Қазақстанның әскери - саясаттық қауіпсіздігін кепілді қамтамасыз ету
Жоспар
кіріпе
I. Тарау. Қазақстан Республикасының халыұаралық жағдайдағы қауіпсіздік
мәселесі
1.1 Қазақстан алдындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттері мен
стратегиялық бағыттарын анықтау
1.2 Ланкестік – ғаламдық мәселе
2. Тарау. Қазақстан мен АҚШ арасындағы қауіпсіздік және халықаралық
ланкестікпен күрес мәселесіндегі қарым-қатынас
2.1 Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастар
қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың маңыздылығы. Соңғы уақыттарда әлемнің түрлі елдерiнде болып
жатқан жан түршігерлік сан-қилы оқиғалар көп мемлекеттер үшін терроризмнің
аса күрделі проблемаға айналып отырғандығын көрсетсе керек. Замана дерті
саналатын осынау қоғамдық қауіпті көріністің кең етек алып, өрттей қаулап
бара жатқаны мемлекетаралық және ішкі саяси, әлеуметтік – экономикалық,
тарихи, ұлттық, діни, тағы басқа факторлардың үлкен қайшылықтарға ұрынуымен
түсіндірілмек.
Мемлекеттің қауіпсіздігін, оның тәуелсіздігі мен тұтастығын, сонымен
қатар ішкі тұрақтылығын қамтамасыздандыру ұлттық мемлекеттер дәуірінде
туылған, кейбір көреген зерттеушілердің болжамына қарағанда өзінің ақырына
жақындаған, кез – келген мемлекеттіктің басты мәселелерінің бірі болып
табылады. Соған қарамастан, Қазақстан 1991 жылдан соң, еуропалық елдер XVI1-
XX ғасырларда және үшінші әлем елдерінің көбісі ХХ ғасырдың ортасында
бастарынан өткізген ұлттық мемлекеттердің қалыптасу кезіндегі
қиындықтарымен кездесуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін өзінің
қауіпсіздігінің абсолютті кепілдігіне ие болатын, оны Кеңестік әскери күш
қамтамасыз ететін, ал ССРО тарағаннан соң бұл кепілдіктің нәтижесі нөлге
теңесті, сондықтанда бұл мәселенің шешімі осымен одан әрі күрделене түсті.
Соңғы уақыттарда өткен геосаясаттық жағдайлардағы өзгерістермен және
тәуелсіздікті жариялаумен, БҰҰ және басқада бірқатар халықаралық ұйымдарға
кірумен байланысты Қазақстан өзінің сыртқы саясатында, қорғанысында және
ұлттық қауіпсіздігінде оған таныс емес проблемалармен түйісті.[1]
Осынау жағдайды ескере отырып, соңғы кездері әлемдік қауымдастықтар
терроризмге қарсы күрес шараларын белсенді түрде ұйымдастырып жүзеге
асыруда.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бәрі терроризмге тікелей душар болмағанын
атап өткеніміз жөн. Бұл сөз жоқ, республика басшылығының реформа
барысындағы салауатты саясатының жемісі болса керек. Алайда, егеменді
Қазақтанның әлемдік қауымдастық елдер қатарына енуімен қатар террористік
топтардың оған деген қызығушылығының пайда бола бастағаны да жасырын емес.
Сонымен қатар дипломатиялық, коммерциялық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық байланыстар да күн санап артып келеді. Көптеген мемлекеттер
Қазақстанда өздерінің дипломатиялық, сауда, тағы басқа өкілеттерін ашуда.
Олардың арасында террористік және экстремистік әрекеттерге ұшыраған ұйымдар
да, азаматтар да бар (АҚШ, Израиль, Иран т.б.).
Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан, ¤збекстан елдеріндегі қанды оқиғалар
экстремистік топтардың өз мұраттарына жету үшін ештеңеден тайынбайтындығын
тағы да дәлелдеп бергендей. Демек, тап осындай ахуал кез-келген уақытта
біздің елімізде де орын алуы мүмкін.
Диплом жұмысының маңыздылығы терроризмнің қазіргі кезде қауіпті құбылыс
екендігін ашып көрсету арқылы оның қоғам өмірінің қауіпсіздігіне және
конституциялық тәртіпке келтіретін зиянын анықтау. Терроризмнің қоғам
өміріне үрей тудыру, бұл құбылыстың ХХІ ғасыр індеті екендігін
дәлелдейді. Тақырыпты анықтай және деректерден нақты материалдарды таңдай
отырып, біз терроризмнің мәнін ашып, оған сипаттама беруге тырыстық. Осыған
қарап тақырыптың өзекті мәселелері туралы (терроризм түсінігі, оның
психологиясы, тенденциясы, түрлері, күресу әдістері, оны құқықтық реттеу)
түсінік беруге тырыстық. Атап өтілген осы дәлелдердің барлығы дипломдық
тақырыбымыздың теориялық, ғылыми, практикалық маңыздылығын, сонымен қатар
оның көкейкестілігін негіздеу үшін жеткілікті.
Диплом жұмысының мақсаты. Терроризмнің түсінігін ашып көрсетіп, бұл
құбылыстың шығу себебін талдау. Осының нәтижесінде терроризммен күресудің
әдістері мен жолдарын сараптап, онымен күресудің механизмі мен стратегиясын
ашып көрсету.
Зерттеу нысанасы. Тақырыпты жан-жақты ашып, ғылыми тұжырымдар жасау
мақсатын көздеп, біз Интернет жүйесіндегі материалдарды, Құқықтық
Орталықтағы, А.С.Пушкин атындағы кітапханадағы, Х.А.Яссауи атындағы ХҚТУ-ң
кітапханасындағы кітап қорлары мен мерзімді басылым қорларын пайдаландық.
Зерттеудің міндеті. Зерттеудің басты міндетінің бірі терроризм
құбылысын теориялық түрде зерттеп қана қоймай, бұл мәселені шешудің
практикалық жағына да көңіл бөлу. Терроризм ауыр қылмыстардың бір түріне
жататын болғандықтан, оның табиғатын айқын білмей тұрып, онымен күресу
тиімсіз әрі дұрыс бағыт бермейді. Сондықтан терроризмнің түсінігін терең
зерттеп отырып, оның пайда болу себептері мен психологиясын анықтау
міндетін шешуге тырыстық. Осы арқылы терроризммен күресудің әлемдік
тәжірибесін қолдана отырып, біз оған қарсы іс-әрекеттің механизмін жасап,
оны құқықтық реттеудің жолын қарастырдық.
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес ғылыми – танымдық әдістер қолданылды: салыстырмалы-түсіндіру, ғылыми
талдау, сараптау, сипаттау және публицистикалық. Мұның өзі авторға біржақты
позиция мен догмалардан аралып, зерттеліп отырған мәселені сыни,
объективтік тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеудің методологиялық
негізін анықтағанда, қазіргі кезде ғылымда орын алып отырған зерттеудің
ғылыми тәсілдерін – аналогия және эксктрополяцияны – басшылыққа алдық.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен
маңыздылығына байланысты біз жаңа идеяларды ендіре отырып, оны қоғам
өмірінің даму заңдылықтарымен сәйкестендіріп, негіздеуге тырыстық.
Тақырыпты зерттеудің қиыншылығына қарамастан терроризмнің шығу себептерін,
түрлерін, күресу әдістерін ғылыми түрде жан-жақты талдап, терроризм
құбылысының мәнін ашуда ғылыми жүйелілікті қолдандық. Жұмыстың – ғылыми
жаңалығы – бұрын соңды жөнді зерттелмеген терроризм психологиясы.
Бүгінгі таңда – бұл құбылыс Камикадзе-Шаћид түрінде етек алып
отырғандықтан, біз осы мәселені жан-жақты зерттеуге тырыстық. Сондай – ақ
тағы бір жаңалығы - жұмыста теория мен практиканың бір-бірімен
ұштастырылуы.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық
маңызы сол, оның ой-тұжырымдары, сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық
түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді деп және студенттердің өзінің
білімдік қажеттігін одан әрі дамытады деп айта аламыз. Сондай-ақ, жұмыста
көрсетілген бұл зұлымдыққа қарсы күрестің әдістерін іс жүзінде де мемлекет
тарапынан қолдануға болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының негізгі нәтижелері. Қ.А. Яссауи атындағы ХҚТУ-ң Құқық
және экономика факультетінің студенттерінің ғылыми теориялық
конференциясында қаралып, онда Терроризм психологиясы, Терроризммен
күресудің әдістері деген жұмыстарға оңды баға беріліп, университеттің
студенттік конференциясына жолдама алды. 2003 жылы 3-14 наурыз аралығында
болған студенттердің ХІ-ғылыми конференциясында үздік баяндама жасағаны
үшін І-ші орынмен марапатталып, конференцияның шешімі бойынша студенттердің
ғылыми жұмыстарының республикалық конкурсына мына тақырып бойынша -
Терроризммен күресу әдістері - жіберілді.
Терроризм психологиясы атты жұмыс ХҚТУ-дың студенттерінің ғылыми
конференциясы еңбектерінің жинағына енгізілді.
I. Тарау. Қазақстан Республикасының халыұаралық жағдайдағы қауіпсіздік
мәселесі
1.1 Қазақстан алдындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттері мен
стратегиялық бағыттарын анықтау
XX ғасыр, адамзат тарихының басқа кезеңдерімен салыстырғанда, барлық
біздің планетамызды қозғалысқа келтірген уақиғаларға бай кезең болды. Екі
дүниежүзілік соғыстар, отаршылдық жүйенің күйреуі және Азия мен Африкада
жаңа мемлекеттердің пайда болуы, бірінші социалистік мемлекеттің және
дүниежүзілік социалистік жүйенің пайда болуы жәнеде жүзжылдық соңында оның
ыдырауы, экономиканың қарқынды дамуы, планетарлық ғаламдану мемлекеттердің
жеке топтарының интеграциялық бірлесулері өткен жүз жылдықты анықтады...1
Кеңес Одағы ыдырағаннан соң жаңа тәуелсіз Мемлекеттер алдында, оның
ішінде, бұрынғы республикалар ішінде ең соңғысы болып – 1991 жылдың 16
желтоқсанында – өзінің тәуелсіздігі туралы жариялаған, Қазақстан
Республикасы алдында, ондаған жылдармен қалыптасқан экономикалық,
ізгіліктік байланыстарды сақтаумен ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру және
нығайту, қоғамдық өмірді түбірлі қайта құрудың іргетастық проблемалары
тұрды.
Халықаралық құқықтың дербес субъектісі ретіндегі өзінің болмысының
бірінші күндерінен бастап, Қазақстан Республикасы тұтас халықаралық
қауіпсіздікті нығайту бойынша дүниежүзілік қоғамдастық салған күштерге және
жалпы дүниежүзілік қатынастар жүйесінде өзіне лайықты орынды қамтамасыз
етуге белсенді кірісті, бұл ұлттық қауіпсіздіктің өздік стратегиясын
әзірлеу қажеттігіне әкелді.
Адамзаттың өркениетті дамуының барлық тарихи тәжірибесі, мемлекеттің
қарқынды және тұрақты өсуі жүзеге асатын шеңбердегі барлық қажетті
жағдайлардың ең бастапқысы оның ұлттарының қауіпсіздігі мен мемлекеттігінің
сақталуы болып табылатынын куәлендіреді. Еркіндік пен тәуелсіздікті жеңіп
алу аз, оны ұстап тұру, нығайту және өзіміздің ұрпақтарымызға беруіміз
керек. Келешек ұрпақ біздің ұрпақтарымыз жеңе алмаған қиыншылықтар мен
проблемаларды және оларға жеткен жеңілдіктерді бізге кешіреді. Бірақ, егер
біз мемлекеттігімізді жоғалтатын болсақ, тәуелсіздіктің стратегиялық
негіздерінен, өзіміздің жеріміз бен ресурстарымыздан еркімізбен безетін
болсақ, онда бізге ешқандайда кешірімділік жоқ...2
Кеңес Одағы Қазақстанды сыртқы қауіптер мен ішкі тұрақсыздықтардан
қорғады. Бірақ тәуелсіздікті алғаннан соң бұл қорғаушылық өздігінен
ешқандай кепілдік бере алмады. Қазақстан жетекшілері мен басқа орталық-
азиялық республикасының жетекшілеріне бұрын болып көрмеген дұшпандық
қоршаумен кездесуге тура келді. Сыртқы саясат тұрғысынан қарағанда,
негізгі қауіптер Қытайдың империялық әрекеттеріне, Ауғанстаннан келетін
анархияның таралуына және оңтүстіктегі радикал исламның экспортталуына
байланысты.
Қазақстанның тәуелсіз даму кезеңі бірінші кезекте саяси дербестігінің
қалыптасуымен, мойындаудың құқықтық негізімен және Достастық бойынша жаңа
көрші – серіктестерменде, бұрынғы шетелдік мемлекеттерменде, халықаралық
саясаттық және қаржылық ұйымдарменде мемлекет аралық қатынастарды
рәсімдеумен анықталады ... 1
Қазақстан жалпы дүниежүзілік қатынастың келешектегі жүйесінде лайықты
орынды өзіне қамтамасыз етуі үшін, елдің мүддесіне ішкіде, сыртқыда
сипаттағы проблемалармен келетін нұқсанды барынша болдырмауға бағытталған
әрекеттің стратегиясын әзірлеуі керек. Мұндай стратегия келешекті анықтауға
және мүмкіндікті апаттарға қарсы сақтандыратын шараларды қабылдауға
көмектеседі.
Қатаң сызылған ұлттық қауіпсіздік концепциясы мен оларды
қамтамасыздандыру шараларының болмауы республикадағы ішкі саяси
тұрақтылыққа нұқсан келтіруі мүмкін, өйткені бұл фактор кейбір саяси күштер
үшін өздерінің жалпы ұлттық емес мүдделерге қол жеткізу мақсатында
қолданылады. Одан өзге, мұндай текті құжатты әзірлеу міндеті елдегі
жүргізіліп жатқан реформалардың тиімділігін жоғарылату тым қажеттілігімен
және Қазақстан Республикасының әлуетті құрылымдарының қызметтеріндегі
жетімсіздіктермен байланысты...2
Соңғы жылдар ішінде Қазақстанда дербес қауіпсіздік туралы анықталған
бір көріністер құралды. Олар біздің жас мемлекетіміздің тәуелсіздігін
сақтау проблемаларымен тығыз байланысты. Қауіпсіздік туралы көріністің
мәліметтері сыртқы және ішкі саясатты жүзеге асыру барысында әзірленген
принциптерге сүйенеді. Бұлар келесі принциптер: ішкі саясатта – этникалық
және әлеуметтік тұрақтылықты сақтау, экономикалық реформаларды жүргізу,
президенттіктің мемлекеттік билігі мен режимін нығайту; сыртқы саясатта –
ғаламдық державалар арасындағы баланстану, Достастық шеңберіндегі ұжымдық
қорғаныс, азиялық қауіпсіздікті беріктендіру, Орталық Азияның интеграциясы
мен еуразиялық идея.
1991 жылдың аяғында және 1992 жылдың басында Қазақстан өзінің бірінші
бастапқы, қауіпсіздіктің сынамалы доктринасын белгіледі: екіжақты
келісімдерді ТМД механизмдерінен сырт жүргізу, бірақ сонымен бірге
Достастық институттарының дамуының жақтаушысы болып қалу. Қазақстанның
жетекшілері үш мақсатты анықтады:
1) Ресей Федерациясымен ерекше қатынасты сақтау,
2) орталық – азиялық одақ құруға ұмтылу;
3) ТМД шеңберіндегі қауіпсіздік саласында кеңейген келісімге қол қою.
Одан өзге, Қазақстан мен Өзбекстан Орталық – азия регионының
қауіпсіздігі туралы ұқсас көрініске ие болды. Назарбаевтың, Ресей
Федерациясы бас болатын ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне байланған, Орталық –
азия одағы туралы идеясы, нақты іске асырыла алатын еді. Мамыр айының
ортасында, 1992 ж. ТМД бірқатар мемлекеттерінің басшылары Ташкентте
кездесті. Ельцин мен Назарбаев ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа қол
қойылуы үшін көп күш жұмсады. 15 мамыр 1992 ж. Ресей Федерациясы,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Армения ұжымдық
қауіпсіздік туралы Шартқа қол қойды.1
Ұжымдық қауіпсіздік туралы бұл Келісім қатысушы – мемлекеттерге басқа
альянстарға кіруге немесе өзара немесе үшінші жақтармен топтасуға тиым
салады. Бұл бөлім Ресейдің Орталық Азиядағы жайғасымы үшін ерекше маңызды
болды. Бұл бірде-бір шетелдік державаның ұжымдық қауіпсіздік туралы Шарт
әрекетте болған кезде, әскери келісім негізінде регионға кіре алмайтынын
көрсетті. Сонымен қатар біріккен қорғаныс туралы шартта қарастырылды, оған
сәйкес барлық қатысушылар біріне жасалынған шабуылды бәріне жасаған
шабуылдай қарастырады. Бұл келісімнің нәтижесінде Ресей Федерациясы
Қазақстанның басқа державалармен одақ құруының орнына, оны қорғау
міндеттемесін алды.
1994 жылы сәуірде күшіне енген, Ұжымдық қауіпсіздік туралы Келісім
әскери құрылыс аясындағы ынтымақтастықты жөнге салуға әсер етуші инструмент
ретінде ғана емес, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін маңызды фактор
ретінде, егемендікті қорғау мен қатысушы-мемлекеттердің территориялық
тұтастығында өзінің тағайындалуын ақтады, ол ұлттық қарулы күштердің әскери
және ұйымдастыруға қатысты нығаюына, АҚҚ біріккен жүйесін сақтауға, ТМД-ға
кірмейтін мемлекеттермен шекараларды бірігіп қорғау аймағындағы өзара
әрекеттер мен ынтымақтастықтың реттелуіне ықпал етті...2
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерін нақты
потенциалдық қауіптерден қорғану күйін көрсетеді.
Сыртқы қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының нақты және потенциалды
қауіптерден және шетелдік мемлекеттер, ұйымдар мен азаматтар тарапынан
болатын озбырлықтан қорғану күйі...3
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі деп, конституциялық құрылысты
сақтауды, мемлекеттің егемендігін, тәуелсіздігі мен территориялық
тұтастығын, ішкі және сыртқы қатерден қауіпсіздендіруді, әлеуметтік-
экономикалық және қоғамдық-саясаттық құрылымдардың тұрақты жұмыс істеуі мен
дамуын, билік пен басқарудың институттарының мемлекеттік құрылуын:
бейбітшілік пен келісуді, негізгі құқықтар мен еркіндікті қорғауды,
құндылық, қоғам және мемлекет мүдделерін есепке алумен өмірлік маңызы бар
тұтынуларды қамтамасыз ететін, халықаралық және қоғамдық қатынастардың
жүйесі қабылданады.
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі осы саладағы саясаттың жалпы
міндеттері мен басымдылығын қамтитын және қауіпсіздік мақсатына жету арқылы
жүзеге асатын стратегияға сүйенеді. Бұл мақсаттар қатердің нақты көздерін
айқындайды және сәйкестендіреді, оларды жою механизмдерін анықтайды және
қауіпсіздік жүйесіне негізделеді. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік
жүйесі – бұл республика қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қатерлерден
тәжірибе жүзінде іске асырылуын қамтамасыз ететін, мемлекеттік институттар
мен саясаттық құралдардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясы
қауіпсіздіктің объектілері мен субъектілерін қорғауға бағытталған.
Қауіпсіздіктің негізгі объектілеріне жататындар:
Мемлекет – оның конституциялық құрылысы, егемендік және территориалдық
тұтастық;
қоғам – оның материалдық және рухани құндылығы;
тұлға – оның құқығы мен еркіндігі.
Ұлттық қауіпсіздіктің стратегиясы Қазақстан Республикасының өте маңызды
мүдделерінің сақталуынан шығады.
Тұрақты тіршіліктік маңызды мүдделерге жататындар:
- республиканың тәуелсіздігі мен мемлекеттік тұтастығының сақталуы;
- халықаралық құқық принциптерінде басқа елдермен қатынасты дамыту;
- Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтай отырып халықаралық
қатынастарда тайталастықты болдырмау;
- басқа мемлекеттермен арада пайда болған қарама-қарсылықтарды шешу
үшін әскери күштерді қолдануды болдырмау, ұжымдық қауіпсіздік пен
ұлттық күштер негізінде шабуылдарды тойтару қабілеттілігін қолдау;
- азаматтық бейбітшілік пен келісімді сақтау,
- Республиканың экономикасының дамуын тұрақтандыруды қамтамасыз ету
және ғылыми – техникалық потенциалды жоғарылату;
- азаматтардың саясаттық еркіндігін қамтамасыздандыру үшін және
олардың құқығын сақтау үшін демократиялық институттарды дамыту;
- Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелдерде болуы кезіндегі
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Қоғамның тіршілік әрекетінде дұрыс экологиялық жағдайларды ұстану.
Біріншіден. Қатерлерге қарсы тұру осы қатерлердің сипаты мен масштабына
адекватты болуы керек; өз уақытында және ескерпелі.
Екіншіден. Қатерлерді болдырмау және бейтараптандыру бойынша алдын-ала
шараларды қабылдау мүмкіндігін қамтамасыздандыру.
Үшіншіден. Регионалдық және жалпы ұлттық қауіпсіздік ішіндегі
мүдделердің үйлесімді ұштасуы. Қазақстан қауіпсіздігінің мүддесі тұтастай
және оның жеке региондарында органикалық бірлікте шешіледі, бір-біріне
нұқсан келтірмей. Осындай бірлікті қамтамасыз ететін механизм қажет.
Төртіншіден. Қазақстан қауіпсіздігі жүйесінің қауіпсіздіктің
халықаралық регионалдық (жалпы еуропалық, азиялық-тынық мұхиттық және
басқалары) және ғаламдану жүйелерімен, сонымен қатар басқа елдердің,
әсіресе көрші елдердің, қауіпсіздіктің ұлттық жүйелерімен тоқайласуы.
Ерекше орынды ТМД және ынтымақтастық елдерінің ұжымдық қауіпсіздігі
жүйесі алуы керек – экономикада, саясатта, мәдениет аясында, қорғаныс
саласында. Өзіміздің тәуелсіздігімізді және территориялық тұтастығымызды
қамтамасыз ету үшін біз күшті мемлекет болуымыз керек және көрші
мемлекеттермен сенімді және достықты қатынасты ұстануымыз керек. Сондықтан
біз біздің жақын және тарихи достықтағы көршіміз Ресеймен сенімді және тең
құқықты қатынастарымызды дамытамыз және нығайтамыз. Тура осындай сенімділік
және тату көршілік қатынасты, өзара тиімді негізде, ҚХР–менде дамытамыз.
Қазақстан гегемонизмге қарсы, көрші елдермен достасуға бағытталған Қытай
саясатын қолдайды... Біздің орталық – азиялық мемлекеттермен байланысымыз
және интеграциялық процестеріміз күшейе түседі...1
Бесіншіден. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешу үшін
тартылатын барлық күштер мен құралдарды рационалды және тиімді пайдалану.
Алтыншыдан. Қазақстанның әскери – саясаттық қауіпсіздігін кепілді
қамтамасыз ету.
Саясат аясында Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігін
анықтайтын қатерлердің негізгі шарттары мен факторлары:
- Қазақстан Республикасының тұтастығын шайқау, оның ішінде этностар
аралық және конфессионалдық қайшылықтарды қолдану жолымен;
- Қазақстан Республикасына территориалдық талап қойылуы;
- ТМД – дағы интеграциялық процестердің тұқыртылуы;
- шектес елдердегі мемлекеттік құрылымның тұрақсыз болуы;
- шектес мемлекеттердегі қарулы жанжалдар, азаматтық және этнос аралық
соқтығысулар және соның салдарынан болатын миграциялық процестер;
- Қазақстан Республикасының халықаралық жағдайына және беделіне,
қауіпсіздігіне қатынасы бар өзекті халықаралық проблемаларды шешуде
және халықаралық ұйымдар қызметінде Қазақстан Республикасыныңролінің
тарылуы. Біз түсінеміз, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне барлық
мүмкіндікті потенциалдық қатерлер қазіргі кезде және таяу
келешектеде орын алмайды, жәнеде мемлекеттің территориалдық
тұтастығына тікелей әскери басып кіру мен қатер болмайды.
Ресейдіңде, Қытайдыңда, Батыс пен мұсылман елдерініңде бізге
шапқыншылық жасауға себептері жоқ екені айдай анық. Және бұл
салыстырмалы айтылған тыныштық пен тұрақтылықтың ара қашықтығы
Қазақстанның экономикалық потенциалын тиімді беріктендіру үшін
қолданылуы керек, соның негізінде біз ұлттық қауіпсіздіктің сенімді
жүйесін құра аламыз...1
Экономикалық салады:
- Қазақстан Республикасының экономикалық дербестігін әлсірету, оның
технологиялық және өнеркәсіптік потенциалын аздыру, дүниежүзілік
экономикадағы отын-шикізат мамандандыруды бекітіп тастау;
- Қазақстан Республикасының бірқатар шетелдік рыноктарда қатысуын
шектеу, сонымен қатар оны олардан ығыстырып шығару;
- Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы технологияға жетуіне
шектеулер қою;
- Қазақстан Республикасынан тысқа бақыланбайтын капиталды және жеке
стратегиялық маңызды шикізаттық тауарларды әкету;
- Қазақстан Республикасының қаржылық-экономикалық және саудалық
реттеудің халықаралық механизміне толық құқықты қатысуына кедегі
келтіру;
- Қазақстан Республикасының бұрынғы одақтық республикалармен сауда –
экономикалық қатынасының реттелінбеуі.
Әскери салада:
- жергілікті соғыстар мен қарулы жанжалдардың болып жатырған және
потенциалды ошақтары, бәрінен бұрын Қазақстан шекарасына тікелей
жақын аумақтарда, немесе республикадағы жағдайға ықпал ете алу
қабілеті бар жанжалдар;
- жаппай жою қаруларының ядролық және басқада түрлерін тарату, оларды
жеткізу құралдары және әскери өндірістің ең жаңа технологиялары мен
оларды жеке елдердің өзінің әскери және саясаттық мақсаттарын жүзеге
асыру үшін қолдануға тырысуымен ұштастырылуы;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының қорғануының
тұтастық жүйесінің бұзылуы және режимнің анықсыздығы;
- Қазақстан Республикасымен шекаралас бірқатар мемлекеттердің жаппай
жою құралдарының ядролық және басқа түрлерінің болуы;
- қаруды күштерді шектеу және қысқарту, басқа елдермен қарулы күштерді
сапалық және сандық түрде арттыру саласындағы халықаралық шарттардың
бұзылуы нәтижесінде стратегиялық тұрақтылықтың бүліну мүмкіндігі.
Экология саласында:
Бәрінен бұрын – Қазақстан Республикасы территориясына техногендік
сипаттағы қауіп және белгілі бір мемлекеттердегі экологиялық апаттар
салдарынан пайда болатын қауіптер.
Сонымен, Қазақстанның қауіпсіздік проблемалары үшін тынышсыздануы
мемлекеттік сипатқа ие болды деп қорытындылауға болады. Ол өзінің
қауіпсіздігіне келетін ықпал мен олардың халықаралық маңызын түсінуімен
байланысты.
Бүгінгі күннің болмысын талдау, Қазақстанның қолайлы сыртқы саясаттық
жағдайда екені туралы айтуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы
барлық ядролық қарулы державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды, 1992 жылғы
Ташкенттік Шарт негізінде әскери – саясаттық блоктың қатысушысы болып
табылады, еуропалық және азиялық елдермен өзінің қатынасын белсенді түрде
дамытуда. Қазақстанның қазіргі әскери саясатының басымдылығы оның
халықаралық міндеттемелерімен, ядросыз мемлекет статусымен және
геосаясаттық жағдайымен анықталуы керек.
Біз қандайда болмасын жанжалдың кез – келген әскери шешіміне қатаң
қарсыласы болуымыз керек және көп айғайдан бір байбай принципін
уағыздағанымыз жөн. Ұлттық мүдделерді қорғауды және жақын және алдағы
келешектегі күштердің тепе – теңдігін қамтамасыз ететін біздің ең жақсы
құралымыз интеграциялық саясат болуы керек, бірінші кезекте – Қазақстанның,
Қырғызстанның және Өзбекстанның арасындағы орталық – азиялық одақтың
беріктенуі мен дамуы, басқа мемлекеттердің ісіне араласпау, актілер мен
келісімдерге басым жағдай жасау, қарама – қайшылықты болдырмау.
Дүниежүзі қарулы жанжалдардың барлық пайдасыздығын түсінгеніне шын
ниетімізбен сенсек дағы, ақылға сүйенген держава басқа мемлекеттердің
уәделеріне ғана емес, сонымен қатар өзінің елінің қуатына да сенеді...1
Қазіргі дүние бұрынғы социалистік лагердің қирауымен байланысты
қатерлі түрленуді бастан өткізуде. Биполярлық дүние, қарама – қарсы
векторлар бойынша өркендеген, екі Социалдық жүйенің арасындағы бөлінудің
артуына әкелетін процестердің әртүрлі бағыттылығымен қатерлі. Екі жүйенің
қарама – қайшылықты аясының кеңеюі шарттасатын процестер өрісін тарылтты,
бүкіл дүниежүзіндегі қауіпсіздікті қатерге қойды...
Қазіргі этапта дүниежүзі жаңа проблемаларға кезікті. Ең өзектісі –
жауапкершіліктің ғалами жүйесінің қалыптасуы арқылы бейбітшілікті сақтап
қалу, бұл халықаралық тәртіптің сәйкестікті принциптерін болжайды және
әзірлейді...1
Қазақстанның ұлттық мүддесін анықтаудағы күрделілік, осы қоғамның ең
жоғарғы бағалылығының кепілі ретіндегі, Қазақстанның ұлттық – мемлекеттік
мүдделерінің мемлекеттілік идеясымен тығыз байланыстылығынан тұрады. Мұндай
көзқараста өміршеңдік, мемлекетті сақтау оны қамтамасыз ететін кез – келген
құралды заңдастыратын басымдылықты мақсат ретінде мойындалады.
Басқа Мемлекеттермен халықаралық қатынасқа кірген Қазақстан, өзінің
сыртқы саясаттық бағытын ұлттық идея негізінде және жеке ұлттық мүдделері
негізінде құруы керек. Ұлттық идея біздің полиэтникалық қоғамымыздың
бағалылығын көрсетеді, жәнеде соған сүйене отырып, Қазақстан өзінің ұлттық
мүдделерін қорғауы керек... 2
Қазақстанның ұлттық мүддесі ұғымына мемлекеттің территориялық
тұтастығын сақтау бойынша, басқару мен саясаттық тәуелсіздіктің негізгі
институттары бойынша шаралар кешені кіреді. Одан өзге, ұлттық мүдде
қызметтің басқада салаларын қозғайды: Қазақстан азаматтарының шетелдердегі
өмірі мен меншіктерін қорғау, аномалдық экономикаға қатынасы бойынша
протекционисттік саясат, қазақстандық тауарлардың шетелдік рынокка шығуын
қамтамасыз ету, мемлекеттің мәртебесін қолдау және тіршілік пен мәдениеттің
опциондық түрін қорғау.
Геосаясаттық орналасуымен, қуаттылығымен және халықаралық қатынастағы
ықпалымен байланысты, Қазақстанның басты ұлттық мүдделерінің қатарына
мемлекеттік тұтастық пен сыртқы және ішкі қатерлерден қауіпсіздікті
қамтамасыздандыру жатады...3
Қазақстанның спецификалық (өзіндік) мүдделері мемлекет жетекшісінің
саясатында өз тұлғасын табады жәнеде үлкен дәрежеде идеологиялық пен
бағалылық белгісін көрсетеді, жеңіл өзгереді және жағдайға бейімделеді.
Халықаралық аренадағы біздің еліміздің табысын біз шынындада оның
жетекшісінің жеке тұлғасымен байланыстырамыз, ол Конституцияға сәйкес
сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын анықтайды және Қазақстанды халықаралық
қатынастарда көрсетеді...4
Қазақстанда әлеуметтік сілкініс пен қиын реформалар кезеңдеріндегі
салыстырмалы тұрақтылықтың ресурстары президент Н.Назарбаевтың қатаң билігі
мен қатты ішкі саясатының арқасында орнады. Сыртқы саясатта, әсіресе
қауіпсіздік мәселелерінде, Н.Назарбаев мейлінше сәтті жолды таңдап алды:
Достастықтың құрылымын беріктендіру және сонымен бірге Ресеймен ерекше
байланыстарды тұрақтандыру, Вашингтонда өзін өте жоғары дәрежеде көрсету
және Орта және Таяу Шығыста өте күткен қонақ болу. Одан өзге, Н.Назарбаев
Қытаймен арадағы салқын қатынасты жұмсарта білді және Азиядағы ұжымдық
қауіпсіздік жүйесін құрудың бастамашысы болды.
Әрине, Қазақстанның ұлттық мүдделерін жүзеге асырудың шарты болып
халықаралық құқықты, бағалылықтың жалпы қабылданған жүйесін және әртүрлі
халықаралық проблемаларды шешуге қатысуды сақтау жоспарында дүниежүзілік
қоғамдастықта мемлекеттің мәртебесі мен сенімділігін сақтау болып
табылады...1
Заманымыздың ғалами проблемалары, сөзсіз, Қазақстанға да қатысты
болады, ол өзінің геосаясаттық жағдайынан және даму таңбасының деңгейінен
шыға отырып, барлық адамзаттың күнделікті проблемаларынан туатын ұлттық
қауіпсіздіктің қатеріне жауап береді.
Ғалами сипаттамасы бар, Қазақстан ұлттық қауіпсіздігінің басты сыртқы
қатері болып үшінші дүниежүзілік соғыстың қатері табылады. Бірақ екі
социал – саясаттық және экономикалық жүйенің қарсылығы ССРО-ның ыдырауымен
өзінің текетірестігін жоғалтсада, көптеген жергілікті сипаттағы әскери
жанжалдар ядролық державалардыда өзіне тартумен ірі масштабтағы соғысқа
айналып кету қауіпі туды...2. Араларындағы қатынасты жоғары достықты деп
атау қиынға түсетін, екі ірі ядролық қарулы державаға тікелей жақын
орналасқан Қазақстан үшін, үшінші дүниежүзілік соғыстың қатері бағытты
сипатты еді. Қарудың ең жаңа түрлерін қолданумен жүргізілетін, ірі
масштабты әскери жанжалдың басталған жағдайында, Қазақстанның барлық
территориясы түгелімен соғысу әрекетінің театрына айналады. Мұндай текте
өтетін ұрыс Қазақстан үшін зор апаттық сипатта болады.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне зор қатер туғызатын, қатарына
Жапония жататын батыс елдерінің топтары мен қалған дүние арасындағы даму
деңгейіндегі бөлінудің кеңею процесі болып табылады. Шығыс пен Батыстың,
Солтүстік пен Оңтүстіктің қарсы тұруы дүниежүзілік дамудың беталысы болып
қалады, өйткені Шығыс пен Оңтүстік елдері дүниежүзілік шаруашылық
құрылымында өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықтық және шикізаттық аумақты
құрайды...3
Дамыған елдердің Қазақстан территориясына өндірістің экологиялық зиянды
және энергосыйымдылықты салаларын орналастыруы, толғантпай қоймайды,
өйткені ол республиканың ұлттық мүдделеріне тікелей залал әкеледі.
Ғалами сипаттағы басқа қатерлер таяу және алысты келешектердегі адам
өмірінің әрекетін қамтамасыз ететін проблемалармен байланысты. Осындай
қауіптердің бірі, қайтадан жанданбайтын энергия көздері ресурстарының
құлдырауымен байланысты, энергетикалық тоқырау болып табылады. Қазақстан
іс жүзінде қайта пайда болатын энергия көздерін қолданбайды (күннің, желдің
геотермальді және өзендердің гидроэнергиясы), ал мұнайды, газды және
көмірді энергия көздері ретінде ойсыз қолдану жабық тиімділікті дамуға және
шикізаттық ресурстардың жоғалуына әкеледі...1
Өмір сүретін жақсы ортаны қалыптастырумен байланысты проблемаларды
шешпейінше, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыздандыру мүмкін
емес.
Ғалами сипаттағы сыртқы қатерлер Қазақстанның ұлттық мүддесін тікелей
қозғамауы мүмкін, дегенмен бүкіл дүниежүзінде ортадан ұмтылтын
бетбұрыстардың арту жағдайындағы олардың болуына немқұрайлы қарау, сөзсіз
республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қабілеттілігіне өзінің
әсерін тигізеді.2
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне ықтималды әскери қатер
оның геосаясаттық орналасуымен байланысты. Ол әскери, материалдық және
жұмылдырылған күштері бар мемлекеттер шеңберінде орналасқан. Одан өзге,
Қазақстан екі ірі ядролы державалармен – Қытаймен және Ресеймен шекаралас.
Орталық Азия регионында мемлекеттер арасында бұрыннан келе жатқан қарама –
қайшылықтар бар (Қазақстан – Өзбекстан, Қырғызстан - Өзбекстан, Өзбекстан –
Тәжікстан), олар қарулы жанжалдарға соқтыруы мүмкін, яғни, қазіргі
шекаралар шегіне шығарады. Қазақстанның қауіпсіздігіне сөзсіз әскери қатер
туғызатын, бұл Тәжікстан мен Ауғанстандағы жағдайлар. Бұл екі елде
азаматтық соғысымен қамтылған, ол оларды Орталық Азиядағы соғыс ошағына
айналдырып отыр. Ауғанстандағы жанжал ТМД елдері территориясына өту қауіпі
бар, сөйтіп жергілікті жанжалдан регионалдыққа айнала алады...3. Мұсылман
әлемі Қазақстанның исламдануынан үмітін үзбейді, жәнеде оның жетекшілерін
Батыс пен Солтүстікке бағдар жасаудан бас тартуға шақырады.
Әскери қатынасы бойынша өте ірі, тіпті қауіпті деп айтуға болатын,
Қазақстанның көршісі болып Қытай Халық Республикасы табылады. Қазақстанмен
шекарада тактикалық ядролық қарудың алғы пункттерін және жылдам әрекеттегі
бөлімшелерді, осы соғыстарды жүргізуге дайындалған және ең алдыңғы
технологиялы қарулармен жасақталған армияны орналастыра отырып, Қытай
Қазақстанның ядролық қару бар ел статусынан бас тартуын және қазақстандық
армияның ұрысқа дайындығының төменгі деңгейін қолдана алады.
Қазақстанның Ресей мен және Орталық Азия елдерімен екі жақты жасалған
шарттарының болуы региондағы халықаралық қауіпсіздік пен тұрақтылықтың
кепілі болуы керек.
Қытай Қазақстанның бірден – бір ықтималды әскери қарсыласы, ал
екіншісі – Ресей. Құрылуының бастаушысы Қазақстан болған, Орталық – Азиялық
одақ Ресейдің регионға түсіретін ықпалына қарсы салмағы болып табылады.
Ресей, өз кезегінде, Тәжікстанды Орталық Азияның бұрынғы кеңестік
республикаларындағы өзінің әскери қатысуының форпосты ретінде қолданады...
1
Әскери қауіптердің және олардың әскери қатерлерге өсу мүмкіндігінің
болуын мойындауға негізделген, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолдарын
нақты бағалауды ұстану керек. Қазақстан Республикасы тікелей әскери
соқтығысудың адекватты қауіптерін, өзінің қорғану күштерінің үйлесуіне
ұмтылуы керек.
Республика шекарасына жақын орналасқан ірі масштабты әскери топтардың,
үлкен жұмылдыру мүмкіндіктерінің және Орталық – азиялық мемлекеттерді
қоршайтын елдердің ірі әскери потенциалының болуы, Батыс пен мұсылмандық
Шығыстың арасындағы қарама-қайшылықтың артуы, Азия – тынықмұхит
регионындағы Қытай гегемониясының қарқындауы, оның салдарынан экономикалық
және әскери модернизациялануы, тығыз орналасу проблемасы түсінде ядролық –
космостық потенциалдың өсуі және жаңа өмірлік кеңістіктердің қажеттілігі,
Қазақстанның келешекте үлкен проблемалармен түйісуіне әкеледі.
Қазақстанмен тікелей шекаралас елдердің геосаясаттық мүдделерінің
қақтығысуы оның территориясын бөлу сынамасына әкеледі. Мемлекеттің
тұтастықты сақтай отырып, ары қарай өту үшін, Қазақстан экономикалық
реформаны қарқынды өткізіп, мүмкіндікті агрессияға тойтарыс беруге
қабілетті мамандандырылған Қарулы Күштерді құру мақсатында әскери
потенциалды арттыруы керек...
Ресеймен құрылған әскери одақ Қазақстанның территориалдық тұтастығы мен
егемендігін сақтаудың кепілдігі болып табылады. АҚШ-та Орталық Азиядағы
тұрақтылықтың кепілдігі бола алмайды, өйткені осы регионда пайда болу
қауіпі бар ірі масштабтағы әскери жанжалға араласпайды, ықтималды әскери
жанжалдарды ескермегенде Қазақстанның қатысуымен үш топқа шартты бөлуге
болады: а) қылмыстық, б) жергілікті, в) ғалами.
Қылмысты сипаттағы әскери жанжалға Қазақстанды тарту қауіпі республика
территориясын есіртілер мен қарулар өткінші тасымалдау кезінде өткізу
бекеті ретінде қолданумен байланысты, Сонымен қатар есірткі мен қаруды
Қазақстанның өзінде өткізумен байланысты. Қылмысты сипаттағы әскери
жанжалдар, әншейінде, регион шеңберінен шықпайды және сондықтан осы
регионға кіретін елдердің ұлттық қауіпсіздігіне едәуір қатер туғызады.
Мұндай текті жанжалдар, Қазақстанның егемендігіне қатер келтірместен, ішкі
саясаттық жағдайды тұрақсыздандырады және әлеуметтік қарама – қайшылықтарды
туғызады. Қазақстанда мемлекеттік шенеуніктермен және құқық қорғау
органдарының қызметкерлерімен жемқорлық күшейген жағдайларда қылмыстық
сипаттағы әскери жанжалдар өте қауіпті сипаттамада болады.1
Қазақстанның қатысуымен жергілікті сипаттағы әскери жанжалдар
ықтималдығы жеткілікті жоғары. Қазақстанның шекаралық аудандарына бола
Ресеймен, Өзбекстанмен және Қытаймен жанжалдар тууы мүмкіндікті. Бұл
жанжалдар регионның шекарасынан ары шыға қоймас, дегенмен олардың болуы ірі
масштабтағы жанжалдардың басталуына себеп болуы мүмкін.
Одан өзге, Қазақстан исламдық фундаментализмді тарату жолына түсуі
мүмкін. Егер өркениеттіліктің тоғысуы жүретін болса, онда Қазақстан
территориясы шытынау орынында қалады
Қазақстанда сыртқы агрессияны ұстауға және тойтарыс беруге қабілетті
Қарулы Күштер жоқ. Күрделі геосаясаттық жағдайда және ықтималды әскери
қарсыластың болуы кезінде Қазақстанда жақсы дайындалған және қаруланған
армияның болмауы, оның өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін, өзінің
мүдделерін қорғап қалу қабілеттілігін сенімсіз етіп көрсетеді...2.
Қазақстанға әскери қауіпсіздіктің осындай қолайсыз жағдайынан шығу жолды
өзінің іздеуі қажет. Осылай жинақталған проблемалардың шешіміне жол
табатын басты кілт – әскери реформаны жүргізу.
Сонымен, келесідей қорытынды жасауға болады, Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздігінің геостратегиялық қатерлерінің басты көзі болып табылатындар:
республиканың өзінің геосаясаттық орналасуы және өзінің дербес ұлттық
мүдделерін қамтамасыздандыруға бағытталған, басқа мемлекеттердің
әрекеттері.
Оның геосаясаттық орналасуынан шығатын, Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздігінің геостратегиялық қатерлері, ең алдымен, Қазақстан екі ірі
ядролы державалардың – Қытай және Ресейдің арасында орналасыуымен
байланысты.
Әскери қатынастары бойынша екі қуатты мемлекеттермен, бір – біріне
қарсылық туа қалған жағдайда, Қазақстанның барлық территориясы түгелімен
соғысу әрекетінің театры ретінде қарастырылады.
Азия – тынықмұхит регионы мен Еуропа арасында байланыстырушы буын
болып табылатын, Қазақстанның ыңғайлы орналасуы және бай стратегиялық
ресурстарының болуы, республиканы көптеген мемлекеттердің белсенді
саясатының объектісіне айналдырады, яғни, олардың мүдделерінің тоқайласуына
әкеледі және Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қатер туғызады...
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің геостратегиялық қатерлерінің
негізгі, таяу келешектегі, пайда болу көздері болып, қамтамасыз етілуі
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі мен территориялық тұтастығына нұқсан
келтіретін, ұлттық мүдделерге негізделген мемлекеттер әрекеті табылады.
Бұл факторлардың барлығында ескеру керек, егер біреуі ескерілмесе бұл
Қазақстан үшін саясаттықта, экономикалықта тұрғадан ірі шығындарға
соқтырады. Сонымен бірге күшті жақтарды өз жағдайында әдісін біліп реттеу
және қолдану Қазақстанға бірқатар пайда келтіреді. Қазақстанның сыртқы
саясаттық бағыты ТМД – ның және бұрынғы кеңестік кеңістіктегі басқада саяси
бірлестіктердің өмірсіздігін, халықаралық қатынастар жүйесіне діни және
мәдениет-тіл факторларының ықпалының күшеюін, регионалдық байланыстарды
барлық деңгейлерде беріктендіруді ескерумен жүргізілуі керек...1
Қазақстанның сыртқы саясатында ең басты басымдылық болып Орталық Азия
регионы бойынша өзінің көршілерімен жан – жақты қатынасты дамыту табылуы
керек. Регион ішіндегі байланысты жетілдіру ғана Қазақстанға Ресейден,
республиканың егемендігі мен тәуелсіздігі үшін қауіпсіз қашықтыққа
алшақтауға мүмкіндік береді. Қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының (ең
алдымен қырғыз және өзбек халқының) этностық мәдениеті мен тілдік жалпылығы
регионның елдері арасындағы кейбір қарама – қайшылықты жеңуге мүмкіндік
береді...1
ТМД елдерімен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытута, ең өзекті мәселе,
бұрынғы кеңестік кеңістіктегі интеграцияның жаңа қарқынын тудыруға әсер
ететін, экономикалық негіз болып табылады. Ынтымақтастықтың тереңдеуі
тұрғысынан қарағанда, келешекті деп Ресейдің Достастықтың егеменді және
тәуелсіз мемлекеттеріне өзінің еркін байлағысы келетіндігі болып табылады.
Қазақстанға, сыртқы саясаттық курсты жүргізуде өзінің дербестігін толық
немесе бөлікті жоғалтуы қауіпі болатын, саясаттық одақтарға және
бірлестіктерге мүше болып кіру тиімсіз.
Германияны қоспағанда, біріккен Еуропа елдері Қазақстанмен экономикалық
байланыстан өзге байланыстарды дамытуға қызықпайды. Сондықтан Германияның
Қазақстанмен тығыз ынтымақтастықты байланысқысы келетін тілегін, бәрінен
бұрын, Орталық Азия регионында республиканың жайғасымын беріктендіру
мақсатында қолдану керек.
Таяу Шығыс пен Парсы шығанағы елдері Қазақстанды шикі мұнайды алу және
экспорттау аймағындағы өзінің бәсекелесі ретінде қарастырады және бұл
жағдай әрине екіжақты қатынастардың сипаттары мен деңгейіне өзінің ықпалын
көрсетеді. Осы регионның елдері мен Қазақстанның арасындағы жақындасу
діни көзқараста жүруі сенгісіз, егер исламның қазақтардың көп бөлігі үшін
соншалықты шешуші роль атқармайтынын ескерсек.
Оңтүстік – Шығыс Азияның елдерімен, қатынасы ХХІ ғасырда осы регионда
атқаратын ролін ескере отырып құрылуы керек. Қазақстан, қол жеткен екі
жақты және көп тарапты келісімдерге сүйене отырып, Қытаймен тату көршілік
қатынасты қолдауы қажет, Жапониямен, Кореямен және басқа елдермен
байланыстарын дамытуы керек, республиканың Оңтүстік – Шығыс Азия регионының
саяси, экономикалық, әскери ұйымдарына енуіне ұмтылуы керек.
Қазақстанға Азиядағы өзара әрекеттер мен сенімділік шаралары бойынша
Мәжілісті шақыру бойынша күшті дамытуы керек, бұл бір жағынан,
қауіпсіздіктің континентальдық жүйесін құру туралы бірінші қадамдары
болады, ал екінші жағынан – Қазақстанның өзінің Орталық – азиялық
региондағы жетекші ретіндегі жайғасымын күшейтеді.
Мәскеу қаласында 1994 жылдың сәуір айында, ММУ өткен дәрісте президент
Н.Назарбаевпен жарияланған Еуразиялық одақтың концепциясы, еуразиялық
көпірдің ресми қазақстандық доктринасының логикалық жалғасы болды.
Қазақстан Президенті дүниежүзінің барлық елдерімен тең құқықты байланысты,
саясаттық және экономикалық серіктестер тек қана нақты мүдделер мен жалпы
тағдарларының сәйкестігімен таңдалуын қолдады; басқа сөзбен айтқанда , ол
еуразиялық дуализмді қолдады.
Ядролық қарулану дәуірінде халықаралық қауіптілікті қамтамасыздандыру
өте актуалды мәселелердің бірі еді, қазірдеде сол күйінде қалуда...
Өте ірі ядролық державалардың мұрагері болып бірнеше бұрынғы кеңес
мемлекеттері қалды, бұл дүниежүзілік қауымдастықта кәдімгідей тынышсыздық
туғызды. Дүниежүзіне айқында жылдам жауап қажет болды: ядролық штабта
жаңа мүшелер пайда болда ма? Бұрынғы кеңес одағы кеңістігінде тағы бір
ядролық держава de facto болып қалған, біздің мемлекетімізге өте маңызды
таңдау жасау қажет болды.1
ССРО-ның тарауы тәуелсіздік алған мемлекеттер алдына атомдық қару мен
құралдардың гиганттық арсеналын және бірқатар бұрынғы кеңестік
республикалар территориясында орналасқан олардың бөлімдерінің проблемасын
қалдырды.
Биполярлық қарсы тұрудың аяқталуымен байланысты дүниежүзіндегі жағдай
айқындалмаған және анықталмаған күйде қалды. Бұрынғы жаулар мен
қарсыластар қазірдеде солай қалуда ма? Бұрынғы үлкен және кіші “ағалар” мен
“інілер”, әліде қанаты қатпаған жас мемлекеттің болуына қауіп төндіретін
өліспей беріспес жауларға айналмай ма? Орта мерзімді және ұзақ мерзімді
келешекте бұрынғы кеңестік мемлекеттер арасында өзара территориялық
кінәраттардың тізбекті реакциясы пайда болмаспа екен? Ақырында,
Қазақстанмен екі өте қуатты ядролық мемлекет шекаралас орналасқан, олардың
әрқайсысы Орталық Азияда көптеген ғасырға кеткен тарихы бар
мемлекеттер...1
Қазақстан тек қана стратегиялық ядролық қарудың және оны жеткізу
құралдарының орналасқан жері емес. Біздің территориямызда орналасқан өзінің
қуаты бойынша қорқынышты әскери-техникалық потенциал тұтастай реттелген
индустрия еді, бір сөзбен айтқанда мемлекет ішіндегі мемлекет. ССРО-ның
таралуымен Қазақстан толық әскери ядролық циклді жүзеге асыруға барлық
қажетті базаны алып қалды деп айтуға болады: сынауды, ядролық қаруды
жаңғыртуды және өндіруді.
1991 жылдың басындағы жағдай бойынша, Қазақстан территориясында
жаппай жою қаруларының өте үлкен арсеналы жайғасты, оның құрамы ауыр
бомбалауға арналған ядролық зарядтар мен континенттер аралық балластикалық
ракеталарға арналған 1216 ядролық боеголовокадан тұрды. Қазақстан
территориясындағы ядролық стратегиялық күштердің кешені, барлық
мүмкіншілікті және ең соңғы технологиялық, жаппай жою құралдары мен ядролық
зарядтарды жеткізулерден тұрды. Елдің әрбір шетінде бір-бірінен бірнеше
қашықтықтарға орналасқан бөлінетін ядролық боеголовкалармен
қамтамасыздандырылған стратегиялық көп мақсатты бомбалағыштардың авиациялық
базасы мен континент аралық баллистикалық ракеталардың шахталық қосу
қондырғылары орнатылған еді 2.
Қазақстанның ядроляқ саясатында үш кезеңді бөлуге болады: 1989-1991
жылдар – бұл кезең күшті ядроға қарсы көңіл күйлермен сипатталады,
Семейдегі сынақты тоқтатумен күрес және Қазақстанды ядросыз аймаққа
айналдыру (Тәуелсіздік туралы декларация, 1990), ядролық полигонның жабылуы
(тамыз 1991 ж.).
Екінші этап 1991 жылдың аяғынан басталып 1993 жылдың желтоқсан айына
дейін жалғасты. Ол кезге Қазақстандағы билік басындағылардың “Ресейдің
ядролық шатырының астында қалу, қауіпсіздіктің жеткілікті кепілдігінсіз
ядролық қарудан айрылғысы келмеуі және ең болмағанда кеңестік ядролық
мұрадан дивиденттерді максимал қолдану – экономикалық және саясаттық –
тенденциясы мен оны бірқатар бақылауға” ұмтылуымен сипатталады.
Ядролық қаруды сақтауды жақтаушылардың басты аргументі – біраз бұрын
ғана тәуелсіздік алған Қазақстанның өзінің егемендігін сақтауда қандай-да
бір кепілдігі болуы керек. Осыған байланысты, ядролық қарулы болу, олардың
ойынша, біздің жас республикамызды кез-келген жаудан қорғау құралы қызметін
атқарар еді...1
Дегенмен ядролық қарулы болуыдан алынатын пайда, ол көрініс, тұман,
егер ядролық қарудан Қазақстанның шеккен зардабын еске алар болсақ. Біздің
еліміздегідей, жер шарының бірде бір нүктесінде ядролық сынақтардың
апокалипсистік салдарынан зардап шеккен жоқ. Біз өзіміздің халқымыз бен
жерімізді ядролық жарылыстармен жоюға моралдық құқықты емеспіз...
Мәселе тек қана ядролық арсеналды өзінде қалдырудан Қазақстанның
гиганттық масштабта материалдық шығындалатынында емес, сонымен қатар
Орталық Азия регионы үшінде, ғалами қауіпсіздіктің барлық жүйесі үшінде
конструктивті геосаясаттық салдардыда болады.2
Қазақстанның ядролық саясатындағы үшінші этап ДНЯО бекітуден кейін
қазақстан парламентімен 1993 жылдың желтоқсанында жүргізіліп 1995 жылды
мамырында аяқталды. 3 Бұл кезең АҚШ пен Қазақстан Республикасының СНВ – 1
шарты бойынша міндеттемелерге сәкес МБР СС-18 және шахталық қосу
қондырғыларын жою бойынша ынтымақтастықпен сипатталады.
1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда өткен ТМД мемлекеттерінің кездесуінде
Келісім қорытындыланды, онда Ресей, Украина, Қазақстан және Беларусь
өздерінің территорияларындағы ядролық стратегиялық потенциалға қатысты
белгілі бір міндеттемелерді өздеріне алды.
Маңызды уақиғалардың бірі Қазақстанның Лиссабонның 1992 жылғы 23
мамырындағы хаттамасына қосылуы болды, оның шешіміне сәйкес Қазақстан
мейлінше қысқа мерзімдер ішінде ДНЯО-ға ядросыз мемлекет ретінде қосылуына
міндеттеме алды.
Бұл жағдайда Қазақстан саясаты барынша мүлтіксіз көрінді: республика
кеңестік ядролық қарудан құтылуға тырысты, өзінің ДНЯО-ға қосылғысы
келетінін және өзінің ядролық Инфрақұрылымын МАГАТЭ бақылауына қоятыны
туралы жариялады. Дегенмен осымен паралель уақыт озған сайын Қазақстанның
бұрынғы ССРО-ның стратегиялық қорғану жүйесінен шығуға дайын еместігі
туралы пікірлер айтылып жатты. Сынамалық маневр ретінде Қазақстан мен
Украинаның, олар кеңестік ядролық шатыр астынан кеткеннен соң, өзінің
қауіпсіздіктеріне АҚШ-тан кепілдік талап етуін бағалауға болады. Ары қарай
мәселелер келесідей қойылды: Қазақстан ядросыз мемлекет ретінде өзінің
қауіпсіздігіне Ресейден, АҚШ-тан, ҚХР-нан, Ұлыбританиядан және Франциядан
кепілдік алуы керек.
Егер кейбір державалар өзінің сыртқы ядролық саясатын тағыда бір
атомды державаның пайда болуымен күрделендіргісі келмесе, онда олар
ядросыздық статусының пайдасына сәйкес аргументтерді бізге беруі керек.
Жәнеде, ең бастысы, ядролық қауіпсіздік бойынша, осы аргументтерді ресми
кепілдікті берумен бекіту.
Ақырында, біздің республикамыздың қауіпсіздігін сыртқы ядролық қатерден
және атомдық потенциалы бар мемлекеттер жағынан әскери сипаттағы қатерден
іс жүзінде қамтамасыз ететін, ядролық державалардың кепілдігін біз
алдық...1.
Қазақстанның дипломатиялық оңтайлануы 1992 жылдың мамыры мен маусым
айларында енді жоғары деңгейлерде бұрынғы беталысын жалғастырды.
Н.Назарбаев Вашингтонға ресми сапары кезінде Қазақстанның өзінің
міндеттерін орындауға дайын екендігі туралы тағыда өзінің мақұлдауын
жеткізді, дегенмен осының артынша Мәскеуде Ресей мен Қазақстан
президенттері ядролық – стратегиялық салада ынтымақтастықты жалғастыру
туралы шарттасты, ал баллистикалық ракеталардың болуы Қазақстандағы
кеңестік базаларды Ресейдің “жалға алуы” ретінде көрсетілді.
Одан ары қарай бұл мәселедегі Қазақстанның жайғасымы Назарбаевпен
келесідей түрде тұжырымдалды: Қазақстан өз еркінен тыс ядролық мемлекет
болды, оның келісімін бұл туралы ешкім сұраған жоқ. Қазіргі кезеңде ол
ядролық қарудан еркін мемлекет болуға дайын. СНВ – 1 бойынша Шартпен
қарастырылған қысқартуда, жеті жылдың ішінде, Қазақстан ТМД-ның біріккен
қарулы күштерінің мүшесі болып қалуда және осыдан шығатын барлық
нәтижелермен қоса...2
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрған республикалар 1991 жылдың 21
желтоқсанында қол қойылған, Алматы декларациясында келесідей жазу қалдырды:
Халықаралық стратегиялық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету
ісінде әскери – стратегиялық күштерді біріктіріп басқару және ядролық
қаруды бірдей бақылау сақталып қалады; қатысушы жақтар ядросыз және
бейтарап мемлекет статусына жетудегі бір бірінің ұмтылысын силайды.3
Территорияларына ядролық қарулар орналасқан Беларусь Республикасына,
Қазақстан Республикасына, Ресей Федерациясына және Украинаға қатысты
Алматыда қол қойылған ядролық қаруға қатысты біріккен шаралар туралы
Келісімде және одан кейін қабылданған құжаттарда ядролық саясатты бірігіп
әзірлеу туралы, бірдей бақылау және ядролық қарудан улану туралы
келісімдерге қол жетті, ядролық қарулар мен ядролық технологияларды
таратпау туралы, СНВ – 1 туралы Шартты жүзеге асыру және бекіту туралы
міндеттемелер кірді.
Батыстық және әсіресе америкалық талдаушылар және тарату саласындағы
мамандар осы аядағы Қазақстанның саясаттағы қадамдарын өте ұқыпты бақылап
отырды. РЭНД Корпорейшн ядролық қару тағдырымен міндеттелген,
қазақстандық саясатқа болжау жасады, және үш ықтималды сценарияға
модельдеді, олар арқылы осы проблеманы шешу мүмкіндігі туады. Ол Құрама
Штаттарға келетін қатердің деңгейін анықтау арқылы шықты және әрбір
жағдайда осы проблеманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріпе
I. Тарау. Қазақстан Республикасының халыұаралық жағдайдағы қауіпсіздік
мәселесі
1.1 Қазақстан алдындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттері мен
стратегиялық бағыттарын анықтау
1.2 Ланкестік – ғаламдық мәселе
2. Тарау. Қазақстан мен АҚШ арасындағы қауіпсіздік және халықаралық
ланкестікпен күрес мәселесіндегі қарым-қатынас
2.1 Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастар
қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың маңыздылығы. Соңғы уақыттарда әлемнің түрлі елдерiнде болып
жатқан жан түршігерлік сан-қилы оқиғалар көп мемлекеттер үшін терроризмнің
аса күрделі проблемаға айналып отырғандығын көрсетсе керек. Замана дерті
саналатын осынау қоғамдық қауіпті көріністің кең етек алып, өрттей қаулап
бара жатқаны мемлекетаралық және ішкі саяси, әлеуметтік – экономикалық,
тарихи, ұлттық, діни, тағы басқа факторлардың үлкен қайшылықтарға ұрынуымен
түсіндірілмек.
Мемлекеттің қауіпсіздігін, оның тәуелсіздігі мен тұтастығын, сонымен
қатар ішкі тұрақтылығын қамтамасыздандыру ұлттық мемлекеттер дәуірінде
туылған, кейбір көреген зерттеушілердің болжамына қарағанда өзінің ақырына
жақындаған, кез – келген мемлекеттіктің басты мәселелерінің бірі болып
табылады. Соған қарамастан, Қазақстан 1991 жылдан соң, еуропалық елдер XVI1-
XX ғасырларда және үшінші әлем елдерінің көбісі ХХ ғасырдың ортасында
бастарынан өткізген ұлттық мемлекеттердің қалыптасу кезіндегі
қиындықтарымен кездесуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін өзінің
қауіпсіздігінің абсолютті кепілдігіне ие болатын, оны Кеңестік әскери күш
қамтамасыз ететін, ал ССРО тарағаннан соң бұл кепілдіктің нәтижесі нөлге
теңесті, сондықтанда бұл мәселенің шешімі осымен одан әрі күрделене түсті.
Соңғы уақыттарда өткен геосаясаттық жағдайлардағы өзгерістермен және
тәуелсіздікті жариялаумен, БҰҰ және басқада бірқатар халықаралық ұйымдарға
кірумен байланысты Қазақстан өзінің сыртқы саясатында, қорғанысында және
ұлттық қауіпсіздігінде оған таныс емес проблемалармен түйісті.[1]
Осынау жағдайды ескере отырып, соңғы кездері әлемдік қауымдастықтар
терроризмге қарсы күрес шараларын белсенді түрде ұйымдастырып жүзеге
асыруда.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бәрі терроризмге тікелей душар болмағанын
атап өткеніміз жөн. Бұл сөз жоқ, республика басшылығының реформа
барысындағы салауатты саясатының жемісі болса керек. Алайда, егеменді
Қазақтанның әлемдік қауымдастық елдер қатарына енуімен қатар террористік
топтардың оған деген қызығушылығының пайда бола бастағаны да жасырын емес.
Сонымен қатар дипломатиялық, коммерциялық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық байланыстар да күн санап артып келеді. Көптеген мемлекеттер
Қазақстанда өздерінің дипломатиялық, сауда, тағы басқа өкілеттерін ашуда.
Олардың арасында террористік және экстремистік әрекеттерге ұшыраған ұйымдар
да, азаматтар да бар (АҚШ, Израиль, Иран т.б.).
Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан, ¤збекстан елдеріндегі қанды оқиғалар
экстремистік топтардың өз мұраттарына жету үшін ештеңеден тайынбайтындығын
тағы да дәлелдеп бергендей. Демек, тап осындай ахуал кез-келген уақытта
біздің елімізде де орын алуы мүмкін.
Диплом жұмысының маңыздылығы терроризмнің қазіргі кезде қауіпті құбылыс
екендігін ашып көрсету арқылы оның қоғам өмірінің қауіпсіздігіне және
конституциялық тәртіпке келтіретін зиянын анықтау. Терроризмнің қоғам
өміріне үрей тудыру, бұл құбылыстың ХХІ ғасыр індеті екендігін
дәлелдейді. Тақырыпты анықтай және деректерден нақты материалдарды таңдай
отырып, біз терроризмнің мәнін ашып, оған сипаттама беруге тырыстық. Осыған
қарап тақырыптың өзекті мәселелері туралы (терроризм түсінігі, оның
психологиясы, тенденциясы, түрлері, күресу әдістері, оны құқықтық реттеу)
түсінік беруге тырыстық. Атап өтілген осы дәлелдердің барлығы дипломдық
тақырыбымыздың теориялық, ғылыми, практикалық маңыздылығын, сонымен қатар
оның көкейкестілігін негіздеу үшін жеткілікті.
Диплом жұмысының мақсаты. Терроризмнің түсінігін ашып көрсетіп, бұл
құбылыстың шығу себебін талдау. Осының нәтижесінде терроризммен күресудің
әдістері мен жолдарын сараптап, онымен күресудің механизмі мен стратегиясын
ашып көрсету.
Зерттеу нысанасы. Тақырыпты жан-жақты ашып, ғылыми тұжырымдар жасау
мақсатын көздеп, біз Интернет жүйесіндегі материалдарды, Құқықтық
Орталықтағы, А.С.Пушкин атындағы кітапханадағы, Х.А.Яссауи атындағы ХҚТУ-ң
кітапханасындағы кітап қорлары мен мерзімді басылым қорларын пайдаландық.
Зерттеудің міндеті. Зерттеудің басты міндетінің бірі терроризм
құбылысын теориялық түрде зерттеп қана қоймай, бұл мәселені шешудің
практикалық жағына да көңіл бөлу. Терроризм ауыр қылмыстардың бір түріне
жататын болғандықтан, оның табиғатын айқын білмей тұрып, онымен күресу
тиімсіз әрі дұрыс бағыт бермейді. Сондықтан терроризмнің түсінігін терең
зерттеп отырып, оның пайда болу себептері мен психологиясын анықтау
міндетін шешуге тырыстық. Осы арқылы терроризммен күресудің әлемдік
тәжірибесін қолдана отырып, біз оған қарсы іс-әрекеттің механизмін жасап,
оны құқықтық реттеудің жолын қарастырдық.
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес ғылыми – танымдық әдістер қолданылды: салыстырмалы-түсіндіру, ғылыми
талдау, сараптау, сипаттау және публицистикалық. Мұның өзі авторға біржақты
позиция мен догмалардан аралып, зерттеліп отырған мәселені сыни,
объективтік тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеудің методологиялық
негізін анықтағанда, қазіргі кезде ғылымда орын алып отырған зерттеудің
ғылыми тәсілдерін – аналогия және эксктрополяцияны – басшылыққа алдық.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен
маңыздылығына байланысты біз жаңа идеяларды ендіре отырып, оны қоғам
өмірінің даму заңдылықтарымен сәйкестендіріп, негіздеуге тырыстық.
Тақырыпты зерттеудің қиыншылығына қарамастан терроризмнің шығу себептерін,
түрлерін, күресу әдістерін ғылыми түрде жан-жақты талдап, терроризм
құбылысының мәнін ашуда ғылыми жүйелілікті қолдандық. Жұмыстың – ғылыми
жаңалығы – бұрын соңды жөнді зерттелмеген терроризм психологиясы.
Бүгінгі таңда – бұл құбылыс Камикадзе-Шаћид түрінде етек алып
отырғандықтан, біз осы мәселені жан-жақты зерттеуге тырыстық. Сондай – ақ
тағы бір жаңалығы - жұмыста теория мен практиканың бір-бірімен
ұштастырылуы.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық
маңызы сол, оның ой-тұжырымдары, сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық
түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді деп және студенттердің өзінің
білімдік қажеттігін одан әрі дамытады деп айта аламыз. Сондай-ақ, жұмыста
көрсетілген бұл зұлымдыққа қарсы күрестің әдістерін іс жүзінде де мемлекет
тарапынан қолдануға болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының негізгі нәтижелері. Қ.А. Яссауи атындағы ХҚТУ-ң Құқық
және экономика факультетінің студенттерінің ғылыми теориялық
конференциясында қаралып, онда Терроризм психологиясы, Терроризммен
күресудің әдістері деген жұмыстарға оңды баға беріліп, университеттің
студенттік конференциясына жолдама алды. 2003 жылы 3-14 наурыз аралығында
болған студенттердің ХІ-ғылыми конференциясында үздік баяндама жасағаны
үшін І-ші орынмен марапатталып, конференцияның шешімі бойынша студенттердің
ғылыми жұмыстарының республикалық конкурсына мына тақырып бойынша -
Терроризммен күресу әдістері - жіберілді.
Терроризм психологиясы атты жұмыс ХҚТУ-дың студенттерінің ғылыми
конференциясы еңбектерінің жинағына енгізілді.
I. Тарау. Қазақстан Республикасының халыұаралық жағдайдағы қауіпсіздік
мәселесі
1.1 Қазақстан алдындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттері мен
стратегиялық бағыттарын анықтау
XX ғасыр, адамзат тарихының басқа кезеңдерімен салыстырғанда, барлық
біздің планетамызды қозғалысқа келтірген уақиғаларға бай кезең болды. Екі
дүниежүзілік соғыстар, отаршылдық жүйенің күйреуі және Азия мен Африкада
жаңа мемлекеттердің пайда болуы, бірінші социалистік мемлекеттің және
дүниежүзілік социалистік жүйенің пайда болуы жәнеде жүзжылдық соңында оның
ыдырауы, экономиканың қарқынды дамуы, планетарлық ғаламдану мемлекеттердің
жеке топтарының интеграциялық бірлесулері өткен жүз жылдықты анықтады...1
Кеңес Одағы ыдырағаннан соң жаңа тәуелсіз Мемлекеттер алдында, оның
ішінде, бұрынғы республикалар ішінде ең соңғысы болып – 1991 жылдың 16
желтоқсанында – өзінің тәуелсіздігі туралы жариялаған, Қазақстан
Республикасы алдында, ондаған жылдармен қалыптасқан экономикалық,
ізгіліктік байланыстарды сақтаумен ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру және
нығайту, қоғамдық өмірді түбірлі қайта құрудың іргетастық проблемалары
тұрды.
Халықаралық құқықтың дербес субъектісі ретіндегі өзінің болмысының
бірінші күндерінен бастап, Қазақстан Республикасы тұтас халықаралық
қауіпсіздікті нығайту бойынша дүниежүзілік қоғамдастық салған күштерге және
жалпы дүниежүзілік қатынастар жүйесінде өзіне лайықты орынды қамтамасыз
етуге белсенді кірісті, бұл ұлттық қауіпсіздіктің өздік стратегиясын
әзірлеу қажеттігіне әкелді.
Адамзаттың өркениетті дамуының барлық тарихи тәжірибесі, мемлекеттің
қарқынды және тұрақты өсуі жүзеге асатын шеңбердегі барлық қажетті
жағдайлардың ең бастапқысы оның ұлттарының қауіпсіздігі мен мемлекеттігінің
сақталуы болып табылатынын куәлендіреді. Еркіндік пен тәуелсіздікті жеңіп
алу аз, оны ұстап тұру, нығайту және өзіміздің ұрпақтарымызға беруіміз
керек. Келешек ұрпақ біздің ұрпақтарымыз жеңе алмаған қиыншылықтар мен
проблемаларды және оларға жеткен жеңілдіктерді бізге кешіреді. Бірақ, егер
біз мемлекеттігімізді жоғалтатын болсақ, тәуелсіздіктің стратегиялық
негіздерінен, өзіміздің жеріміз бен ресурстарымыздан еркімізбен безетін
болсақ, онда бізге ешқандайда кешірімділік жоқ...2
Кеңес Одағы Қазақстанды сыртқы қауіптер мен ішкі тұрақсыздықтардан
қорғады. Бірақ тәуелсіздікті алғаннан соң бұл қорғаушылық өздігінен
ешқандай кепілдік бере алмады. Қазақстан жетекшілері мен басқа орталық-
азиялық республикасының жетекшілеріне бұрын болып көрмеген дұшпандық
қоршаумен кездесуге тура келді. Сыртқы саясат тұрғысынан қарағанда,
негізгі қауіптер Қытайдың империялық әрекеттеріне, Ауғанстаннан келетін
анархияның таралуына және оңтүстіктегі радикал исламның экспортталуына
байланысты.
Қазақстанның тәуелсіз даму кезеңі бірінші кезекте саяси дербестігінің
қалыптасуымен, мойындаудың құқықтық негізімен және Достастық бойынша жаңа
көрші – серіктестерменде, бұрынғы шетелдік мемлекеттерменде, халықаралық
саясаттық және қаржылық ұйымдарменде мемлекет аралық қатынастарды
рәсімдеумен анықталады ... 1
Қазақстан жалпы дүниежүзілік қатынастың келешектегі жүйесінде лайықты
орынды өзіне қамтамасыз етуі үшін, елдің мүддесіне ішкіде, сыртқыда
сипаттағы проблемалармен келетін нұқсанды барынша болдырмауға бағытталған
әрекеттің стратегиясын әзірлеуі керек. Мұндай стратегия келешекті анықтауға
және мүмкіндікті апаттарға қарсы сақтандыратын шараларды қабылдауға
көмектеседі.
Қатаң сызылған ұлттық қауіпсіздік концепциясы мен оларды
қамтамасыздандыру шараларының болмауы республикадағы ішкі саяси
тұрақтылыққа нұқсан келтіруі мүмкін, өйткені бұл фактор кейбір саяси күштер
үшін өздерінің жалпы ұлттық емес мүдделерге қол жеткізу мақсатында
қолданылады. Одан өзге, мұндай текті құжатты әзірлеу міндеті елдегі
жүргізіліп жатқан реформалардың тиімділігін жоғарылату тым қажеттілігімен
және Қазақстан Республикасының әлуетті құрылымдарының қызметтеріндегі
жетімсіздіктермен байланысты...2
Соңғы жылдар ішінде Қазақстанда дербес қауіпсіздік туралы анықталған
бір көріністер құралды. Олар біздің жас мемлекетіміздің тәуелсіздігін
сақтау проблемаларымен тығыз байланысты. Қауіпсіздік туралы көріністің
мәліметтері сыртқы және ішкі саясатты жүзеге асыру барысында әзірленген
принциптерге сүйенеді. Бұлар келесі принциптер: ішкі саясатта – этникалық
және әлеуметтік тұрақтылықты сақтау, экономикалық реформаларды жүргізу,
президенттіктің мемлекеттік билігі мен режимін нығайту; сыртқы саясатта –
ғаламдық державалар арасындағы баланстану, Достастық шеңберіндегі ұжымдық
қорғаныс, азиялық қауіпсіздікті беріктендіру, Орталық Азияның интеграциясы
мен еуразиялық идея.
1991 жылдың аяғында және 1992 жылдың басында Қазақстан өзінің бірінші
бастапқы, қауіпсіздіктің сынамалы доктринасын белгіледі: екіжақты
келісімдерді ТМД механизмдерінен сырт жүргізу, бірақ сонымен бірге
Достастық институттарының дамуының жақтаушысы болып қалу. Қазақстанның
жетекшілері үш мақсатты анықтады:
1) Ресей Федерациясымен ерекше қатынасты сақтау,
2) орталық – азиялық одақ құруға ұмтылу;
3) ТМД шеңберіндегі қауіпсіздік саласында кеңейген келісімге қол қою.
Одан өзге, Қазақстан мен Өзбекстан Орталық – азия регионының
қауіпсіздігі туралы ұқсас көрініске ие болды. Назарбаевтың, Ресей
Федерациясы бас болатын ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне байланған, Орталық –
азия одағы туралы идеясы, нақты іске асырыла алатын еді. Мамыр айының
ортасында, 1992 ж. ТМД бірқатар мемлекеттерінің басшылары Ташкентте
кездесті. Ельцин мен Назарбаев ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа қол
қойылуы үшін көп күш жұмсады. 15 мамыр 1992 ж. Ресей Федерациясы,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Армения ұжымдық
қауіпсіздік туралы Шартқа қол қойды.1
Ұжымдық қауіпсіздік туралы бұл Келісім қатысушы – мемлекеттерге басқа
альянстарға кіруге немесе өзара немесе үшінші жақтармен топтасуға тиым
салады. Бұл бөлім Ресейдің Орталық Азиядағы жайғасымы үшін ерекше маңызды
болды. Бұл бірде-бір шетелдік державаның ұжымдық қауіпсіздік туралы Шарт
әрекетте болған кезде, әскери келісім негізінде регионға кіре алмайтынын
көрсетті. Сонымен қатар біріккен қорғаныс туралы шартта қарастырылды, оған
сәйкес барлық қатысушылар біріне жасалынған шабуылды бәріне жасаған
шабуылдай қарастырады. Бұл келісімнің нәтижесінде Ресей Федерациясы
Қазақстанның басқа державалармен одақ құруының орнына, оны қорғау
міндеттемесін алды.
1994 жылы сәуірде күшіне енген, Ұжымдық қауіпсіздік туралы Келісім
әскери құрылыс аясындағы ынтымақтастықты жөнге салуға әсер етуші инструмент
ретінде ғана емес, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін маңызды фактор
ретінде, егемендікті қорғау мен қатысушы-мемлекеттердің территориялық
тұтастығында өзінің тағайындалуын ақтады, ол ұлттық қарулы күштердің әскери
және ұйымдастыруға қатысты нығаюына, АҚҚ біріккен жүйесін сақтауға, ТМД-ға
кірмейтін мемлекеттермен шекараларды бірігіп қорғау аймағындағы өзара
әрекеттер мен ынтымақтастықтың реттелуіне ықпал етті...2
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерін нақты
потенциалдық қауіптерден қорғану күйін көрсетеді.
Сыртқы қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының нақты және потенциалды
қауіптерден және шетелдік мемлекеттер, ұйымдар мен азаматтар тарапынан
болатын озбырлықтан қорғану күйі...3
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі деп, конституциялық құрылысты
сақтауды, мемлекеттің егемендігін, тәуелсіздігі мен территориялық
тұтастығын, ішкі және сыртқы қатерден қауіпсіздендіруді, әлеуметтік-
экономикалық және қоғамдық-саясаттық құрылымдардың тұрақты жұмыс істеуі мен
дамуын, билік пен басқарудың институттарының мемлекеттік құрылуын:
бейбітшілік пен келісуді, негізгі құқықтар мен еркіндікті қорғауды,
құндылық, қоғам және мемлекет мүдделерін есепке алумен өмірлік маңызы бар
тұтынуларды қамтамасыз ететін, халықаралық және қоғамдық қатынастардың
жүйесі қабылданады.
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі осы саладағы саясаттың жалпы
міндеттері мен басымдылығын қамтитын және қауіпсіздік мақсатына жету арқылы
жүзеге асатын стратегияға сүйенеді. Бұл мақсаттар қатердің нақты көздерін
айқындайды және сәйкестендіреді, оларды жою механизмдерін анықтайды және
қауіпсіздік жүйесіне негізделеді. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік
жүйесі – бұл республика қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қатерлерден
тәжірибе жүзінде іске асырылуын қамтамасыз ететін, мемлекеттік институттар
мен саясаттық құралдардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясы
қауіпсіздіктің объектілері мен субъектілерін қорғауға бағытталған.
Қауіпсіздіктің негізгі объектілеріне жататындар:
Мемлекет – оның конституциялық құрылысы, егемендік және территориалдық
тұтастық;
қоғам – оның материалдық және рухани құндылығы;
тұлға – оның құқығы мен еркіндігі.
Ұлттық қауіпсіздіктің стратегиясы Қазақстан Республикасының өте маңызды
мүдделерінің сақталуынан шығады.
Тұрақты тіршіліктік маңызды мүдделерге жататындар:
- республиканың тәуелсіздігі мен мемлекеттік тұтастығының сақталуы;
- халықаралық құқық принциптерінде басқа елдермен қатынасты дамыту;
- Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтай отырып халықаралық
қатынастарда тайталастықты болдырмау;
- басқа мемлекеттермен арада пайда болған қарама-қарсылықтарды шешу
үшін әскери күштерді қолдануды болдырмау, ұжымдық қауіпсіздік пен
ұлттық күштер негізінде шабуылдарды тойтару қабілеттілігін қолдау;
- азаматтық бейбітшілік пен келісімді сақтау,
- Республиканың экономикасының дамуын тұрақтандыруды қамтамасыз ету
және ғылыми – техникалық потенциалды жоғарылату;
- азаматтардың саясаттық еркіндігін қамтамасыздандыру үшін және
олардың құқығын сақтау үшін демократиялық институттарды дамыту;
- Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелдерде болуы кезіндегі
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Қоғамның тіршілік әрекетінде дұрыс экологиялық жағдайларды ұстану.
Біріншіден. Қатерлерге қарсы тұру осы қатерлердің сипаты мен масштабына
адекватты болуы керек; өз уақытында және ескерпелі.
Екіншіден. Қатерлерді болдырмау және бейтараптандыру бойынша алдын-ала
шараларды қабылдау мүмкіндігін қамтамасыздандыру.
Үшіншіден. Регионалдық және жалпы ұлттық қауіпсіздік ішіндегі
мүдделердің үйлесімді ұштасуы. Қазақстан қауіпсіздігінің мүддесі тұтастай
және оның жеке региондарында органикалық бірлікте шешіледі, бір-біріне
нұқсан келтірмей. Осындай бірлікті қамтамасыз ететін механизм қажет.
Төртіншіден. Қазақстан қауіпсіздігі жүйесінің қауіпсіздіктің
халықаралық регионалдық (жалпы еуропалық, азиялық-тынық мұхиттық және
басқалары) және ғаламдану жүйелерімен, сонымен қатар басқа елдердің,
әсіресе көрші елдердің, қауіпсіздіктің ұлттық жүйелерімен тоқайласуы.
Ерекше орынды ТМД және ынтымақтастық елдерінің ұжымдық қауіпсіздігі
жүйесі алуы керек – экономикада, саясатта, мәдениет аясында, қорғаныс
саласында. Өзіміздің тәуелсіздігімізді және территориялық тұтастығымызды
қамтамасыз ету үшін біз күшті мемлекет болуымыз керек және көрші
мемлекеттермен сенімді және достықты қатынасты ұстануымыз керек. Сондықтан
біз біздің жақын және тарихи достықтағы көршіміз Ресеймен сенімді және тең
құқықты қатынастарымызды дамытамыз және нығайтамыз. Тура осындай сенімділік
және тату көршілік қатынасты, өзара тиімді негізде, ҚХР–менде дамытамыз.
Қазақстан гегемонизмге қарсы, көрші елдермен достасуға бағытталған Қытай
саясатын қолдайды... Біздің орталық – азиялық мемлекеттермен байланысымыз
және интеграциялық процестеріміз күшейе түседі...1
Бесіншіден. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешу үшін
тартылатын барлық күштер мен құралдарды рационалды және тиімді пайдалану.
Алтыншыдан. Қазақстанның әскери – саясаттық қауіпсіздігін кепілді
қамтамасыз ету.
Саясат аясында Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігін
анықтайтын қатерлердің негізгі шарттары мен факторлары:
- Қазақстан Республикасының тұтастығын шайқау, оның ішінде этностар
аралық және конфессионалдық қайшылықтарды қолдану жолымен;
- Қазақстан Республикасына территориалдық талап қойылуы;
- ТМД – дағы интеграциялық процестердің тұқыртылуы;
- шектес елдердегі мемлекеттік құрылымның тұрақсыз болуы;
- шектес мемлекеттердегі қарулы жанжалдар, азаматтық және этнос аралық
соқтығысулар және соның салдарынан болатын миграциялық процестер;
- Қазақстан Республикасының халықаралық жағдайына және беделіне,
қауіпсіздігіне қатынасы бар өзекті халықаралық проблемаларды шешуде
және халықаралық ұйымдар қызметінде Қазақстан Республикасыныңролінің
тарылуы. Біз түсінеміз, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне барлық
мүмкіндікті потенциалдық қатерлер қазіргі кезде және таяу
келешектеде орын алмайды, жәнеде мемлекеттің территориалдық
тұтастығына тікелей әскери басып кіру мен қатер болмайды.
Ресейдіңде, Қытайдыңда, Батыс пен мұсылман елдерініңде бізге
шапқыншылық жасауға себептері жоқ екені айдай анық. Және бұл
салыстырмалы айтылған тыныштық пен тұрақтылықтың ара қашықтығы
Қазақстанның экономикалық потенциалын тиімді беріктендіру үшін
қолданылуы керек, соның негізінде біз ұлттық қауіпсіздіктің сенімді
жүйесін құра аламыз...1
Экономикалық салады:
- Қазақстан Республикасының экономикалық дербестігін әлсірету, оның
технологиялық және өнеркәсіптік потенциалын аздыру, дүниежүзілік
экономикадағы отын-шикізат мамандандыруды бекітіп тастау;
- Қазақстан Республикасының бірқатар шетелдік рыноктарда қатысуын
шектеу, сонымен қатар оны олардан ығыстырып шығару;
- Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы технологияға жетуіне
шектеулер қою;
- Қазақстан Республикасынан тысқа бақыланбайтын капиталды және жеке
стратегиялық маңызды шикізаттық тауарларды әкету;
- Қазақстан Республикасының қаржылық-экономикалық және саудалық
реттеудің халықаралық механизміне толық құқықты қатысуына кедегі
келтіру;
- Қазақстан Республикасының бұрынғы одақтық республикалармен сауда –
экономикалық қатынасының реттелінбеуі.
Әскери салада:
- жергілікті соғыстар мен қарулы жанжалдардың болып жатырған және
потенциалды ошақтары, бәрінен бұрын Қазақстан шекарасына тікелей
жақын аумақтарда, немесе республикадағы жағдайға ықпал ете алу
қабілеті бар жанжалдар;
- жаппай жою қаруларының ядролық және басқада түрлерін тарату, оларды
жеткізу құралдары және әскери өндірістің ең жаңа технологиялары мен
оларды жеке елдердің өзінің әскери және саясаттық мақсаттарын жүзеге
асыру үшін қолдануға тырысуымен ұштастырылуы;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының қорғануының
тұтастық жүйесінің бұзылуы және режимнің анықсыздығы;
- Қазақстан Республикасымен шекаралас бірқатар мемлекеттердің жаппай
жою құралдарының ядролық және басқа түрлерінің болуы;
- қаруды күштерді шектеу және қысқарту, басқа елдермен қарулы күштерді
сапалық және сандық түрде арттыру саласындағы халықаралық шарттардың
бұзылуы нәтижесінде стратегиялық тұрақтылықтың бүліну мүмкіндігі.
Экология саласында:
Бәрінен бұрын – Қазақстан Республикасы территориясына техногендік
сипаттағы қауіп және белгілі бір мемлекеттердегі экологиялық апаттар
салдарынан пайда болатын қауіптер.
Сонымен, Қазақстанның қауіпсіздік проблемалары үшін тынышсыздануы
мемлекеттік сипатқа ие болды деп қорытындылауға болады. Ол өзінің
қауіпсіздігіне келетін ықпал мен олардың халықаралық маңызын түсінуімен
байланысты.
Бүгінгі күннің болмысын талдау, Қазақстанның қолайлы сыртқы саясаттық
жағдайда екені туралы айтуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы
барлық ядролық қарулы державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды, 1992 жылғы
Ташкенттік Шарт негізінде әскери – саясаттық блоктың қатысушысы болып
табылады, еуропалық және азиялық елдермен өзінің қатынасын белсенді түрде
дамытуда. Қазақстанның қазіргі әскери саясатының басымдылығы оның
халықаралық міндеттемелерімен, ядросыз мемлекет статусымен және
геосаясаттық жағдайымен анықталуы керек.
Біз қандайда болмасын жанжалдың кез – келген әскери шешіміне қатаң
қарсыласы болуымыз керек және көп айғайдан бір байбай принципін
уағыздағанымыз жөн. Ұлттық мүдделерді қорғауды және жақын және алдағы
келешектегі күштердің тепе – теңдігін қамтамасыз ететін біздің ең жақсы
құралымыз интеграциялық саясат болуы керек, бірінші кезекте – Қазақстанның,
Қырғызстанның және Өзбекстанның арасындағы орталық – азиялық одақтың
беріктенуі мен дамуы, басқа мемлекеттердің ісіне араласпау, актілер мен
келісімдерге басым жағдай жасау, қарама – қайшылықты болдырмау.
Дүниежүзі қарулы жанжалдардың барлық пайдасыздығын түсінгеніне шын
ниетімізбен сенсек дағы, ақылға сүйенген держава басқа мемлекеттердің
уәделеріне ғана емес, сонымен қатар өзінің елінің қуатына да сенеді...1
Қазіргі дүние бұрынғы социалистік лагердің қирауымен байланысты
қатерлі түрленуді бастан өткізуде. Биполярлық дүние, қарама – қарсы
векторлар бойынша өркендеген, екі Социалдық жүйенің арасындағы бөлінудің
артуына әкелетін процестердің әртүрлі бағыттылығымен қатерлі. Екі жүйенің
қарама – қайшылықты аясының кеңеюі шарттасатын процестер өрісін тарылтты,
бүкіл дүниежүзіндегі қауіпсіздікті қатерге қойды...
Қазіргі этапта дүниежүзі жаңа проблемаларға кезікті. Ең өзектісі –
жауапкершіліктің ғалами жүйесінің қалыптасуы арқылы бейбітшілікті сақтап
қалу, бұл халықаралық тәртіптің сәйкестікті принциптерін болжайды және
әзірлейді...1
Қазақстанның ұлттық мүддесін анықтаудағы күрделілік, осы қоғамның ең
жоғарғы бағалылығының кепілі ретіндегі, Қазақстанның ұлттық – мемлекеттік
мүдделерінің мемлекеттілік идеясымен тығыз байланыстылығынан тұрады. Мұндай
көзқараста өміршеңдік, мемлекетті сақтау оны қамтамасыз ететін кез – келген
құралды заңдастыратын басымдылықты мақсат ретінде мойындалады.
Басқа Мемлекеттермен халықаралық қатынасқа кірген Қазақстан, өзінің
сыртқы саясаттық бағытын ұлттық идея негізінде және жеке ұлттық мүдделері
негізінде құруы керек. Ұлттық идея біздің полиэтникалық қоғамымыздың
бағалылығын көрсетеді, жәнеде соған сүйене отырып, Қазақстан өзінің ұлттық
мүдделерін қорғауы керек... 2
Қазақстанның ұлттық мүддесі ұғымына мемлекеттің территориялық
тұтастығын сақтау бойынша, басқару мен саясаттық тәуелсіздіктің негізгі
институттары бойынша шаралар кешені кіреді. Одан өзге, ұлттық мүдде
қызметтің басқада салаларын қозғайды: Қазақстан азаматтарының шетелдердегі
өмірі мен меншіктерін қорғау, аномалдық экономикаға қатынасы бойынша
протекционисттік саясат, қазақстандық тауарлардың шетелдік рынокка шығуын
қамтамасыз ету, мемлекеттің мәртебесін қолдау және тіршілік пен мәдениеттің
опциондық түрін қорғау.
Геосаясаттық орналасуымен, қуаттылығымен және халықаралық қатынастағы
ықпалымен байланысты, Қазақстанның басты ұлттық мүдделерінің қатарына
мемлекеттік тұтастық пен сыртқы және ішкі қатерлерден қауіпсіздікті
қамтамасыздандыру жатады...3
Қазақстанның спецификалық (өзіндік) мүдделері мемлекет жетекшісінің
саясатында өз тұлғасын табады жәнеде үлкен дәрежеде идеологиялық пен
бағалылық белгісін көрсетеді, жеңіл өзгереді және жағдайға бейімделеді.
Халықаралық аренадағы біздің еліміздің табысын біз шынындада оның
жетекшісінің жеке тұлғасымен байланыстырамыз, ол Конституцияға сәйкес
сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын анықтайды және Қазақстанды халықаралық
қатынастарда көрсетеді...4
Қазақстанда әлеуметтік сілкініс пен қиын реформалар кезеңдеріндегі
салыстырмалы тұрақтылықтың ресурстары президент Н.Назарбаевтың қатаң билігі
мен қатты ішкі саясатының арқасында орнады. Сыртқы саясатта, әсіресе
қауіпсіздік мәселелерінде, Н.Назарбаев мейлінше сәтті жолды таңдап алды:
Достастықтың құрылымын беріктендіру және сонымен бірге Ресеймен ерекше
байланыстарды тұрақтандыру, Вашингтонда өзін өте жоғары дәрежеде көрсету
және Орта және Таяу Шығыста өте күткен қонақ болу. Одан өзге, Н.Назарбаев
Қытаймен арадағы салқын қатынасты жұмсарта білді және Азиядағы ұжымдық
қауіпсіздік жүйесін құрудың бастамашысы болды.
Әрине, Қазақстанның ұлттық мүдделерін жүзеге асырудың шарты болып
халықаралық құқықты, бағалылықтың жалпы қабылданған жүйесін және әртүрлі
халықаралық проблемаларды шешуге қатысуды сақтау жоспарында дүниежүзілік
қоғамдастықта мемлекеттің мәртебесі мен сенімділігін сақтау болып
табылады...1
Заманымыздың ғалами проблемалары, сөзсіз, Қазақстанға да қатысты
болады, ол өзінің геосаясаттық жағдайынан және даму таңбасының деңгейінен
шыға отырып, барлық адамзаттың күнделікті проблемаларынан туатын ұлттық
қауіпсіздіктің қатеріне жауап береді.
Ғалами сипаттамасы бар, Қазақстан ұлттық қауіпсіздігінің басты сыртқы
қатері болып үшінші дүниежүзілік соғыстың қатері табылады. Бірақ екі
социал – саясаттық және экономикалық жүйенің қарсылығы ССРО-ның ыдырауымен
өзінің текетірестігін жоғалтсада, көптеген жергілікті сипаттағы әскери
жанжалдар ядролық державалардыда өзіне тартумен ірі масштабтағы соғысқа
айналып кету қауіпі туды...2. Араларындағы қатынасты жоғары достықты деп
атау қиынға түсетін, екі ірі ядролық қарулы державаға тікелей жақын
орналасқан Қазақстан үшін, үшінші дүниежүзілік соғыстың қатері бағытты
сипатты еді. Қарудың ең жаңа түрлерін қолданумен жүргізілетін, ірі
масштабты әскери жанжалдың басталған жағдайында, Қазақстанның барлық
территориясы түгелімен соғысу әрекетінің театрына айналады. Мұндай текте
өтетін ұрыс Қазақстан үшін зор апаттық сипатта болады.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне зор қатер туғызатын, қатарына
Жапония жататын батыс елдерінің топтары мен қалған дүние арасындағы даму
деңгейіндегі бөлінудің кеңею процесі болып табылады. Шығыс пен Батыстың,
Солтүстік пен Оңтүстіктің қарсы тұруы дүниежүзілік дамудың беталысы болып
қалады, өйткені Шығыс пен Оңтүстік елдері дүниежүзілік шаруашылық
құрылымында өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықтық және шикізаттық аумақты
құрайды...3
Дамыған елдердің Қазақстан территориясына өндірістің экологиялық зиянды
және энергосыйымдылықты салаларын орналастыруы, толғантпай қоймайды,
өйткені ол республиканың ұлттық мүдделеріне тікелей залал әкеледі.
Ғалами сипаттағы басқа қатерлер таяу және алысты келешектердегі адам
өмірінің әрекетін қамтамасыз ететін проблемалармен байланысты. Осындай
қауіптердің бірі, қайтадан жанданбайтын энергия көздері ресурстарының
құлдырауымен байланысты, энергетикалық тоқырау болып табылады. Қазақстан
іс жүзінде қайта пайда болатын энергия көздерін қолданбайды (күннің, желдің
геотермальді және өзендердің гидроэнергиясы), ал мұнайды, газды және
көмірді энергия көздері ретінде ойсыз қолдану жабық тиімділікті дамуға және
шикізаттық ресурстардың жоғалуына әкеледі...1
Өмір сүретін жақсы ортаны қалыптастырумен байланысты проблемаларды
шешпейінше, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыздандыру мүмкін
емес.
Ғалами сипаттағы сыртқы қатерлер Қазақстанның ұлттық мүддесін тікелей
қозғамауы мүмкін, дегенмен бүкіл дүниежүзінде ортадан ұмтылтын
бетбұрыстардың арту жағдайындағы олардың болуына немқұрайлы қарау, сөзсіз
республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қабілеттілігіне өзінің
әсерін тигізеді.2
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне ықтималды әскери қатер
оның геосаясаттық орналасуымен байланысты. Ол әскери, материалдық және
жұмылдырылған күштері бар мемлекеттер шеңберінде орналасқан. Одан өзге,
Қазақстан екі ірі ядролы державалармен – Қытаймен және Ресеймен шекаралас.
Орталық Азия регионында мемлекеттер арасында бұрыннан келе жатқан қарама –
қайшылықтар бар (Қазақстан – Өзбекстан, Қырғызстан - Өзбекстан, Өзбекстан –
Тәжікстан), олар қарулы жанжалдарға соқтыруы мүмкін, яғни, қазіргі
шекаралар шегіне шығарады. Қазақстанның қауіпсіздігіне сөзсіз әскери қатер
туғызатын, бұл Тәжікстан мен Ауғанстандағы жағдайлар. Бұл екі елде
азаматтық соғысымен қамтылған, ол оларды Орталық Азиядағы соғыс ошағына
айналдырып отыр. Ауғанстандағы жанжал ТМД елдері территориясына өту қауіпі
бар, сөйтіп жергілікті жанжалдан регионалдыққа айнала алады...3. Мұсылман
әлемі Қазақстанның исламдануынан үмітін үзбейді, жәнеде оның жетекшілерін
Батыс пен Солтүстікке бағдар жасаудан бас тартуға шақырады.
Әскери қатынасы бойынша өте ірі, тіпті қауіпті деп айтуға болатын,
Қазақстанның көршісі болып Қытай Халық Республикасы табылады. Қазақстанмен
шекарада тактикалық ядролық қарудың алғы пункттерін және жылдам әрекеттегі
бөлімшелерді, осы соғыстарды жүргізуге дайындалған және ең алдыңғы
технологиялы қарулармен жасақталған армияны орналастыра отырып, Қытай
Қазақстанның ядролық қару бар ел статусынан бас тартуын және қазақстандық
армияның ұрысқа дайындығының төменгі деңгейін қолдана алады.
Қазақстанның Ресей мен және Орталық Азия елдерімен екі жақты жасалған
шарттарының болуы региондағы халықаралық қауіпсіздік пен тұрақтылықтың
кепілі болуы керек.
Қытай Қазақстанның бірден – бір ықтималды әскери қарсыласы, ал
екіншісі – Ресей. Құрылуының бастаушысы Қазақстан болған, Орталық – Азиялық
одақ Ресейдің регионға түсіретін ықпалына қарсы салмағы болып табылады.
Ресей, өз кезегінде, Тәжікстанды Орталық Азияның бұрынғы кеңестік
республикаларындағы өзінің әскери қатысуының форпосты ретінде қолданады...
1
Әскери қауіптердің және олардың әскери қатерлерге өсу мүмкіндігінің
болуын мойындауға негізделген, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолдарын
нақты бағалауды ұстану керек. Қазақстан Республикасы тікелей әскери
соқтығысудың адекватты қауіптерін, өзінің қорғану күштерінің үйлесуіне
ұмтылуы керек.
Республика шекарасына жақын орналасқан ірі масштабты әскери топтардың,
үлкен жұмылдыру мүмкіндіктерінің және Орталық – азиялық мемлекеттерді
қоршайтын елдердің ірі әскери потенциалының болуы, Батыс пен мұсылмандық
Шығыстың арасындағы қарама-қайшылықтың артуы, Азия – тынықмұхит
регионындағы Қытай гегемониясының қарқындауы, оның салдарынан экономикалық
және әскери модернизациялануы, тығыз орналасу проблемасы түсінде ядролық –
космостық потенциалдың өсуі және жаңа өмірлік кеңістіктердің қажеттілігі,
Қазақстанның келешекте үлкен проблемалармен түйісуіне әкеледі.
Қазақстанмен тікелей шекаралас елдердің геосаясаттық мүдделерінің
қақтығысуы оның территориясын бөлу сынамасына әкеледі. Мемлекеттің
тұтастықты сақтай отырып, ары қарай өту үшін, Қазақстан экономикалық
реформаны қарқынды өткізіп, мүмкіндікті агрессияға тойтарыс беруге
қабілетті мамандандырылған Қарулы Күштерді құру мақсатында әскери
потенциалды арттыруы керек...
Ресеймен құрылған әскери одақ Қазақстанның территориалдық тұтастығы мен
егемендігін сақтаудың кепілдігі болып табылады. АҚШ-та Орталық Азиядағы
тұрақтылықтың кепілдігі бола алмайды, өйткені осы регионда пайда болу
қауіпі бар ірі масштабтағы әскери жанжалға араласпайды, ықтималды әскери
жанжалдарды ескермегенде Қазақстанның қатысуымен үш топқа шартты бөлуге
болады: а) қылмыстық, б) жергілікті, в) ғалами.
Қылмысты сипаттағы әскери жанжалға Қазақстанды тарту қауіпі республика
территориясын есіртілер мен қарулар өткінші тасымалдау кезінде өткізу
бекеті ретінде қолданумен байланысты, Сонымен қатар есірткі мен қаруды
Қазақстанның өзінде өткізумен байланысты. Қылмысты сипаттағы әскери
жанжалдар, әншейінде, регион шеңберінен шықпайды және сондықтан осы
регионға кіретін елдердің ұлттық қауіпсіздігіне едәуір қатер туғызады.
Мұндай текті жанжалдар, Қазақстанның егемендігіне қатер келтірместен, ішкі
саясаттық жағдайды тұрақсыздандырады және әлеуметтік қарама – қайшылықтарды
туғызады. Қазақстанда мемлекеттік шенеуніктермен және құқық қорғау
органдарының қызметкерлерімен жемқорлық күшейген жағдайларда қылмыстық
сипаттағы әскери жанжалдар өте қауіпті сипаттамада болады.1
Қазақстанның қатысуымен жергілікті сипаттағы әскери жанжалдар
ықтималдығы жеткілікті жоғары. Қазақстанның шекаралық аудандарына бола
Ресеймен, Өзбекстанмен және Қытаймен жанжалдар тууы мүмкіндікті. Бұл
жанжалдар регионның шекарасынан ары шыға қоймас, дегенмен олардың болуы ірі
масштабтағы жанжалдардың басталуына себеп болуы мүмкін.
Одан өзге, Қазақстан исламдық фундаментализмді тарату жолына түсуі
мүмкін. Егер өркениеттіліктің тоғысуы жүретін болса, онда Қазақстан
территориясы шытынау орынында қалады
Қазақстанда сыртқы агрессияны ұстауға және тойтарыс беруге қабілетті
Қарулы Күштер жоқ. Күрделі геосаясаттық жағдайда және ықтималды әскери
қарсыластың болуы кезінде Қазақстанда жақсы дайындалған және қаруланған
армияның болмауы, оның өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін, өзінің
мүдделерін қорғап қалу қабілеттілігін сенімсіз етіп көрсетеді...2.
Қазақстанға әскери қауіпсіздіктің осындай қолайсыз жағдайынан шығу жолды
өзінің іздеуі қажет. Осылай жинақталған проблемалардың шешіміне жол
табатын басты кілт – әскери реформаны жүргізу.
Сонымен, келесідей қорытынды жасауға болады, Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздігінің геостратегиялық қатерлерінің басты көзі болып табылатындар:
республиканың өзінің геосаясаттық орналасуы және өзінің дербес ұлттық
мүдделерін қамтамасыздандыруға бағытталған, басқа мемлекеттердің
әрекеттері.
Оның геосаясаттық орналасуынан шығатын, Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздігінің геостратегиялық қатерлері, ең алдымен, Қазақстан екі ірі
ядролы державалардың – Қытай және Ресейдің арасында орналасыуымен
байланысты.
Әскери қатынастары бойынша екі қуатты мемлекеттермен, бір – біріне
қарсылық туа қалған жағдайда, Қазақстанның барлық территориясы түгелімен
соғысу әрекетінің театры ретінде қарастырылады.
Азия – тынықмұхит регионы мен Еуропа арасында байланыстырушы буын
болып табылатын, Қазақстанның ыңғайлы орналасуы және бай стратегиялық
ресурстарының болуы, республиканы көптеген мемлекеттердің белсенді
саясатының объектісіне айналдырады, яғни, олардың мүдделерінің тоқайласуына
әкеледі және Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қатер туғызады...
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің геостратегиялық қатерлерінің
негізгі, таяу келешектегі, пайда болу көздері болып, қамтамасыз етілуі
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі мен территориялық тұтастығына нұқсан
келтіретін, ұлттық мүдделерге негізделген мемлекеттер әрекеті табылады.
Бұл факторлардың барлығында ескеру керек, егер біреуі ескерілмесе бұл
Қазақстан үшін саясаттықта, экономикалықта тұрғадан ірі шығындарға
соқтырады. Сонымен бірге күшті жақтарды өз жағдайында әдісін біліп реттеу
және қолдану Қазақстанға бірқатар пайда келтіреді. Қазақстанның сыртқы
саясаттық бағыты ТМД – ның және бұрынғы кеңестік кеңістіктегі басқада саяси
бірлестіктердің өмірсіздігін, халықаралық қатынастар жүйесіне діни және
мәдениет-тіл факторларының ықпалының күшеюін, регионалдық байланыстарды
барлық деңгейлерде беріктендіруді ескерумен жүргізілуі керек...1
Қазақстанның сыртқы саясатында ең басты басымдылық болып Орталық Азия
регионы бойынша өзінің көршілерімен жан – жақты қатынасты дамыту табылуы
керек. Регион ішіндегі байланысты жетілдіру ғана Қазақстанға Ресейден,
республиканың егемендігі мен тәуелсіздігі үшін қауіпсіз қашықтыққа
алшақтауға мүмкіндік береді. Қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының (ең
алдымен қырғыз және өзбек халқының) этностық мәдениеті мен тілдік жалпылығы
регионның елдері арасындағы кейбір қарама – қайшылықты жеңуге мүмкіндік
береді...1
ТМД елдерімен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытута, ең өзекті мәселе,
бұрынғы кеңестік кеңістіктегі интеграцияның жаңа қарқынын тудыруға әсер
ететін, экономикалық негіз болып табылады. Ынтымақтастықтың тереңдеуі
тұрғысынан қарағанда, келешекті деп Ресейдің Достастықтың егеменді және
тәуелсіз мемлекеттеріне өзінің еркін байлағысы келетіндігі болып табылады.
Қазақстанға, сыртқы саясаттық курсты жүргізуде өзінің дербестігін толық
немесе бөлікті жоғалтуы қауіпі болатын, саясаттық одақтарға және
бірлестіктерге мүше болып кіру тиімсіз.
Германияны қоспағанда, біріккен Еуропа елдері Қазақстанмен экономикалық
байланыстан өзге байланыстарды дамытуға қызықпайды. Сондықтан Германияның
Қазақстанмен тығыз ынтымақтастықты байланысқысы келетін тілегін, бәрінен
бұрын, Орталық Азия регионында республиканың жайғасымын беріктендіру
мақсатында қолдану керек.
Таяу Шығыс пен Парсы шығанағы елдері Қазақстанды шикі мұнайды алу және
экспорттау аймағындағы өзінің бәсекелесі ретінде қарастырады және бұл
жағдай әрине екіжақты қатынастардың сипаттары мен деңгейіне өзінің ықпалын
көрсетеді. Осы регионның елдері мен Қазақстанның арасындағы жақындасу
діни көзқараста жүруі сенгісіз, егер исламның қазақтардың көп бөлігі үшін
соншалықты шешуші роль атқармайтынын ескерсек.
Оңтүстік – Шығыс Азияның елдерімен, қатынасы ХХІ ғасырда осы регионда
атқаратын ролін ескере отырып құрылуы керек. Қазақстан, қол жеткен екі
жақты және көп тарапты келісімдерге сүйене отырып, Қытаймен тату көршілік
қатынасты қолдауы қажет, Жапониямен, Кореямен және басқа елдермен
байланыстарын дамытуы керек, республиканың Оңтүстік – Шығыс Азия регионының
саяси, экономикалық, әскери ұйымдарына енуіне ұмтылуы керек.
Қазақстанға Азиядағы өзара әрекеттер мен сенімділік шаралары бойынша
Мәжілісті шақыру бойынша күшті дамытуы керек, бұл бір жағынан,
қауіпсіздіктің континентальдық жүйесін құру туралы бірінші қадамдары
болады, ал екінші жағынан – Қазақстанның өзінің Орталық – азиялық
региондағы жетекші ретіндегі жайғасымын күшейтеді.
Мәскеу қаласында 1994 жылдың сәуір айында, ММУ өткен дәрісте президент
Н.Назарбаевпен жарияланған Еуразиялық одақтың концепциясы, еуразиялық
көпірдің ресми қазақстандық доктринасының логикалық жалғасы болды.
Қазақстан Президенті дүниежүзінің барлық елдерімен тең құқықты байланысты,
саясаттық және экономикалық серіктестер тек қана нақты мүдделер мен жалпы
тағдарларының сәйкестігімен таңдалуын қолдады; басқа сөзбен айтқанда , ол
еуразиялық дуализмді қолдады.
Ядролық қарулану дәуірінде халықаралық қауіптілікті қамтамасыздандыру
өте актуалды мәселелердің бірі еді, қазірдеде сол күйінде қалуда...
Өте ірі ядролық державалардың мұрагері болып бірнеше бұрынғы кеңес
мемлекеттері қалды, бұл дүниежүзілік қауымдастықта кәдімгідей тынышсыздық
туғызды. Дүниежүзіне айқында жылдам жауап қажет болды: ядролық штабта
жаңа мүшелер пайда болда ма? Бұрынғы кеңес одағы кеңістігінде тағы бір
ядролық держава de facto болып қалған, біздің мемлекетімізге өте маңызды
таңдау жасау қажет болды.1
ССРО-ның тарауы тәуелсіздік алған мемлекеттер алдына атомдық қару мен
құралдардың гиганттық арсеналын және бірқатар бұрынғы кеңестік
республикалар территориясында орналасқан олардың бөлімдерінің проблемасын
қалдырды.
Биполярлық қарсы тұрудың аяқталуымен байланысты дүниежүзіндегі жағдай
айқындалмаған және анықталмаған күйде қалды. Бұрынғы жаулар мен
қарсыластар қазірдеде солай қалуда ма? Бұрынғы үлкен және кіші “ағалар” мен
“інілер”, әліде қанаты қатпаған жас мемлекеттің болуына қауіп төндіретін
өліспей беріспес жауларға айналмай ма? Орта мерзімді және ұзақ мерзімді
келешекте бұрынғы кеңестік мемлекеттер арасында өзара территориялық
кінәраттардың тізбекті реакциясы пайда болмаспа екен? Ақырында,
Қазақстанмен екі өте қуатты ядролық мемлекет шекаралас орналасқан, олардың
әрқайсысы Орталық Азияда көптеген ғасырға кеткен тарихы бар
мемлекеттер...1
Қазақстан тек қана стратегиялық ядролық қарудың және оны жеткізу
құралдарының орналасқан жері емес. Біздің территориямызда орналасқан өзінің
қуаты бойынша қорқынышты әскери-техникалық потенциал тұтастай реттелген
индустрия еді, бір сөзбен айтқанда мемлекет ішіндегі мемлекет. ССРО-ның
таралуымен Қазақстан толық әскери ядролық циклді жүзеге асыруға барлық
қажетті базаны алып қалды деп айтуға болады: сынауды, ядролық қаруды
жаңғыртуды және өндіруді.
1991 жылдың басындағы жағдай бойынша, Қазақстан территориясында
жаппай жою қаруларының өте үлкен арсеналы жайғасты, оның құрамы ауыр
бомбалауға арналған ядролық зарядтар мен континенттер аралық балластикалық
ракеталарға арналған 1216 ядролық боеголовокадан тұрды. Қазақстан
территориясындағы ядролық стратегиялық күштердің кешені, барлық
мүмкіншілікті және ең соңғы технологиялық, жаппай жою құралдары мен ядролық
зарядтарды жеткізулерден тұрды. Елдің әрбір шетінде бір-бірінен бірнеше
қашықтықтарға орналасқан бөлінетін ядролық боеголовкалармен
қамтамасыздандырылған стратегиялық көп мақсатты бомбалағыштардың авиациялық
базасы мен континент аралық баллистикалық ракеталардың шахталық қосу
қондырғылары орнатылған еді 2.
Қазақстанның ядроляқ саясатында үш кезеңді бөлуге болады: 1989-1991
жылдар – бұл кезең күшті ядроға қарсы көңіл күйлермен сипатталады,
Семейдегі сынақты тоқтатумен күрес және Қазақстанды ядросыз аймаққа
айналдыру (Тәуелсіздік туралы декларация, 1990), ядролық полигонның жабылуы
(тамыз 1991 ж.).
Екінші этап 1991 жылдың аяғынан басталып 1993 жылдың желтоқсан айына
дейін жалғасты. Ол кезге Қазақстандағы билік басындағылардың “Ресейдің
ядролық шатырының астында қалу, қауіпсіздіктің жеткілікті кепілдігінсіз
ядролық қарудан айрылғысы келмеуі және ең болмағанда кеңестік ядролық
мұрадан дивиденттерді максимал қолдану – экономикалық және саясаттық –
тенденциясы мен оны бірқатар бақылауға” ұмтылуымен сипатталады.
Ядролық қаруды сақтауды жақтаушылардың басты аргументі – біраз бұрын
ғана тәуелсіздік алған Қазақстанның өзінің егемендігін сақтауда қандай-да
бір кепілдігі болуы керек. Осыған байланысты, ядролық қарулы болу, олардың
ойынша, біздің жас республикамызды кез-келген жаудан қорғау құралы қызметін
атқарар еді...1
Дегенмен ядролық қарулы болуыдан алынатын пайда, ол көрініс, тұман,
егер ядролық қарудан Қазақстанның шеккен зардабын еске алар болсақ. Біздің
еліміздегідей, жер шарының бірде бір нүктесінде ядролық сынақтардың
апокалипсистік салдарынан зардап шеккен жоқ. Біз өзіміздің халқымыз бен
жерімізді ядролық жарылыстармен жоюға моралдық құқықты емеспіз...
Мәселе тек қана ядролық арсеналды өзінде қалдырудан Қазақстанның
гиганттық масштабта материалдық шығындалатынында емес, сонымен қатар
Орталық Азия регионы үшінде, ғалами қауіпсіздіктің барлық жүйесі үшінде
конструктивті геосаясаттық салдардыда болады.2
Қазақстанның ядролық саясатындағы үшінші этап ДНЯО бекітуден кейін
қазақстан парламентімен 1993 жылдың желтоқсанында жүргізіліп 1995 жылды
мамырында аяқталды. 3 Бұл кезең АҚШ пен Қазақстан Республикасының СНВ – 1
шарты бойынша міндеттемелерге сәкес МБР СС-18 және шахталық қосу
қондырғыларын жою бойынша ынтымақтастықпен сипатталады.
1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда өткен ТМД мемлекеттерінің кездесуінде
Келісім қорытындыланды, онда Ресей, Украина, Қазақстан және Беларусь
өздерінің территорияларындағы ядролық стратегиялық потенциалға қатысты
белгілі бір міндеттемелерді өздеріне алды.
Маңызды уақиғалардың бірі Қазақстанның Лиссабонның 1992 жылғы 23
мамырындағы хаттамасына қосылуы болды, оның шешіміне сәйкес Қазақстан
мейлінше қысқа мерзімдер ішінде ДНЯО-ға ядросыз мемлекет ретінде қосылуына
міндеттеме алды.
Бұл жағдайда Қазақстан саясаты барынша мүлтіксіз көрінді: республика
кеңестік ядролық қарудан құтылуға тырысты, өзінің ДНЯО-ға қосылғысы
келетінін және өзінің ядролық Инфрақұрылымын МАГАТЭ бақылауына қоятыны
туралы жариялады. Дегенмен осымен паралель уақыт озған сайын Қазақстанның
бұрынғы ССРО-ның стратегиялық қорғану жүйесінен шығуға дайын еместігі
туралы пікірлер айтылып жатты. Сынамалық маневр ретінде Қазақстан мен
Украинаның, олар кеңестік ядролық шатыр астынан кеткеннен соң, өзінің
қауіпсіздіктеріне АҚШ-тан кепілдік талап етуін бағалауға болады. Ары қарай
мәселелер келесідей қойылды: Қазақстан ядросыз мемлекет ретінде өзінің
қауіпсіздігіне Ресейден, АҚШ-тан, ҚХР-нан, Ұлыбританиядан және Франциядан
кепілдік алуы керек.
Егер кейбір державалар өзінің сыртқы ядролық саясатын тағыда бір
атомды державаның пайда болуымен күрделендіргісі келмесе, онда олар
ядросыздық статусының пайдасына сәйкес аргументтерді бізге беруі керек.
Жәнеде, ең бастысы, ядролық қауіпсіздік бойынша, осы аргументтерді ресми
кепілдікті берумен бекіту.
Ақырында, біздің республикамыздың қауіпсіздігін сыртқы ядролық қатерден
және атомдық потенциалы бар мемлекеттер жағынан әскери сипаттағы қатерден
іс жүзінде қамтамасыз ететін, ядролық державалардың кепілдігін біз
алдық...1.
Қазақстанның дипломатиялық оңтайлануы 1992 жылдың мамыры мен маусым
айларында енді жоғары деңгейлерде бұрынғы беталысын жалғастырды.
Н.Назарбаев Вашингтонға ресми сапары кезінде Қазақстанның өзінің
міндеттерін орындауға дайын екендігі туралы тағыда өзінің мақұлдауын
жеткізді, дегенмен осының артынша Мәскеуде Ресей мен Қазақстан
президенттері ядролық – стратегиялық салада ынтымақтастықты жалғастыру
туралы шарттасты, ал баллистикалық ракеталардың болуы Қазақстандағы
кеңестік базаларды Ресейдің “жалға алуы” ретінде көрсетілді.
Одан ары қарай бұл мәселедегі Қазақстанның жайғасымы Назарбаевпен
келесідей түрде тұжырымдалды: Қазақстан өз еркінен тыс ядролық мемлекет
болды, оның келісімін бұл туралы ешкім сұраған жоқ. Қазіргі кезеңде ол
ядролық қарудан еркін мемлекет болуға дайын. СНВ – 1 бойынша Шартпен
қарастырылған қысқартуда, жеті жылдың ішінде, Қазақстан ТМД-ның біріккен
қарулы күштерінің мүшесі болып қалуда және осыдан шығатын барлық
нәтижелермен қоса...2
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрған республикалар 1991 жылдың 21
желтоқсанында қол қойылған, Алматы декларациясында келесідей жазу қалдырды:
Халықаралық стратегиялық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету
ісінде әскери – стратегиялық күштерді біріктіріп басқару және ядролық
қаруды бірдей бақылау сақталып қалады; қатысушы жақтар ядросыз және
бейтарап мемлекет статусына жетудегі бір бірінің ұмтылысын силайды.3
Территорияларына ядролық қарулар орналасқан Беларусь Республикасына,
Қазақстан Республикасына, Ресей Федерациясына және Украинаға қатысты
Алматыда қол қойылған ядролық қаруға қатысты біріккен шаралар туралы
Келісімде және одан кейін қабылданған құжаттарда ядролық саясатты бірігіп
әзірлеу туралы, бірдей бақылау және ядролық қарудан улану туралы
келісімдерге қол жетті, ядролық қарулар мен ядролық технологияларды
таратпау туралы, СНВ – 1 туралы Шартты жүзеге асыру және бекіту туралы
міндеттемелер кірді.
Батыстық және әсіресе америкалық талдаушылар және тарату саласындағы
мамандар осы аядағы Қазақстанның саясаттағы қадамдарын өте ұқыпты бақылап
отырды. РЭНД Корпорейшн ядролық қару тағдырымен міндеттелген,
қазақстандық саясатқа болжау жасады, және үш ықтималды сценарияға
модельдеді, олар арқылы осы проблеманы шешу мүмкіндігі туады. Ол Құрама
Штаттарға келетін қатердің деңгейін анықтау арқылы шықты және әрбір
жағдайда осы проблеманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz