірибесін ала отырып біз банк
жүйелерінің қалыпты жұмыс істеуінің маңызды көрсеткіші өтімділік болып
табылатындығына көз жсткіздік, сондықтан да оған сапалық және сандық баға
беру өте қажет. Біз қарастырып кеткен барлық елдер Базель келісімінің
тиімді банктік қағалаудың басты принциптерін жетекшілікке алады.
Соңында өтімділік теориясына және шет елдік банктердің өтімділікті
бағалау әдістеріне сүйене отырып, біздің республикамыздың қазіргі кездегі
жағдайында қолдануға болатын банк өтімділігінің көрсеткіштерінің
жүйесінің кестеге жинақтап
көрсетуге болатындығын атап өту қажеттігі туьшдап отыр.(кссте
2.2.1)
Корсеткіштердіц мазмұүны, мәні, көрсеткіштер құралы және де қолдану
саласы диплом жұмысының келесі бөлімінде қарастырылады, онда осы
көрсеткіштср жүйесінің көмегімен банктің өтімділігін талдау
әдістемесі қарастырылады.
Біздің жасаған банк өтімділігінің көрсеткіштер жүйесінің
ерекшелігімен жаңашылығы келесіде болып отыр: Өзінің дамуында өтпелі
кезеңді бастан кешіріп отырған отандық банк жүйесіне бейімдеп
шашыраңқы сипаттағы жеке көрсеткіштерді бір жүйеге келтіредi.
2. Көрсеткіштер жүйесі банк қызметінің тек сандық емес, сонымен
бірге сапалық жағдайда да сипаттайды, оларды жинақтап қарағанда банк
өтімділігін анықтауға болады;
3. Жүйеге қосылған көрсеткіштер Қазақстанның банк жүйесіне
енгізіліп жатқан жаңа баланс нормасы мен шоттық жоспар бойынша
анықталатын ақпараттық базаға негізделеді.
4.Өтімділік көрсеткіштерінің жеке атаулары, халықаралық тәжрибеде
кездесетін атаулар мен бірдей болып келеді, бірақ олардың мазмұны мен
есептеу әдісі республиканың қазіргі кездегі банк жүйесінің жағдайына қарай
келтірілген. Мысалы Ресейдің әдістемесінде жоғарғы өтімділігі бар
актвитерді анықтау үшін, оның құрамына 30 күнге берілген несиелерді
кіргізеді, ал біздің практикамызда біз оларды қоспаймыз, оған себеп, біздің
практикамызда мұндай несиелер жиі пролонгацияланады (яғни мерзімі
ұзартылмайды) және мерзімде қайтарылмайды, ал бұл жағдай өтімділіктің нақты
жағдайын сипаттамайды.
2.3 Өтімділік тұрғысынан алғандағы банк қызметін талдау.
Банктің өтімділігін талдау барысында келесі міндеттер қойылады:
- Нақты өтемділікті анықта?
- Өтемділіктің нормативтер - сәйкестігін анықтау;
- ҚР Ұлттық банк: белгіленген өтімділік нормативтерінің
мәнін нақты көрсеткiштердің ауытқуына әсср еткен факторларды
анықтау;
Коммерциялық банктердің өтімділігін талдау көп жақты, күрделі міндет
болып табылады. Оны шешу барысында коммерциялық банк қызметінiң қаржы
жағдайын, көрсететiн кызметтерін жан-жақты талдау қажет. Банк қызметіне
кешенді экономикалық талдау жүргiзудегi: - басты бағыттарын айқын көру үшін
келесі сызбаны келтіруге болады:
(сызба 2.2.1)
КЕСТЕ ТҰРАДЫ
Сызба 2 2.1. Банк өтімдiлiгi кешенді түрде талдау бағыттары.
Банк етімділігін талдаудың басты мақсаттары:
• Банк өтімділігінін коефиценттер жүйесінің дұрыстығы мен
толықтығын растау;
• Банктің өтімділігінің жағдайы туралы қортындылар жасау;
• Банк балансының өтімділігінің төмендеуін
көрсететiннақты және болашақтағы болуы мүмкін теріс
тенденцияларды болдыратын факторларды талдау;
• Банк балансының өтімділігін тексеру және талдау нәтижесі
бойынша ұсыныстарды қалыптастыру.
Банк балансының өтімділігін талдау капиталдың жеткіліктігіне баға
беруге бағытталған. Барлық коммерциялық банктер банктің өтімділігін сақтау
мақсатында экономикалық нормативтерді есептеу қажет. Сонымен бірге бұл
мәліметтер оның қызметіне жалпы талдау жүргізу және сырқы аудит iшінде
қажет.
Өтімділікті талдау банк капиталының жеткіліктілігін анықтаудан
басталады. Мұндай талдаудың негізіне меншікті капиталдың сандық мөлшері
алынады. ҚР Ұлттық банкі коммерциялық банктің өз меншігінде капиталын
меншікті каржылардың (капиталдың) (Км) тәуекел деңгейін ескергендегі
активредің жалпы соммасына (Ат) қатынасы арқылы анықтауды ұсынады, яғни:
Км
Н1=----- 8%
Ат
Базель комитетінің алтыншы принципінде келесідей жағдай атап
көрсетілген: "Банк қызметін қадағалаушы банктер үшін тәуекел деңгейін
көрсететін ең төменгі мөлшерін белгілеуі керек. Халық аралық аренада өз
қызметін жүргізетін банктер үшін бұл талаптар капитал бойынша базель
келісімінде белгіленген талаптар төмен болмауы қажет".
Капиталдың аз төменгі коефициентін салымшылар, қарыз берушілер банктің
басқа да акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында қолданылады және де
банк жүйесінің жалпы тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектессді. Қадағалау
органдары, атап айтқанда ҚР Ұлтық банкі меншіктік капиталдың
жеткіліктігінің жоғарырақ көрсеткіштерін талап ету қажет, егерде Қандайда
бір банктің активтерінің саласы, тәуекелінің деңгейі және басқада қаржы
жағдайын көрсеткіштерінің сипаттамасы күмәнді болып отырса. Еліміздің қаржы
жағдайына көп әсерін тигізетін бірде бір банкке, мысалы Казкомерц банк,
Халық банкі, ТуранӘлем банкі,ең төменгі капитал мөлшерінен төменгі мөлшерде
өз қызметін жүргізуге жол бермеу тиіс.
1986 жылы базель комитетіне қатысушы елдер банк капиталын
жеткіштіктілігіне бақылау жасау әдістсрін өзара келісті. 14. Бұл
келісімде, капиталдың қай типін қарастыру қажет екендігі анықталған
келісімде, сонымен бірге қосымша капитал мен екінші деңгейдегі капитал
формаларын қарастырған. Оған қоса, банктің баланстық және баланстан тыс
операциялары бойынша тәуекел деңгейін де қарастырады. Тәукел деңгейін
құрылымы мейлінше қарапайым болып келеді, бар жағы 5 коефициент
қолданылады.
0 10,20,50 және 100 базель келісімі халық, аралық арнада өз дивидентін
жүргізетін банктердің ең төменгі капиталы коэфициентіне талаптарын қояды,
—бұл бірінші деңгейлі капитал
мөлшеріне 4% және тәукел деңгейін ескергендегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2
I. Тарау. БАНК ӨТIМДIЛIГIН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...5
1.1Банк өтiмдiлiгiнiң түсiнiгi және оны
анықтайтын факторлар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...5
1.2 Банк өтiмдiлiгiнiңкөрсеткiштерi, олардың мәнi және бағалау
әдiстерi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .10
II. Тарау. ЕКIНШI ДЕҢГЕЙЛI БАНКТЕРДIҢ ӨТIМДIЛIГIН
ТАЛДАУ ӘДIСТЕМЕСI.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .15
2.2 Шетелдiк мемлекеттерде қолданылатын банк
өтiмдiлiгiн талдау әдiстерi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3 Өтiмдiлiк тұрғысынан алғандағы банк
қызметiн талдау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .26
2.4 Банктiң табыстылығын ескере отырып
өтiмдiлiгiн талдау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
III. Тарау. ЕКIНШI ДЕҢГЕЙДЕГI БАНКТЕРДIҢ ӨТIМДIЛIГIН БАСҚАРУ
МЕХАНИЗМI.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .48
3.1 Активтердi басқара отырып банк өтiмдiлiгiн басқару.
... ... ... ... ... ... .48
3.2 Пассивтердi басқара отырып банк өтiмдiлiгiн басқару.
... ... ... ... ... ... 54
3.3 Активтер мен пассивтердi тепе-тең басқару
арқылы банк өтiмдiлiгiн басқару.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..63
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе.
Нарықтық эканомика жағдайында банктср кез келген
мемлекеттің эканомика жағдайының индикаторы болып табылады. Елімізде
тұрақты икемді және тиімді банк жүйесін қалыптастыру -эканомиканы
реформалаудың басты міндетінің бірі болып табылады.
Соңғы жылдары қазақстанның ұлттык банк жүйесіндс елеулі өзгерістер
болып жатқаны баршаға мәлім. Болып жатқап өзгерістерді қаржы революциясы
деп қарастыруғада болады. Оның басты себебі, егемендік алғанға деиінгі
Қазақстанның ұлттық банк жүйесінің болмауында.
Оның аумағында ҚСРО мемлекеттік банкінің аймақтық мекемелерінің
жүйесі, ҚСРО тұрғын үй құрылыс банкі, ҚСРО Сыртқы сауда банкі қызмст етті.
ҚР Президентінің "Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі" туралы, Банктер және
банк қызметі туралы заң күші бар жарлықтарына сәйкес республикада екі
деңгейлі банк жүйесі қалыптасты. Ұлттық банкпен қатар көптеген коммерциялық
банктер пайда болды 1994 жылдың 1 қаңтарында республикада 232 банк қызмет
етті 1,2,3,4.
Қазіргі кезде республикадағы банктердің қызметі өте күрдслі
эканомикалық жағдайда өтіп жатқанын айта кеткен жөн, мысалыға алатын
болсақ, инфляция, төлем жасау дағдарысы, мемлекеттік тапшылық,банк
дағдарысы. Аталған әрбір жағдайлар белгілі бір ерекшелігімен сипатталады
және де банкте қызметіне теріс әсерін тигізеді.
Біздің банк жүйеміз шапшаң құрылымды қозғалыстармен және
тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Оған тікелей меншік формасы, жекешелендіру
мемлекеттің қатаң ақша несие саясаты, дербес ақша жүйесін құру саясаты
формасындағы ауқымды құрылымдық өзгерістер әсерін тигізуде.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен каржы- несие жүйесінің
тұрақсыздығы жағдайында банктерді банкроттықтан қорғауға бағытталған банк
қызметін реттеудің алдын ала ойластырылған икемді саясатының болуы өте
маңызды болып табылады. Банктер табыстың ең жоғарғы денгейін алу үшін өз
қызметін үйымдастыратын ерекше кәсіпорындарға жатады. Сондықтан да олар өз
меншігіндегі ресурстарды тәуекел денгейі жоғары, бірақ табыстылығы бар
операцияларға жұмсайды, мысалы, несие беру, бағалы қағаздар сатып алу.
Екінші жағынан, банк өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Банктердің
Кауiпсіздігі ең алдымен өтімділікпен қамтамасыз етіледі. Өтімділік банк
міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етудің алғы шарты бола отырып банк
саясатының басты міндеті болып табылады. Банк өтімділігінің бірнеше сатысы
болады. Жеткіліксіз өтімділік Дегеніміз, әдетте банктың қолайлы жағдайларды
пайдалана алмауын білдіреді, яғни жеткіліксіз өтімділіктің болуы жағдайында
банк өзінің өтімді активтерін тиімсіз конюктурада сатуға немесе Каржыларды
басқа банктерден өте жоғары ставкасымен қарызға
алуға мәжбүр болады. Ол банктің таңдау еркіндігі жоқ дегенді
білдіреді.
Өтімділіктің оданда күрделі кемшілігі бұл банктiң
клиенттері алдындағы ағымдық міндеттемелерін орындай алмауы. Бұл жағдай
активтерді белсенді сату дегенді білдіреді. Нәтижесінде банк банкроттыққа
ұшырауы мүмкін. Мінс сондықтан да бапк өтімділігіне осынша көп көңіл
бөлінді.
Өтімділіктің жеткіліксіз денгейі банктегі дағдарысты жағдайдың бастамасы
болып табылады. Ол өзінің депозиттерін, өтімді активтерін, меншікті
қаржыларын және де клиенттерін жоғалта бастайды. Мүндай дағдарысты құбылыс
Қазақстан банк жүйесінде 1994 ~ 1997 жылдары алдын байқалған болатын. Оның
басты себептері:
• экономиканың жалпы дағдарысты жағдайы. Өнеркәсіп және
ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі төмендеуi, шығын
салалары және жасамау жүздеген миллиард тенге құрады. Ал
банк жүйесі экономиканың дағдарысты жағдайында күшті
бола алмайды.
• Инфляция карқынын бәсеңдету мақсатымен мемлекеттің
қатаңмонетарлық және несиелік рестрикциялық саясат
жүргізуі, яғни қолма-қол ақша эмиссиясын қатаң шектеу,
міндетті резервтік талаптар нормасын жоғарылату және есептік
ставка деңгейінің жоғары болуы;
• Коммерциялық банктердің жарғы капиталының ең төменгі
мөлшерін әрдайым жоғарлатып отыру;
• Еліміздегі қазыналық және бюджеттік банктер құру. Бұл
жағдай коммерциялық банктердің айналымынан көптеген
ақша қаржыларынын кетуіне алып келді; ол өз кезегінде
банктердің өтімділігіне әсерін тигізеді.
•Жаңа, өзгеріп отыратын жағдайда жұмыс істей білетін білікті мамандардың
жеткіліксіздігі мен менеджменттің дұрыс жолға қойылмауы т.б.
ҚР Ұлттық банкі тарапынан қойылған қатаң талаптар банктердің жабылуы мен
бірігу процессін жеделдетті. Қазақстанда 1998 жылдың 1-ші қаңтарында екінші
деңгейлі банктерден тек 83-і қалса, соның ішінде: мемлектаралық 1,
мемлекеттік-6, шетелдіктердің қатысуымен 20 банк болды. Тек 1995 ж. 55
банктің лицензиясы қайтарылып алынды. Крамдсбанк сияқты ірі банктер
банкроттықа ұшырап, ақша айналымы және төлем жүйесінде өзгерістерге алып
келді. Жалпы, кез-келген ірі бакнтердің банкроттықа ұшырауы басқа да
банктердің жағдайына әсерін тигізері сөзсіз.
Осы жағдайлардың барлығы да өтімділіктің маңызы қаншалықты екендігін
байқатады. 11,5,6,7,8.
Сондықтан да жалғыз банк қызыметін реттеудің әлемдік тәжiрибесін
қарастыру күн тәртібіндегі маңызды мәселе болып табылады. Қазақстандық
банктер үшін салыстырмалы түрде
алғандағы жаңа құлылыс болып табылатын өтімділік мәселесінің әдістемелік
негіздерін шетелдік тәжірибемен ұштастырып отыруы қарастыру аса қажет.
Біздің ойымызша , банк өтімділігінің теориясы мен әдістемесінің
қазіргі жағдайын карастыру, оны талдау әдістерін
зерттеу, Қазақстанның банк жүйесіндегі оны бағалаудың тиімділігін оқып білу
күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
"Банк өтімділігін басқару және оны талдау әдістері" атты тақырыпқа
жазылған диплом жүмысының тақырыбын талдау мақсаты да осы жағдайларға
байланысты болып отыр.
Жұмыс негізіне үш бөлімнен түрады: Бірінші бөлімде банк өтімділігін
басқарудың теориялық негіздері; атап айтқанда: банкті баскарудағы
өтімділіктің ролі мен банк өтімділігін басқарудын теориялары қарастырылады.
Екінші бөлімде, коммерциялық банктердің өтімділігін талдау әдістемесі,
соның ішіндс банк өтімділігін талдаудың шет елдік тожірибесі, табыстылықты,
өтімділікті ескере отырып банк өтімділігін талдау әдістсрі ашып
көрсетіледі. Үшінші бөлімде, екінші деңгейдегі банктердің өтімділігін
басқарудың қазіргі кездегі механизмдері тілге тиек етілген.
I. тарау. Банк өтiмдiлiгiн басқарудың теориялық
негiздерi.
1.1 Банктi басқарудағы өтiмдiлiктiң ролi.
Банк жүйесі - нарықтық экономика кұрылымының айнымасбөлігі. Ең
алдымен банктер қаржы делдалдары болып табылады. "Қаржы делдалы термині
заңды және өзара әрекет ететін кәсіпорын деңгейді білдіреді: 1) өз
қаржыларын тапшылықпен жұмсайтын заңды және жеке тұлғалар, яғни тұтынуға
және инвестицияларға жіберілетін ағымдық шығындары табыстардан артып
отыруының нәтижесінде, мұндай тұлғалар сырттан қарыз алуға мәжбүр болады;
2) өз қаржыларын үнемділікпен жұмсайтын заңды және жекс түлғалар,
нәтижесінде оларда артық ақша қаржылары пайда болады, оларды жинап немесе
инвестициялауға болады.
Осы аталған екі топ тұлғалары арасында банк делдалдық қызметін атқарады.
Бұл процесті сызба түрінде көрсетуге болады. (сызба 1.1)
Сонымен банктер, қаржы делдалдары ретінде шаруашылық органдардың
капиталын, тұрғын халықтық жинақ салымдарын және басқа да уақытша бос ақша
қаржыларын тарта отырып, карыз алушыларға уақытша пайдалануға береді.
Сонымен бірге ақшалай есеп айрысу және басқада қөптеген қызмет түрлерін
клиенттеріне көрсете отырып жалпы экономиканыц қызметінің тиімді болуына өз
әсерін тигізеді. Өз қызметінің барысында банктер талаптар мен міндеттемелер
құрайды, өз кезеңінде олар ақша рыногінде тауар болып қалыптасады. Мысалы,
клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк жаңа міндеттемелер мен
талаптар қояды. Осы жаңа міндеттемелер мен талаптар жасау процессі қаржы
делдалдығының негізін құрайды.
Банкті басқарудың басты міндеттерінің бірі өтімділіктің қажетті деңгейін
қамтамасыз ету. Банк өтімді деп есептелінеді, егер де оңтайлы бағамен
қажетті уақытында өзін қаржымен қамтамасыз ете алса. Ол банктің қажетті
деңгейдегі өз соммасының болу, немесе сауда рыногында заемдардың көмегімен
тез арада қаржы алу, немесс өз автивтерінің бір бөлігін сату арқылы жүзеге
асуы мүмкін.
Экономикалық әдебиеттердегі мәлеметтерді зерттеу барысындағы біздің
жасаған басты тұжырымымыз, өтімділіктіц жеткіліксіз деңгейі банктің қаржы
жағдайының төмендігінің ең алғашқы күрделі белгісі болып табылады екен.
Мүндай жағдайда банк әдетте депозиттерін жоғалтады, төлем қаржыларының
тапшылығы пайда болады және т.б.
Екінші жағынан, банктердің шектен тыс өтімді болуы да активтерден
алынатын табыстың төмен деңгейіне соқтырады, сол арқылы банктің табыстылығы
көрсеткіштеріне кері әсер етеді.
КЕСТЕ ТҰРАДЫ
Теңбе-тең өтімділікті қолдап отыру көбіне қаржы рыногінің банктің
қаржылай мүмкіндіктерін қалай қабылдайтындылығына байланысты болады. Егер
оның қаржы жағдайы нашарлап отырған болса, өтімділіктің қалай
қабылдайтындығына байланысты болады. Егер оның қаржы жағдайы нашарлап
отырған болса , өтімділіктің ең жоғары деңгейі қамтамасыз ету мүмкіндігі
туындайды. Депозиттердің мерзімі аяқталған соң салымшылар өз салымдарын
қайтарып алады және оларды қайта салмайды. Депозиттерді ашық сақтандыру
жүйссі белгілі бір деңгейге дсйін депозиттерді жоғалту тәуекелін азайтады.
Бірақ тәжiрибеде көрсетіліп отырғандай, сақтандырып қойған ақша
қаржыларының өзі көбіне қайтарылып алынады.
Банк депозиттері жоғарылау бағамен алып, қарыз міндеттемелерін сатып ала
бастайды, жалпы табыстылық бойынша проблемалар кездесе бастайды. Ақша
рыногында кезкелген жолмен қаржыландыру көздерін табудағы банк мүліктері
нәтижесінде төмендейді, себебі түпкілікті инвесторлар банк қолданып келген
несие желілерін қысқартады немесе мүлде жауып қояды. Сонымен, рыноктың банк
қолданып келген несие желілерін қысқартады немесе мүлде жауып қояды.
Сонымен, рыноктыц банк жағдайының нашарлауын мойындауын түптеп келгенде
оныц өтімділігіне тікелей әсерін тигізеді.
"Өтімділік" және "төлем қабілеттілігіне" терминдерін экономикалық
әдебиеттерде өте жиі бір ұғым деп қарастырады. Шындығынд да бұл терминдер
мен белгіленетін ұғымдар өте ұқсас, алайда олардың арасында көп айырмашылық
та бар. Егер де алғашқысы басым жағдайда банктің ішкі функциясы болып
келсе. екіншісі, әдетте,мемлекеттің функциясына жатады.
"Өтімділік"термині (латынның "%м^5"-сұйық, ағымды) сатудың жеңілдігі,
материялдық құндылықтар мен басқа да активтердің тез арада ақша қаржыларына
айналуы деген мағананы білдіреді. Өтімділік коммерциялық, банк үшін пассив
бойынша ақшалай формада дер кезінде өз міндеттемелерін орындау қабілеті
болып табылады жалпы, банк өтімділігі пассив бойынша міндеттемелерді өтімді
активтермен жаба білу қабілетін білдіреді.
"Төлем қабілеттілігі" термині өтімділікке қарағанда кеңірек ұғым болып
келеді, ол тек активрдің тез өтімді болу мүмкіндігін ғана емсс, сонымен
бірге заңды немесе жеке тұлғаның дер кезінде және толығымен өз төлем
міндеттемелерін орындау қабілетін де қамтыйды. Мұнан, өтімділік төлем
қабілетінің қажетті және міндетті шарты болып келетіндігін байқауға болады.
Сонымен, өтімділікті банк қажетті мерзімде жәнс толық соммада өз
мiндеттемелері бойынша жауап бсруі дсп қарастыруға болады.
Банк өтімділігін әдебиеттерде бір жақты қарастырмайды және кезкелген
жағдайда экономикадағы банктердің жаңа рольі мен байланыстырылып
қарастырылмайды. Мысалы, француз экономисі П.Диетерин өтімділікті қолда бар
нақты ақшаның жиынтығы мен болашақта алуға болатын қаржылардың жиынтығы
қарастырады. 1110,101. Ал оның жерлесі А.Фурньенің ойынша, банк жүйесінің
өтімділігі орталық банкке қатысны алғандағы банк қарызының деңгейін
білдіреді дейді, ал екінші жағынан, несие мекемелерінің орталық банктен өз
қаржыларын кайта есепке алуы деп қарастырады 1110,106. Айтылған көз қарас,
біздің ойымызша, патенциялды өтімділікті анықтау тұрғысынан ғана белгілі
бір мәні бар болып табылады. Американдық экономистер С.Липпен және Дж
МаккКалл активтер өтімділігін активтердің ақшаға айналуындағы оңтайлы
күтілетін уақыт деп сипаттайды 1111,44.
Оксфорт унивсрситетің профессоры А.Курсекие банктің өтімділігін орталық
банктің ақшалай қаржыларына комерциялық банктердің иелігі (банкноталар мен
орталық банктің шотындағы кредиттік қалдықтар) және осы каржыларды ұлғайту
үшін пайдалануға болатын қысқа мерзімді актитерін иелік жасау мүмкіндігі
деп түсінеді.
Лондон университетінің профессоры Р.Соммерстің ойынша, өтімділік-
дивиденттерге айырбасталатын қолма-қол ақшаға деген сұранысты қамтамасыз
етудегі банк қабілеті болып табылады. 1114.144.
Келтірілген анықтамалардың. барлығында дерлік банк өтімділігінің мәнін
жартылай, біржақты ашып көрсету сипаты байқалады: бұл рыноктан немесе
орталық банктен заем алу, немесе жинақталған ақша қаржылары, немесе тек
уақыт.
Біздің ойымызша, бұл категорияны мәнін немесе аыықтама толық анықтайды:
өтімділік бұл банктің өз міндеттемелерін дер кезiнде орындауы, бастапқы
құнын жоғалтпастан өз активтерін төлеу құралдарына айналдыруы және (немесе)
оңтайлы бағамен ол қажет болған жағдайда ақша рыногының бұл қаржыларды
тарта білу қабілеті болып табылады.
Теоретиктер банк өтімділігін банк операцияларын ұйымдастырудың әртүрлі
формаларының көмегімен жақсарту жолдарын іздестіруде.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде банк өтімділігін сипаттайды
екі көзқарасты алып қарастыруға болады өтімділікті қор немесе ағымды деп
анықтауға болады. Қор- банк өтімділігін белгілі бір уақытта анықтайды
1115,139. Ағым ретінде өтімділікті белгілі бір кезеңде немесе болашақта
бағалайды мұнда қор вариянты тар көзқарас деп сипатталады "Ағынның"
өтімділігін қарастырған кезде өтімділігі төмен активтердің өтімділігі
жоғары активтерге айналу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтында
коммерциялық банктің жиынтық өтімділігін бағалау мақсатында өтiмділікті
белгілі бір кезеңде, ағымды кезеңдс және болашақта қарастырған жөн.
Ағымдық өтімділікті сақтап тұру үшін өтімді активтердің
жеткілікті запасы бар банк уақыт өте келе оны жоғалтып алуы
мүмкін. Болашақтағы өтімділікті бағалау күрделілеу, себебі ол
банкктің активті операцияларынын, тәукел деңгейіне бағалау мен
байланысты болып келеді. Республикадағы банктердің
тәжiрибесінде бұл мақсатқа экономикалық нормативтср
бейімделген, олардың комерциялык банктер ҚР ұлттық банкінің
мр] нұсқамасына сәйкес есептеп шығарыды.
Өтімділік банктерге төменгі жағдайларға байланысты қажет: _Өз
клиенттерін банктен депозитке салған ақшаларын кез
келген уақытта ала алатындығына сендіру;
- Сауда бойынша қарыз өтей алатындығына дебиторларын
сендіру;
- Форс-мажорлық жағдайлар туындаған кезде акционерлердің
активтерін сатуға мәжбүр болуына сақтану, қорғалып.
- Көптеген банкирлер халық сенімін банктің су қымбат активі
деп есептейді, себебі осы жағдай арқылы олар өз шығындары
төменгі деңгейіне дейін жеткізіп, су жақсы деген қарыз алушылрға
кол жеткізе алады. Сонымен, тұрақты жақсы табыстар- банктердің
өмір шеңдігінің басты кепілі: Шынында да, сенімді, тұрақты
табыстар-автокөлік құралының майы сияқты, -банкке өз қызметін
жалғастыруына мүмкіндік береді: Салымшылар да банк капиталы
өтімді болуына мүдделі.
Біздің ойымызша, банк өтімділігін оңтайлы деңгейде сақтап отыруға
бағытталған банк саясаты келесі негізгі жағдайларды ескеруі тиіс:
• Өтімділік банк табыстылығына кері әсерін тигізеді, егер де
ол өтімділік шамадан тыс жоғары болса;
• Өтімтілікті теңбе-тең өтімділігін проблемалары болмаған
жағдайдың өзінде жоспарлап отыру қажет;
• Өтімділіктің қажетті деңгейін қолдау саласындағы банк
саясаты - бұл белгісіздік және қатемен
күресудің
стратегиясы.
Өтімділіктің кажетті деңгейін қамтамасыз етудегі банк стратегиясы банк
активтерін басқару,бақылау және талдауды көздейді.
Активтер бойынша стратегияда дер кезінде қайтарылуға тиіс Қысқа мерзімді
саудалар, тез сатылатын рыноктық қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздар, сауданы өтеу мерзімiн кысқарту қарастырылады.
Пассивтер бойынша жасалатын стратегияға- депозиттік сертификаттар, банк
портфелінде депозиттерді сақтаудың орташа мерзімі, тұрақты депозитер, ақша
эмиссиясы, банкаралық несие алу- жоғары рейтингтi алу және сақтау т.б.
кіреді 119,136.
Банк өтімділігін жоспарлау келесі жағдайларды көздейді:
ә) өтімділіктің оңтайлы көлемін жоспарлау
б) өтімді активтерді ұстайтын құралдарды өтеу мерзімдері мен жоспарлау.
Банктiң өтімді қаржыларға діни қажеттілігін бағалау банктiң
активтерінің мөлшерін анықтау мақсатында жүргізіледі. мысалы, банктiң
өтімді активтерінің соммасы болжанатын және болжанбайтын талаптар
соммасына артып отыруы қажет. Шетелдiк банктерде әдетте осы мақсатпеп рынок
кон юктурасын ескере отырып 3 жоспар жасайды:
-рыноктағы болжанатын, күтілетін банк өтімділігінің жоспары, рынок
корсеткіштерінің өсуі ;
-болжанатын дағдарыс кезіндегі өтімділік жоспары9,П7.
Банк өтімділігі қамтамасыз етеді:
-несиеге деген қажетілікті және депозиттерді қайтарып алуды;
-банк сенімділігін және өтімділік тәуекелін төмендетуде;
-активтерді тиімсіз, пайдасыз сақтауға жол бермеуде.
1.2 Банк өтiмдiлiгiнiңкөрсеткiштерi, олардың мәнi
және бағалау әдiстерi.
Өтімділікті басқару теориясы комерциялық банктердің пайда болуымен бір
мезгілде пайда болды және дамыды. Бастапқыда банк өтімділігіне деген екі
теориялык көзқарас болды. Бірінші көзқарас банк активтері құрлымы мерзімі
бойынша пассивтер кұрылымына дол сәйкес келуі керек деген түсінікке
негізделген бұл теория коммерциялық банктердің өтімділікті басқаруда
белсенеді саясат жүргізуіне кедергі жасады деп айтсақ да болады. Осы
аталған теориялық негізде "банктердің алтын ережесі" калыптастырылады. Оның
мәні банктiң қаржылайталаптарының мөлшері мен мерзімі банктiң
міндеттемiлерінің мөлшері мен мерзіміне сай келуіндс.
Екінші көз карас баланстың активі мен пассивінің нархы сәйкессіздігіне
негізделген болатын,себебі ең күштідеген коммерциялық банктің бір де бірі
қаржы-несиелік құбылыстардың салдарынан сақтандырылмаған, атап айтқанда:
экономикалық дағдарыс, банкроттық сауда бойынша төлем жасамау, ақша
каржыларының сауда капиталы рыногындағы сұраныс пен ұсыныс конюктурасы,
т.б. Мұндай құбылыстар орталықтандырылған-жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға көшіп отырған елдерге көбірек тән .Қазіргі кезде
аталған құбылыстардың барлығыда Қазақстанда байқалуда 16, 207. Осы
және басқа да күрделі жағдайлар банк басшыларының өтімділіктің белгілі бір
денгейін ұстап тұруға әрекет етуін талап етті. Коммерциялық банк қызметінің
тұрақты жағдайын қамтамасыз ету мақсатында өтімділік проблемасын баланстық
активі мен пасивін басқару мүмкіндігі арқылы шешудің обективті қажеттігін
туғызды.
Әлеуметтік-экономикалық жүйелердің эвалюциялық өзгерісі, әлемдік банк
ісінің күрделенуі барысында банк өтімділігіне деген екінші көзқарас екі
негізгі бағыт бойынша дами бастады коммерциялық банктердің активтерін
басқару теориясы және пассивтерін басқару теориясы16,208.
Қазіргі кезде активтерді басқару теориясы үш әдістемелік бағыттарға
негізделіп құрылады.
Біріншісі—коммерциялық банк өз өтемділігін активтерді қысқа мерзімді
саудалрға жайғастырып дер кезінде қайтарып алып отырған
жағдайда сақтап отырады. Осы тұжырымдама кейбір батыс елдерінің
банк заңдарында белгіленгенімен де,отімділік тек қалыпты экономикалық даму
барысында ғана мүмкін болады. Екіншісі- коммерциялық банк
өтімді болады, егер оның активтерін қолма-қол акшаға
басқа қарыз берушілер инвесторларға сатуға болатын
жағдайда. Iс жүзінде өтімді ресурстарын көзіне бағалы
қағаздардың жеке түрлері жатады. әлемдік банк тәжрибесінде
мұндай бағалы қағаздар "екінші типтегі ресурстар" дсп аталады,
олардың нақты ақшаға оңай айналдыруга болады.
Үшіншісі - коммерциялык бекіту өтімділігін жоспарлауға болады,
егерде несиені өтеу кестесінің негізіне қарыз алушының алатын табысын
алатын болса. Сондықтан, банк несиені өтеу мерзімінің кұрылымы мен
нвестициялардың құрылымын сатылық әсері арқылы әсер етіп отыруга болады.
Банктердің табыстар мен шығындардың сатылық әсерін қолдана отырып
инвестициялық саясат жүргізуі диверсификация яғни әр алуандық, жан-жақты
даму деген атқа ие болады.16,208.
Осы аталған үш бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес
келеді: коммерциялық сауда теориясы, қаржыларды ауыстыру теориясы және
күтілетін табыс теориясы.
Пассивтеряі басқару теориясы келесі екі жағдайға негізделеді:
1) банк өтімділік проблемасы капитал рыногынан
қосымша акша қаржыларын тартуы арқылы шешуіне болады.
Аталған жағдай батыс елдерінде іс жүзіндс де
кеңінен колданылады. Біздің ірі банктеріміз Казкомерц банк және
Халықаралық банкі өзінің акцияларын батыстағы капитал рыногынан
енгізуге әрекст жасауда;
2) комерциялық банк өзінің өтемділігін кореспондент - банктерден,
немесе евровалюта рыногынан алуғаболатын заемдардың комегімен
қамтамасыз етуге болады.
Коммерциялық сауда теориясының тарихы ағылшын банк практикасынан
басталды. Ол ХVІІІғ Ұлы британияда пайда болып, ұзақ уақыт бойы банк
жүйесін және оның операция дамуына көптеген елдерде өз септігін тигізіп
отырды.
Бұл теорияны идеалогтары, коммерциялық банк өз өтімділігін активтерді
қысқа мерзімді саудаларға жайғастырған кезде ғана сақтап тұра алады деп
есептейді. Басқаша сөзбен айтқанда, тауарлардың қозғалыс кезеңдерін, яғни
өндірістен тұтынуға дейін банктер қаржыландарып отыруы тиіс. Мұнда саудалар
айналым капиталын толықтыруға немесе таурды заттарды Каржыландыруға
берілетін саудлар деп аталған болар еді. Банк ісінің дамуындағы барлық
кезеңдерінде банктер бағалы қағаздарды сатып алуды қозғалмайтын мүлікті,
тұтыну тауарларын несиелемеу керек және ауыл шаруашылығына ұзақ мерзімді
шешс бермеу керек деп есептелініл келді.
Сонымен, осы теорияға сәйкес банктер тек коммерциялык сауда
беру керек болып келеді. Өндіріс кезеңінде де, түтыну
несиесінде де несие беруге тиым салынды саудалар несиеленіп
процестің ерекшеліктеріне қарай қысқа мерзімді болып кслді және оанктің
меншігіндегі ресурстарын негізгі массасына мерзімі бойынша сәйкес
келіп отырды. Сауда өз мезгілінде қайтарылып алғандықтан да
банк өз міндеттемелерін көзделген мерзімде орындап отырды. Банк
қызмсті нсгізінсн вексель айналымына негізделген. Сондыктан көптеген
елдердің ертеректегі банк заңдары, шын мәнінде, вексельді есепке
алу ережелерін анықтап отырған.
Коммерциялық сауда теориясы АҚШ-да ХХғ 30-шы жылдарының соңына дейін ең
алдыңғы қатарлы теория болып келді. Бұл теорияны басты қағидалары
ертеректегі банк жолдарында бекітілген болатын. Банк өтімділігініц бұл
теориясы белгілі бір деңгейде банк операцияларының тәуекелі проблемасында
қамтый отырды. Банктердің несиелік қызметінің негізі болып табылатын
векселдерді коммерциялық келісім шарттармен өзара байланыстырып қарастыру
несиеге кепілдік базаны қамтамасыз етіп отырған.
Алайда, коммерциялык сауда теориясына негізделген банк тәжрибесі банк
опсрацияларының шын мәніндегі өтімділігін қамтамасыз ете алмады.
Экономиканың дамуындағы өзгермелі сипаты бұл теориямен қарама қайшы болып
келді. Сонымен, коммерциялык сауда теориясының басты кемшілігі бұл банк
өтімділігінің клиенттердің төлем қабілеттілігіне байлнысты болуында еді.
Бұл жағдай банк қызметінің тұрақты болуын қамтамасыз ете алмады.
Коммерциялық сауда теориясы таза күйінде қолдану үш басты себептерге
байланысты тарихи тұрғыдан шектеулі болды.
Біріншіден, ол шаруашылық жүргізудің коммерциялық жүйесінің талап
тарына сәйкес келмеді. Экономиканың дамуы барысында несиеге деген сұраныс
өсіп отырды. Корпорациялар тек қысқа мерзімді емес, сонымен бірге негізгі
капиталды кейтуге ұзақ мерзімді саудға сұраныс білдірді. Шындап келгенде,
банк қызметі экономиканың дамуына тежеу болды. Оның басты себебі-банк
өтімділігін қамтамасыз етудегі классикалық принциптерден банктердің бас
тартылуы еді.
Екіншіден, коммерциялық сауда теориясы банктің ең жоғары табыс
деңгейін алуы мақсатында қаржы ресурстарын тиімді пайдалануына өз үлесін
қоспады.
Үшіншіден, осы теория кезінде банк қызметін ұйымдастыру
олардың операцияларының шын мәніндегі өтімділігін қамтамасыз ете алмады,
себебі фирма,компаниялар тарапынан төлем жасамау тәуекелі банк
өтімділілігіғі төмендетті. Бұл теория талаптарын отырғандығына
қарамастан қарыз алушыардан өз мiндеттемелерін орындамағаны жағдайында
банктің төлем қабілеті төмендеуі мүмкін банктердің қарыз алушы кәсіпорындар
қызметініе тәуелділігі банк өтімділігі одан әрі төмендете түсті.
Қысқа мерзімді саудалар теориясына талдау
жүргізу нәтижесінде, біздің ойымызша оның үш негізгі кемшілігшін атап
көрсетуге болады.
Біріншіден, бұл теорияның кемшілігіне келесі жағдайларды
жатқызуға болар сді: ол дамып отырған экономиканың несиелік
қажеттіліктерін ескермсуі; экономиканы несиелеудің
мүмкіндіктерін шектеуі және т.б. Бұл жағдай банктермен
бәсекелес қаржы институттарының дамуына қолайлы жағдай
туғызды.
Бұл теорияның екінші кемшілігі; банк салымдарының нақтыл ығын ескере
алмауында болып табылады. Iс жүзінде бір мезгілде бар лық салымшылар өз
қаржыларын қайтарып алмайды. Сондықтан, банктерге салынатын салымдардың
белгілі бір қалдықтардың тұрақты болып келеді, ал ол банктерге бұл
қаржыларды ұзағырақ мерзімдерге өтімділікке нұқсан келтірместен
айғастырылуына жағдай жасайды. Одан соң, біз қарастырып отырған теорияға
сәйкес, іс барысы қалыпты болған жағдайда барлық саудалар мерзімінде өтелді
тиіс больш табылады. Бұл жағдай түсінікті де, алайда экономикалық дағдарыс
, өндірістің құлдырауы жағдайында бұл теория жұмыс істей алмайды,
капиталдық қалыпты қозғалысы бұзылады, нәтижесінде карыз алушы сауданы
мерзімінде өтей алмайды.
Үшінші кемшілігі, бұл теория бойынша қысқа мерзімді сауда экономикалық
құлдырау жағдайында өтімділікті қамтамасыз ете алады. Осы кезеңдерде
тауарлы запас айналымы және дебиторлық қарыз айналымы баяулайды және қарыз
алушылар сауданы өтеу мерзімі келгенде өтеуді қиынсынады. Егер де
жекеленген банктер өзін-өзі өтейтін саудаларға өз каржыларын жайғастыру
арқылы өтімділігін ұстап тұра алатын болса , жәй банк жүйесі осындай қиын
кездерде өтімді қаржылар жетіспеушілігін бастан кешіреді.
Алайда коммерциялык сауда теориясының жоғарыда атап көрестілген
кемшіліктеріне қарамастан, өзінің өзектілігін бүгінгі күнге жоғалта
қоймады. Оның себептерінің бірі - қыска мерзімді саудалардың иек артатын
құралы-коммерциялық вексель болып табылатындығында. Коммерциялық вексель
өтімдліктің киінірек пайда болған қаржылардың ауыспалығы теориямен осы
аталған теорияны байланыстыра отырды.
Сонымен бірге, атап өтетін тағы бір жәйт, тартылған Қаржылар мерзімімен
олардың есебінен жүзегс асырылатын салымдар мерзімінің сәйкестігі принципі
белгілі бір деңгейде біздің республикамыздың коммерциялық банктерінің
тәжірбиесі де қолданылып келеді.15,147. Қаржыларды ауыстыру теориясы.
Банк жүйесінің қазіргі кездегі дамуы, банк аралық операциялардың
өсуі, саудалық капитал рыногы потенциялының артуы банктер
арасындағыклиенті операциялардың едәуір жеңілдеткен:
Банк өтімділігінің теориясының негізінен – қайта қаржыландыру
техникасы жайлы. Бұл теория бойынша банк қаржыларын басқалары
жiберушілерге инвесторларға нақты ақшаға беруге болады.
Басқаларды ауыстыру теориясьшың мәні мынада: банк
Ұзақ мерзімге тартылған қаржыларды сонымен бірге талап
етуге дейінгі қаржыларды логикаға қарсы ұзақ мерзімге
жайғастыруға ғана болады, бірақ бұл ұзақ мерзімді активтер банкке
сатылатын және жеңіл сатылатын бағалы қағаздар алуына
мүмкіндік туғызатын жағдайда ғана қолма-қол ақшаға дейін қажеттілік
туындаған жағдайда ғана банк берілген саудалардьщ қайтарылуын күтпестен,
бағалы қағаздардың бір бөлігін сата алады немесе қайта есепке
алады, сол арқылы өзінің өтімділігін
қамтамасыз етіп отырады. Бұл жағдайда банктер активті немесе пассивті
операцияларды олардың мерзімін ескерместен дамытуга мүмкіндігі болады.
Қажет болған жағдайда олар активті операцияларының бір бөлігін басқа банкке
уақытша беріп қажет болған қаржыларды алуна да болады. Егерде несиелер
мерзімінде өтелмесе сауданың қайтарылуына қойылған кепіл рынокта қолма-қол
ақшаға салуына болады кей жағайда орталық банкі қайта каржыландырылады.
Бұл теорияда банк активтерінде барлық кездерде жоғары сапалы бағалы
қағаздардың болуы шарт, сонымен бірге тиісті бағалы қағаздар рыногы
белсенді жұмыс істеуі қажет. Қайта қаржыландыру әдiсін табыстылық пен
қолданудың басты теңеушісі проценттік ставкалардың өзгеруі болуы мүмкін.
Олардың жоғрылауы шығындарға алып келеді. Егер де ресурстар төлем
проценттік ставкалар мен жүргізілетін активті операциялармен қамтамасыз
етілетін болса, онда шығындардан банк қүтылмайды.
Ал, егер қаржылар жаңа операцияларды жүргізуге жұмсалатын болса, онда
оларға жоғарырақ проценттік ставка белгілеу арқылды шығындарды болдырамуға
болады. Осындай жағдайларда белгілі бір деңгейде қайта қаржыландыру
қажеттігі қажет емес болады.
Алайда, дағдарыс жағдайында, жалпы банктердің өтімділігі төмендеген
жағдайда, банктер активті операцияларының бір бөлігін сата алмайды. Бағалы
қағаздардың курсы тез төмендеп, қаржы рыногында қайта қаржыландьгрылу
мүмкіндігін айтады.
Аталған маңызды кемшіліктеріне қарамастан, нарықтық экономиканың дамуы
банк өтімділігінің бұл теориясын болашақта пайдалануына мүмкіндік береді.
Көптеген елдердің коммерциялық банктері, соның ішінде, біздің
республикамыздьщ банк жүйесі, осы теорияның проценттерін жиі қолданып жүр
және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатында жоғары өтімділігі бар
активтердің бір бөлігін, яғни қысқа мерзімді бағалы қағаз яғни қысқа
мерзімді бағалы қағаздарды сатады.
Қайта қаржыландыру арқылы ұлттық банк және өкімет банк өтемділігіне өз
ықпалын тигізе алады. Сондықтан, қаржыларды ауыстыру теориясы белгілі бір
жағдайда қаржы капиталы үлесіне инфляциялау арқылы ұлттық табысты қайта
құрудың формасы болып табылады.17,176.
Күтілетін табыс теориясы. Бұл теорияға сәйкес банк өтiмділігін
жоспарлауға болады, егер несиені өтеу кестесінің негізіне қарыз алушынаң
болашақта алатын табысын алатын болса. сонымен бірге банктер әр түрлі өтелу
мерзімі бар бағалы қағаздар
портфелін олардан түсетін табыстардың мерзіміне қарай таңдайды.
Банктер негізгі қарыздардың және олардан алынатын
сый ақы өтелу мерзімін қарыз алушының алатын табыстарының мерзімінен
сәйкестігін алдын ала қарастыра білуі тиіс. Бұл жағдайда несиені
өтеуде ешқандай кідіріс болмайды несие мерзімінде қайтарылады. Бұл теорияда
сауда несиенің қамтамасыздығымен емес, қарыз алушының болашақтағы алатып
табысы мен байланыстырылады соны мен бұл теория жоғарыда аталған өтімділік
теориясын жоққа шығармайда, бірақ қарыз алушының табысы мен сауданы
байланыстыру сауданы камтамасыздығымен байланыстыруға қарағанда қолайлырақ
болады деп есептелінеді бұл теория сонымен бірге банк өтімділігіне несиені
өтеу мерзімінің құрылымын өзгрту арқылы әсер етуге болады деп дәлелдейді,
яғни қалыпты өтімділікке сауданы өтеудің нақты кестесін жасау арқылы жетуге
болады дейді.
Несиені айсайын немесе тоқсан сайын өтеп отыруға бағытталған портфель
өтімді деп есептеледі, себебі ақша қаржыларының ретімен түсіп отыруында
олардың ағымын оңай жоспарлып отыруға болады.
II. тарау. Екiншi деңгейлi банктердiң өтiмдiлiгiн талдау
әдiстемесi.
2.2 Шетелдiк мемлекеттерде қолданылатын банк
өтiмдiлiгiн талдау
әдiстерi.
Шетелдердің банк жүейесінде өтімділікті басқару алдыңғы тарауда
қарастырылған теориялардың біріне негізделеді.
Коммерциялық сауда теориясьшың басты принциптеріне сай банктің
өтемділігін қамтамасыз ету үшін несиелеу барысында тауардын қозғалысы
кезеңдерін рет-ретімен ескерген жөн. Бұл теорияда банк ресурстарын тек
қысқа мерзімде саудаларға жайғастырады, ол банк өтемділігіне кепілдік
береді.
Осы теорияға Ұлыбританияда өтемділіктің бірінші көрсеткішін есептеу
әдісі негізделеді.
Дисконттық рынок қаржыларды жайғастыру
мч А = ___________________________________ ______
Талап етілетін және
қыска мерзімді міндеттемелер
Өтімділік коэффициентінің алымы, банктің қарыз алушаларға берген қысқа
мерзімді ссудалары мен банктің қолма-қол ресурстарын сипаттайды.
Формуланың бөлімінде талап еткенге дейінгі салымдар, банктің алған
қысқа мерзім міндеттемелері көрсетіледі. Бұл коефициент банктің
клиенттеріне олардын шарттарынан тез аража қайтарып беру кабілетін
білдіреді. Коэффициент нормасын 6% және одан жоғары, яғни ағымды өтімді
активтер банк міндеттемелерінен 6% төлем болмауы қажет.
Ағымды өтімділікт бағалау үшін екінші коэффициентте қолданылады 9,194-
195:
Ағымдағы өтімді активтерр
Л = _________________________________
Міндеттемелер
Бұл коэффициент клиенттерге өздерінің шоттарынан каржыларды
тез арада қайтарып беру қабілетін көрсетеді. Формуланың
алымында сеифтердегі, орталық банктердегі Резервтердсгі, басқа
банктердсгі ағымды шоттардың қалдықтарындағы, инкасациаланатын
кұжаттардағы, мемлекеттік бағалы қағаздардағы,
қарыз міндеттсмелеріндегі, облигациялардағы, депозиттік
сертификаттардағы, алтын мималардағы қолма-қол ақшаны көрсетеді.
Формуланың бөлімінде талап еткенге деиінгі депозиттердегі қысқа
мерзімді жинақ салымдарымен банктерге берілетін қысқа ■ Мерзімді
ссудалар көрсетіледі коэффициенттің ең төменгі деңгейін орталык
банк белгілейді. Банктердің тағы бір ағымды өтімділік
коэффициенті қалалық рыноктағы банк қызыметімен байланысты. Қорлардың пайда
болуының үлесін өлшеу үшін қолданылады. Корреспондент-банктердің "ностро"
шотындағы қаржылары "Осы банктегі" Лоро" корреспондент шотындағы
қаржылар. АҚШ банк жүйесінде, жалпы, банктердің өтемділігін бағалаудың
қатаң формулалары болмайды банк өтімділігіне талдау жүргізу барысында нақты
банк жүмыс істейтін рынокқа байланысты жалпы ерсжелер өзгеріп отырады
сонымен бірге олар банктің түрі мен типіне, банк қызметшілерінің саны мен
мазмұнына қарай бейімделеді.
Осыған қарамастан, коммерциялық банктердің өтімділігіне баға берудегі
қолданылатын бірнеше көрсеткіштерді атауға болады. Олардың ішінде:
1) Депозиттердің тұрақтылық деңгейі, себебі депозиттердің
ішінде олардың түрақты бөлігінің болуы банк өтімділігін
арттырады. Оларды негізгі деп атайды. Бұл әрдайым банктің қарамағында
болып отыратын депозиттер. Негізгі депозиттер талап еткенге дейінгі
мерзімді депозиттер арасындада кездеседi.АҚШ тәжірибесінде, деплзиттердің
жалпы сомасындағы негізгі депозиттср сомасы 75% -тен кем
болмасы ол норма деп ессптелінеді. Мұнда, ағымды және есеп айырысу
шоттарында-ңегізгі депозиттердің үлесі 35% , жинақ шоттарында
25%, мерзімді шоттарда 15%.
2) Проценттік ставкалардың өзгерісіне сезімтал қорлардьң
сенімділігінің деңгейі. Мұндай қорларға мерзімді және жинақ салымдарын
жатқызады. Сондықтан барлық депозиттердің динамикасының
талдауы жүргізіледі. Мерзімді жоне жинақ салымдары
проценттік ставкалардың өзгерісіне сезімтал болады.
3) Активтердің нақты ақшаларда тез айырбасталу мүмкіндігі.
Активтердің бұл қабілеті динмикада бағаланады және келесі формула
бойынша анықталады:
Өтімді активтер
Активтердің жалпы соммасы
Формуланың алымына кассадағы қаржылардың қалдығын, корреспондеттік
шоттағы валюта шотындағы, т.б. кіреді. Бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса
өтімділікте жоғары болады, бірақ табыстылық төленбейді.
Ақша рыногінің ақша қол жетерлік болды. Бұл көрсеткіш алудың
желілігімен, қаржыларды тарту себептерімен сипатталады. Бұл
көрсеткіштерде де динамикада алып қарастырылады, активтерді
және пассивтерді басқарудың тиімділігі. Ол саудада және депозиттер
арасындағы қатынас динамикасын қарастыру арқылы бағаланады, бұл бір
жағынан, ал екіші жағынан басқа банктердің таратылатын несие
ресурстарының жалпы таратылған ресуретардағы үлесімен бағаланады.
Өтімділікті сақтау үшін қарастырылған барлық шараларды орындау.
АҚШ кейбір жеке банктері, мысалы, Сити Банк, келесі көрсеткіштерді
қолдануды ұсынады:
а) қысқа мерзімді активтер - міндсттемелер
б) ұзақ мерзімді депозиттер
АҚШ-да қысқа мерзімді саудалар теориясына негізделген өтімділік
көрсеткішін жергілікті федералдық банктердің резевтері (Федералдық қорлар)
жатады. Олардың құрамына кіреді: трансакциондық шоттардағы алғашқы 31,7
млн. долларлық қаржылар + осы шоттардың қалған соммасының 12% + 1,5 жылдан
аз мерзімге таратылған заңды тұлғалар депозиттері соммасының 3% + евро
валюталық резервтердің барлық түрінің 3%.
Сонмен, АҚШ—да нақты бір өтемділікке баға беретін көрсеткіштер жоқ. Ол
негізінен жоғарыда аталған корсеткіштердің Динамикасының тенденциясын
талдау нәижесінде алынатын қорытындыларға негізделеді. Бірақ соңғы кездері
федералдық резервтік жүйе (ФРЖ) коммерциялық банктерден өтемділік Деңгсйін
Базель келісіміне сәйкес бағалауды талап етуде. Францияда өтемділік
коэффиценті қысқа мерзімді сауда, және ауыспалылық теорияларына
негізделеді, мұнда формуланың алымында келесі көрсеткіштер көрсетілді;
қолма-қол ақшаны Косқандағы өтімді активтер эмиссиялық қазыналық
банктердегі пошта бөлімшелеріндегі талап еткенге дейінгі шоттар үш айлық
мерзімге дейінгі саудалар. Бөлімінде банктер мен клиенттерден ресурстар үш
айға дейінгі депозиттер жинау шоттарының кассалық бондар мен облигациялар
көрсетіледі.
Бұл коэффицент 60% -тен төмен болмауы керек. Қысқа мерзімді өтімділік
коэффиценті төмендегі формула бойынша есептелiнедi:
К к..м = --қ_. .юо% 0.6 9,131.
мұндағы ӨҚ — актив бойынша өтімді қаржылар; Қ-
пассив бойынша талап етуге дейінгі қаржылар; Т- үш айлық мерзімі
тартылған банктін депозиттері мен жайғастырылған Д6 жылдары арасындағы
айырма. Қысқа мерзімді өтімділік коэфицентінің аз төлемдегі нормасы 0,6
кем болмауы тиіст.
Орта мерзімді өтімділік көрсеткіші (Ко.м) екі жылдық мерзімінен жоғары
ресурстардың екі жылдан жоғары мерзімде жайғастырылған қаржыларға
(ЖҚ)қатынасы, ягни: мұндағы Р екі жыддық мерзімінен жоғары ресурстар,
меншікті каржылар, жинақ шоттары алынған несиелер, депозиттер, "стендбай"
несие желілер; ЖҚ- екі жылдан асық мерзімген жайғастырылған қаржылар, қайта
есепке алынбайтын несиелер, депозиттер. Бұл коэффиценттің аз төменгі
нормасы 0,8- ден төмен болмауы шарт.
франция банктері үшін өтімділік көрсеткіштерін екі негізгі тұрғыдан алып
қарастырады. Ағымдағы айдың өтімділік коэффиценті бір айдың ішінде банктің
барлық міндеттемелерін активтер 100% жауып отыруы қажет. Ағымдағы жылдың
өтімділік коффицентінің болжамы өтімділік коэффицснтінің ең жоғары деңгейін
анықтауды көздемейді, бірақ өзіне ресурстармен талаптапдың сәйкестігі
туралы барлық кажетті мәліметтерді кіргізсді.
Германияда банктердің өтімділігін бағалау үшін негізінде үш формула
қолданылады олар қысқа мерзімді саудалар ауыспалылық теориялрына
енгізілініп есептелінеді.9,133.
"А" формуласы- активтер (А^) мен пассивтердің (Пі) қатынасы, ягни:
П,
мұндағы А, — төрт жылдық мерзімі бар банктерге қойылатын талаптар +
тіркелген нақты активтер; Пг меншіктік қаржылар + төрт жылдық мерзімі бар
банктер алдындағы міндеттемелер +10% банктік емес мекемелер алдындағы
міндеттемелер + жинақ салымдарының 60% + зейнетақы қорының 60% аударымдары:
А1
Өк= ____
П1
'Б'1 - формуласы, Ө мұндагы А2- үш айдан төрт жылға дейінгі
мерзімдерде банктерге қойылатын талаптардың 10% + сатып алынған "а форфэ"
вексельдерді + басқада акивтер — бағалы металдар мен алтынның құны үш айға
дейінгі мерзімді банктер алдындағы міндеттемелердің үш айдан төрт
жылға дейінгі банктер алдындағы мiндетемелердің 50% +
жинақ салымдарының 20% + А Формуласындағы активтер-
пассивтер.
В" -формуласы
мұндағы А3- формаларға жеке тұлғаларға және шетелдік мемлекеттің ұйымдарға
деген талаптар + осы тұлғаларға деген вексилді несиелер + шетелдік
банктерге деген 50% талаптар мен несиелер пассивтер П3 меншікті қаржылар.
Осы формула бойынша есептелген банктің жайғастырған қаржыларының мөлшері
меншікті қаржыларының 18 есе мөлшерінен аспауы қажет, яғни;
А3
Өк = —• 18 есе
П3
Ресейдің "Орталық банкі туралы" федералдық заңында, ресей банкі несиелік
ұйымдар үшін өтімділік нормативін белгілейді делінген. Ол активтер мен
пассивтердің мерзімі, соммасы, типіне және де басқа факторларды
ескергендегі активтердің пассивтерге қатынасы арқылы аныкталады . Өтімді
активтерге қолма-қол акша қаржылары, талап еткенге деінгі міндеттемелер,
қысқа мерзімді бағалы кағаздар, тез сатылатын активтер жатады. Ресей
банкінің #1 нұсқамасында коммерциялық банктер үшін олардың өтімділігін
сипаттайтын, жоғарыда аталып кеткен теорияларға сүйенетін бірқатар
нормативтер белгіленген.
Кейбір елдің банктерінің өтімділігін сипаттайтын көрсеткіштер қосымшада
келтірілген.
Сонымен, алдынғы қатарлы шет ел мемлекеттерінің банкі өтімділігін бағалау
және талдау әдістерін қарастыра отырып ұзақ жылдар бойы дамып, жинақталған
үлкен теория және практикалық тәжірибеге сүйене отырып банк жүйесін
реформалаудан өткізіп жатқан Ресейдің банк тәжірибесін ала отырып біз банк
жүйелерінің қалыпты жұмыс істеуінің маңызды көрсеткіші өтімділік болып
табылатындығына көз жсткіздік, сондықтан да оған сапалық және сандық баға
беру өте қажет. Біз қарастырып кеткен барлық елдер Базель келісімінің
тиімді банктік қағалаудың басты принциптерін жетекшілікке алады.
Соңында өтімділік теориясына және шет елдік банктердің өтімділікті
бағалау әдістеріне сүйене отырып, біздің республикамыздың қазіргі кездегі
жағдайында қолдануға болатын банк өтімділігінің көрсеткіштерінің
жүйесінің кестеге жинақтап
көрсетуге болатындығын атап өту қажеттігі туьшдап отыр.(кссте
2.2.1)
Корсеткіштердіц мазмұүны, мәні, көрсеткіштер құралы және де қолдану
саласы диплом жұмысының келесі бөлімінде қарастырылады, онда осы
көрсеткіштср жүйесінің көмегімен банктің өтімділігін талдау
әдістемесі қарастырылады.
Біздің жасаған банк өтімділігінің көрсеткіштер жүйесінің
ерекшелігімен жаңашылығы келесіде болып отыр: Өзінің дамуында өтпелі
кезеңді бастан кешіріп отырған отандық банк жүйесіне бейімдеп
шашыраңқы сипаттағы жеке көрсеткіштерді бір жүйеге келтіредi.
2. Көрсеткіштер жүйесі банк қызметінің тек сандық емес, сонымен
бірге сапалық жағдайда да сипаттайды, оларды жинақтап қарағанда банк
өтімділігін анықтауға болады;
3. Жүйеге қосылған көрсеткіштер Қазақстанның банк жүйесіне
енгізіліп жатқан жаңа баланс нормасы мен шоттық жоспар бойынша
анықталатын ақпараттық базаға негізделеді.
4.Өтімділік көрсеткіштерінің жеке атаулары, халықаралық тәжрибеде
кездесетін атаулар мен бірдей болып келеді, бірақ олардың мазмұны мен
есептеу әдісі республиканың қазіргі кездегі банк жүйесінің жағдайына қарай
келтірілген. Мысалы Ресейдің әдістемесінде жоғарғы өтімділігі бар
актвитерді анықтау үшін, оның құрамына 30 күнге берілген несиелерді
кіргізеді, ал біздің практикамызда біз оларды қоспаймыз, оған себеп, біздің
практикамызда мұндай несиелер жиі пролонгацияланады (яғни мерзімі
ұзартылмайды) және мерзімде қайтарылмайды, ал бұл жағдай өтімділіктің нақты
жағдайын сипаттамайды.
2.3 Өтімділік тұрғысынан алғандағы банк қызметін талдау.
Банктің өтімділігін талдау барысында келесі міндеттер қойылады:
- Нақты өтемділікті анықта?
- Өтемділіктің нормативтер - сәйкестігін анықтау;
- ҚР Ұлттық банк: белгіленген өтімділік нормативтерінің
мәнін нақты көрсеткiштердің ауытқуына әсср еткен факторларды
анықтау;
Коммерциялық банктердің өтімділігін талдау көп жақты, күрделі міндет
болып табылады. Оны шешу барысында коммерциялық банк қызметінiң қаржы
жағдайын, көрсететiн кызметтерін жан-жақты талдау қажет. Банк қызметіне
кешенді экономикалық талдау жүргiзудегi: - басты бағыттарын айқын көру үшін
келесі сызбаны келтіруге болады:
(сызба 2.2.1)
КЕСТЕ ТҰРАДЫ
Сызба 2 2.1. Банк өтімдiлiгi кешенді түрде талдау бағыттары.
Банк етімділігін талдаудың басты мақсаттары:
• Банк өтімділігінін коефиценттер жүйесінің дұрыстығы мен
толықтығын растау;
• Банктің өтімділігінің жағдайы туралы қортындылар жасау;
• Банк балансының өтімділігінің төмендеуін
көрсететiннақты және болашақтағы болуы мүмкін теріс
тенденцияларды болдыратын факторларды талдау;
• Банк балансының өтімділігін тексеру және талдау нәтижесі
бойынша ұсыныстарды қалыптастыру.
Банк балансының өтімділігін талдау капиталдың жеткіліктігіне баға
беруге бағытталған. Барлық коммерциялық банктер банктің өтімділігін сақтау
мақсатында экономикалық нормативтерді есептеу қажет. Сонымен бірге бұл
мәліметтер оның қызметіне жалпы талдау жүргізу және сырқы аудит iшінде
қажет.
Өтімділікті талдау банк капиталының жеткіліктілігін анықтаудан
басталады. Мұндай талдаудың негізіне меншікті капиталдың сандық мөлшері
алынады. ҚР Ұлттық банкі коммерциялық банктің өз меншігінде капиталын
меншікті каржылардың (капиталдың) (Км) тәуекел деңгейін ескергендегі
активредің жалпы соммасына (Ат) қатынасы арқылы анықтауды ұсынады, яғни:
Км
Н1=----- 8%
Ат
Базель комитетінің алтыншы принципінде келесідей жағдай атап
көрсетілген: "Банк қызметін қадағалаушы банктер үшін тәуекел деңгейін
көрсететін ең төменгі мөлшерін белгілеуі керек. Халық аралық аренада өз
қызметін жүргізетін банктер үшін бұл талаптар капитал бойынша базель
келісімінде белгіленген талаптар төмен болмауы қажет".
Капиталдың аз төменгі коефициентін салымшылар, қарыз берушілер банктің
басқа да акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында қолданылады және де
банк жүйесінің жалпы тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектессді. Қадағалау
органдары, атап айтқанда ҚР Ұлтық банкі меншіктік капиталдың
жеткіліктігінің жоғарырақ көрсеткіштерін талап ету қажет, егерде Қандайда
бір банктің активтерінің саласы, тәуекелінің деңгейі және басқада қаржы
жағдайын көрсеткіштерінің сипаттамасы күмәнді болып отырса. Еліміздің қаржы
жағдайына көп әсерін тигізетін бірде бір банкке, мысалы Казкомерц банк,
Халық банкі, ТуранӘлем банкі,ең төменгі капитал мөлшерінен төменгі мөлшерде
өз қызметін жүргізуге жол бермеу тиіс.
1986 жылы базель комитетіне қатысушы елдер банк капиталын
жеткіштіктілігіне бақылау жасау әдістсрін өзара келісті. 14. Бұл
келісімде, капиталдың қай типін қарастыру қажет екендігі анықталған
келісімде, сонымен бірге қосымша капитал мен екінші деңгейдегі капитал
формаларын қарастырған. Оған қоса, банктің баланстық және баланстан тыс
операциялары бойынша тәуекел деңгейін де қарастырады. Тәукел деңгейін
құрылымы мейлінше қарапайым болып келеді, бар жағы 5 коефициент
қолданылады.
0 10,20,50 және 100 базель келісімі халық, аралық арнада өз дивидентін
жүргізетін банктердің ең төменгі капиталы коэфициентіне талаптарын қояды,
—бұл бірінші деңгейлі капитал
мөлшеріне 4% және тәукел деңгейін ескергендегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz